tema 4 el principado. tesera declinacion

7/24/2019 Tema 4 El Principado. Tesera Declinacion

1/19

LATN I / Unidade 4. O Principado. 1

UNIDADE

4O Principado

NDICE DE CONTIDOS

1. IMPERIO: O PRINCIPADO.1.1. A familia Xulio-Claudia (30 a.C. ao 68 d.C.).2.2. Os Flavios (69 ao 96 d.C.).3.3. Os Antoninos (98 ao 192 d.C.).4.4. Os Severos (193 ao 235 d.C.).

2. A FLEXIN NOMINAL: TERCEIRA DECLINACIN. SUBSTANTIVOS DE TEMA EN CONSOANTE.

3. A FLEXIN VERBAL.1.1. O sistema de presente dos verbos regulares en modo subxuntivo. Voz activa.2.2. O sistema de presente en modo subxuntivo do verbo sum.

LXICO.Evolucin fontica: consoantes oclusivas en posicin media.Expresins latinas.

Nesta unidade, no apartado do legado de Roma, seguiremos estudando os aspectos mis destacadosda historia romana durante o Imperio, e, mis en concreto, durante a primeira etapa deste, oPrincipado.

Explicaremos os temas en consoante da terceira declinacin e finalizaremos o estudo do sistema depresente en voz activa, co modo subxuntivo da conxugacin regular e do verbo sum.

Polo tanto, o estudo desta unidade permitirache:

Ampliar a visin sobre un perodo da historia de Roma do que, a pesar de resultar bastantecoecido, se ignoran moitos aspectos interesantes.

Coecer as desinencias dos substantivos dos temas en consoante da terceira declinacin.

Identificar pola sa terminacin os substantivos pertencentes a esta declinacin, deducir o seuenunciado a partir de calquera dos seus casos e declinalos.

Analizar as formas verbais dos tempos de indicativo e de subxuntivo de voz activa da conxugacinregular e do verbo sum.

Analizar e traducir textos latinos nos que aparezan estes contidos.

Legado Lingua Lxico Textos

O Imperio: O Principado Flexin nominal: 3declinacin temas enconsoante

Flexin verbal: Sistemade presente. Modosubxuntivo dos verbosregulares

Modo subxuntivo doverbo SVM

Do latn ao galego e ocasteln

Expresins latinas

O Imperio


2/19


1. O Imperio: o Principado

Anda que o complot dos idus* de marzo pretenda manter o sistema de goberno republicano, e evitar a

volta ao poder persoal, Monarqua, non conseguiu o seu obxectivo xa que, tras a morte de Csar,

aparece un segundo triunvirato*formado por Marco Antonio, Lpido e Octavio. Os tres homes loitarn

por conseguir o poder sumindo aos romanos en continuas guerras civs, que finalizarn no ano 30 a.C.

coa morte de Marco Antonio.

Nese momento, todo o poder quedar en mans do sobrio de Csar, Octavio. El por fin de feito ao

sistema republicano para dar paso ao Imperio, que se estender ata o ano 476 d.C. evidente que ao

longo dos cinco sculos que durou o Imperio houbo momentos de auxe e de crise. Neste tema

estudaremos o que aconteceu at o ano 235 d.C.: perodo que comprende o auxe do Imperio e o

comezo da sa decadencia. Ao longo destes anos, como iremos estudando, ostentarn o poder

membros de distintas familias:

Os Xulio-Claudios, que con Octavio Augusto, Tiberio, Calgula, Claudio e Nern permaneceron no

poder ata o ano 68 d.C.

Os Flavios, que se mantiveron no poder dende o 69 at o 96 d.C. con Vespasiano, Tito e

Domiciano.

Os Antoninos, que desempearon os labores de goberno dende o 98 at o 192 d.C. con Traxano,Hadriano, Antonino Po, Marco Aurelio e Cmodo.

Os Severos que estiveron fronte do Imperio dende o 193 ata o 235 d.C. con Septimio Severo,

Caracala, Macrino, Heliogbalo*ou Elagbalo e Alexandre Severo.

1.1. A familia Xulio-Claudia (30 a.C. ao 68 d.C.)

Como dixemos, tras a morte de Marco Antonio, todo o poder queda en mans dun dos triunviros, CaioOctavio, fillo de Atia, sobria de Xulio Csar e de Caio Octavio.

Este home, que posua dotes de estadista, saba o odio que

os romanos sentan cara monarqua. Intelixente, non quixo

poer de manifesto os seus desexos de instaurar un rxime

persoal; anda que acaparou todo o poder, mantivo, de

modo simblico, as institucins republicanas. Recibiu do

Senado*os ttulos de Augusto e de Princeps*, o primeiro

dos cidadns. Deste ltimo deriva o nome co que se coece

a primeira parte do Imperio, o Principado. AugustoO Im erio Romano en tem os de


3/19


comportouse como un gobernante moi prudente que soubo dar ao pobo romano o que mis necesitaba

nese momento: paz. En efecto, os romanos estaban fartos das loitas fratricidas, das guerras civs, e

Octavio logrou reducir os conflitos internos dando paso denominada pax augusta.

Ademais de manter as antigas asembleas, implantou o Consilium princpis*, rgano deliberante, de

carcter civil, as funcins do cal non estaban claramente establecidas, e a prefectura do Pretorio, decarcter militar. Esta ltima adquiriu co tempo unha importancia capital na historia de Roma. A persoa

que ocupaba o cargo, o prefecto do pretorio*, estaba fronte da famosa garda pretoriana*composta

por mis de nove mil homes, o que supoa en realidade ser o xeneral de todas as forzas de Italia. Co

tempo, os pretorianos, co seu prefecto de pretorio cabeza, alcanzaron unha cota de poder tan grande

que se involucraron na vida poltica de Roma, na que desempearon un papel decisivo ao depoer e

nomear emperadores ao seu antollo.

