Charles Baudelaire

La Fanfarlo

euskaratzailea: Juan Kruz Igerabide

Fitxategi hau “liburu-e” bildumako alea da,liburu elektronikoen irakurgailurako prestatua.

Liburu gehiago eskuratzeko:http://armiarma.com/liburu-e

Itzulpena: Juan Kruz Igerabide.

Euskarazko edizioa: Erein, 1991Jatorrizkoaren data: 1847

Charles Baudelaire euskaraz:http://ekarriak.armiarma.com/?i=146

Informazio gehiago:http://armiarma.com/emailuok/?p=1196

Zenbait momentutan literaturzale guztiek senti-tzen baitute literaturarekiko izuikara, bada, nik ezdut ontzat ematen horientzat —arima libre eta harrohorientzat, zazpigarren egunean beti atseden hartubeharra izaten duten izpiritu makal horientzat— bimotatako emakumea besterik: edo oso gaztea, edoergela; amodioa ala eltzea. Senideok, adierazi beha-rrik ba ote daukat horren zergatia?

BAUDELAIRE, Literaturgile gazteentzako kontseiluak

AMODIOA ALA ELTZEASamuel Cramer da gure istorioko pertsonaia

nagusia. Eta badu, bai, literaturarekiko izuikara-rik; edo, beharbada, zoramen hutsa da berea;eta zoramen horrek darama bere arima, libreakdiruditen esparruetan barna, harrotasunezmukuru, nahiz harrotasun inozo samarra izanberea. Bai, inuzente samarra da Samuel, begini-niak gora jirata lebilkeen idaxle erromantikoarenkarikatura parodikoa, aldi berean utzia, buhame-

sa eta lotsagabea. Eta Baudelairek ez dio ezarriSamueli ez amorante gaxterik, ez ergelik. Cos-melly andereak hasieran buruarin samarra diru-di, baina gertakariak aurrera doazen heineangarbi agertzen da haren azpijoko zuhurra. Eta,alderantziz, La Fanfarlok, edonon maitaleakzeuzkan dantzarisa lizun horrek, bildotsa dirudiazkenaldera, Samuelekiko sortzen zaion amo-dioa, amodio inozo eta barregarri samarra, delaeta.

Baudelaire-k 1847an eman zuen argitara LaFanfarlo, hogeita sei urte zeuzkalarik. Ordurakopoeta madarikatuaren sona irabazia zeukan,garaiko beste idazle batzuek bezala; adibidez,Edgar Alan Poe-k bezala. Aipaturiko urte horre-tan Poeren lanak itzultzen eta argitaratzen hasiada Baudelaire. Edgar Alan Poe eta Baudelaire-ren artean harreman oso estua aurkitu izan da,nolabait bi leku desberdinetan kokaturiko senti-beratasun berbera bailiran. Ez zuen lagun txarrahartu Baudelairek. Forma mailako perfekzioarenbila, oso era gogorrean, gazterik abiatzen da,Poeren ondotik. Islatzen ari garen garai horretan

oraindik hamar urte falta zaizkio Baudelaireri LesFleurs du Mal argitara emateko.

Baina La Fanfarlo obra ez da, itxuraz behin-tzat, perfekzio formalaren eredu. Asmo gaiztozjotzen du Baudelairek Samuel Cramer-en irudiatratatzera; irudi horren tratamendua narrazioabera baino gehiago axola zaio: zenbaitetan lehe-nengo pertsona ia inongo betekizunik gabe era-biltzen du, edo ikuspuntua aldatzen, justifikazio-rik gabe. Obrak nahiko itxura arina ematen dulehen begirada batean; gazte denborako kaxka-rinkeria horietako bat ote den pentsatzen jartzenda bat; alegia, badirudi erromantizismoaren kon-trako amorruak eragindako istorio nabarmensamarra sortu ote duen Baudelaire gazteak,gehiegi pentsatu gabe. Halere, azaletik baldarsamarra dirudien prosa horren barnean nabariada literatura modernoan hainbeste hedaturikohausketarako joera gogorra. Heroe erromantikoahankaz gora jartzea ez da helburu bakarra;horren zorakeria nabarmenkeriaraino eramanez,estetika erromantikoaren moldeak ere hautsiegin nahi dira nolabait. Baudelairek nobela erro-mantikoa lardaskatu egin nahi izan duela esan

genezake, haren bizkar barre egin nahi izanduela. Beraz, Baudelairek egin duen lanarensakontasuna eta perfekzioa aztertzerakoan aza-lean dirudien baldarkeria hori baino sakonagorajo beharko genuke.

Sakoneko puntu horietako bat grinen etasentipenen tratamendua litzateke; Baudelaire-ren tesia hauxe da: erromantizismoko heroearengrinak eta sentipen bortitz haiek ez ote diraglobo puztuak besterik? Hutsalak, alegia? Bau-delairek behintzat benetakoak eta sakonak ezbalira bezala tratatzen ditu. Samuel Cramer-ensentipenak erabat aldakorrak eta funtsik gabe-koak dira; Cosmelly anderea itxura egiten ari-tzen da, bere sentimenduen irudi ekibokoak edobadaezpadakoak eskainiz, hondoan bere senarraberreskuratzea baitu helburu (maitasunagatikala komenentziagatik?, galde genezake; bigarre-na, erantzun beharko genuke); La Fanfarlorenjokabideak ere jolasetik asko dauka; Cosmellyjaunak, bere aldetik, burges madarikatu batenjokabidea erakusten du. Ez dago sentipen etagrina mailako egiatasunik, pertsonaia guztiakfaltsuak dira; kurioski, emagaldu kaskarinak, La

Fanfarlok, erakusten du jokabiderik egiazkoena(puntu bateraino, noski). «Gure grinak egiazbenetazkoak ote dira?», galdetzen du Baudelai-rek azkenaurreko orrialdean; baina galdera horierretorikoa da, noski, ezetza zuzen-zuzeneansuposatzen duen galdera, obraren kontestuan.

Edgar Alan Poeren eragin zuzenaren ondotik,E.T.A. Hoffmann batek edo Téophile Gautierbatek irekia zuten tradizio ironikoa ez da ahaztubehar. Bigarren sakoneko gaia ironia izangolitzateke, beraz. La Fanfarlo ironia klabean ida-tzia dago lehen esalditik azkeneraino; obra berefuntsean ironia hutsa da. Ironia hori nolabaitexorzismo edo kontrabenenotzat jo dezakeguBaudelairerengan; Samuel Cramer-en —ManuelaMonteverderen— nabarmenkeria hasiera-hasie-ratik jartzen da agerian eta horren bizkar barrepozoitsua egiten. Poeta erromantikoaren ere-dua, honen lehertu beharreko grina, sentipenaketa izaera, bizirik zeuden Baudelaireren garaianeta Baudelaire berarengan ere bai; tradiziohorretatik edan zuen dudarik gabe; bera erekutsaturik zegoen. Samuel Cramerri eginikoarbuioa bere buruari egindakotzat jo dezakegu;

Samuelekiko, hots, bere buruarekiko, ironiagarratza erakusten digu, izpiritu mindua. Baina,poetika berri bat osatzeko behar-beharrezkolana du hori Baudelairek; istorio honen azpianpoetika baten arbuioa eta lurrematea legoke;erremediorik gabe egin beharreko lantzat daukahori nonbait, gero, hamar une geroago, LesFleurs du Mal obran erakusten duen poetikakbizia eta gorputza hartuko baldin badu.

Poetika erromantikoaren hausketa horretangune hauek bereiz ditzakegu:

1— Heroe erromantikoaren arbuioa. SamuelCramer heroe mota horren karikatura barrega-rria da, antiheroea nolabait, le dieu de l’impuis-sance deitzen dio Baudelairek. Samuelek heroeerromantikoa izan nahi luke, alde batetik, bainaez dauka ez indarrik, ez barne zuzentasunik, ezsinesmenik, ez argitasunik horretarako. Erro-mantikoen bideak segitu nahi lituzketen poetagazteen irudia da (Baudelaire gaztearena bera-rena ere bai, noski); garai horiek joan dira,ordea, eta bide horretatik antzukeria eta deka-dentzia besterik ez dator; Samuel poeta deka-dentea da, ezbairik gabe. Alde honetatik, Baude-

lairek poeta gazteengan eta bere buruarenganpozoi eta paranoia erromantikoaren kontrakoantidotoa sortu nahi izan duela esan genezake,similia similibus curantur alegia. Azken batean,La Fanfarlo obra poesiari buruzko gogoeta kora-pilotsua besterik ez baita, poetika bat, edo hobeesanda, antipoetika bat.

