caderno de campo nº9. agosto 2014

1

Algunha das crónicasmais antigas recollenxa a existencia deinformantes integra-dos en colectivos dediversa caste, nomea-damente os militares.Soldados comoJenofonte ou omesmo Xulio Cesar,actuaron como obser-vadores privilexiadosna campaña contra osPersas e a guerra dasGalias. Actuaron coma cronistasdende unha atalaia moi principaldentro daqueles procesos. Moitomais recentemente reporteirosgráficos coma " Robert Capa" —

E.E. Friedman, en realidade—

participaron no desembarco alia-do das praias normandas.

Finalmente, durante os derradei-ros conflitos bélicos do século XXe debido probablemente ó rolxogado polos medios de comuni-cación, cobrou gran popularidadeo concepto de "empotrado" referi-do especialmente á profesión xor-nalística. Lembren a guerra doGolfo Pérsico.

A nosa vivencia destasituación non podeser obxectivamentecomparada ca inten-sidade vital destesexemplos. Mais sique é verdade que,subxect ivamente ,coñecer dende dentroa dinámica do Fulión,compartir a ilusióndeste colectivo e verde primeira man acapacidade que ten a

nosa cultura para ser unreferente a escala mundialfoi impresionante.

Puidemos constatar que ofulión da Asociación deFulións rurais de Viana doBolo constitúe un grupohumano de calidade excep-cional. A entrega e paixóndesta xente polo seu entroi-do de Viana do Bolo enrique-ce a toda a cultura de Galiciae mais aló. O seu traballodestes anos está axudando áconsolidación do entroidogalego como un dos fenóme-nos culturais mais impor-tantes do noso continente.

S A G ASociedade Antropolóxica GalegaGalician Anthropological Society

www. antropoloxiagalega.orghttp://sociedadeantropoloxicagalega.wordpress.com

[email protected]

Sociedade Antropolóxica Galega

Nº 9 Setembro 2014

I S S N : 2 2 5 4 - 3 4 0 6

CCHHAANNTTAADDOOSS NNOO FFUULLIIÓÓNN DDEE VVIIAANNAA DDOO BBOOLLOO..SSaanngguuee,, ssuuoorr ee gglloorriiaa eenn LLiissbbooaa

Sangue,suor e gloria en Lisboa.Foto Pedro G. Losada. SAGA

Miguel Losada. Secretario da SAGA

Aplomo Boteiro e cinto de doblevolta en Lisboa.

Foto Pedro G. Losada SAGA

Tamén foi moi ilustrativo comprobar o extraor-dinario labor de promoción de Galicia e da súaexcepcional cantidade e calidade de contidosculturais. Milleiros de persoas ateigaban asrúas de Lisboa. Ó paso dos de Viana non houbomais olladas que as que atraía o excepcionaldespregue de forza, folgos, e corazón que moveo fulión. Os bombos atronaban entre as beira-rrúas ateigadas de xente que deixaba ás consu-micións nas mesas das terrazas para achegarsea ver e abraiarse co descomunal espectáculo.Treboadas de disparos de cámaras de fotos ren-deron culto ó esforzo despregado nunha monu-mental cidade chea de visitantes e turistas detodo o mundo.

Non podo imaxinar mellor campaña publicita-ria para Galicia que a que desempeñou nese díao Fulión da Asociación de Fulións Rurais.

E todo elo, dou fe, cos medios materiais e econó-micos mais precarios. A modesta, aínda quevaliosa, imprescindible e lóxica axuda doConcello de Viana do Bolo, o auto financiamen-to das persoas do fulión e poucos mais mediosmateriais. O importante foi, coma case que sem-pre, o "corazón" e orgullo que a xente destefulión lle puxo ó asunto.

Sen iso, de pouco valerían os mellores mediosposibles.

Un aloxamento nun cámping, unpar de humildes comidas de auto-servizo e pouco mais, foron todo oproporcionado pola organizaciónque debeu tratar en igualdade decondicións a tódolos grupos. Unhamágoa que dentro do programa nonhoubera espazo nin tempo paraintercambiar impresións, coñecer acultura dos demais grupos, facerunha foto de todos xuntos ou unhacomida/convivio —ó bo xeito portu-gués— entre todos. Non se conce-deu, dende a organización, tempopara un café. Un paseo distendido

polas rúas. Unha visita, mesmo fugaz, a calque-ra dos moitos sitios que iluminan Lisboa.

Non hai dúbida de que a xente de Viana —erepresentantes— mereceu moito mellor tratodo que recibiu.

O proxecto da máscara ibérica é o marco xeraldo evento. Este está sustentado, en grandemedida, pola idea de unidade cultural no con-texto ibérico. Os seus responsables farían moitoben ó obxectivo que sustenta este financiamen-to se procurasen o necesario para que os gruposparticipantes non foran meros instrumentos óservizo do acto senón que o contexto actúe ó ser-vizo dos que fan posible a existencia da activi-

2 Nº 9 Setembro 2014

A xente da Asociación de Fulións Rurais de Viana do Bolo.Foto Pedro G. Losada. SAGA

Boteiro e Jarramplas.Foto Pedro G. Losada. SAGA

dade. Ou sexa, que se o acto tivese sido maiscálido, a calidade xeral e o prestixio derivadotamén terían sido meirandes.

Así pois, sen dúbida que os galegos tamén pode-mos achegar bos exemplos neste tipo de eventosonde a posta en común das experiencias e a con-fraternización entre iguais son dúas bazas quea nosa cultura sabe xogar moi ben. En Galicia etamén en Portugal, a hospitalidade e o saberfacer á hora de facer festas veñen de serie, é onormal.

A pesares de todo e por se fose pouco estardurante horas tocando os bombos, aixadas,gadañas e demais, aínda houbo o intre para queos nenos que quixeron puideran tocar nunbombo. Tamén os vellos ou calquera. Coma oseñor Antonio Évora que se detivo a ensinarnoso toque do São João do seu Cabo Verde natal.Todas estas cousas aconteceron porque o intre,o espazo máxico para a convivencia, foi creadopor este excepcional colectivo.

Respondéronse pre-guntas e procurouseatopar ós antigosamigos doutros gru-pos para tomar unhasidra con eles, porexemplo. Así pois, afunción didáctica dofulión engadiu unplusc á vosa presen-za na cidade.

En Galicia hai moi-tos outros folións. Omellor espírito de irmandade e orgullo galegode calquera deles está tamén representado den-tro do fulión da Asociación de Fulións rurais deViana do Bolo. Por elo, nós sentimos que todoseles poden sentirse moi satisfeitos pola maisque digna representación que se fixo nestes díasmediante a defensa da cultura do fulión da quetodos participan.

O fulión triunfou en Lisboa. A idea de Fulióncomo máquina ou instrumento coral catalizadorda verdadeira convivencia. Confirmou o respec-to acumulado despois de moito traballo e, lite-ralmente, mediante o sangue, a suor, a forza e ailusión exhibidas na beira do Texo, acadou ascotas mais elevadas de recoñecemento público.