Ao non ter fillos coa sa esposa Livia, Augusto viuse obrigado a buscar un sucesor. As circunstancias

quixeron que este fose Tiberio, un dos fillos que Livia tivera no seu primeiro matrimonio. As, candoOctavio Augusto morre o 19 de agosto do ano 14 d.C., sucdelle Tiberio, que instaurar un perodo de

terror que non culminar at a morte de Nern.

Tiberio Claudio Nern gobernou dende o 14 ao 37 d.C. Cando subiu ao poder, tia 55 anos e unha

longa experiencia diplomtica e militar, pois conquistara Xermania. Non obstante, o seu carcter

pesimista e desconfiado acentuouse cos anos e coas traizns que o ameazaban e que culminaron cun

complot para acabar coa sa vida tramado por Sexano, o seu prefecto de pretorio. A partir dese

momento exerceu unha dura tirana baseada no terror.

Ao morrer no 37 d.C. sen fillos, sucedeulle o seu sobrio Caio Xulio Csar, ao que adoptara.

Cando subiu ao poder Caio Xulio Csar, a quen os soldados chamaban Calgula polas sandalias

militares que adoitaba levar, chamadas cligas*, o pobo romano recobrou a esperanza de que con el,

fillo de Xermnico e de Agripina, volvese unha poca dourada que puxese fin tirana de Tiberio. Non

obstante, estas expectativas pronto se viron defraudadas. As sas extravagancias prximas loucura e

a sa extremada crueldade obrigaron aos pretorianos a acabar coa sa vida. De feito, foi asasinado en

xaneiro do ano 41 d.C. sa morte creouse un baleiro de poder que permitiu aos pretorianos elixir ao

novo emperador. A persoa elixida foi Claudio, to de Calgula e irmn de Xermnico, ao que os

pretorianos encontraron escondido tras unhas cortinas dentro do palacio.Vinte e catro horas mis tarde Claudio foi ratificado polo Senado*como novo emperador. Durante os

trece anos que estivo no poder, do 41 ao 54 d.C., demostrou que a sa eleccin foi a mellor que poda

facerse nese momento. Britania foi conquistada polo seu fillo. Ademais, deu un importante papel aos

libertos*no funcionamento do Estado, o que favoreceu a igualdade destes cos nobres.

No 54 Claudio morreu envelenado pola sa cuarta esposa, Agripina, que pretenda que Lucio Domicio

Nern, o fillo que tivo nun matrimonio anterior, sucedese a Claudio. Tras a morte do emperador, Nern

presentouse ante a garda e o exrcito para ser proclamado emperador; s quedaba que o Senado o

ratificase, o que sucedeu un tempo despois.


4/19


O goberno de Nern, que se prolongou dende o 54 ata o 68 d.C., comezou de forma prometedora, ben

aconsellado polo seu preceptor Sneca e por Burro, o prefecto do pretorio. Non obstante, a relacin

coa sa nai Agripina arrefriouse e empezou a ser moi tensa, at o punto de que Nern ordenou o

asasinato da sa nai. Tamn envelenou o seu medio irmn Britnico. Con estas mortes remata o

quinquenio que os romanos coeceron como a boa poca de Nern, xa que as mortes violentasafectaban s sa familia. A partir deste momento converteuse no tirano que pasou Historia.

Acususelle de provocar o grande incendio que arrasou Roma no 64 d.C.

No 68 d.C. o Senado elixiu a Galba, de 72 anos, para suceder a Nern, que, sen o apoio do exrcito e

odiado por todos, fxose matar por un dos seus libertos.

Non obstante, o comportamento de Nern socavara tanto a figura do emperador que, ao longo do ano

69 d.C., sucdense tres emperadores, pois a Galba neselle Otn, elixido polos pretorianos, e Vitelio

aclamado polo exrcito de Xermania. A catica situacin remata co suicidio de Otn e cos sucesivos

asasinatos de Galba e de Vitelio. No mesmo ano o Senado entrega o poder a Vespasiano. Con elponse fin dinasta Xulio-Claudia, e comeza o mandato dos Flavios.

1.2. Os Flavios (69 ao 96 d.C.)

Tito Flavio Vespasiano tivo que enfrontarse a unha delicada situacin, pois cos feitos descritos o pobo

romano atopbase desmoralizado e ademais enfrontbase a unha forte crise militar. Era preciso dar

unha clara sensacin de autoridade. vez, haba que granxearse canto antes a confianza do pobo.

Afortunadamente para Roma Vespasiano conseguiu todo isto nos dez anos que durou o seu goberno,

do 69 ao 79 d.C. Puxo de manifesto grandes dotes como militar e como administrador, e restableceu o

dilogo co Senado*e co pobo. Grazas a iso, sobreviviu o Imperio. sa morte, nomeado emperador

o seu fillo Tito que, anda que gobernou pouco mis de dous anos, do 79 ao 81 d.C., gozou da simpata

do pobo, que enxalzou a sa figura, grazas aos xitos que obtivo en Palestina e ao seu xeneroso

comportamento nas situacins difciles s que tivo que facer fronte: a peste que asolou o Imperio, a

erupcin do Vesubio que sepultou baixo as sas cinzas as cidades de Pompeia e Herculano e o

incendio do Capitolio e o Campo de Marte.

Sucedeulle o seu irmn Domiciano que gobernou dende o 81 ata o 96 d.C. No aspecto militar continuoucoa conquista de Britania. Cos anos, apartouse do camio iniciado polo seu pai e irmn, e distanciouse

novamente do pobo e do Senado. De feito, morreu asasinado.

Tras a sa morte, o Senado comprendeu que deba intervir na eleccin do novo emperador e decidiu

elixir como tal un dos seus membros, Nerva. Pode dicirse que con el comeza a poca dourada do

Imperio, que se prolongar at a morte de Marco Aurelio. Nerva tivo o grande acerto de devolver ao

Senado*o destacado papel que lle corresponda. Ademais, ao ter 70 anos, quixo garantir a sucesin,

motivo polo que adoptou e designou como herdeiro a Marco Ulpio Traxano: este converterase nun dos

mellores emperadores de Roma. Deste modo, cando no ano 98 d.C, tras dous anos no poder e unsmeses despois de adoptar a Traxano, Nerva morre, o Imperio quedar en moi boas mans.