2— Maitasun erromantikoaren arbuioa.«Penagarriena da —esan zuen— amodio orokbeti amaiera okerra izan ohi duela». Erromanti-zismoaren platonismoak porrot egiten du obran.Madame Cosmelly-rekin zereginik ez daukaSamuelek bide horretatik (aldi berean, hau ereitxura hutsa egiten ari da, benetan sentitzeke);azpian, madame Cosmelly beste interes batzuenatzetik doa. Samuelengan, berriz, esan geneza-ke barne zirrarak baino gehiago lotsagabekeriakeragiten duela, abentura nahiak eta kuriosita-teak edo sudurluzekeriak. Maitasunaren espa-rruan, garaile amodio haragikoia irteten da,Samuel eta La Fanfarloren artekoa, izpiritu mai-lako lotura oso arina delarik (eta hori bi zentzu-tan gainera: indarrik gabea eta buru-arinkeriazbetea); oso esanguratsua da maitasun hori dan-

tzarisa kaskarin batekin lotua izatea. Esparruberean, eta bigarren mailan, Cosmelly senar-emazteen arteko maitasun konbentzionala etainteresatua legoke.

3— Maitalearen irudiaren apurketa. Maitaleerromantikoa, zurbila, ia airezkoa, fina, idealiza-tua, badirudi Cosmelly anderearengan gauzatze-ra doala hasiera batean. Baina, bide hori utzi,emakume konbentzional bihurtu, eta erabat kon-trako bidea hartzen da La Fanfarloren eskutik:honen koloreak biziak dira, erabiltzen dituenarropa eta bitxiak, nabarmenak, aparatositatezbeteak; zingara baten antza leukake: azalarenkolore beroa, gorputz mardula; haragiarenlurrun lizuna gehiago somatzen zaio, izpirituarenlurrun zurbila baino. Azkenean, gainera, irudimardul bera ere itsusituz joango zaio: «Dantzari-sa, berriz, egunetik egunera gizenagotzen ari da;edertasun lodia bilakatu da, garbia, gizena,gorritua».

4— Faltsukeria da nagusi. «Izaeraz noble etaeder izan ezin eta horregatik geure burua itxu-raldatu dugu». Faltsua da Samuel Cramer etaeskrupulorik gabea. Faltsuki jokatzen du honekin

Cosmelly andereak: «Hitz batez, emakumeakkoketeria erabili zuen bere onerako». Faltsua daCosmelly jauna, obran eginkizun gehiegirik ezbadauka ere. Nor da, beraz, benetazkoa? La Fan-farlo, noski, hots, garbikeria eta ideal erromanti-koetatik urrunduen legokeen pertsonaia. Etahonek ematen dio, kurioski, obrari titulua. Bau-delaire, osatu nahi duen poetikaren oinarria era-kusten ari zaigu. Sinboloak lotura berriak bilatubehar ditu, benetazkoak, estereotipo erromanti-kotik aldenduak.

Narratzeko erari gagozkiolarik, linealitate tra-dizionala hausten saiatzen da Baudelaire. Baigertakizunak, bai pertsonaiak, ez dira zuzen-zuzenean garatzen. Teknika horiek nolabait kaospixka bat sortuko dute testuan. Baudelairektestu horren egitura, linealitate horretatik kanpo,beste elementu batzuetan oinarritzen du; adibi-dez, joko bikoitzean: alde batetik, Samuel gaiz-toa, lizunkoia, asmo okerrez betea, daukagu;bestetik, ordea, arkume baten gisakoa dirudi:Cosmelly anderearekin harremanetan jartzean,hasierako asmo lizunak, senar-emazteen bata-suna lortzeko ahalegin bihurtzen dira; La Fanfar-

lorekin, hasieran kazetetatik eginiko erasoamenpekotasun umila bihurtuko da. MadameCosmelly eta La Fanfarloren arteko bikoiztasunaere hortxe dago: batak hasten du obra, besteakamaitzen. Horrelako elementuekin sortzen duobraren egitura Baudelairek.

Narratzaileari gagozkiolarik, nahikoa urrunagertzen da kontatzeko eran. Baina, aldi berean,Samuel Cramer-engandik oso hurbil dago; osoongi ezagutzen duela dirudi, eta beste guztiakpertsonaia honen ondotik ikusiak dira. Horrega-tik ere esan daiteke Samuel nolabait Baudelaireknahi ez duen bere buruaren alter-egoa dela;harenganako gorrotoa erakusten du, baina, aldiberean, erruki pixka bat ere nabaritzen zaio:gizajo hori ez du onartzen, baina anaia desbide-ratua bezainbat maite duela esan genezake.Horregatik egiten zaigu Samuel, aldi berean,arbuiagarri eta pixka bat maitagarri ere.

Forma aldetik, trinkotasuna nabaria da kon-tatzeko eta esaldiak osatzeko eran. Gauzakzuzenki botatzen ditu Baudelairek, askotan pro-saren bilakaera gogor-samartuz. Poetaren trin-kotasuna, sinboloen pisua dago oinarrian, Bau-

delairek kontakizuna baino gehiago ikuspegiaerakutsi nahi baitigu, poetikari buruzko ikuspe-gia, alegia.

Juan Kruz Igerabide

LA FANFARLO

Samuel Cramer, beste garai batean —erro-mantizismoaren aro eder hartan— Manuela Mon-teverde izenez zenbait zoramen erromantikoizenpetu zuen hori, alemaniar baten eta honenemazte txiletar beltzaranaren produktu kontraja-rria duzu. Jatorri bikoitz honi, erantsi heziketafrantziarra eta ondasun literarioa, eta are gutxia-go harrituko zara —ezpada asebete edo hunkitu-ko— izaera horren katramila arraroez.

Samuelek bekoki garbi eta leiala du, kafealeen antzeko begi distiratsuak, sudur bihurri etairrikorra, ezpain lizun eta sentsualak, kokotskarratu eta agintezalea; adatsa, berriz, rafaelistaizan nahi lukeen horietakoa’. Alfer galanta, han-dinahi tristea eta zoritxarreko ilustrea da aldiberean, bere bizitzan ideia erdiak besterik izanez dituena. Bere barnea etengabe argitzen duenalferkeriaren eguzkiak, lurrundu eta jan egitendio bere erdi-jeinu hori, zeina zeruak emanikoabaitu.

Parisko bizitza ikaragarri honetan nik ezagu-turiko erdi-gizon handi guztien artean, Samuelekbeste inork baino gehiago alferrik galdu zituenbere lanak. Izaki gaixobera, lilurakorra, harenizaeran argiagoa da poesiaren distira bere lane-tan baino.

Eta goizeko ordu bata aldera agertu izan zaitbeti, egur-ikatzez eginiko su distiraren eta erlo-juaren tik-takaren artean, ezinaren jainko —jain-ko moderno eta hermafrodita— bailitz; eta ezin-tasun hori hain da eskerga eta izugarria, ezenepikoa ere bai baita.

Nola irekiaraziko nizkizueke begiak, izaerailun horren barnera argibetean begiratzekoaukera izan dezazuen, haren irudimena, bakar-dadea eta alferkeria, absolutuaren tamainakoakbaitira? Izaera ilun hori distirarik indartsuenare-kin nahasirik darama: aldi berean alferra eta eki-ten badakiena; noiznahi proiektu zailak hasi etaporrotik barregarrienen biltzailea; paradoxakharengan inozotasunaren neurriak hartzen ditu.

Samuelen arrarotasun ezagunenetarikoa,benetan miresten zituenen parekoa sentitzeazen. Liburu eder bat grinaz leitu ondoren, nahi

gabe, honako ondorio hau etortzen zitzaionburura: «hona nirea izateko bezain ederra!», etahortik «nirea da beraz» pentsatzera ez dagopausu ttiki bat besterik.

