morralito frijol miskito

8
INTA SURUNKA LUPIA AÑO 3 • 4 ta . Edición No. 5 • Morralito de Frijol en Miskito • Septiembre de 2011 • Tiraje 2,500 ejemplares www.inta.gob.ni KAISA BINS MANGKAIA

Upload: inta-tecnologia

Post on 28-Mar-2016

253 views

Category:

Documents


5 download

DESCRIPTION

INTA SURUNKA LUPIA AÑO 3 • 4 ta . Edición No. 5 • Morralito de Frijol en Miskito • Septiembre de 2011 • Tiraje 2,500 ejemplares www.inta.gob.ni

TRANSCRIPT

Page 1: Morralito Frijol Miskito

INTASURUNKA LUPIA

AÑO 3 • 4ta. Edición No. 5 • Morralito de Frijol en Miskito• Septiembre de 2011 • Tiraje 2,500 ejemplares

www.inta.gob.ni

KAISA BINS MANGKAIA

Page 2: Morralito Frijol Miskito

KAISA BINSMANGKAIA

2

Past wark baTASBAIA RIdI dAUKAIA

Ani tasbaiara bins mankram pain taki bara mangkaia, twi nanira mangkaia apia. Baha nani tasbaia sika suahni kasak brisa. Kau mangkras piua ra laki kaikaia sukri yaptika ailal insla ra bara sa kaka ikaia.

Baha lika kuakua kum, li taim ailal insla nanira palisa an tasba mununtara dimi aimakbra apisa, baha wina liwa sukri wiba taki bins ma mankramba bara wakia pawi ba dakbi pisa.

SAUMUK PAIN SATKA yUS MUNAIA Ani binska ma siknis yula prukan ba wina saumukkam bripara an saumukkam kau inslara mangkras pyuara 100 ma kum mangki pas kaiks latikamra, bara kaiks 85 ma pain pawisa kaka baha saumuk painsa.

INTA SAUMUK SATKA PAIN yUMhPA MAMRIKISA

INTA-ROJO Bins pauni kum, 30-35 bik o quintales manzana kum wina sakisa.

Nicaragua bila aiskara mangkaia sipsa.

INTA-MASATEPE Bins pauni kum puputni karna, sipsa 30-35 bik o quintales manzana kum wina maikaia.

Nicaragua bila aiskara mangkaia sipsa.

INTA-CARDENAS Bins siksa kum, 35-40 bik o quintales manzana kum wina sakisa.

Sipsa mankaia pacific tani aiskara an RAAN y RAAS.

Naha bins ka saumuk nani dakisa 75-80 des bilara an bins satka wihta karna siknis yula: Mosaico Común, Mosaico Dorado y Mancha Angular nani mapara.

Page 3: Morralito Frijol Miskito

3

INTASURUNKA LUPIA

MANGKAIA PIUA Yawan zonikara mangki ba nina apante makisa baha lika Noviembre 15 ba wina krismis kati 10 piua ba kat.

Naha taimka luan mangkuya taim bins uya pain sakras, kan sipsa taim lapta karna wal prawaia bara sip ma alkras, tangnika nani ul kahwisa baku sin bins ma sripan man takisa.

SAUMUK dIA PRAISKA KAT MANGKAIABins sabi mangkaia sa kaka saumuk yus munaia 60-80 paun manzana kum bilara.Wahwi mangkaisa taim lika saumuk kau yus munisa 120-130 paun kat.

Painsa mangkaia bins yabalka ba 40-60 ins kaia, bara mita kum bilara bins ma 15 mangkma kaka 15 bins dusa brikaisma.

dIA PALI WAN FAMILI RAyAKA RA yABISA NAhA BINSKA NANIINTA saumuk nani ailal sakisa baha lika INTA ROJO, INTA MASATEPE, INTA CARDENAS, ban ban.

Naha binska satka nani vitamin ailal brisa Hierro an zinc wi ba nani, baha vitaminka nani wal tuhtan waitna, tuhtan mairin pain pawisa siknis apu pawisa anemia wiba yaras, biara nani sin uya sakras.

Bibikam nanira bins sup ka kasak yabi bas. Man nusma ki bins paun kum ba, wina paun kum pisma baku praiska ba? Bahamna kaisa bins ba pyu bani ra won pata pira tnatka ra brikaia bara sin wan tuhtika nani ra luki bins ailal sakbia taim ul atkaia apia. Yauhka dukiara lukaia. (fuente: AgroSalud).