5/19


1.3. Os Antoninos (98 ao 192 d.C.)

Marco Ulpio Traxano, nacido en Hispania, concretamente en Itlica, converteuse no primeiro

emperador procedente dunha provincia. Ocupar o poder dende o 98 ata o 117 d.C. Durante o primeiro

ano do seu mandato, tivo que permanecer en Xermania para reforzar as fronteiras do Imperio, que con

el alcanzou a sa mxima extensin, xa que se embarcou en novas conquistas, como a de

Mesopotamia e, sobre todo, a da Dacia (Mapa do Imperio no s.II d.C.) A pesar desa poltica de

conquistas, Traxano ocupouse tamn dos asuntos internos, embeleceu Roma e impulsou a institucin

dos alimenta, especie de beneficencia destinada s persoas necesitadas, que lle valeu o ttulo de

Optmusconcedido polo Senado.

Xa ao final do seu mandato, participou na campaa contra os partos. Precisamente cando regresaba a

Roma no ano 117 d.C., morreu. As sas cinzas foron enterradas xunto columna que conmemoraba

as sas conquistas. Antes da sa morte, adoptou un dos seus lugartenentes, Hadriano, parenteafastado seu, que ser o elixido para substitulo no poder.

Cando Hadriano nomeado emperador no

ano 117 d.C., dectase de que o Imperio

non se pode seguir estendendo, xa que

resulta demasiado grande para poder

controlalo. As pois, renuncia mesmo a

algunhas conquistas do seu predecesor e

dedcase a percorrer todas as provinciassufocando as posibles rebelins e

reforzando as fronteiras.

En poltica interna, Hadriano restituu a

importancia do consilium princpis*, con

reunins peridicas deste rgano consulti-

vo. Preocupado pola sucesin, consciente de que moitos dos problemas do Imperio radicaban nela,

decidiu, ao non ter fillos, adoptar o que habera de ser o seu herdeiro, Tito Aurelio Antonino, coecido

mis tarde como Antonino Po. Non contento con isto, fixo que Antonino adoptase sa vez a Marco

Aurelio Vero e a Lucio Vero, que entn contaba sete anos. Con isto trataba de asegurar a sucesin a

longo prazo. As, cando morre no 138 d.C., ocupa o poder Antonino Po.

Con este emperador chega un momento de paz e de equilibrio poltico e social. Impulsou as obras

benficas iniciadas polos seus predecesores e mantivo cordiais relacins co pobo e o Senado*. No ano

146 d.C. asociou ao goberno a Marco Aurelio, un dos seus fillos adoptivos. Cando, tras vinte e tres

anos de estar no poder, no ano 161 d.C., morre sen deixar fillos varns, os seus fillos adoptivos, Marco

Aurelio Vero e Lucio Vero son xa adultos.

Marco Aurelio Vero pertenca a unha familia hispana. Home culto, tia ademais amplos coecementos

xurdicos. Cando se converteu en emperador, tia unha ampla experiencia de goberno, xa que exercera

O Imperio Romano

en tempos de Traxano


6/19


o poder asociado a Antonino Po durante mis de dez anos. El tamn asocia ao goberno a Lucio Vero,

co que exerce o mando de forma colexiada, de xeito parecido aos cnsules*de poca republicana.

Non obstante, Lucio Vero morre prematuramente no ano 169 d.C., frustrndose as a lia sucesoria

establecida por Hadriano. Ante esta eventualidade, Marco Aurelio asocia ao poder ao seu fillo Cmodo.

Nos ltimos anos do seu mandato, a rebelin dos pobos xermanos reclamou a sa atencin e a sapresenza. Antes de morrer en Vindobona, a actual Viena, tivo tempo de escribir en plena campaa

contra os xermanos, as Meditacins, obra publicada tras a sa morte. Nela plasma o seu pensamento

prximo ao estoicismo*, con reflexins de ndole filosfica e moral.

No ano 180, tras a morte de Marco Aurelio, sobe ao poder Marco Aurelio Cmodo Antonino. Este, fillo

de Marco Aurelio e da sa esposa Faustina, mostrou pronto o seu carcter desequilibrado. Afeccionado

aos combates de gladiadores*, el mesmo participou neles ao igual que Nern o fixera como auriga*

nas carreiras de carros. Vtima temper de conspiracins, viu acrecentada a sa crueldade e

desconfianza. A persecucin que someteu aos senadores* e a sa loucura, que lle levou aidentificarse con Hrcules, propiciaron a sa morte, pois foi asasinado no ano 192 d.C.

De novo sen un claro sucesor, os pretorianos elixiron a Prtinax como novo emperador. Este intentou

facer o que Nerva realizara tempo atrs, devolver o seu importante papel ao Senado; non obstante, foi

asasinado en marzo do 193 d.C., aos tres meses de alcanzar o poder.

Tras a sa morte optaron ao posto o seu sogro Flavio Sulpiciano e Didio Xuliano. Os pretorianos

elixiron emperador ao segundo por recibir unha maior cantidade de dieiro del. Pero, vez, as lexins*

da Galia elixiran como emperador a Pescenio Nxer, e as de Xermania a Septimio Severo. Este ltimo,

entrou en Roma e conseguiu que os pretorianos abandonasen a Didio Xuliano que foi asasinado por unsoldado en xuo do 193. O Senado aceptou a Septimio Severo como emperador, e este dispxose a

someter ao seu rival Pescenio Nxer, que finalmente morreu, cando pretenda refuxiarse entre os

partos.