A SAGA ten como un dos seus albos o de colabo-rar no desenvolvemento de iniciativas de expre-sión cultural baseadas nos recursos e contidosen xeral, propios do contexto galego. Con estehorizonte houbo tempo para comprendermosunha cousa importante para nós e que ó tempo,explica o poder catalizador que posúe estefulión grazas ó traballo acumulado nestes anospasados. O que constatamos de primeira manfoi que calquera proxecto de recuperación tradi-cional, calquera iniciativa de desenvolvementolocal, calquera esforzo colectivo de mellora dopropio entorno e circunstancias, pasa polo dese-ño e realización de tales proxectos "dende den-tro". É dicir, que compre primeiro coñecer en

fondura o propio.Levalo á prácticapensando en como sefaría se soamente sefixera para os dopobo, ou comunidadeen cuestión. Facelocon autenticidade esen preocuparse por"vender un produto"o acomodalo para queo gocen con comodi-dade outras persoas.Sen iso, calquerainiciativa será ape-

nas un sucedáneo do posible orixinal. Un pasti-che se se quere.

A diferenza entre un produto cultural de calida-de e outro radica en que o orixinal interpela eeleva a outro nivel ás percepcións. Actúa dendeo seu propio marco de referentes e por iso é útilou interesante para os demais. A súa "verdade"

Nº 9 Setembro 2014 3

Atronando as rúas da vella cidade.Foto Pedro G. Losada. SAGA

ten vocación universal. Pola con-tra o sucedáneo humíllase peran-te as conveniencias alleas; o queachega non permanece; é susti-tuible por algunha outra cousasemellante que non conmove oufai mellor a quen o recibe. É pres-cindible no seu rango.

Moitas veces, ante o "éxito" e tra-xectoria deste fulión, hai quen se pon en con-tacto con eles para que acudan a facer afesta nalgún outro lugar. Tamén é habitualque se lles solicite algo así como "un manualpara facer o mesmo noutra parte". Isto acon-tece dende dentro e fora de Galicia, porcerto. A resposta sempre é a mesma. "Nonactuamos en festas patronais" ten querespostar amablemente Jorge Minasportavoz do fulión. " Primeiro desenvol-vei os vosos contidos, estudádeos, consul-tade cos vellos ou cos que coñecen o temadende dentro. Despois imos e falamos,expoñeremos o que nos facemos como epor que. Vos tendes que desenvolver ovoso sistema. Entón contai con-nosco para o que vos faga falla".

Todo un decálogo que na SAGAestariamos dispostos a subscribir.

O noso mais sincero agradece-mento ás persoas do Fulión daAsociación de Fulións Rurais deViana do Bolo. O tempo que com-partimos foi todo un master en xestión cultural.

Para un coñecemento preciso do contexto destesfulións e o lugar que ocupan na cultura musicalgalega, recomendamos a lectura dos libros docolaboradores da SAGA Pablo Carpintero1 e deXerardo Santomé2


1 Os instrumentos musicais na tradición galega, Carpintero Arias, Pablo. Con debuxos de Xosé Ramón Marín Martínez. coedición de

Proxecto Ronsel e Difusora de Letras, Artes e Ideas, S.L. ISBN: 9788492958054 2ª ed.Esgotado. Versión dixital do libro no consello da

Cultura Galega http://www.consellodacultura.org/asg/instrumentos/

2Treboada Galega. Xerardo Fernández Santomé. Ed.Asoc. folc. Gaiteros de Xistra; Vigo, 2012; ISBN V.G.637-2012

No camiño de Lisboa Un alto entre o ceo e a terra.Castro daire

Preparando os bombos

Tensando cordas e músculos

AA sseegguuiirr,, uunnhhaappeeqquueennaa rreeppoorrttaaxxee

ffoottooggrrááffiiccaa ddaavviiaaxxee..

Fotos SAGA 2014

Crónica


""IIII XXOORRNNAADDAA SSOOBBRREE MMÚÚSSIICCAA TTRRAADDIICCIIOONNAALL:: DDAANNZZAASS EE DDAANNZZAANNTTEESS""

Un ano máis as portas da Casa dasCampás de Pontevedra, edificio quedepende da Universidade de Vigo,abríronse (o pasado 23 de maio)

para acoller estamáis que merecidahomenaxe que,dende a SociedadeA n t r o p o l ó x i c aGalega, SAGA,quixemos facer ósmúsicos e á músicatradicional deGaliza. O nosoagradecemento ofi-cial ás instituciónsc o l a b o r a d o r a s(Concellería deCultura do conce-llo de Pontevedra eCasa das Campásda Universidadede Vigo), ós partici-

pantes e a toda a xente que por alóse achegou. Mil primaveras.

RREESSUUMMOO FFOOTTOOGGRRÁÁFFIICCOO DDAA ""IIII XXOORRNNAADDAASSOOBBRREE MMÚÚSSIICCAA TTRRAADDIICCIIOONNAALL::

DDAANNZZAASS EE DDAANNZZAANNTTEESS""

Oli Xiráldez, Miguel Sotelo e Antonio Vázquez

Miguel Sotelo e Antonio Vázquez (esquerda)

Luis Prego

Crónica


Oli Xiráldez

Oli Xiráldez interpreta á gaita a música da danza de espadas deRedondela

Miguel Sotelo

AA SSAAGGAA NNAASSIIIIII JJOORRNNAADDAASS DDAASS LLEETTRRAASS

GGAALLEEGGOO--PPOORRTTUUGGUUEESSAASS EEMM PPIITTÕÕEESS

Un ano máis a SAGA tivo o gusto de ser convi-dada ás "III Jornadas das Letras Galego-Portuguesas" que se celebraron o 30 e 31 demaio en Pitões das Júnias (Portugal). Desta vezdemos unha conferencia en conxunto os compa-ñeiros da Sociedade Antropolóxica Galega(SAGA) Miguel Losada e Rafel Quintía, o títu-lo:"Celtismo, contrución cultural e identidade" .O investigador e colaborador da SAGA, AlberteAlonso deu unha conferencia co título:“Utilidade das pedrafitas no neolítico comoobservadores astronómicos".

Parabéns aos organizadores polo seu traballo eesforzo, graciñas aos amigos Zé Barbosa e RoPalomera, do blog Desperta do teu sono (DTS) .