SAUMUK PAIN SATKA NANI yUS MUNAIA Ani binska ma siknis yula prukan ba wina saumukkam bripara an saumukkam kau inslara mangkras pyuara 100 ma kum mangki pas kaiks latikamra, bara kaiks 85 ma pain pawisa kaka baha saumuk painsa.

Page 4: Morralito Frijol Miskito

KAISA BINSMANGKAIA

4

INMA SAKAIABins mangkisma taim man inmma sakisma bara man insla sirpi kabia sin kau ailal sakisma. Sakuna wauhwi irbisa taim kli inma sakras dakisma taim baha binska uya ailal sakras.

Yawan tasba ailal briba mihta nahara plapi walara plapi irbisa, bara tasba dissang taim man ailal kum sakaisma pas manka ra.

Baha wina manka wala ra rais mangkaia wise angkisma taim, baja tasbaia kau umpira daukisma plun ma ailal sakras bara yawan kata ba plun wawisa bara sin kau umpira takisa.

Bins inmika sakaia dukiara naha tanka nani nu kaia sa:

• Bins ba mangkan wina 25 des bilara inma sakaia. Baha daukisma wal man bil laira nani sin laki kaikisma an matis nani watla sin saukisma an sin kau isi dakaisma.

• Bil laira ba daiwan kum kau Saura ba bins nasla bilara, bamna kasak dipasta muhnta nani ba laki kais, trampa nani dauks kum kaikuma ba wina.

• Tangnika baiwi piuara inmika sakpara, kan man mihta kau tangnika nani batahkisma aima nani alkaia kata ba.

• Ao li karna auhwi taim sin tangnika ailal batakisa, sakuna yawon baha mapara o lapta uba karna aihwa nani mapara yawan sin diara daukras.

• Tangnika baiwi pyuara man siknis yula puisinka yus munpara.

• Bins mangki sakram naslara diara wala mangks rais baku o aya baku nani. Sakuna ankpara.

Bil lairarayaka tanka

Sukri yaptika an luhpia

BINS SIKNISKA NANIBins sikniska nani kau saura ba naha nani sa:

a) Mustia hilachosa wi ba.

b) Bacteriosis o requema. Naha lika wahya li lapta laikan sat takisa siknis yula kum mihta.

Naha trabilka bribia taim namsla bila ra dimi wapi taukpara kaun ba tangnika baiwaia piua ra an wala ba baha tasbaia ra kli bins mangkaia apia. Plun satka wala mangkaia an saumuk wihta karna nani yus munaia.

Li taim bil laira ba sipsa apaia 3 taim ba kat, bara sin apisa kuilban ra. Sipsa 50 mahbra o kau ailal kat apaia an witin nani sipsa raya kaia mani kum o mani kum hap ba kat. Ai rayaka aiskara 200 mahbra kat sipsa apaia dus wahya, dus sukra nani mununtara.

Bil laira sirpi kum ba 2 an 5 mont bri taim wina ai mahbra pat apisa. Baha mihta karnasa ul sauhki tikaia pat wan nasla bilara taim.

Page 5: Morralito Frijol Miskito

5

INTASURUNKA LUPIA

c) Mancha angular. Bins wahya nanira pis pisra raun amansa siknis yula kum mihta.

d) Mosaico común o Mosaico dorado. Naha sikniska mapara saumuk wihta karna ba yus munaia.

Wala ba inma nani pain sakaia an daiwan sirpi lupia nani ba mapara kukas pihni lupia baku o daiwan sirpi nani wala siknis yula nani swiba wan pata nasla ra, baha nani mapara insecticida madero negro, pábula tangni, surhwa satka nani klami laikaia.

dáKAIA PIUADakaia piua balan taim uba inslara swipara, baku uba lus tiwma apia, bankra untara urhbiakra o tuhtu kra alkbiara.

Dakaia yua taim li ahwisa kaka binska ba daiki muni sipsma dus un nanira pami swiyaia yauhkika binska ba wipaia dukiara.

BINS WIPAIAWipaia taim kara kasak ridi takaia plastic nani, carpa nani wal champa dauki mununtara, bankra li auhbia taim an uba inslara lus tiwaia apia dukiara.

Naha uplika nani bins wipisa bara witin nani plastic an bik nani kasak yus munisa.

LáKAIA AN TASKIKA SáKAIA Utlara wan tuktika nani wal pain lakaia, pain wahbi sakaia, taski nani sakaia, walpa o tasba nani brisa kaka, miks nani brisa kaka, bins sripan nani ba sut.