1.4. Os Severos (193 ao 235 d.C.)

A partir deste momento, non xurdiron mis inimigos para Septimio Severo, que loitou contra os partos e

que, no ano 208 d.C., en compaa da sa esposa Xulia Domna e dos seus dous fillos Septimio

Basiano e Septimio Xeta, dirixiuse a Britania para enfrontarse coas tribos que poan en perigo a

muralla de Hadriano. Al permaneceu guerreando at que morreu no seu cuartel xeral no 211 d.C.

morte de Septimio Severo, os seus dous fillos trataron de repartirse o Imperio; pero a sa nai Xulia

Domna opxose a esa reparticin, o que desencadeou unha loita fratricida polo poder. A vitoria foi para

o fillo maior, Septimio Basiano, alcumado Caracala pola capa cltica, longa e con carapucha que

adoitaba vestir.

Caracala centrou o seu interese na poltica exterior, desexoso de emprender grandes conquistas que lle

permitisen ser considerado un novo Alexandre. Precisamente no ano 217 d.C., cando se dispoa a


7/19


enfrontarse aos partos, unha vez atravesado o Tigris, foi asasinado a instancias do seu prefecto do

pretorio*, Macrino.

Con Macrino sobe por primeira vez ao poder un home que non pertence clase senatorial, senn

orde ecuestre*. Prevendo a posibilidade de ser abandonado polos soldados, apresurouse a asociar ao

goberno ao seu fillo que s tia nove anos. Non obstante, o seu mandato durou moi pouco, pois no 218d.C. os lexionarios*deron o seu apoio a Vario Avito Basiano, sobrio neto de Xulia Domna, a nai de

Caracala. Posto que este ltimo non tivo fillos, os lexionarios nomearon emperador baixo o nome de

Marco Aurelio Antonino a este familiar afastado de Caracala. Macrino quixo opoerse a el, pero foi

vencido e morto ao igual que o seu fillo.

As pois, o mozo Marco Aurelio Antonino, mis coecido como Heliogbalo* ou Elagbalo,

converteuse en emperador, cargo que ocupou dende o 218 ata o 222 d.C. A sa xuventude impediulle

dedicarse a gobernar, e preferiu entregarse ao culto ao Sol e a grandes orxas, o que escandalizou ao

pobo romano, que viu como a corte de Heliogbalo se compoa de bufns, de rameiras e de favoritosdun e outro sexo. O escndalo culminou cando casou cunha vestal*e instalou en Roma a pedra negra

que representaba o deus Sol.

A avoa de Heliogbalo quixo asegurar a sucesin deste, e, como non tia fillos, fixo que adoptase ao

seu primo Xesio Basiano, que chegara a emperador co nome de Alexandre Severo. Heliogbalo, que o

odiaba, intentou desfacerse del predispoendo na sa contra aos pretorianos. Non obstante, nun deses

intentos foi o propio Heliogbalo o que atopou a morte.

Alexandre Severo, durante os seus trece anos de goberno, do 222 ao 235 d.C., tratou de devolver ao

Senado o esplendor que lle negaron os seus predecesores, pero o seu intento resultou infrutuoso.Ademais, Alexandre Severo non conseguiu ter o apoio dos senadores que, pouco a pouco, se retiraron

s provincias. Anda que conseguiu vencer aos persas, tivo que acudir pronto a loitar contra os

xermanos que se sublevaran de novo. En vez de enfrontarse a eles comprou a sa retirada, o que

irritou s sas tropas, que acabaron por asasinalo en marzo do 235.

Tras un perodo que abrangue do 193 ao 235 d.C., no que baixo os Severos se d un respiro ao

Imperio, coa morte de Alexandre Severo comeza o final do principado, pois durante os 50 anos

seguintes, perodo denominado anarqua militar*, o Imperio romano est ao bordo da desaparicin, e,

cando Diocleciano sexa nomeado emperador no ano 285, o Imperio recuperarase un pouco, pero faraobaixo outra forma, o dominado*, como estudaremos na unidade seguinte.

No seguinte esquema presentamos unha visin global da sucesin das dinastas que se sucederon no

poder durante este perodo do imperio romano.


8/19


O IMPERIO (30 a.C. -476 d.C.)

FAMILIA XULIO-CLAUDIA (30 a.C. ao 68 d.C.)

Octavio Augusto (30 a.C. -14 d.C.)Tiberio (14 ao 37 d.C.)

Calgula (37 ao 41 d.C.)Claudio (41 ao 54 d.C.)Nern (54 ao 68 d.C.)

Emperadores elixidos no 69 d.C. polo Senado (Galba) oupolo exrcito (Otn e Vitelio)

GalbaOtnVitelio

DINASTA FLAVIA (69 ao 96 d.C.)Vespasiano (69 ao 79 d.C.)Tito (79 ao 81 d.C.)Domiciano (81 ao 96 d.C.)

O Senado elixe un dos seus membros Nerva (96 ao 98 d.C.)

DINASTA DOS ANTONINOS (98 ao 192 d.C.)

Traxano (98 ao 117 d.C.)Hadriano (117 ao 138 d.C.)Antonino Po (138 ao 161 d.C.)Marco Aurelio (161 ao 180 d.C.)Cmodo (180 ao 192 d.C.)

Os pretorianos elixen os sucesores en distintas partes doImperio.Prtinax asasinado e os outros tres enfrntansepor conseguir o poder.

Prtinax (193 d.C.)Didio Xuliano (193 d.C.)Pescenio Nxer (193 d.C.)Septimio Severo

PRINCIPADO(

30

a.C.ao253d.C.)

DINASTA SEVERA (193 ao 235 d.C.)

Septimio Severo (193 ao 211 d.C.)Caracala (211 ao 217 d.C.)

Macrino (217 ao 218 d.C.)Heliogbalo (218 ao 222 d.C.)Alexandre Severo (222 ao 235 d.C.)

Realiza o apartado 1 das Actividades de repaso


9/19


A flexin nominal: terceira declinacinAo igual que nas das primeiras declinacins, na terceira hai substantivos e adxectivos. Todos eles

recocense pola terminacin -isdo seu xenitivo singular. Nesta unidade empezaremos a estudar ossubstantivos.