Crónica


PPRROOGGRRAAMMAA::

SSeexxttaa--ffeeiirraa -- 3300 ddee MMaaiioo((hhoorraa ppoorrttuugguueessaa))20:00:- Receção dos participantes nasJornadas na casa de Turismo Ruraldo Padre Fontes em Mourilhe e atua-ção do Bruxo Queimam e o PadreFontes.21:00:- Ceia na Casa Rural do Padre Fontesem Mourilhe 23:00:- Deslocamento dos palestrantes aPitões

SSáábbaaddoo -- 3311 ddee MMaaiioo((hhoorraa ppoorrttuugguueessaa))10:00:- Apresentação das Jornadas10:15:- JJooããoo PPaarreeddeess: "A utilidade do celtis-mo. Celticidade galaica no S. XXI"11:15:- RRaaffaa QQuuiinnttiiaa ee MMiigguueell LLoossaaddaa:"Celtismo, construção cultural e iden-tidade"

12:15:- Perguntas, questões e debate12:45:- Descanso e café13:00:- Oinaikos Kallaikoi14:00:- Comida popular na Praça da Juntada Freguesia (música)16:30:- Oinaikos Kallaikoi18:30:- MMaarriiaa DDoovviiggoo:: "O conto de SantoAmaro, desde a procura da ilha para-disíaca à diáspora dos galegos deLisboa"19:30:- Debate, perguntas e questões20:00:- Descanso, café e visita por Pitões20:30:- Folião celto-galaico21:00:- Atuação do Bruxo Queimam21:30:- Folião celto-galaico21:45:- Ceia livre por Pitões

DDoommiinnggoo --11 ddee JJuunnhhoo((hhoorraa ppoorrttuugguueessaa))10:00:- Abertura da sessão 10:15:- AAllbbeerrttee AAlloonnssoo: "Utilidade daspedra-fitas no neolítico como observa-dores astronómicos"11:15:- AAnnddrréé PPeennaa GGrraannhhaa:: "Constituiçãopolítica celta das galaicas trebas etoudos. Etno-arqueologia institucio-nal"12:15:- PPeeddrroo TTeeiixxeeiirraa ddaa MMoottaa:: "As fontesmatriciais de Portugal"13:15:- Debate, perguntas e questões 13:45:- Encerramento14:00:- Almoço no Dom Pedro

Os membros da SAGA Miguel Losadae Rafael Quintía

Albere Alonso

João Paredes

Maria Dovigo

Crónica


Pedro Teixeira da Mota

Oinaikos Kallaikoi

PPRREESSEENNTTAACCIIÓÓNN EENN AARRTTEEIIXXOO DDOO LLIIBBRROO""OO UUSSOO DDAASS PPEEDDRRAAFFIITTAASS NNOO NNEEOOLLÍÍTTIICCOO GGAALLEEGGOO""

O pasado 7 de xuño na taberna A Baiuca de Arteixo pre-sentamos o libro ""AAss ppeeddrraaffiittaass nnoo nneeoollííttiiccoo ggaalleeggoo"".Unha monografía do investigador Alberte Alonso edita-da pola SAGA. No acto participaron Moncho Boga(Museo de Cambre), Rafa Quintía (Saga) e BieitoRomero (Luar na lubre).

Moncho Boga, Rafael Quintía, Bieito Romero e Alberte Alonso

Crónica


PPRREESSEENNTTAACCIIÓÓNN DDOO LLIIBBRROO ""OO UUSSOO DDAASS PPEEDDRRAAFFIITTAASS NNOO NNEEOOLLÍÍTTIICCOO GGAALLEEGGOO""NNOO PPRROOGGRRAAMMAA ""EENNCCUUEENNTTRROOSS EENN LLAA MMEEDDIIAANNOOCCHHEE"" DDEE RRAADDIIOO VVOOZZ

Rafael Quintía e Alberte Alonso

http://www.novasgz.com/

OO AALLIICCOORRNNIIOO:: EENNTTRREEVVIISSTTAA NNOO XXOORRNNAALL ""NNOOVVAASS DDAA GGAALLIIZZAA""

Entrevista sobre o alicornio que lle realizaron ao compañeiro da SAGA o antropólogo RafaelQuintía para o xornal Novas da Galiza.

Crónica


NNOOVVAA EEDDIICCIIÓÓNN DDOO ""RROOTTEEIIRROO DDAASS MMOOUURRAASS""

O 27 de xullo celebrouse unha nova edición do ""RRootteeiirrooddaass MMoouurraass"", na parroquia de San Martiño de Salcedo,en Pontevedra. Desta volta guiamos os amigos da aso-ciación cultural YYooggaa SSaattyyaa VVeeddaannttaa por este percorridopolo noso fascinante patrimonio inmaterial e material.

Fronte ao parapeto do castro das Croas,acubillo de tesouros e morada de fermosas

mouras

Muíño de abaixo, no río doBatán

Nas vellas murallas do monte das Croas

Explicando as partes dunmuíño, no muíño do Batán

Ula moura?

Fotos:Ana Lois,ValentinaGarcíae R. Quintía

Cruzando a Carballeira do Rei

Crónica


No Mato das Cruces,petróglifos, mouras e túnelesmisteriosos

Unha paradiña nas selvas do río do Batán

O antropólogo da SAGA Rafael Quintía participou xunto coa ourive Susi Gesto nun ““EEnnccoonnttrroo--ccoolloo--qquuiioo” sobre ourivería galega, a súa relación co Barroco, as vinculacións históricas e culturais entreas xoias e a muller, así coma o mundo da xoia como elemento simbólico.

O acto realizouse ao abeiro do Festival MMúússiiccaa nnooCCllaauussttrroo que se celebrou na catedral de Tui no pasa-do mes de agosto.

Entrando nos territorios "antes ocupados"camiño do Outeiro das Mouras

EENNCCOONNTTRROO--CCOOLLOOQQUUIIOO NNOO FFEESSTTIIVVAALL ““MMÚÚSSIICCAA NNOO CCLLAAUUSSTTRROO”” EENN TTUUII

Crónica


AA SSAAGGAA PPAARRTTIICCIIPPAA EE CCOOLLAABBOORRAA NNAA ““AANNDDAAIINNAA PPOOLLOO MMOONNTTEE PPIITTUUCCOO””

A SAGA participou e colaborouna “AAnnddaaiinnaa ppoolloo MMoonnttee PPiittuuccoo””que tivo lugar o pasado 24 deagosto, organizada polaAAssoocciiaacciióónn MMoonnttee PPiittuuccoo.

O propósito desta andaina foi ade dar a coñecer o patrimonioarqueolóxico e etnográfico da zona, a riquezamedioambiental e paisaxística desta contorna,incluída no Espazo Naturaldos Montes do Morrazo econstituinte de grande parte

do que poderá vir a ser o EspazoNatural e Arqueolóxico dos SeteCamiños.

Esta xornada tamén serviu parareivindicar a protección e a con-servación destes bens, ameaza-dos principalmente polo proxec-

to de construcción dun polígono industrial con-tra o que a Asociación Monte Pituco presentou

senllos recursos contra oConcello de Marín e a Xunta.