Man nani naha warkka pain daukisma taim, ta baikisma upla nani markitra pain praiska maikbia dukiara plun ma satka sut ba, man markit ra brih auma bara mawan kalatka pain taim upla sut want sa.

Bins ma lakisa

SAL WAL NU TAKAIA BINS BA KAU LI AIWINARA BRI BA TANKABins kamba pain lawan sapa nu takaia sma kaka, naha tnatka ba dauks:

• Glas batilka kum bris aipura bita wol.

• Sal ispan yuhmpa bris, baha salka pain laks o apia kaka paila kumra suni pain lapta dauks kasak lawan takbia kat.

• Naha wina suirka baha salka kauhla takaia, ninkara baha salka batilkam bara manks an bins lakram redi brisma ba wina mihtam bila kum mangkaia bara wan minit kum singbaia an 15 minit kum res ra swiyaia. Baha 15 minit alkbia taim kli singbaia.

Page 6: Morralito Frijol Miskito

KAISA BINSMANGKAIA

6

• Batilka bila unra sal alki takras sa kaka, baha binska pain lawansa. Sakuna baha batilka bila unra sal ul alkansa kaka, baha binska kau wira lawaia brisa.

• Bins saumuk swiyaisma ba 13-14 porcent li aiwinara bri kaiasa. Kau baha pura wina luansa kaka tuktu alkisa o kauhla alkisa.

BINS KAKBAIA SATKA NANISaumukkam sunaia lika amia tikpara. Sakuna pain láki muni bara saumukkam an piyaikamba suni bris bankra silo metálico nanira, tank nanira o bik nanira.

Tuhtu alkbia apia dukiara man sipsma mangkaia yamhpus lawanba pain sinbi kuala tánta lupiara mangki binskam silo o tank o bik nanira kabia, wilkanka yumhpa dauki kumi ba las mununtara mangkaia kau bins mangkrasma bara, wala ba pat bins mangkram lila piskara, baha wina last ba bins dahn mangkram purara kau untika prakras ma bara.

Sim tnatkara sipsma kuma laki muni wahwi mangkaia. Man ba puisin pilska wal saumuk kahbi uplika sma kaka INTA técnicoka nanira tanka pliks.

Page 7: Morralito Frijol Miskito

7

INTASURUNKA LUPIA

Pain natka ba kat man binskam silo ra mangkma

kaka, win takanka brima an patam ma ba sin kau pain kabia

BINS MARKIT KABins ba prais kau pain markit ra atkisa klin pain sa taim, ma nani kriwan an sripan apia taim.

Past upla bal binskam atkaia wibia taim plapi brisi atpara, past ba praiska ba laki kais.

Plun apu kaka, rayaka apu

Nitka nani ailal bara sa wan raya kara, ban sakuna nitka kum kum nani ba sipsa kau wira bila kaikaia, bahamna bins kam kau wira alki bris, praiska ulbiara atki bris.

Asla taki ENABAS ra ats, apia kaka asla taki markit ka pliks.

Page 8: Morralito Frijol Miskito

Una Publicación delInstituto Nicaragüense

de Tecnología Agropecuaria

INTAFinanciado por:Banco Mundial

INTASURUNKA LUPIA

Mamangkra nani, tasba ritska main kakaikra nani kainamra wap

Insla wark tatakra nani, kaisa kau diara wats tatakra kaia naha piuara, laki kakaikra kaia bara tanka plapikra sin an isti dia alki dadaukra kaia wan painka dukiara.

Taim nani na saura takisa, kaikisma naha taim li auhaya piua kan, li auhras piu wala ra auhwisa.

Bara kli lapta sin uba karna takisa piu nani aihwa ba kat, wan pata nani sip pauras bara sin plun wal trabil tara bribia.

Wan pata kiamka ani nani ba li mapara kasak aiklabisa kaka, baha nani ba nu kaiasa. Ani piuara namsla ra patam kiamka kum li auhras kabia sin wahya nani sangni sa bara wala nani ba wahya srawansa o lawansa taim nu bas wahya sangni ba li mapara witin kasak ai klabisa.

Bamna baha nani ba kasak wats takaia, baha nani ba kau mangkaia, taim saura nani tilara, plun ba dukiara kau wark takaia.

Bins kam nasla daki luma taim insla bilara taskika nani ba il baku paski swipara, kaisa tawa tawa insla bilara yakabi swiaia.

Bins sika abono kum nitrógeno wi ba kasak aubisa tasba wina, pasa wina sin, bahamna insla bilara ratwia taim abono taki kli tasbara wisa.