Gaurko mundu honetan horrelako izaerakuste baino maizago agertzen dira: kaleetan, ibil-bide publikoetan, edategietan eta alferkeriarenegoitza orotan, izaki horiek txingurriak bezainbatugaltzen dira. Hain ongi identifikatzen dira ereduberriarekin, ezen beren esku propioetatik sortuadela uste matera iristeko ez baitzaie asko falta.Hor ikusiko dituzue gaur Plotinoren nahiz Porfi-rioren orrialde mistikoak ezinaren ezinez deszi-fratu nahirik; bihar, berriz, miretsiko dute Crébi-llon semeak beren izaera horren alderdi frantziareta kaskarina zein ederki adierazi izan duen.Atzo Jerme Cardan-ekin ariko ziren denbora pasafamiliarki; hemen dauzkazue orain Sterne-rekinjolasean; edo Rabelais-ekin, tripazalekeria orozasetzearren. Bestalde, hain dira zorioneko meta-morfosi hauetako bakoitzean, ezen ez baitiebatere minik egiten jeinu horiek aurrea hartzeaketorkizunaren istimua bilatze horretan. Lotsaga-

bekeria inozoa eta agurgarria aldi berean! Hone-lakoa zen Samuel gizarajoa.

Jaiotzez oso etxe onekoa eta, denbora pasaibiltzearren, bihurri samarra; izaeraz komediantehutsa, bere buruarentzat bakarrik, ateak itxita,trajeria paregabeak —edo, hobe esanda, trajiko-mediak— antzezten zituen. Asea eta bozkariozbetea sentitzen zen, berez zeukan alaitasunaga-tik; eta, hau ere esan beharra dago, gure gizonaalgara batean aritzen zen noiznahi. Edozein ger-taeragatik malkoren bat betertzera bazetorkion,ispilura joango zitzaizun, bere burua negarrezikustearren. Baldin eta neskatxen batek, anker-ki, ume bat bezala jeloskor jarririk, orratzaznahiz ganibetaz harramazka egiten bazion,Samuelek harro hitz egiten zuen zauriaz, aiztokolpeaz ari bailitzan. Eta norbaitek hari hogeimila franko nazkagarri zor izanik, honela egitenzuen oihu: «Hau jeinuaren zori triste eta laidoga-rria, milioi baten zorrez inguraturik!».

Hala ere, ez ezazue sinets hura egiazko sen-tipenak ezagutzeko gai ez zenik, eta harengangrinak bere axala erakustea besterik egiten ezzuenik. Bere atorra saldu zuen ia ezagutzen ez

zuen gizon bati emateko, bezperan bertan harenlagunik minena egin baitzen, kopetara eta esku-ra begiratze hutsarekin. Izpiritu eta arima kon-tuetan izaera germaniarrek eduki ohi dutenpatxarako begirada hori eskaintzen zuen; grinakontuetan, berriz, bere amaren su bizi eta ego-nezina zekarren; egunerokoetan, ordea, banitatefrantziarraren harrokeria guztiak zeuzkan. Due-loetan ere ibilia zen, bi mende lehenago hildakoautore batengatik. Elizkoi amorratu izana zenbezala, ateo ere grinaz bihurtu zen. Ikasiakzituen autore guztiak, leituak zituen liburu guz-tiak, haiek bezalakoak izatera helduz aldiberean; eta hala ere, komediante ahalmen horieduki arren, barne-barnetik orijinala zirauen.Beti izan ohi zen gozo, irudimen handiko, alfe-rrontzi, beldurgarri, jakintsu, ezjakin, lotsagaldu;Samuel Cramer kaxkarina, Manuela Monteverdeerromantikoa. Adiskide batengatik edozein ema-kumerengatik bezainbat grinatzen zen. Emaku-mea adiskidetzat maitatzen zuen. Sentipen onororen logika zeukan, eta gazte bihurri guztienjakituria; eta halere ez zuen inoiz arrakastarikizan ezertan, ezinezkoetan gehiegi sinesten bai-

tzuen. Eta zertaz harritu? Ezinezko horien atze-tik, bidean zebilen beti.

* * *

Samueli arratsalde batez kanpora irteteabururatu zitzaion; giro ederra zegoen eta usaingozoz betea. Izaeraz zeukan gehiegikeriarakojoeraren arabera, ohitura basati eta iraunkorrakzeuzkan bere baitan: etxezuloan irtengabe egon,zein etxeratu gabe ibili. Eta oraingoan denboraluzea zeraman bere egoitzatik irten gabe, fidel.Logelaren eta azpiko arroparen eta ile zikin kora-pilatuen zabarkeriagatik larritzea galaraztenziona, amagandik zetorkion egonkeria zen apika,zainetan zihoakion alferkeria kriolloa alegia.Orraztu, garbitu eta, zenbait minututan, dotore-tasuna eguneroko gauza zaion jendearen janz-kera eta sendotasuna aurkitzen jakin zuen.Ondoren, leihoa ireki, eta egun bero eta urrezta-tuan murgildu zen hautsez beteriko gela hura.Miretsi zuen Samuelek egun gutxitan gertaturikoudaberriaren etorrera azkarra, iragarri gabea.Sudurrak, haize epel eta usain gozoz bete hark

ireki zizkion; eta garuneraino ere igo zitzaiolarikpixkaren bat, honek ameskizun eta desioz betezion burua, beste gainontzekoak bihotza, urdailaeta gibela libertinoki astintzen zizkion bitartean.Adoretsu, bere bi kandelak itzali zituen; bataSwedenborg-en bolumen bati argi eginez egonazen, eta bestea berriz, egiari buruzko gustu neu-rrigabea duten izpirituei bakarrik komeni zaienliburu lotsagarri horietako bati.

Bere bakardadearen gailurretik, paperez gai-nezka, liburuz josita eta ametsez aseta, Samue-lek maiz nabaritzen zuen Luxenbourg-eko ibilbi-de batean zehar paseatuz, berak probintzietangarai batean maitaturiko —amodioa maitatzenden adinean— irudi edo itxura bat. Honen aurpe-giaren egitura, zenbait urteko esperientziarenondoren heldu eta sendotuagoa, emakume zin-tzoaren atsegin sakon eta garbiaren adierazlezen. Bere begien sakonean oraindik neskatilagaztearen ameskizun hezeak dirdira egiten zuentarteka. Ia beti neskame dotore samar batenlaguntzarekin joaten eta etortzen zen; neskamehorren aurpegiak eta presentziak seguruagonabarmentzen zuten berarengan andereño

laguntzaile edo kontu kontalariaren irudia, bene-tako otseinarena baino. Anderea, inor ez zegoenbazterren baten bila beti, alargun jarreraz eseriohi zen noiznahi, leitzen ez zuen liburuari eskuaneutsiz.

Samuelek Lyon-go inguruetan ezagutua zuenhura: artean gazte, buruargi, kapritxozale etaargalagoa. Hari behin eta berriz begiratzearenpoderioz eta, horrela esatekotan, hura aztertuahala, emakumeari zegozkion oroitzapen txikiguztiak banan-banan gogoratuz joan zen bereirudimenean. Nobela hori bere buruari kontatuazion, txikikeria ñimiñoenak barne, nahiz etagerora, bere bizitzaren kezkatan eta grinen labe-rintoan, galdu.

* * *

Arratsalde hartan ere agurtu zuen emakumehura, baina arreta bereziz eta begirada betea-goz. Haren aurretik pasatzerakoan, honako elkarhizketa zati hau entzun ahal izan zuen bereatzean:

— Zer deritzon gazte horri, Mariette? —bainaesaldi honek hain ahots arretarik gabea zera-man, non entzulerik maliziusenak ere ez baitzu-keen emakumeari erantzun txar bat ematekoaukerarik aurkituko.

— Bada, nik oso atsegina deritzot, Madame.Ba al dakizu hori Samuel Cramer dela?

Andereak, tonu gogorrago batez:— Eta nolaz dakin hik hori, Mariette?

* * *

Hori dela eta, hurrengo egunean Samuelekardura handia jarri zuen aulki baten gainean aur-kituriko emakume haren musuzapia eta liburuaitzultzerakoan, hauek ez baitzeuden galduta,han inguruan baitzegoen emakumea, ogi apurre-kin lehian zebiltzan txolarreei nahiz landareenbarne lanari begira zegoenarena eginez. Arimadiapasoi berdinetara eramanez, etorkizun kon-plizean loturik dauden bi arimen artean maizgertatu ohi den antzera, bat-bateko elkar hizke-ta ateraz, berari adi egoteko eta erantzuteko

prest zegoen pertsona aurkitzearen zori ederraizan zuen.