Fotos: JoãoBieites

http://montepituco.wordpress.com

Correndo o mes de xullodo ano 2.014 do noso señorD. Vicente Risco, andabaeu na procura de datos elocalizacións de pedrafitasna Terra Eumesa candofortuitamente din cosseguintes traballos publi-cados: “Límites parro-quiais, límites simbólicos,conmemoracións rituais: oMarco de San Lourenzo”(Cátedra. Revista Eumesade Estudios, pp. 269 a 299)de Elena Loureiro Souto,“Os petroglifos das comar-cas do Eume e Betanzos.Estudio comparativo”(Cátedra. Revista Eumesade Estudios, pax.. 7 a 58) de J. Francisco Correacon ilustracións de Fernando Sarmiento,“Insculturas pétreas no Baixo Eume” (Cátedra.Revista Eumesa de Estudios, pax.. 115 a 137)de Juan J. Sobriño e J. Francisco Correa, “SanXurxo de Queixeiro”(A Xanela. Revista culturaldas Mariñas, nº 27, Primavera, 2009, pax.. 9 a11) de Xosé María Veiga e Juan J. Sobriño; nes-tes artigos cítase o `Marco da Cartelida´ peronon consta aporte gráfico algún do mesmo, ele-mento que tampouco dei achado posteriormenteaplicándome noutras publicacións así comomediante o conduto de internet. Esta circuns-tancia detonou poderosamente a miña curiosi-dade sobre a súa posible fasquía decidindoresolver tal inquietude. Cumprindo este desexoinicial de rexistrarlle retratos fotográficoscomezou a dinámica dun labor que foi medran-do exponencialmente a medida que aconteceronsucesivas visitas ao lugar paralelamente ás

conversas na veciñanza cogaio de coñecer in situ, a péde Campo, o conxunto devariables territoriais e decarácter antropolóxico queos traballos devanditos refe-renciaban do Marco.

Marcos Martinón Torresprantexa un modelo inter-pretativo para os Megalitosde Termo (mámoas, antas,pedrafitas...) atribuíndollesun triple valor aplicado, asaber: Social-Territorial,Máxico-Simbólico eHistórico-Arqueolóxico,(“Los Megalitos de Término.Crónica del Valor

Territorial de los Monumentos Megalíticos apartir de las Fuentes Escritas”, ConsejoSuperior de Investigaciones Científicas,Trabajos de Prehistoria, 58, nº 1, pax. 95 a 108.2001). Nembargantes centrareime nos dous pri-meiros valores dado que non teño constancia deintervención arqueolóxica algunha aplicadaparticularmente neste Marco que determinecientíficamente a súa orixe como megalítica,medieval ou posterior. Dito baleiro é unha cir-cunstancia que, desgraciadamente, adoita acon-tecer nestas terras galegas no eido concreto des-tes elementos así como no seu conxunto confor-mando círculos líticos (henges, ingl.), especial-mente comparando co volume de investigaciónslevadas a cabo respecto doutros vestixios comoson os castros, petróglifos, mámoas, antas...,polo que, como atento lector, sempre agradezo ainclinación que ao respecto das súas localiza-cións, labor e aporte de datos levan tempo xa

Artigo


""MMAARRCCOO DDAA CCAARRTTEELLIIDDAA""CCoonntteexxttuuaalliizzaacciióónn dduunn MMaarrccoo ddee TTeerrmmoo

ccoonnttrraa oo MMeeiiggaalllloo ee oo MMaall ddee OOlllloo

Texto e ilustracións fotográficas: Angel Gilberto Martínez ("papigil")

adicándose da man de aplicados investigadores,entre outros persoeiros que tamén atenderon eatenden destos elementos contedores de aportede datos á historia e á cultura tanto da socieda-de como das sociedades1.

O dicionario da Real Academia da LinguaGalega (R.A.G.) recolle a verba “Marco” na súaprimeira acepción como “Pedra cravada no chanque define os lindes dunha terra” e establececomo sinónimos: fito, mollón, mouteira.Sabendo isto comprobamos unha evidente pro-piedade lítica sine qua non do elemento paraaplicar esta denominación nunsignificado concreto. Seguindoeste concepto, podemos inter-pretar, dun xeito simple, que afunción precisa atribuída a unMarco consiste no establece-mento dun punto concreto desituacación verticalizado evisualmente identificable ondeconverxen varias liñas imaxi-narias que delimitan superfi-cies territoriais de distinta titu-laridade, señorío ou dominio.Sabemos que a división territo-rial compete, entre outros, aoeido administrativo, nestesenso Emilio Benítez Aguado (Mestre doDepartamento de Inxenieria CartográficaU.P.V.) no seu traballo “Deslinde y amojona-miento de términos municipales” (Catastro.2007) ofrece unha definición para os conceptos“deslinde” e “amojonamiento” (amolloamento,gal.) no párrafo primeiro, pax. 91: “Se entiendepor deslinde el acto formal de distinguir loslímites de una propiedad. El deslinde no indicaquién es el propietario de la propiedad, sí suforma y dimensiones. / El amojonamiento sirvepara plasmar físicamente los límites de la pro-piedad. La acción de amojonar es una operaciónposterior y consecuencia del deslinde”.

-- SSIITTUUAACCIIÓÓNN.. LLOOCCAALLIIZZAACCIIÓÓNN..MMOORRFFOOLLOOXXÍÍAA EE MMAARRCCAASS --

“(...) Su forma oscila entre el bloque tosco y elcilindro más o menos pulido y estrechandohacia arriba; el hincón (extremo hincado) alcan-za 1/4 o 1/5 del total, y a veces tiene piedras-cuña alrededor. En general están en terrenoshorizontales despejados, lo que destaca su valormonumental. A veces presentan detalles fálicos(surco del glande o curva del meato), coviñas dedistintos tamaños o/y petroglifos (rectas o cur-vas paralelas, cruces). Hai bloques naturales

con apariencia de menhir, quepueden ser considerados comotales, a condición de que hayansido retocados en la Antigüedad otengan folklore; en caso negativoserían más bien marcos diviso-rios.

Las varias interpretaciones de losmenhires deben tener en cuenta 4características principales: monu-mentalidad, visibilidad, duración(material: piedra) y aspecto fálico;juntas subrayan el significadomágico-religioso de aquéllos”

(“Menhires y marcos de Portugal y Galicia”,Luís Monteagudo García. Anuario Brigantino,n° 26, pax. 25 a 50. 2003).

O `Marco da Cartelida´, “que se mantén no seulugar”, fica nun emprazamento humano dentrodun entorno rural, agrogandeiro e de explota-ción forestal. Localízase en plena bagoada,nunha depresión xeolóxica en pendente quepercorre de S.O. a S.L. o Monte da Cartelida,situándose a carón do tramo dun regato naturalque, pola contra do caso dos hidrónimos rele-vantes para a comunidade social, carece dunnome propio segundo comprobei no seo da

Artigo


1 X. Alberte Alonso, autor do monográfico n° 1 publicado pola Sociedade Antropolóxica Galega (S.A.G.A.) "O uso das Pedrafitas no

Neolítico Galego. Estudo das Pedrafitas de Observación Astronómica e das Pedrafitas Fálicas" (2014) sinala no rexistro que ao efecto

leva conta no seu blogue "Catalogación de Pedrafitas de Galicia" (Blogspot.com) un número total de 108 na data de xullo de 2014.

comunidade veciñal inmediata e non ten orixena próxima Fonte da Cartelida.