Recorda que primeira declinacin pertencen os substantivos de tema* en vogal -a. segunda, os de

tema en vogal -o/-e. En cambio, na terceira, hai substantivos de tema en vogal -i, tamn chamados

parislabos*, e substantivos de tema en consoante, denominados imparislabos*. En primeiro lugar,

aprenderemos a diferenciar uns e outros.

Neste proceso, salvo nalgunhas excepcins s que nos referiremos na seguinte unidade, axudaranos o

seu enunciado*. Se o nmero de slabas do nominativo e do xenitivo do singular distinto, dicir,

ambas as das formas son imparislabas entre si, estaremos ante un tema en consoante. Se, polacontra, este nmero igual, ou sexa, os dous casos son parislabos entre si, tratarase dun tema en -i.

Por exemplo: en sol, solis, comprobamos que no nominativo s hai unha slaba, sol, mentres que no

xenitivo, solis, hai das, so-lis. Ao estar ante dous casos imparislabos entre si, dicir, que teen

distinto nmero de slabas, trtase dun tema en consoante.

En cambio o substantivo hostis, hostis presenta das slabas no nominativo, hos-tis, e das, no

xenitivo, hos-tis. Posto que ambos os dous casos son parislabos entre si, ou sexa, contan co mesmo

nmero de slabas, atopmonos ante un tema en vogal -i.

Realiza as actividades do PENSVM 1

Unha vez que coecemos os temas que hai na terceira e como se distinguen, nesta unidade

estudaremos os temas en consoante.

SUBSTANTIVOS DE TEMA EN CONSOANTE

Inclense neste grupo substantivos de xnero masculino, feminino e neutro. O tema, que se obtn ao

quitar a desinencia* -is do xenitivo singular, remata en consoante. Segundo sexa a consoante final

distnguense:

a) Temas en oclusiva:

bilabial (p, b)dental (t, d)velar ou gutural (c, g)

b) Temas en lquida (lateral l e vibrante r)

c) Temas en nasal (m, n)

d) Tema en sibilante (s)



10/19


Vexamos agora as desinencias que presentan os temas en consoante.

MASCULINOS EFEMININOS NEUTROS

CASO

SINGULAR PLURAL

CASO

SINGULAR PLURAL

Nominativo -s/-cero () -es Nominativo -cero () -a

Vocativo -s/-cero () -es Vocativo -cero () -a

Acusativo -em* -es Acusativo -cero () -a

Xenitivo -is -um Xenitivo -is -um

Dativo -i -ibus* Dativo -i -ibus*

Ablativo -e -ibus* Ablativo -e -ibus*

(*) As vocais -e e -i non son propiamente desinencias, senn vogais de unin* queaparecen entre o tema e as desinencias

En comparacin coas das declinacins anteriores, chama a atencin a dobre desinencia -s/cero ()

que hai no nominativo e no vocativo do singular dos masculinos e femininos. Vexamos como se

reparten:

DESINENCIA TEMA EN XNERO

oclusiva:

bilabial (p, b)dental (t, d)velar ou gutural (c, g)

Masculino e feminino-S

nasal m* Feminino

oclusiva dental (t, d)** Neutro

-

lquida:

lateral (l)vibrante (r)

nasal (n)

sibilante (s)

Masculino, feminino e neutro

* S hai unha palabra de tema en -m(hiems, hiemis) e de xnero feminino.**Unicamente hai substantivos de xnero neutro nos temas en oclusiva dental.


No exercicio anterior advrtese que no nominativo singular dalgns substantivos a consoante final do

tema desapareceu, virtus, en vez de virtuts, ou converteuse noutra consoante, rex, en lugar de regs.

Tamn se aprecia un cambio de vogal entre o nominativo e o xenitivo, fulmen, pero fulmnise non

*fulmnis.


11/19


Esas particularidades dbense aos cambios fonticos que se producen na terceira declinacin. Estes

poden darse no nominativo e vocativo do singular, ao entrar en contacto das consoantes, a do tema e

o -sda desinencia, ou nos demais casos.

A continuacin, estudaremos os distintos temas en consoante fixndonos que desinencia teen no

nominativo e vocativo singular, e que cambios fonticos se producen nos casos anteriores e nosdemais casos da flexin.

a) Temas en oclusiva

Bilabial. Os substantivos que pertencen a este tema son de xnero masculino ou feminino. Levan

desinencia -sno nominativo e no vocativo do singular, pero non presentan cambios nos devanditos

casos, xa que a bilabial, /p/ ou /b/, mantense diante do -s: dap-s, dapis. No resto da flexin, pode

darse apofona*, cambio en i de calquera vogal breve cando pasa de slaba final (ou inicial) a

slaba media: princepsen slaba final, pero princpisen slaba media.

Dental. Neste tema inclense substantivos masculinos, femininos e neutros. Os dous primeiros

engaden a desinencia -sno nominativo e vocativo do singular, o que obriga a cambios fonticos en

ambos os dous casos, xa que a dental, t ou d, asimlase ao s e, posteriormente, o dobre -ss

resultante da asimilacin*simplifcase nun: virtut-s> virtuss> virtus.

Os temas en dental de xnero neutro teen desinencia cero (-) no nominativo, vocativo e

acusativo do singular, casos que, de non presentar cambios fonticos, teran que rematar en d ou

en t: caput. Non obstante, a dental desaparece precedida doutra consoante: cor< cord; lac< lact.

No resto da flexin, con independencia do xnero, pode haber apofona*: miles/mil

tis; caput,pero captis.

Velar ou gutural. Os substantivos de tema en oclusiva velar son s masculinos e femininos. No

nominativo e vocativo do singular levan desinencia -s, o que provoca cambios fonticos en ambos

os dous casos, pois o grupo resultante: cs, gs, transfrmase en x: dux< ducs; rex< regs. No resto

tamn hai casos de apofona*: haruspex/haruspcis.