— Oraindik zure oroitzapenen bazterrenbatean egoteko bezain zoriontsu izan ote ninte-ke, Madame? Hainbeste aldatu ote naiz bada,haurtzaroko lagun hau ez ezagutzeko, elkarrekingordeketan jolastu eta eskolatik hainbat piperegin eta gero?

— Emakume batek —erantzun zuen ande-reak erdi irribarrez— ez dauka jendeaz hainerraz gogoratzeko eskubiderik. Horregatik,jauna, eskertzen dizut lehenik oroitzapen edereta alai horietara alderatzeko aukera eskaintzendidazulako. Eta gainera... bizitzako egun bakoi-tzak hainbeste gertakizun eta pentsakizundauka... Eta hainbeste urte pasa da...

— Urteak, —erantzun zion Samuelek— joanezinik zenbaitetan eta eskuetatik aldeginez bes-tetan, baina guztiak hain anker izan zaizkit!

— Eta poesia? —bota zuen andereak, irriba-rrea begietan.

— Hori beti, Madame! —erantzun zuenSamuelek barrezka— Baina, zer ari zara irakur-tzen orain, Madame?

— Walter Scott-en nobela bat.— Orain ulertzen dizut noiznahi irakurtzeari

utzi behar hori. Idazle aspergarria benetan! Kro-nikak lurpetik ateraz dabilen gizaki hautsezbeteriko hori! Erdipurdiko deskribapen jasanezi-nak, traste zahar eta era guztietako txatxukeriapiloa, armadurak, baxerak, altzairuak; egoitzagotikoak eta melodramako gazteluak, non mani-ki automatikoak paseatzen baitira, gorontze etakoloretako kasakaz jantzirik; tipo ezagunak,hemezortzi urteko inongo plajiatzailek handikhamar urtetara nahi izango ez lituzkeenak, gaz-telu dama ezinezkoak eta gaurkotasunaren izpi-rik gabeko amoranteak; bihotz-bihotzeko egiarikbatere ez, sentimenduen filosofiarik batere ez! Azer nolako aldea gure nobelagile frantziar horie-kin, grinak eta moralak beti objetuen deskriba-pen xehetara eramaten dituzten horiekin! Zeraxola zaigu gaztelu damak lepokoak eramatea,edo miriñakeak, edo Oudinot gonazpikoak...hura, negar zotinka edo traizioka ari behar due-nean, behar bezala aritzen bada behintzat?Amorantea interesgarriagoa egiten al zaizu,eskutan, bisita-txartelaren ordez, aiztoa darama-

larik? Eta beltzez jantziriko despota batek sortu-riko izuikara ez ote da burdinaz eta larruz estali-riko tiranoarena bezain poetikoa?

Samuel, ageri denez, jende zurrupera horienartekoa zen, gizon jasanezin eta grinatsu horie-takoa, elkar hizketari beti luzabidea ateratzendioten horietakoa, beren ideia tematiak adieraz-teko nolanahiko egoera —zuhaitz baten ondoanedo kale kantoian, edozein gai ateraz, trapubil-tzaile baten antzera— apropostzat jotzen dutenhorietakoa. Komertzio-bidaiarien, batetik beste-ra dabiltzan industria-gizonen, elkarte anonimo-etako bazkideen eta poeta zurrupalarien arteanez dago publizitatearen eta predikatzaileenartean dagoen desberdintasuna baizik: sermoila-rien bizioak erabat desinteresatuak izatea, ale-gia.

Damak, ordea, hauxe bakarrik erantzun zion:— Ene Samuel, Monsieur bihotzekoa, ni ez

nauzu publikoaren arteko bat besterik; nirearima errugabea dela jakitearekin aski duzu.Niretzat ere mundu honetan plazerra da bilatzenerrazena. Baina hitz egin dezagun zuri buruz; ni

zoriontsu sentituko nintzateke zure lanen batzukirakurtzeko gai iritziko baninduzu.

— Baina, Madame, nola liteke hori? —aterazitzaion harriturik, poetaren harrotasuna ukituaizan baitzen.

— Nire irakurgelako arduradunak dio ez zai-tuela ezagutzen.

Eta emakumeak irribarre egin zuen eztiki,okerbehar honen efektua leundu nahian edo.

— Madame, —esan zuen Samuelek hitz han-diz— hemeretzigarren mendeko benetako ira-kurlegoa emakumeak dira; zu alde jartzeak han-diago egingo ninduke, hogei akademia nire aldeedukitzeak baino.

— Ongi bada, Monsieur, zure agindua gogoanizango dut. Mariette, ekar itzan guardasola etaecharpea. Honez gero etxean zain edukiko ditut;badakizu etxeko jauna garaiz itzuli ohi dela.

Emakumearen agurra labur bezain alaitsuaizan zen, inongo konpromezurik agertu gabe,familiartekotasunak duintasunari lekua kendugabe.

Samuel ez zen batere harritu aspaldiko gaz-taroko maite hura ezkontzaz lotua ikustearekin.

Sentipenaren historia unibertsalean derrigorrez-koa da hori. Orain, Madame Cosmelly izenez,Saint-Germain auzoko kalerik aristokratikoene-takoan zeukan egoitza.

Hurrengo egunez, berriro topatu zuen, burumaker, malenkonia jostalari eta ia ikasi batez,hesiko loreei begira, eta bere Orfraies liburuaeskaini zion, soneto bilduma; guztiok, ileak luzebezain ikuspegi laburra geneukan garaian, egineta irakurri izan ditugun horietakoa.

Samuelek jakinmin handia zeukan ea bereOrfraies-ak malenkoniatsu eder haren arima lilu-ratu ote zuen jakiteko, ea aldi berean txori gaiz-to horien txioek bere alde hitz egiten ote zuten.Baina, zenbait egun geroago, honela mintzatuzitzaion hura zintzotasun eta xalotasun desespe-ragarriz:

— Monsieur, ni emakume bat besterik ez naizeta, ondorioz, nire epaia ez da ezer asko; bainairuditzen zaidana da, idazle jaunen tristeziak etamaitasunak ez direla inondik ere beste gizakiekdituztenen antzekoak. Zuk goraipamen osodotoreak eta gustu finekoak egiten dizkiozu zen-bait damari, eta nik emakume horiek gehiegi

estimatzen ditut, batzutan laudorio horietazlotsaturik ere egongo direla uste izateraino. Amadirenen edertasuna kantatzeko erabili ohi duzunestiloak alaben onespena galarazi egiten dizu.Munduari diozu, zure idatziak irakurtzen baino,semeen esku nahiz oinetarako beroki eta gal-tzerdiak egiten denbora luzeago ematen duenemakume horietako baten oin edo esku batezgrinatzen zarela —eta haren ohorearengatikpentsatzen dugu honela—. Kontraesan oso bere-zi batez, zeinaren zergatia ezezaguna egiten bai-tzait, zure intsentsurik mistikoena izaki oso bere-ziei eskaintzen diezu, damek baino oraindikgutxiago irakurtzen dutenei; eta behe mailakoemakume sultanen aurrean zorabiatzen zaraplatonikoki. Eta emakume horiek, hala iruditzenzait, sute baten aurrean esnaturiko piztiekbezain begi handiak irekiko lituzkete poetabaten irudi delikatuaren aurrean. Gainera, ezdakit zergatik dituzun horren kuttun hileta gaiaketa gorputz deskribapenak. Gaztaroan, zukbezalako talentua eta zoriontsu izateko behardiren baldintzak edukirik, askoz ere naturalagoairudituko litzaidake gizon zuzenaren poza eta

osasuna goraipatzea, eta ez anatema botatzenedo Orfraies horiekin aritzea.