Esta pedrafita sita a 390 m. de altitude —varia-ble de marxe de erro: 3 m.— dista uns 300 m. doouteiro do monte. As súas coordenadas de loca-lización son as que seguen: 43°22’58.7’’N8°5’35.5’’O (UTM 573451-4803747).

O `Marco da Cartelida’, pedrafita conformadapor pedra de granito, ofrécese en forma cilíndri-ca e con aspecto fálico, cunha feitura tosca erudimentaria non pulida, máis ancha na súabase estreitándose a medida que chegamos áredondeada croa da súa parte superior, onde selocalizan dúas coviñas, unha a carón da outra,que presentan medidas non exactamente coinci-dentes aínda que si similares (2,5x2 cm., e, 3x2cm.), orientadas no S-L. Na súa base á vista,dous relevos paralelos con forma de aristas pro-xéctanse lonxitudinalmente perdéndose baixo aliña de terra . A sección N.O.-S.O. preséntase,curiosamente respecto do aspecto do conxunto,cun aspecto plano ao longo de toda a súa verti-calidade. Na sección N.O. preto da croa taménse pode observar un rebaixe circular de destaca-ble diámetro pero de moi escasa profundidade.

Non observei nesta pedrafita outro posible tipode gravados nin marcas á vista a excepción dosque aquí presento.

--MMAARRCCOO DDEE TTEERRMMOO--

“A lo largo de la Historia, los monumentosmegalíticos han desempeñado, entre otras, unafunción espacial, como marcos de territorio”

(Marcos Martinón-Torres, cit.).

De todos é coñecido o ríxido respeto que a nosacultura aplica tradicionalmente aos marcos eque se reflexa perfectamente nesa frase quetanto temos escoitado: “o marco non se move”.Francisco Vales Villamarín —cronista oficial deBetanzos— no seu estudo sobre o marco dolmé-nico do Monte Medela, reeditado no AnuarioBrigantino ( n° 22, pax. 11 a 20. 1999), fai refe-rencia á intanxibilidade dos marcos recollendo“un curioso sucedido” narrado por MoureMariño na edición coruñesa de “La Voz deGalicia” do 6 de decembro de 1970: “A miñaaboa contábanos historias das ánimas, dende aprocisión da Santa Compaña, que saía a meianoite do camposanto, deica unhas luceciñas quese vían lumbrigar entramedias da escuridade ecoas que se tiñan atopado moitos camiñantes.Unha noite contounos un conto que ainda nonesquecin. Contáranos que viña un mozo á meianoite dispois de estar de troula nun fiadeiro etopou cunha vela acesa derriba dunha pedra. Omozo colleu a vela e foise alumándose con elapolo camiño. Dispois, cando xa se estaba deitan-do e andaba a vela polo cabucho, a chama esco-mezou a tremer e a falar deste xeito: SSoonn uunnhhaaaanniimmaa ddoo PPuurrggaattoorriioo qquuee eessttoouu ppeennaannddoo ee vveeññooppeeddiirrcchhee uunn ffaavvoorr.. MMaaññáánn cceeddoo vvaass aa oonnddee aattoo--ppaacchheess aa vveellaa ee ccoolllleess aa ppeeddrraa eenn qquuee eeuu eessttaabbaaee lléévvaallaa ppoorr ccaarriiddaaddee áá eessttrreemmaa ddaa ffiinnccaa ddooVViiññaall.. SSaabbee qquuee aaqquueellaa ppeeddrraa eerraa uunn mmaarrccoo eeqquuee eeuu ppeennoo nnoo PPuurrggaattoorriioo ppoorr tteelloo ccaammbbiiaaddoo ddeessiittiioo””.. Comprobamos como o acto de cambiar unmarco de lugar, movelo, constitúe un acto pena-do na nosa cultura que a literatura oral rexistrade feito en moitas ocasións incidindo na súanatureza pecaminosa, puidendo constituirpagamento no máis alá unha vez a persoa aban-done este mundo terrenal.

Marco da Cartelida


A arquitecto María Jesús Muñoz Pardo no seuEnsaio “Expresiones del límite & arquitectura”(2003) cando fala das expresións gráficas dafilosofía de Límite no campo da experiencia daarquitectura argumenta o seguinte: “Tomemosentonces la ( / ) línea-barra inclinada como pre-sencia, (...) / Aquí tenemos nuestro primerencuentro con una expresión que podemos con-siderar como matriz de la variación del límite;una variante de la expresión del límite, que mepermite evocar una pieza de arquitectura deprimer orden: el Menhir. / El Menhir es unatractor de sentidos y sin sentidos. Algo de sen-tido se alcanza ante su presencia, al mismotiempo que, allí desde donde no puede percibir-se, comienza lo desconocido, lo salvaje, lo miste-rioso, lo enigmático, el sin sentido. Funda unorden, es la afirmación de dos: Lo otro comomundo/misterio y el ser; dos situados en posi-ción frontal, uno con relación a lo otro. Esexpresión de la existencia en exilio y éxodo. / Elmenhir da forma a un territorio habitado queno es lineal, es mas bien esférico y radial, cuyoperímetro o limes geográfico está determinadopor la agudeza en la percepción visual del serque habita ese territorio y por la orografía par-ticular del ambiente. / Es una presencia queimplica una experiencia espacio-tiempo en con-tinua transformación, podríamos decir que defi-ne un límite y sus múltiples variaciones, origi-nadas en la relación de este elemento con elterritorio y con un observador que se desplazapor él. Aunque esta arquitectura pueda consti-tuir una variación del límite hay que decir quepresenta una restricción evidente: su exteriori-dad. Es una variante matriz del límite aunquede momento inhabitable. Es un elemento demediación, entre cielo y tierra, entre hombre ymundo, pero su materia es impenetrable, por-que su arte es un arte de “ocupación espacial”,donde el hombre participa en calidad de obser-vador y la realidad se le ofrece como objeto.Ambos realidad y ser son exteriores uno conrelación al otro”.

O `Marco da Cartelida´ é un monolito lítico quedetermina un enclave divisorio político-xeográ-fico entre os concellos de Monfero e Vilarmaior(Terras do Eume. Provincia de A Coruña) —

antigamente inscritos na provincia deBetanzos—, por outra banda denota límiteterritorial entre as colindantes parroquias deQueixeiro e Vilachá (Monfero), Grandal(Vilarmaior), e a parroquia de Taboada(Monfero-Vilarmaior-Pontedeume).