CAMBIOS FONTICOS QUE SE PRODUCEN NOS TEMAS EN OCLUSIVA

OCLUSIVA NOMINATIVO E VOCATIVO SINGULAR RESTO DA FLEXIN

bilabial (p, b) Non hai cambios fonticos: princep-s Posible apofona*: princeps/princpis

dental (t, d)Dental+s > -ss > -s: miles < *miless < *milet-s

Cons.+dental > cons.: *cord > cor

Posible apofona*: miles/militis

velar (c, g) Velar+s >x: dux < *duc-s Posible apofona*: haruspex/ haruspcis

(*) Apofona:Cambio en idunha vogal breve cando pasa de slaba final (ou inicial) a slaba media. Nos exemplos anteriores, o -ebreve da slaba final convrtese en -i-ao pasar a slaba media.



12/19


b) Temas en lquida (en lateral, l e en vibrante, r)

Temas en l e r. Comprenden substantivos masculinos, femininos e neutros. Levan desinencia cero

no nominativo e vocativo do singular. Non se producen cambios fonticos nin nestes casos nin no

resto da flexin: consul-, consl-is; amor-, amr-is; cadver, cadavr-is.

Dentro dos temas en r, hai tres palabras cuxo nominativo e vocativo do singular presentan unha

vogal de apoio eque non aparece nos demais casos (alternancia ide., cf. gregopathvr patrov"pathvr patrov"pathvr patrov"pathvr patrov").

Son:

pater, patrispai

mater, matrisnai

frater, fratrisirmn

c) Temas en nasal

Tema en m. S hai un substantivo de tema en m, e de xnero feminino. No nominativo e vocativodo singular leva desinencia -s, pero, ao manterse o mdo tema seguida da desinencia -s, hiem-s,

non se producen cambios fonticos nin nestes casos nin no resto da flexin.

Tema en n. Nestes temas hai substantivos dos tres xneros. Todos, menos un 1, levan desinencia

cero (-) no nominativo e vocativo do singular, e os neutros tamn a teen no acusativo singular.

Anda que a desinencia a mesma para os masculinos, os femininos e os neutros, os resultados

aos que d lugar son diferentes, segundo se trate duns ou outros. En efecto, nos dous primeiros o

n, consoante final do tema, cae por ir tras a vogal o: homon> homo(m.); virgon> virgo(f.)

Non obstante, nos neutros, o nmantense por ir tras a vogal e: lumen; flumen.No resto da flexin, con independencia do xnero, pode producirse apofona*: virgo/virgnis (f.);

homo/homnis(m.); flumen/flumnis(n.), ou non por ter -o- longo: natinatinis

En resumo, os nominativos e vocativos do singular dos temas en n teen das posibles

terminacins:

-opara os substantivos masculinos e femininos. Recorda que ontras ose perde.

-en, para os substantivos neutros, pois o n tras emantense. Ao tratarse de substantivos

neutros, esta terminacin aparece tamn no acusativo do singular.

d) Tema en sibilante s

Hai substantivos masculinos, femininos e neutros. marxe do seu xnero, todos os substantivos de

tema en sibilante presentan desinencia cero no nominativo e vocativo do singular. Esta desinencia

atpase tamn no acusativo singular dos neutros. Posto que non se dan condicins que esixan

cambios fonticos, o s do tema tera que aparecer sempre nos casos mencionados, tempus-;

genus-; mos-. Non obstante, nalgns masculinos e femininos non acontece as, xa que, s

1

Sanguin- leva -s, e o -n-, igual que as dentais, asimlase ao -s: sanguis sanguinis.


13/19


veces, atopamos un r en vez dun s: honor en vez de honos, arbor en lugar de arbos. Nunca

ocorre nos monoslabos: mos (non *mor), flos (non *flor).

O feito anterior s pode explicarse estudando os cambios fonticos do resto da flexin, que, nos

temas en sibilante, son dous. Un, o rotacismo*, prodcese en todos os substantivos con

independencia do seu xnero; o segundo, consistente nun cambio voclico, s afecta aossubstantivos de xnero neutro.

O rotacismo defnese como o paso a rdo sintervoclico: *mos-is> mor-is; *hons-is> honr-is;

*os-is> or-is; *crus-is> crur-is. Polo tanto, pode darse na maiora dos casos, con excepcin de

aqueles nos que o s non aparece entre vogais (N.V. sg.). Pois ben, esa maiora exerce unha forte

influencia sobre o nominativo e o vocativo do singular que acaban transformando en run sque non

intervoclico, senn final.

De a, a nosa anterior afirmacin, o cambio fontico que se d nalgns nominativos e vocativos do

singular masculinos ou femininos s pode entenderse como un cambio analxico, dicir, para

igualarse co resto dos casos, pois non se trata dun cambio fontico, xa que non se dan as

condicins necesarias: s en posicin intervoclica.

O segundo cambio fontico que se d no resto da flexin s afecta, como dixemos, aos

substantivos neutros, consiste no cambio de timbre da vogal do nominativo, vocativo e acusativo do

singular nos demais casos: genus/*gens-is > genris; tempus/*temps-is> tempris.

RESUMO DOS CAMBIOS FONTICOS QUE SE PRODUCEN NA TERCEIRA DECLINACIN

CASO CAMBIO FONTICO TEMA NO QUE SE PRODUCE

ts > ss > s. *milets> *miless> miles

ds > ss > s. *peds> *pess> pes

cons. + dental > cons. *cord> cor

nos dentais masculinos e femininos

nos dentais masculinos e femininos

nos dentais neutros.

cs >x. *ducs> dux / gs >x. *legs> lex nos guturais

on > o. *homon> homo; *legion> legio nos nasais en -n masculinos e femininos

NO NOMINATIVO

E

NO VOCATIVOSINGULAR

s > r. honos> honornos temas en s masculinos e femininos;s s veces por analoxa* cos outroscasos

Apofona. Cambio en -i- da vogal breve da slaba final donominativo e vocativo do singular ao pasar a slaba media noresto dos casos

nos oclusivos: princeps / princpis

nos nasais en n: flumen / flumnis

Rotacismo.Paso a rde sintervoclico nos temas en s: *hons-is > honr-isNO RESTO DOS

CASOS

Cambio voclico. Vogal distinta no nominativo, vocativo eacusativo do singular e nos demais casos

nos temas en s neutros: tempus /tempris, genus / generis



14/19


Para finalizar o estudo dos temas en consoante da terceira, poremos en prctica todo o anterior.