Hona zer erantzun zion Samuelek:— Damu naiz, Madame, edo hobe esanda,

damu gara, nire kideko anaia asko baitaukat.Geure buruaz eta inguruko guztiaz daukagundesatsegina da irudikapen horietara bultzatugaituena. Izaeraz noble eta eder izan ezin etahorregatik geure burua arraroki itxuraldatudugu. Hainbeste saiatu gara geure bihotza sofis-tikatzen, hainbeste erabili dugu mikroskopioabihotz hori estaltzen duten hondakin nazkaga-rriak eta karatxo lotsagarriak aztertzen, gusturaasko handitzen ditugularik, ezen ezinezkoa egi-ten baitzaigu beste gizakien mintzaira bera era-biltzea. Beste horiek nola-hala bizitzea dutexede beren bizitzan; gu, ordea, ai!, gu berriz,jakitearen irrikak eusten gaitu bizirik. Hor datzamisterio guztia. Adinak ahotsa besterik ez dualdatzen, hortzak eta ilea besterik ez du erorerazten; guk aldatu egin dugu izadiaren azentua,errotik atera ditugu, banan-banan, gure giza-barne zuzena tentaldira zeramaten lotsa birjina-lak. Gu, zoroen antzera, —horiek ere eroago egi-

ten baitira beren erotasuna ulertu nahian— psi-kologizatzen ari izan gara. Urteek gorputz atalakbesterik ez dituzte ahultzen; gu, ordea, grinakdesitxuratzen aritu izan gara. Zorigaitza, hirubider zorigaitza, ahul eta oker etorriak egin gai-tuzten gurasoentzat, jaioberri hilak bakarrik sor-tzeko patua eman baitigute!

— Orfraies gehiago oraindik! —esan zuenemakumeak— ea, emaidazu besoa eta miretsditzagun udaberriak horren zorioneko egitendituen lore gaixo horiek!

Loreak miresten aritu beharrean, SamuelCramer-ek —esaldia eta periodoa etorriak baitzi-tzaizkion— zenbait ahapaldi txar, aspaldian osa-tzen zituen erara, hots egiteari nahiz prosazemateari ekin zion. Damak utzi egiten zion kon-posizio lan horretan.

— A zer nolako desberdintasuna; zein gutxigeratzen den gizon beraren kondarretatik, oroi-pena izan ezik! Baina oroipena ez da samin berribat baizik. Zein garai ederrak haiek, belaun eriedo handituekin jaikitzen ez ginenak —gauregun bezalako ametsen nekeagatik-: gure begiargiak izadi osoari irribarrez aritzen zitzaizkion,

gure arima arrazonamendutan ez zen ibiltzenbatere, beti biziz eta beti gozatuz; gure haspere-nak, eztiki, batere harrokeriarik eta murmuriorikgabe, irristatzen ziren! Zenbatetan berrikusi oteditut, nire irudimenaren egoitzetan —zuhaitzeikimuak tximistaren abiaduran tupustean lora-tzen zaizkien antzera— haiek bezalako udazkenarrats ederrak, arima gazteek aurrerapen han-diak egiten dituzten horietakoak. Orduan ikustendut benetan, orduan sentitzen, aditzen; ilargiaktximeleta handiak esnarazten ditu, haize beroakganbarak irekitzen, iturri handietako ura lokar-tzen den bitartean. Entzun, entzun barne muine-tan piano misteriotsu horren bat-bateko balseak!Haizearen usain gozoak leihotik sartzen ari dira;orain da garaia lorategiak soineko gorrixkaz etazuriz beteko direna, bustitzeko batere beldurrikgabe. Txilar emankorrak gona iheslarietan itsa-tsiz dabiltza, gaztaina koloreko adatsak eta kiz-kur horailak zurrunbiloan nahasten ari dira! Oroi-tzen al zara oraindik, Madame, lasto-meta haie-taz, eta zein azkar jaisten ginen haietan behera;eta, izeba haiek arretaz begira zegozkigularik,

horren makal jarraitzen zitzaigun baina horrenarin deitzen gintuen inude hartaz?

Cosmelly andereak hasperen batez moztuzuen Samuelen hizjarioa, zerbait esan nahi izanzuen —gelditzeko eskatuz, zalantzarik gabe—baina honek dagoeneko hartua zuen berrirohitza.

— Penagarriena da —esan zuen— amodioorok beti amaiera okerra izan ohi duela: zenbateta zerutiarrago eta hegaldatuago hasieran,orduan eta okerrago amaieran. Ez dago ametsik,ez idealik, azkenean bularretik zintzilikaturikohaurren bat ez dakarrenik; ez dago hain aterpeedo etxe gozo eta ezkuturik, pikatxoiak erats ezdezakeenik. Halere, erorketa hori materiale mai-lakoa besterik ez da; badago, ordea, beste bat,askoz ere gupidagabeagoa eta ezkutuagoa, iku-sezinezko gauzei oldartzen zaiena. Imajinaezazu, zeure kuttunaren kontra jarriz, honelamintzatzen zatzaizkiola: «Hega gaitezen bi-bioketa araka dezagun zeruaren sakona!». Ahotsgupidagabe eta zinezkoa jarriko zaizu belarrian,adieraziz, gure grinak gezurretazkoak direla,aurpegi politak gure ikusmen urriak sortzen

dituela, eta arima ederrak, berriz, gure ezjakin-tasunak; eta beti iristen dela egun bat, non,begirada argienarentzat, idoloa objektu hutsabihurtuko den, ez gorrotoaren objektu, bainaharridurarena eta erdeinuarena.

— Mesedez, Monsieur! —mintzatu zitzaionCosmelly anderea. Hunkiturik zegoen ezbairikgabe. Samuel konturatu zen aspaldiko zauri baturratu zuela eta, ankerki, berriro ekin zion.

— Madame, —esan zuen— oroimenaren min-bera osasungarriek badute beren xarma, etaminaren zorabioan sarri aurki liteke kontsola-mendurik. Hileta oharkizun honen aurrean arimafidel guztiak ozenki mintzatuko lirateke, honela:«Jauna, eraman nazazu hemendik nire ametsukigabe eta garbiarekin; izadiari itzuli nahi diotnire grina birjintasun osoz, eta nire koroa zimel-dugabea ere eraman nahi nioke». Gainera, etsi-penaren ondorioak ikaragarriak dira. Hil ez hildagoen amodioagandik sorturiko haur gaixobe-rak dira, libertinaje tristea, eta ezin gorrotaga-rria: izpirituaren emankeria, bihotzaren ezina;bata jakinmin hutsez bizitzeko eta bestea utzike-riaz hiltzeko egunero. Gutxi gorabehera, bidaiari

baten antzekoak gara denok: lurralde zabal batibilia lukeen bidaiaria; lehen bidea urreztatzenzuen eta orain axaleko zeruertz batean galtzenari den eguzkiari arratsero begira legokeenbidaiaria. Bidaiari hori hondakin ezezagunezestaliriko mendixka narratsetan esertzen daetsipenez, eta sastraken usainei mintzatzenzaie, zeru hutsalera igotzea eder litzaiekeelaesanez; ale arraro eta zorigabekoei lur lehortuankimuak botatzea on litzaiekeela esanez; txoriei,beren ezkontzak norbaitek bedeinkaturik dauz-kala uste duten horiei, adieraziz beren habiakhaize zakar eta hotzak zigorturiko haranean erai-kitzean oker zeudela. Eta berriro, tristeki, bidea-ri ekiten dio, lehen igaro duen antzeko bestebasamortu baterantz, Arrazoi izeneko mamu zur-bila lagun, honek kriseilu zurbilago batez bidea-ren lehorteari argi egiten diolarik, eta, noiz edonoiz, hozka ari zaion grinazko egarri birjaioaarintzearren, asperkeriaren pozoia isurtzen dio-larik.

Bat-batean, hasperen sakon eta ia eutsi ezi-nezko zotina aditzean, Cosmelly anderearenga-na itzuli zuen bere burua; negar batean ari zen

eta ez zeukan bere malkoak gordetzeko adorerikere.

Denbora batez, isilik begiratu zion Samuelek,aurki zezakeen jarrera hunkikor eta zurienaz;komediagile basati eta zuri hura malko ederhaietaz harro zegoen; bere lana ziren eta berejabego literariotzat zeuzkan. Minberatasunhorren esanahi intimoaz, ordea, oker zebilen;Cosmelly anderea, era berean, hunkikortasuninozo horretan nahasirik, haren begiradaz okerzegoen bezala. Han ulermen okerrez osaturikojoko berezia suertatu zen, eta ondoren, SamuelCramer-ek eskuak hartu zizkion, emakumeak,konfidantza samurrez, onartu egin zuelarik.