De seguido, mediante dúas imaxes obtidas dosarquivos de disposición pública do CentroNacional de Información Geográfica (C.N.I.G.)amoso a circunscrición político-xeográfica inme-diata á situación do `Marco da Cartelida’. No“Mapa 1” (imaxe seleccionada do MapaTopográfico Nacional actualizado do ano 2002;MTN50-0022-2002) sinalo o lugar do Marco cosímbolo dun “X” inscrito nun círculo. O “Mapa2” adxúntoo a nivel comparativo, corresponden-do cunha imaxe seleccionada do arquivoHistórico da mesma fonte, realizado orixinal-mente no ano 1.944 (MTN50-022-1944), ondesinalo tamén co mesmo símbolo. En ámbolosdous mapas podemos observar con claridade otrazo gráfico dos límites territoriais municipaisde Monfero (á dereita da Liña) e de Vilarmaior(á esquerda) establecidos no documento gráficomediante o uso do símbolo lineal: ++ -- -- ++

Artigo


Mapa 1

-- RREEFFEERREENNCCIIAA HHIISSTTÓÓRRIICCAA:: OO CCAATTAASSTTRROODDEE EENNSSEENNAADDAA --

“Os primeiros ecos das pedrafitas en Galiciaproveñen das crónicas escritas de Estrabón. As“pedra fictas” ou pedrafitas que figuran endocumentos dende o século VIII que son rexis-tradas coma pedras de termo ou fitos xeográfi-cos, quizais sexan ás veces auténticas pedrafi-tas. Algúns estudiosos do tema consideran queas pedrafitas foron abondosas na Terra Galega,pero que polo seu tamaño pequeno se confundí-an fácilmente cos fitos xeográficos, de xeito quehoxe en día só se deben considerar auténticos osque amosan gravuras ou pulidos”

(“Dólmenes de Galicia”, Ramón Boga Moscoso,pax. 26. Bahía Edicións. 1997).

Consultando o Catastro do Marqués deEnsenada (1750-1753), enquisa considerada amellor pre-estadística dispoñible no contextoeuropeo do Antigo Réxime, e lidas as correspon-dentes das devanditas catro parroquias limítro-fes cítase explícitamente o `Marco da Cartelida´na liña 8 da pax, 4283, capítulo 3 do correspon-dente á parroquia de Santa María de Vilachá —no documento, “Santa María de Villacha”—

(Monfero): “(…) linda esta dhafrã principiandoporlaparte del L. con el MMaarrccoo quellaman lasie-rra de Queijeiro desde este al de las Mamuas(…), desde este aldelas Pena deyedra, desdeeste aldel Feal dePrada pequeña, desde esteporlacorredera auna aldeCal desde este aldela-

fonte nova, desde este aallddeellaa CCaarrtteelliiddaa, desdeeste yendo porel Rio de Ponto Maceira avajoaldela Puente dos Carros(…)” 2.

Indicar que o `Marco da Cartelida´ non se atopamoi distanciado dun tramo do antigo CamiñoReal que levaba desde Pontedeume ata o mos-teiro de Monfero seguindo cara As Pontes deGarcía Rodríguez. Este tramo leva a anecdóticadenominación de “Camiño dos Franceses” dadoque por el pasaron camiño cara á batalla deElviña, e así permanece na memoria popular dolugar.

-- SSIIMMBBOOLLIISSMMOO MMÁÁXXIICCOO--RREELLIIXXIIOOSSOO ––

“(...) incluso para el intelecto puramente cientí-fico el tema de la magia comporta una especialatracción. Tal vez esto es así porque, en parte,esperamos encontrar en ella la quintaesenciade los anhelos y sabiduría del hombre primitivo,y esto, sea lo que sea, es algo que vale la penaconocer”.

(Bronislaw Malinowski. “Magia, Ciencia yReligión”, cap. V, pax. 25. 1948).

Os rituais e simbolismos relixiosos, sexan ounon de carácter pagano, actúan como elementosfundamentais na elaboración da sociabilidade eda identidade comunitaria.

Carmelo Lisón Tolosana escribe no seu libro“Antropología Cultural de Galicia” (cap. III,pax. 123 a 124. AKAL): “(…) `Aquí [Portocobo,Monfero], a 50 metros de esta casa hay unmarco que es el que divide las parroquias estastoda.’ Se trata de un punto en que según losinformantes limitan las parroquias de Vilachá,Taboada y Grandal y que está realzado poruna piedra clavada en el suelo. A él van amedianoche tres personas, dos acompañando ala enferma, cuya dolencia procede de la envidia

Marco da Cartelida


Mapa 2

2 Verbas en "negriña" polo autor.

de otra persona, está enmeigada. Cumplido elceremonial, la envidia queda vencida y desapa-rece el malestar. La envidia mutua de los veci-nos, sus disensiones internas, quedan destrui-das y trascendidas en el punto de unión de tresparroquias”.

Todo ritual simbólico mantén unha fórmula dis-ciplinadamente ríxida no seu desenvolvementoque sistematiza a cerimonia cara á consecuciónderradeira da finalidade perseguida. O ritual éo que dá sentido á propia cerimonia. A tradiciónoral do lugar refire expresamente do papel do`Marco da Cartelida’ como protagonista lítico-máxico con resolutivos efectos curativos contrado Meigallo e contra do Mal de Ollo,sendo, ámbolos dous, “males” recollidosna nosa cultura popular atinxindo, notexto e no contexto, tanto ao eido dos“feitizos e enfeitizamentos” como aodas “enfermidades non de médico”.Segundo recollín en Portocobo o desen-rolo do ritual practicado no `Marco da

Cartelida´ ofrécese a realizar como segue e cito:““HHaaii qquuee aacchheeggaarrssee aaoo mmaarrccoo ppoollaa mmeeddiiaannooiittee,,ddaarr 77 vvoollttaass ee ddee ccaaddaa vvoollttaa bbóóttaassee uunnaa mmooeeddaa..HHaaii qquuee vvoollttaarr ppoorr uunn ccaammiiññoo ddiissttiinnttoo ddoo qquuee sseecchheeggoouu,, ee hhaaii qquuee mmaanntteerr ssiilleenncciioo ttaannttoo áá iiddaaccoommoo áá vvoollttaa.. ¡¡NNoonn ssee ppooddee ccrruuzzaarr ppaallaabbrraa ccoonnnniinngguuéénn!!””.. A medianoite —a hora bruxa—, onúmero 7, as voltas descritivas da figura doCírculo, o pago de moeda, os camiños de ida —oenfermo achégase coa carga do “mal”— e devolta —iniciado o proceso liberador do “mal”—

realizados simbólicamente por vías tan diferen-tes como diferentes son cada un dos dous esta-dos da persoa enferma (enfermidade e cura-ción), o establecemento da negación do Verbo ao

longo de todo oprocedemento,son as clavesque caracterizaneste ritual. Osilencio públicoe a privacidadeenvolven ao feitoda realización

desta práctica máxica dadoque, segundo recollín, “estascousas fanse en segredo enon se contan”. Por outrabanda, indico infructuosa esen resultados a procura querealicei para localizar ensuperficie moeda algunha naárea inmediata ao marco,cousa non sorprendente

debido aos labores de limpeza do monteque realiza o tractor.