Declinaremos dous substantivos, o primeiro, a partir do enunciado, o segundo, a partir dun caso

calquera. Explicaremos os distintos pasos que hai que dar para iso:

DECLINACIN de leo, lenis(m.) len

Cando teamos que declinar un substantivo do que se nos d o enunciado, aproveitaremos a

informacin que este nos ofrece. A primeira forma, o nominativo singular, permtenos escribir o

nominativo e o vocativo singular (se neutro, tamn o acusativo). A sa segunda forma, o xenitivo

singular, ademais de facilitarnos un terceiro caso, o xenitivo singular, permtenos, ao quitarlle a

desinencia -is, obter o tema, elemento comn ao resto dos casos. Se a ese tema lle engadimos as

distintas desinencias, teremos a flexin completa de leoque aparece a continuacin.

CASO SINGULAR PLURAL

Nominativo leo len-es

Vocativo leo len-es

Acusativo len-em len-es

Xenitivo len-is len-um

Dativo len-i leon-bus

Ablativo len-e leon-bus


DECLINACIN de leginum

Cando non temos o enunciado dun substantivo, senn un caso calquera, primeiro identificaremos

mediante a desinencia de que caso se trata. Despois, separando aquela, deduciremos o tema.

Seguidamente completaremos a declinacin engadndolle as distintas desinencias con especial coidado

no nominativo e vocativo do singular, xa que en ambos os dous casos hai dobre desinencia -s/-. Por

ltimo, se os hai, efectuaremos os cambios fonticos propios do tema ao que corresponde o devanditosubstantivo.

No exemplo que nos ocupa, pola desinencia -um, propia do xenitivo plural, identificamos o caso. Ao

separar aquela, aparece un tema en nasal n, legion, ao que engadiremos as distintas desinencias. No

nominativo e vocativo singulares elixiremos -, a que corresponde aos temas en nasal n. Por ltimo

recordaremos que nestes temas a nen posicin final cae nos masculinos e femininos, e mantense nos

neutros. O feito de que en legion a vogal anterior ao n sexa un o indcanos que se trata dun

substantivo masculino ou feminino. Por iso, no nominativo e no vocativo do singular suprimiremos o n

do tema. Esta sera a declinacin de leginum. De tdolos xeitos, para confirmar, o mellor ir aodicionario para ver como o nominativo de singular (a primeira forma do enunciado).


15/19


CASO SINGULAR PLURAL

Nominativo *legion- > legio legin-es

Vocativo *legion- > legio legin-es

Acusativo legin-em legin-es

Xenitivo legin-is legin-um

Dativo legin-i legion-bus

Ablativo legin-e legion-bus

Os pasos que demos para declinar esta palabra son practicamente os mesmos que hai que seguir para

deducir o nominativo singular de calquera substantivo de tema en consoante da terceira declinacin.

Non hai que esquecer a importancia que iso ten hora de utilizar o dicionario ou un vocabulario, poisen ambos os dous os substantivos aparecen co seu enunciado, dicir, co nominativo e o xenitivo,

xeralmente do singular.

Debido ao seu interese, enumeraremos brevemente os pasos que deben darse para chegar ao

nominativo do singular dun substantivo que nos aparece nun texto en calquera outro caso. En primeiro

lugar, hai que identificar mediante a desinencia o caso no que est. Feito isto, debe separarse aquela

para obter o tema. A continuacin, segundo o tema resultante, engdese a desinencia correspondente

do nominativo, -s ou -cero. Por ltimo, efectanse, se procede, os cambios fonticos propios deste

caso.

Realiza as actividades do PENSA 7 e 8


16/19


3. A flexin verbal

3.1. O sistema de presente dos verbosregulares en modo subxuntivo. Voz activaFinalizaremos o estudo do sistema de presente estudando os tempos do modo subxuntivo.

Tal como dixemos na unidade anterior, ao devandito sistema pertencen o presente, o pretrito

imperfecto e o futuro imperfecto, dicir, os tempos que levan no seu nome a palabra presente e

imperfecto. Tendo en conta que o latn carece de futuros en subxuntivo, dentro deste modo atoparemos

s o presente e o pretrito imperfecto.

Ao igual que acontece en indicativo, nas formas verbais que corresponden a estes tempos distnguense

xeralmente os seguintes elementos: tema de presente, sufixo modal-temporal* e desinencia

persoal*. Posto que o tema de presente e as desinencias persoais non difiren nun e outro modo, s

teremos que identificar o sufixo modal-temporal de cada un deles.

Para completar este estudo, haber que ter en conta se se engaden vogais de unin entre o tema e o

sufixo modal-temporal ou entre o sufixo e as desinencias persoais. Se as, veremos de que vogal de

unin se trata. Por ltimo, indicaremos os cambios fonticos que se produzan.

PRESENTE DE SUBXUNTIVO. VOZ ACTIVA

Frmase co tema de presente, o sufixo modal-temporal e as desinencias persoais da voz activa.

O sufixo vara segundo a conxugacin* que pertence o verbo. Se se trata dun verbo da primeira

conxugacin, o sufixo utilizado -e-. Se o verbo pertence a calquera outra conxugacin o sufixo

empregado -a-. IGUAL QUE EN CASTELN E GALEGO.

No presente de subxuntivo non aparecen vogais de unin, pero si se d un cambio fontico nos verbos

da primeira conxugacin. Neles o ado tema desaparece ante o -e-, sufixo modal-temporal. As ama-e-

m > amem; ama-e-s > ames; ama-e-t > amet; ama-e-mus > am- mus; ama--tis > am-tis; ama-e-

nt > ament. IGUAL QUE EN CASTELN E GALEGO, pero non ocorre o mesmo no encontro doutras vogais

(lat. debeas, cast. e gal. debas;lat. sentias, cast. sientas e gal. sintas).