— Madame, —hasi zen berriro Samuel, zirra-rak sortu ohi duen isilune horietako baten ondo-ren egiazko jakinduriaren oinarria, itxaroteandatza, madarikatzean baino gehiago. Itxarope-naren dohain jainkozko hori gabe, nola zeharka-tu adierazi dizudan basamortu aspergarri hori?Languntzat daramagun mamu hori arrazoiakosaturiko mamua da benetan: baina uxa geneza-ke, teologiazko lehen bertutearen ur bedeinka-tuaz bustita. Badago filosofia atsegin bat, itxuraz

oso zuzenak ez diren gauzetan kontsolamenduaaurkitzen dakiena. Bertutea inuzentzia bainobaliotsuagoa den bezala, eta basamortuan erei-tean baratze oparotik harrapatzean baino merituhandiagoa ikus litekeen bezala, horrela gol mai-lako arimaren gauza da bere burua erabat garbi-tzea eta, aldi berean, inguruan dagoena garbi-tzea. Nola ez dagoen barkamenik gabeko traizio-rik, era berean, ez dago absoluzioa eskura ezdezakeen errurik, edota lortu ezinezko ahaztura-rik. Badago aldamenekoa maitatzen eta huramaitagarri ikusten irakasten duen zientziarik;baita, halaber, ongi bizitzen irakasten duenikere. Izpiritu batek, zenbat eta finagoa izan,orduan eta jatorrizko edertasun ugariago aurki-tuko du. Arima bat Jainko-itxaropenarentzat ire-kiago eta bihozberago dagoen heinean, neurriberean aurkituko du besterengan —hau ankerizanik ere— maitasunerako aukera. Karitatearenlana da hori. Eta ikusi izan da bidaiari bat bainogehiago, liluraren basamortu antzuan galdurikibili arren, berriro galdutakoaz gripa biziagozarduratzen eta fedea berreskuratzen; eta pasioindartsuagoz orain: maitatzen duenaren grina

eta berea zuzen ditzakeen zientzia eskuetan bai-taramatza.

Cosmelly anderearen aurpegia bere oneraetorria zen emeki. Haren tristura itxaropen dirdi-raz argitu zen, eguzki hezearen antzera, eta,Samuelek bere hizketa amaitu bezain azkar,honela mintzatu zen emakumea, biziki, haurbaten inuzentzia sutsuz:

— Egia da benetan, Monsieur, hori horrelagerta daitekeela. Baina, ba ote dago desespera-tuentzat adarrik, heltzeko hain samurra denik?

Jakina, Madame.— Ai, emakume zoriontsuena egingo nindu-

kezu, zure errezeta horiek irakasteko ohoreaegingo bazenit!

— Ez dago ezer errazagorik —erantzun zionbasati.

Berriketa bigun horrekin batera bien arteankonfidantza sortua zen, haien eskuak elkartze-raino. Zalantza eta lotsaren ondoren, hauekSamueli adur onekoak iruditu zitzaizkiolarik,Cosmelly anderea, bere aldetik, honela hasi zenaskatzen bere burua:

— Konpreni dezaket, Monsieur, arima poetikobatek horrelako isolamenduaz har dezakeensufrimendua, eta zenbat eta zein azkar ezabatuzjoango den zurea bezalako bihotzaren handi-nahia bere bakardadearen baitan. Baina minak,zureak besterik ez direnak, beti asegai eta ia aseezinezko beharkizun horietatik datozkizu, zurehitz puztuen artetik atera ahal izan dudanez.Sufritzen ari zara, egia da; baina, badaitekesufrimendu hori zure handitasunaren egile iza-tea, eta horrela besteentzat zoriona bezainbeharrezko bilakatzea zuretzat. Egingo al zinate-ke orain tristura ulerterrazagoen lagun, probin-tzietako min horien lagun? Zugandik, Cramerjauna, zugandik, jakintsu eta izpirituzko gizonhorrengandik, espero ditut kontseiluak, etaagian adiskidearen laguntzak ere bai.

«Badakizu —segitu zuen andereak— ezagutuninduzun garaian neskato zintzo bat besterik eznintzena, ameslari samarra, zu bezala, bainalotsati eta esanekoa. Badakizu, halaber, ez nuelazuk baino sarriago begiratzen ene burua ispi-luan, eta beti zalantzan ibiltzen nintzela zukausarki gure auzoen baratzan niretzat osten

zenituen mertxika eta mahatsak jan edo poltsi-koan sartu baino lehenago. Hori egin ahal izannuen bitartean, hura bezalako plazer atsegin etaosorik ez dut geroan ezagutu; eta, era berean,zein gustuko nuen zu bezalako mutil eder batbesarkatzea nire izeba zaharraren aurrean edosoro erdian. Ezkontzeko dagoen neska gazteorok behar duen koketeria eta arreta nahikoaberandu etorri zaizkit. Geroago, pianoan jarritaerromantzeren bat kantatzen ikasi nuelarik, txu-kunago jantzi ninduten, zuzen ibiltzera behartuninduten, gimnasia eginarazi zidaten eta nireeskuak loreak landatuz, nahiz usoak zainduzhondatzea debekatu. Berquin besterik ez neu-kan irakurtzerik, eta hango teatrora eraman nin-duten, gau soinekoz jantzirik, opera txar askoakikustera. Cosmelly jauna gaztelura etorrizenean, berehala sortu zitzaidan harenganakoadiskidetasun bizia; nire izebaren zahartzaromarmarti samarrarekin parekatuz, haren gazte-tasun loratuari oraindik itxura nobleagoa, zintzo-agoa, hartu nion, berak nireganako errespetuhandiko galantera erakusten zidalarik. Gainerahari buruzko ekintza ezin ederragoak kontatzen

zituzten: nola besoa puskatu zuen lagun ezaxo-lati samar batengatik, honek bere arrebarenohorea defendatzearen eginkizuna utzia ziolarik;nola fortunarik gabeko antzinako lagunei dirutzahandiak utzi zizkien, eta ez dakit zenbat gauzagehiago. Guztiekin aginte doinu atsegina, etaaldi berean hari uko egiten zaila, erabiltzenzuen, ni neu ere menperatu ninduena. Gureondoan gazteluan bizitzera etorri baino lehennolako bizimodua ote zeraman? Ezagutu otezuen beste plazerrik, nirekin ehizan ibiltzeaz edobertutez beteriko erromantzeak nire piano txarhartan kantatzeaz aparte? Amoranterik izan otezuen? Ez nekien horretaz ezer, eta ez nintzenjakiteaz arduratu ere egiten. Hura maitatzeariekin nion, konparatzeko denborarik izan ez duenneskatilaren sineskortasun osoz, eta harekinezkondu nintzen, nire izeba pozarren utziz. Erli-jio eta legearen aurrean haren emazte bilakatunintzelarik, oraindik gehiago maite izan nuen.Gehiegi maite izan nuen, dudarik gabe. Oker otenengoen? Zuzen ote nenbilen? Nola jakin hori?Ni zoriontsu nintzen amodio harekin, baina erra-turik nengoen amodio hura okertu zitekeela ez

jakitean. Ongi ezagutzen al nuen ezkondu bainolehenago? Ez, noski; baina, badirudi ezkontzeradoan neska ohoretsu bati, edo amorante ankerbatengatik bide okerretan sartzen den emaku-meari, ezin zaiola leporatu aukera zuhur bat ezegina. Bata eta bestea, zorigaiztokoak gu, ezja-kinak dira era berean. Ezkontzeko dauden zori-txarreko biktima hauei falta zaiena da heziketalotsagarriagoa hartzea, esan nahi dut, gizonez-koen bizioak ezagutzea alegia. Nik nahi nukeenahauxe da: neskatila gaixo hauetako bakoitzakezkontzaz uztartu baino lehen aukera izandezan, bi gizonezko berriketan entzuteko, bizi-tzako gauzei buruz, batez ere emakumeei buruz,leku sekretu batetik eta inork ikusi gabe. Lehe-nengo saio ikaragarri honen ondoren, neskahoriek arrisku gutxiagoz saihestuko lituzketeezkontzaren egoera okerrak, beren etorkizunekotiranoen indarrak eta ahuleziak ezagutuz».

Samuelek ez zekien ziur nondik nora joannahi zuen hitz horiekin biktima xarmant hark;baina emakumeak, emazte desilusionatua izate-ko, bere senarraz gehiegi hitz egiten zuela jabe-tzen hasi zen.