Mentres que a presencia do número 7resulta a dun número dos máis comúns endiversas accións de carácter máxico-reli-xioso (así o 9, o 6 e o 3), o ofrecemento demoedas nembargantes non resulta xerali-zado nos diferentes rituais paganos quesobreviviron ata os nosos días e dos quehai constancia na nosa xeografía, mentresque nas crenzas e costumes relixiosos ofi-

Artigo


Marco da Cartelida


ciais da nosa sociedade tradicional, que son defundamentación católica, si adoitamos observara utilización da moeda no acto de petición ouagradecemento do favor solicitado ao santo.Outro caso singular de cerimonia pagana ondea moeda pecuniaria é suxeito material que con-forma o ofrecemento ten lugar no “Penedo dasVerrugas” da aldea ourensá de Ardeseade; oantropólogo Rafael Quintía Pereira ten publica-do no seu blogue “Á Sombra de Bouza Panda”(WordPress.com) un artigo descritivo da prácti-ca correspondente neste máxico penedo onde“nunhas pías que arremedan a pouta dun lobo”ten lugar unha cerimonia para a sanación dasespullas (verrugas).

-- EEPPÍÍLLOOGGOO EE AAGGRRAADDEECCEEMMEENNTTOO --

Como remate, pódelle resultar de curiosidadepara o lector sinalar que o `Marco da Cartelida’se atopa nunha área cultural rica nos contextostanto antropolóxico e etnográfico como taménnos vestixios arqueolóxicos, realzándose o seuatractivo. Así, as mámoas localizadas e descri-tas polo Grupo de Arqueoloxía “Terra deTrasancos” no seu estudo “Túmulos prehistóri-cos no Concello de Monfero” (Anuario

Brigantino, n° 27, 2004, pax.11 a 36); o castro de Prada e asúa “Fonte dos Mouros”, o Cotodo castro en Vilafaíl, as PenasMarianas, Pena do Rebolo,Pena Longa, Pena Furada,Pena da Trandeira, Pena daArca, Sitio da Pía, Sitio doCorgo, o “Berce de SanRosendo”, o Marco Grande deCortizas, a Cruz de Ferro daSerra entre outros, no artigosinalado de Xosé María Veigae Juan J. Sobriño.

Quero facer constar o meuagradecemento ao informanteSr. Rafael Doval Sánchez —

Casa de Comidas “Rafael”(Portocobo)— pola súa disposi-ción e atención para a realiza-ción deste traballo.

-- MMEEDDIIDDAASS.. OORRIIEENNTTAACCIIÓÓNN --* MEDIDAS:

-CONTORNO CIRCULAR DA CROA: 72 cm.-CONTORNO CIRCULAR DA BASE: 100 cm.-ALTURA MÁXIMA (a partir da Liña Terriza): 83,5 cm.

* ORIENTACIÓN : 340º N-N.O.

Artigo


AA FFOORRMMAA TTRROOCCAA,, OO FFOONNDDOO SSEEGGUUEE

Artigo publicado polo compañeiro Rafael Quintía en LLaa VVoozz ddee GGaalliicciiaa co gallo da festa do San Xoán

La Voz de Galicia.Domingo 22 de xuño de

2014

O San Xoán é a cristianizacióndunha milenaria festividade solarna que con lumieiras celebramos otriunfo da luz sobre as tebras.Todas as culturas marcaron osfitos fundamentais do seu calenda-rio con festas e na nosa cultura afesta de San Xoán indica o solsticiode verán. Dende o neolítico o Solasociouse coa forza vital, coapotencia e enerxíarenovadora e fecun-dadora. O Sol deter-mina as estacións, oclima e o ecosistemano que habitamos. Ohome tivo que adap-tarse a estes fenó-menos cíclicos parapoder subsistir cul-tivando a terra.Esta dependenciado Sol daría orixe aunha serie de cren-zas de carácter espiritual ou reli-xioso asociadas ao astro rei queperduraron ata a chegada do cris-tianismo e incluso, dun xeito subli-minado, posteriormente. Destexeito o Sol pasou a ser consideradoen moitas culturas fonte de vida,símbolo de divindade ou unhadivindade en si mesma.

O descubrimento do lume, no pale-olítico, supuxo unha das grandesrevolucións da humanidade. Olume iluminaba nas noites, prote-xía das feras, quentaba na inver-nía, permitía cociñar os alimentos,cocer o barro e mellorar as tecnolo-xías. A carón do lume naceu a cul-

tura e a relixión. Por unha clararelación simbólica e funcional, oSol e o lume convertéronse nunbinomio indivisible e así moitasfestas solares como o San Xoánforon da man de celebracións ígne-as. O Sol e o lume acadaron na cul-tura galega unha grande impor-tancia dentro das nosas crenzas eritos.

Considerando que ata ben entradoo século XX a sociedade galega erabasicamente agraria, e lembrandoa importancia do Sol nas socieda-des agrarias entenderemos o por-que da pervivencia deste tipo decelebracións. Por iso os galegoshoxe, como hai milenios, seguimoscelebrando a chegada do solsticio,a forza vivificadora do Sol, o poderpurificador do lume e das augas eas calidades apotropaicas dasmáxicas plantas, aínda que o faga-mos baixo a advocación dun santocristián. Pois, malia que a formatroque, o fondo permanece, e ese éun dos trazos máis fascinantes danosa cultura.

Foto Pedro G. Losada. SAGA

Novas


Xa está listo o documentario “CENTEEIRA. Por cada semente,cen”, terceiro da triloxía das CONSTRUCIÓNS VEXETAISEFÉMERAS DO VAL DO RÍO TOMEZA (GAFOS) promovidapola asociación medioambiental VVaaiippoolloorrííoo de Pontevedra ecuxa realización, gravación e edición correu a cargo de JoãoBieites da Sociedade Antropolóxica Galega (SAGA).

En aproximadamente 25 min.,faise un percorrido polo cicloanual dos traballos do centeo:sementeira, sega, construciónde medas, malla e aireado.Polo que se vai alén do que é aconstrución vexetal efémera (ameda de centeo).

Novas editoriais

Acabamos de publicar o segundo traballo da nosa colecciónMonografías da Sociedade Antropolóxica Galega. Destavez facemos unha incursión no mundo dos petróglifos daman do investigador e colaborador da SAGA José AntonioGavilanes.

O investigador José AntonioGavilanes achéganos neste traballoun minucioso e interesante inventariode perto dunha centena de petróglifosinéditos descubertos por el mesmo nascomarcas de Ourense e de Allariz-Maceda. Durante moito tempo existiua idea na arqueoloxía galega de que ointerior do país era pobre neste tipo demostras de arte rupestre. Traballoscomo o de José Antonio Gavilanesveñen demostrarnos o errado desta

crenza, comprensible polo escaso dos traballos de campo realizados neste eido. Das tipoloxías rexis-tradas neste libro destacan sobre todo as denominadas combinacións de coviñas ou cazoletas. Unsmotivos rupestres que se estenden ao longo dunha ampla cronoloxía e presentes en moitos lugaresde Europa. Dentro da humildade, agardamos que esta obra cumpra o seu obxectivo de axudar adivulgar e a coñecer mellor o fascinante mundo dos petróglifos galegos e, deste xeito, contribuír ásúa protección, conservación e posta en valor.