1: Tema en Ame,

2: Tema en Avise,

3: Tema en cons., -uLea,

4: Tema en Oia,

4: Tema en Colla,

ame-m < *ama-e-m

ame-s

ame-t

am-mus

am-tis

ame-nt

mone-a-m

mone-a-s

mone-a-t

mone--mus

mone--tis

mone-a-nt

leg-a-m

leg-a-s

leg-a-t

leg--mus

leg--tis

leg-a-nt

audi-a-m

audi-a-s

audi-a-t

audi--mus

audi--tis

audi-a-nt

capi-a-m

capi-a-s

capi-a-t

capi--mus

capi--tis

capi-a-nt



17/19


PRETRITO IMPERFECTO DE SUBXUNTIVO. VOZ ACTIVA

Frmase co tema de presente, o sufixo modal-temporal -re-e as desinencias persoais propias da voz

activa.

Posto que os verbos da terceira conxugacin teen maioritariamente un tema de presente

consonntico, para evitar o contacto entre a consoante final do tema e a consoante inicial do sufixo,

entre unha e outra introdcese unha vogal de unin que neste caso -e-.As: leg--re-m; leg--re-s;

leg--re-t; leg-e-r-mus; leg-e-r-tis; leg--re nt.

Ademais do feito anterior, hai que sinalar que nos verbos da cuarta mixta, de tema en -, prodcese un

cambio fontico que consiste en que o -do tema de presente seguida da consoante rdo sufixo -re-,

convrtese en e. As: *fac-re-m > fac-re-m; *fac-re-s > fac-re-s; *fac-re-t > fac-re-t; *faci-r-

mus > face-r-mus; *faci-r-tis > face-r-tis; *fac-re-nt > fac-re-nt.

1: Tema en Amase,/ amara

2: Tema en Avise,/ avisara

3: Tema en cons., -uLese,/ lera

4: Tema en Ose,/ oira

4: Tema en Collese,/ collera

am-re-m

am-re-s

am-re-t

ama-r-mus

ama-r-tis

am-re-nt

mon-re-m

mon-re-s

mon-re-t

mone-r-mus

mone-r-tis

mon-re-nt

leg--re-m

leg--re-s

leg--re-t

leg-e-r-mus

leg-e-r-tis

leg--re-nt

aud-re-m

aud-re-s

aud-re-t

audi-r-mus

audi-r-tis

aud-re-nt

cap-re-m

cap-re-s

cap-re-t

cape-r-mus

cape-r-tis

cap-re-nt

Posto que na presente unidade finalizamos o estudo do sistema de presente en voz activa,

resumiremos os sufixos modais-temporais dos distintos tempos que o conforman.

MODO TEMPO SUFIXO MODAL-TEMPORAL

Presente --

Pretrito Imperfecto -ba-INDICATIVO

Futuro Imperfecto-b-/-bi-/-bu-*(Na 1 e 2 conxugacin)-a-/-e-**(Na 3 e 4)

Presente-e-(Na 1 conxugacin)-a-(Na 2, 3 e 4)

SUBXUNTIVO

Pretrito Imperfecto -re-

(*) O sufixo -b-, que aparece na 1 persoa do singular, recibe a partir do segundo unha vogal deunin -i que se mantn at a 2 persoa do plural, xa que na 3 do plural -u. Estas vogais evitan oencontro da consoante do sufixo coa da desinencia persoal.(**) O sufixo -a-s se emprega na 1 persoa do singular, nas demais, utilzase o sufixo -e-



18/19


3.2. O sistema de presente en modosubxuntivo do verbo SVMA iniciar o seu estudo na unidade anterior, diciamos que por tratarse dun verbo irregular, ten as sas

peculiaridades. Entre elas, a dobre forma do tema de presente: s-/es-.Nos tempos que compoen o

modo subxuntivo ambas as das aparecen representadas por igual, xa que a s-utilzase no presente

de subxuntivo. Pola contra, o pretrito imperfecto frmase sobre es-. Evidentemente os sufixos son

tamn especiais, como veremos a continuacin.

Modo Subxuntivo

PRESENTE

Sexa / sera ...

PRETRITO IMPERFECTO

fra ou fose ... / sera ...

s-i-ms-i-s

s-i-t

s-i-mus

s-i-tis

s-i-nt

es-se-mes-se-s

es-se-t

es-s-mus

es-s-tis

es-se-nt

O sufixo modal-temporal do presente de indicativo -i- e o mesmo que ten o grego para o optativo, modo

que en latn absorbeu o subxuntivo.

O sufixo motal temporal do pretrito imperfecto -se- era, en realidade, o mesmo nos verbos regulares,

pero nestes pasou a -re- por rotacismo*.


19/19

19

Lxico

EVOLUCIN FONTICA: Consoantes oclusivas en posicin media.

Nesta unidade estudaremos como evolucionaron as consoantes oclusivas en posicin media. Recordemos queestas poden ser xordas (p, t, c) e sonoras (b, d, g). Cada unha delas sufriu unha evolucin distinta:

As oclusivas xordas (-p-, -t-, -c-) cando van entre vogais, ou entre vogal e un lou un r, sonorzanse.

-p- > -b- apertram> abertura

-t- > -d- legtum> legado

-c- > -g- secrum> seguro

As oclusivas sonoras (-b-, -d-, -g-) en posicin intervoclica tenden a desaparecer.

-b- > tibi> ti

-d- > crudlem> cruel

-g- > vagnam> vaa / vainapero nidum> nido (cast.) / nio (gal.) de evolucin mis complexa.

EXPRESINS LATINAS

- Carpe diem goza do da

- Cogto ergo sum penso, logo existo

- Confer (cf.) comprese

- Curriclum vitae currculo persoal

- De facto de feito

- De iure de dereito

- De visu de vista,

- Deficit perda, falta, escaseza

- Dura lex, sed lex a lei dura, pero a lei

- Ecce homo vela o home

Realiza as actividades de repaso

tema 4 el principado. tesera declinacion

Documents