Zenbait minututako geldiunearen ondoren,gai ilunenari ekiteko beldurrez bezala, honelasegitu zuen andereak:

— «Egun batez, Cosmelly jaunari Parisa itzul-tzea bururatu zitzaion; beharrezkoa omen zennik neure garaian distira egitea, eta neure meri-tuengatik zegokidan lekuan kokatua izatea.Emakume eder eta hezia Parisi zor zaio, zioen.Beharrezkoa da munduaren aurrean dagokionlekua har dezan eta bere senarrari distira horrenzatiren bat bederen hel dakion. Izpiritu prestuz-ko eta ezaguera zuzeneko emakume batekbadaki ez daukala berez loriarik, baina berebidaia-lagunaren lorian partaide izango da, bal-din eta honen bertuteen zerbitzari egiten bada;hura errespeta erazten ez badu, bere buru emeaere ez da errespetatua izango. Hau zen, ezbairikgabe, nik ia pozik obedi nezan lortzeko biderikaproposena: nire ahaleginak eta obedientziakharen begien aurrean ederrago egingo nindutelajakitea. Halere, ez nuen horrenbeste behar Parisikaragarri honi ekiteko erabakia har nezan, nahizeta neure baitan beldur izan, nahiz eta, halaber,haren mamu beltz itsugarriak, nire ametsen

urrunean, neure ezkonberri bihotz gaixoa kokil-du. Hauxe zen bada, ene ustez, gure bidaiarenegiazko arrazoia. Senarraren harrokeriak emaztemaitekorraren bertutea osatzen du. Agian, hurabere buruari gezurretan ari zitzaion, asmo onezbeterik, eta, jakin gabe, bere ezaguerari iruzuregiten zion. Parisen zenbait egun lagun minekineman genituen, gerora Cosmelly jauna haietazaspertu zelarik, bere emazteaz aspertua zenbezala. Beharbada, honek gehiegi maite zuelako—bere bihotz osoa emana baitzion— joan zenaspertzen. Adiskideekin, berriz, kontrako arra-zoiengatik nazkatu zen.

Haiek ez zeukaten ezer eskaintzekorik, inon-go grinarik ez zerakusaten, elkar hizketez osatu-riko plazer aspergarriak izan ezik.

»Orduz gero —segitu zuen—, haren eginkizu-nak beste bide batetik joan ziren. Lagunen ondo-ren, zaldiak eta jokoak etorri ziren. Mundukozalapartak, inoiz ardurarik gabe ibili zirenen bizi-bideak —gaztaro zoro eta zalapartatsu batenoroipenak etengabe gogoratzen baitzizkion—,sutondotik eta solasaldi luzeetatik aldendu eginzuten. Bere bihotzaz aparte beste kezkarik izan

ez zuen hark, betebehar berri batzuk hartuzituen. Aberats eta lanbiderik gabe, eginbideegongaitz eta kaskarin askori heldu zion, beredenbora osoa betez. “Nora zoaz? Noiz ikusikozaitut berriz? Itzul zaitez azkar!” eta ezkonbe-rrien arrean egiten diren horrelako galderak, enebihotzaren barru-barruraino baztertu behar izannituen; bizimodu ingelesak —bihotzaren heriotzahorrek—, klub eta zirkuluetako bizimoduak, osoosorik irentsi baitzuen. Bere buruaz hartu zuenerabateko ardurak eta non-nahitik zerion dandis-moak hasiera hasieratik utzi ninduten zurturik;argi zegoen ez zuela guzti hori nigatik egiten.Hark bezala egin nahi izan nuen: ederra bainoederragoa, koketa hutsa izan berarentzat, huramundu osoarentzat zen bezala. Lehenago, denaeskaintzen nion, guztia ematen; aurrerantzean,ordea, niri erregu ziezadan nahi nuen. Nirezoriontasun itzaliaren errautsak berrindartu nahinituen, behin eta berriz eraginez eta nahastuz;baina badirudi ez nintzela batere trebea zuhur-keria kontuan, eta are baldarragoa oraindik biziokontuetan: nire ahaleginaz ohartzera ere ez zenmakurtu. Nire izeba ankerra, atso zahar eta

bekaizti guztien antzera, garai batean tarteanibili eta gero soilik hegira egotera kondenatua,eta beste batzuk albora uzten dituzten plazerrakzirrikutik begiratzera behartua, bada, nire izebahorrek ardura handia hartu zuen, Cosmelly jau-naren lehengusu baten bitartekotza interesatua-ren bidez, senarra oso modan zegoen emakumeantzezlari batekin maitemindurik zebilela nirijakinarazteko. Ikuskizun guztietara eraman nin-tzaten egin nuen, eta agertokian sartzen ikustennuen emakume eder orok, beragan ene arerioaikusarazten zidalarik, dardarka jartzen ninduen.Azkenean jakin nuen, lehengusu berberarenbitartez, nola emakume hori La Fanfarlo izenekodantzaria zen, ederra bezain tuntuna. Zuk, idaz-le zarenez, ezagutuko duzu, dudarik gabe. Ni eznaiz buru harroa, eta ez naiz nire gorputz itxurazharrotzen, baina zin degizut, Monsieur, batzutan,gauez, goizeko hiruak edo lauak aldera, enesenarraren zain egoteaz aspertuta, begiak gorri,malkoen eta loezinaren poderioz, hura fideltasu-nera eta bere betebeharretara itzul zedin otoitzluzeak egin ondoren, Jainkoari, nire kontzientzia-ri eta ispiluari, galde egin izan diedala ea La Fan-

farlo mixerable hori bezain ederra ez ote naizen.Ispiluak eta nire kontzientziak hauxe erantzundidate: Bai. Jainkoak horretaz harrotzea debeka-tu egin dit, baina ez arrakasta zilegi bat lortzea.Zergatik ote, bi edertasun berdinen artean, gizo-nek mundu guztiak usainduriko lorea nahiagodutela, beti ezkontzaren lorategiko ibilbiderik ilu-nenetan, paseatzaileengandik gorderik, egonden harena baino? Zergatik, bada, gorputz hori,sultan bakar baten giltzapean egon behar lukeenaltxorra, nonahi zabaltzen duten emakumeek,zergatik, bada, adoratzaile gehiago izaten dute,amodio bakar baten martiriok baino? Zein xarmaberezi eransten die bizioak halako izakiei? Nola-ko itxura baldar eta nazkagarria ematen die ber-tuteak bestelakoei? Erantzuidazu, bada, zukzeure eginkizunagatik bizitzaren sentipen oroeta bere arrazoi desberdinak ezagutu behar ditu-zun horrek!»

Samuelek ez zuen erantzuteko denborarikizan, emakumeak honela segitu baitzuen:

— «Cosmelly jaunak oso gauza larriak dauz-ka bere kontzientziaren gainean, baldin eta Jain-koari arima gazte eta birjin baten —beste baten

zorionerako sor erazi zuenaren— galera intere-satzen bazaio behintzat. Gaur gauean bertanhilez gero, Cosmelly jaunak barkamen asko leu-kake eskatzeko, zeren, bere erruz, emazteaksentipen ikaragarriak ikasi baititu: gorrotoa, mai-teaganako mesfidantza eta mendeku egarria. Ai,Monsieur, zein gau mingarriak igarotzen ditu-dan, zein logaltze kezkatiak; erregu, madarika-zio, birao, denak batera egiten ditut. Apaizakdioenez, burua makurtu eta gurutzea eramanbehar omen da; baina, amodio erotuak edo fedehautsiak ez daki zer den eraman oneko izatea.Nire aitortzaren entzulea ez da emakumea, etanik ene senarra maite dut, maite dut, Monsieur,zauritua eta kolpatua izan den amorante batenmin guztiarekin. Ez dago ezer frogatu ez duda-nik. Lehen neramatzan buruko soil eta ilunenordez, eraman ditut beste batzuk, eroak eta han-dinahiak, antzokietako emakumeenak bezalako-ak. Ni, gaztelu zahar baten barruan bilatu nahiizan zuen emazte orbaingabe hau, ni, harenaurrean neska kaskarinen arropaz jantzita! Biho-tzean heriotza neukalarik, hala ere, arin eta biz-kor egin nintzen. Ene ezina irribarre distiratsue-

tan bordatu behar izan dut. Ai, eta hark ez duezer ikusi nigan! Gorri-gorri jartzen naiz, Mon-sieur, gorri-gorri! Ikusten duzu; istorio hutsalada, zoritxarreko guztien istorioa, probintzietakokontakizuna».