NNOOVVAA MMOONNOOGGRRAAFFÍÍAA DDAA SSAAGGAA:: ""PPEETTRRÓÓGGLLIIFFOOSS IINNÉÉDDIITTOOSS DDAASS CCOOMMAARRCCAASS DDEEOOUURREENNSSEE EE DDEE AALLLLAARRIIZZ--MMAACCEEDDAA"" ddee JJoossee AAnnttoonniioo GGaavviillaanneess

DDAATTOOSS TTÉÉCCNNIICCOOSS::

Autor: Jose Antonio

Gavilnes

Editorial: Sociedade

Antropolóxica Galega

Impresión: Branco e

negro

Tamaño: 21×15

230 páxinas

I.S.S.N. 2341-0353

PVP: 10 €

PPRRÓÓXXIIMMAA EESSTTRREEAA DDOO DDOOCCUUMMEENNTTAARRIIOO ““CCEENNTTEEEEIIRRAA.. PPoorr ccaaddaa sseemmeennttee,, cceenn””

Imaxes da SAGA


A localización do conxun-

to lítico coñecido como

"Pena de Embade" ató-

pase na cara interior no

alto dun dos montes que

circundan O Val (Narón.

Ferrolterra-A Coruña)

pola súa cara occidental,

conformados nestes lin-

des do litoral ártabro

como protección natural

contra do batemento do

Atlántico.

"Unha pedra oscilante de abalar ou de embade (do antigo galego "emba<l>ante"), chamada noutros países

celtas, Logan Stone, propia dos países atlánticos de tradición celta, foi usada no pasado pagán e aínda cristián

con fins adiviñatorios e curativos de xeito similar ao que ocorre coa Pedra de Abalar da Virxe de Muxía. Hoxe

só se conserva a súa memoria no topónimo Embade, onde se alza un moderno cruceiro, sucesor doutro máis

antigo, como recordo cristián do espazo pagán desaparecido no século XVIII cando a pedra de abalar se des-

fixo para facer un dique dos Reais Arsenais de Ferrol" ("Santo André de Teixido. O camiño máxico dos Celtas",

de André Pena Granha. Equona Deseño Editorial, pax. 39-40, 2.006). Suceso este último que aínda pervive

en coñecemento popular da veciñanza de O Val, acaecido dada a extracción de canteira e "area" que se prac-

ticaba no lugar ata tempos recentes con diversos fines construtivos, ben de interese industrial, ben de

interese particular.

A "Pena de Embade" fica nun singular marco xeográfico por onde transcorre a ruta de peregrinaxe cara Sto.

André de Teixido que parte nos lares viais de Xuvia (Narón) ou nos lares marítimos da cidade condal de Ferrol,

e que dá no cruceiro dos Catro Camiños na Serra da Capelada, eixo de unión das diferentes, ancestrais, rutas

de peregrinaxe realizadas tanto polo interior como pola costa cara ao Santuario de Teixido (parroquia de

Régoa. Cedeira-A Coruña).

A actual localidade de O Val conta, entre outros elementos de diverso interese, cos castros de Quintá, o de

Vilasuso e o de Pena Lopesa —que froito da acción erosionadora dos elementos xunto co embite das augas

fica nun illote arrodeado polas oceánicas augas do Noroeste e goza da súa propia lenda—, así tamén a Pena

Molexa, megálito de grandes proporcións e varias toneladas de peso, conformado a mantenta, orientado cara

ao nacente da lúa nova no ano denominado "metónico".

Por Ángel Gilberto

AA ppaaiissaaxxee hhuummaannaa ee aa ppaaiissaaxxee nnaattuurraall ddee GGaalliicciiaa ddaa mmaann ddooss nnoossooss ffoottóóggrraaffooss

Ángel Gilberto

Espadana frontal e cruz cumial daigrexa de San Vicente de Fervenzas

(Aranga. Terra das Mariñas-A Coruña)Autor: Ángel Gilberto

A "PENA DE EMBADE" DO VALAutor: Ángel Gilberto

Imaxes da SAGA


Estrela de David gravadanun lateral do pórtico daigrexa de Sta. María doAzougue, en Betanzos

(Terra das Mariñas-ACoruña)

Autor: Ángel Gilberto

"A Moura", esta é a denominación

popular deste petróglifo que amosa

unha vulva moi marcada e de

grande tamaño en relación ás súas

proporcións antropomórficas. Asociado á deusa Nabia —deidade da fertili-

dade— localízase no santuario galaico-romano de Pena Furada (Coirós. Terra

das Mariñas-A Coruña), a menos de 1 km. da igrexa de Sta. Mariña de Lesa,

nunha zona circundada polos ríos Mendo e Mandeo.

Este santuario, conformado por un conxunto lítico en granito cunha destacada

veta de seixo, conta con elementos iconográficos que denotan "un escaso

interese construtivo", posúe tres portas en pedra, toscas e rudimentarias,

aliñadas nun eixo Norte-Sur, así como muros de sillería e restos de tégula.

"A Moura", orientada cara ao Ponente, fica nunha pedra central que destaca

no conxunto e recibe a denominación de Podio, conta cunhas escadas tra-

seiras e un pequeno Lacus onde se localiza unha pía rectangular manufac-

turada que sería posiblemente utilizada para as ofrendas. O lugar da terraza, un balcón, un petróglifo

antropomórfico fragmentado e seccionado e outro de manufactura moderna (con expresión sorrinte, que eu

chamo "Manolo") un conxunto de coviñas gravadas no S-O baixo o alto do santuario e unha mámoa situada

na contorna do santuario completan os achados localizados neste lugar na actualidade.

Por Ángel Gilberto

“A Moura”Autor: Ángel Gilberto

Exvotos no altar do santuario cristiánde Sto. André de Teixido

(Régoa. Cedeira-A Coruña)Autor: Ángel Gilberto

Pedro G. Losada

MaiosPontevedra1 maio 2014Autor: Pedro G. Losada

Imaxes da SAGA


Palleirós, Ourense20 Abril 2014

Autor: Pedro G. Losada

Sto. CristoLaza, Ourense

4 de Maio de 2014Autor: Pedro G. Losada

Obra de Fernando BourónBuño, A Coruña


SolporPontenafonso, A CoruñaAutor: Pedro G. Losada

LisboaAutor: Pedro G. Losada

Paulo Decimus TarsusPalestina,Cohors III Lucensium

Arde Lucus14 de Xuño de 2014


caderno de campo nº9. agosto 2014

Documents