Samuelek, anderea zotinka ari zen bitartean,Tartufe-ren itxura egiten zuen; Orgon-ek, bat-batean agerturiko senarrak, ezustean harrapatu-tako Tartufe-rena, alegia; Orgon bere gordeleku-tik harengana irtenez bat-batean. Era berean,emakume horren zotin bertutetsuak, bihotz-bihotzetik ateratakoak, gure poetaren zurikeriazalantzatiaren lepoan zintzilikatu ziren.

Cosmelly anderearen erabateko utzierak,libertate eta konfidantza haiek, harritzekomoduan piztu zuten Samuelengan grina; halere,ez zen harritu. Samuel Cramer hura, hainbataldiz munduari ezustekoak eman zizkiona, ezzen ezertaz harritzen. Bazirudien bere bizitzanzehar praktikan jarri eta demostratu egin nahizuela Diderot-en pentsakizun haren egiazkotasu-na: «Sineskaiztasuna, askotan, tonto batenbizioa besterik ez da; sineskortasuna berriz,gizaki zuhurraren akatsa. Zuhurrak badaki urru-

nera ikusten ahalbideen eremu zabalean; tonto-ak, ordea, berez posible dena besterik ez dujotzen posibletzat. Agian honek egiten du uzkur-ti bata eta beldurgabe bestea». Honek adieraz-ten du guztia; zenbait irakurle ikarakor eta egia-ren itxuraren aldekoak, istorio honi oker askoaurkituko dizkio; nik neuk, bestalde, izenak alda-tu eta zenbait xehetasun eranstea besterik ezdut egin.

Irakurle horiek berak esaten ariko direnez,nola Samuel, poeta kaxkar eta ohitura txarrekohori, hel daiteke horren erraz Cosmelly andereabezalako emakume batenganaino? Eta gainera,Scott-en kontakizun bat aitzakiatzat harturik,poesia erromantiko eta hutsalez beteriko eraun-tsi batez estali? Eta nola atera zituen horrenerraz, halaber, Cosmelly andereak, emazte ber-tutetsu eta zuhurrak, lotsa eta mesfidantzarikgabe, bere arranguren sekretuak? Galdera haueierantzunez diot, Cosmelly anderea arima ederbezain taigabea zela, eta Samuel berriz, tximele-tak, liztorrak eta poetak bezain ausarta: edono-lako sutara bota zezakeen bere burua, edozeinleihotatik sartu. Dideroten gogoetak argi adie-

razten du nolaz zen bata hain inuzentea, etahain baldar lotsagabea bestea. Gogoeta horrekberak adierazten ditu baita ere Samuelek berebizitzan zehar egindako txorakeriak, tonto batekere egingo ez zituzkeenak. Oinarrian entzulego-aren zati epelenak ez du Samuelen pertsonaiainolaz ere ulertuko, oso sineskor eta irudimenbizikoa baitzen, hainbeste, non bere grinetansinesten baitzuen; gizakia zenez, eta poeta zenneurrian, berriz, bere entzulegoarengan zeukansineste hori.

Une hartatik bertatik konturatu zen Samuelemakume hura itxuraz zirudien baino gogorra-goa, helkaitzagoa zela, eta ez zitzaiola komeniinuzentzia bihozbera horri zuzen-zuzenean minegitea. Berriro ere bere hizjario erromantikoazuzendu zuen andere harengana. Ergela izanazlotsaturik, desaprensiboa izatea etorri zitzaionorain gogora. Zenbait denboraz apaizgaienpatois modukoa atera zuen, hari hitz egiteko:zein itxi edo sendatu beharreko zauriei buruz;zein odoletan borborka, baina minik emateke, ariziren zauridurei buruz. Inoiz ezertaz kezkatu ezden emakume zintzo bat bereganatzeko asmoa

hartu duen edonork, Valmont edo Lovelacebaten indarra badu behintzat, badaki nolako bal-darkeria barregarriaz erakutsiko duen bere biho-tza hitz egiterakoan, esanez: «hartzazu enebihotz basatia». Hau ikusirik, Samuel Cramerzein inozoa izan zen jakiteko gehiagoren beha-rrik ez daukat.

Cosmelly anderea, Elmira atsegina nahibaduzue, bertutezko ikusmen argi zuhurrarenjabe izanik, berehala konturatu zen apaizkumebihotz gabe hari atera ziezaiokeen onuraz, baibere buruaren zorionari begira, bai bere senarra-ren ohoreari zegokionez. Txanpon bera itzulizion bada: eskuak hartzen utziz, adiskidetasunazeta gauza platonikoei buruz hitz eginez. Emaku-meak mendeku hitza adierazi zion belarrira, ale-gia, egoera latz hartan mendekua hartuko zue-nari senarrak utzitako bihotz zatia emango zio-keela eta horrelako lelokeria dramatikoak. Hitzbatez, emakumeak koketeria erabili zuen bereonerako, eta gure gazte ezaxolatiak, jakintsu ezbaino inozoa baitzen, agindu zion La FanfarloCosmelly jaunaren besoetatik erauziko zuela,honela emakume bertutetsu harengandik ekin-

tza horren ordaina jasoko zuelakoan. Poetekbakarrik sor dezakete honelako munstrokeriarik.

* * *

Istorio honetako xehetasun komiko bat, laupertsonaia horien artean jokatzera zihoan dramamingarrian atsedenaldi gisa, Samuelen sonetoenquid pro quo-a izan zen; sonetoei zegokienez, ezbaitzeukan erremediorik. Bat Cosmelly anderea-rentzat idatzi zuen, estilo mistikoan, haren Bea-triz gisako edertasuna goralduz, haren ahotsa,haren begien aingeruzko garbitasuna, haren ibi-leraren lizunik eza, eta abar. Bestea, La Fanfar-lorentzat, edertasun malkartsuz josia, apaizku-me baten aho-sabaia odoletan jartzerainokoa.Poesia genero horretan asko nabarmendu zen,eman zitezkeen gehiegikeria guztiak gaindituz.Hauen zati bat dantzarisarenganaino ailegatuzen, baita bota ere honek azkar asko luzker pla-terkada hura zakarrontzira. Bigarren zatia eza-gutzen dugun zoritxarreko emakumearenganai-no heldu zen; honek aurrena begi handi-handiakjarri zituen; gero, ulertuz azkenik, eta bere

arrangura eta guzti, algara batean barreari eki-tea ezin izan zuen saihestu, bere garai onenetanbezala.

* * *

Samuel antzokira joan zen eta ohol gainetakoLa Fanfarlo hura aztertu nahi izan zuen. Arina,berebizikoa, indartsua, bere janzkeran harritze-ko moduko gustu onekoa, iruditu zitzaion, etaCosmelly jauna oso zorioneko jo zuen, halakogauza batengatik hondoratzeko zorian ikusirik.

Dantzarisaren etxera bi aldiz joan zen atejoka; etxetxoak eskaileran balusazko eskulekuazeukan, gortina ederrak eta alfonbrak nonahi;auzategi berri batean zuhaitz artean kokatuazegoen. Baina aitzakia ona behar zuen han sar-tzeko. Amodiozko azalpen bat alferrikakoa etaarriskutsua ere izan zitekeen. Halako porrotakberriro itzultzeko bidea erabat itxiko zion. Bereburua aurkezteko ahalegina egin ondoren, LaFanfarlok etxean inor ez zuela hartzen jakinzuen. Behin edo behin lagun minen bat edo bes-tez aparte, inor ere ez zuen ikusten. Zer esan

behar zion halako dantzarisa bati, hain ongiordaindua, hain ongi mantendua, maitaleakhorrenbeste adoratzen zuen hari? Zer esanbehar zion berak, ez baitzen ez jantzigile, ez soi-nekogile, ez dantza irakasle, ez dirudun? Beraz,erabaki erraz eta basatia hartu zuen: La Fanfar-lo beregana etor zedin egingo zuen.

Garai hartan orain baino baliotsuagoak izanohi ziren laudoriozko nahiz kritikaz osaturikoartikuluak. Idazlan horien aukerak gaur egunbaino ugariagoak ziren, legegizon ezagun batekduela gutxi, zoritxarrez ospetsu bihurturiko pro-zesu batean, zioenez; kazetarien ~aurrean bereburua makurtzera iritsia zen zenbait buru azkar;gazte ezinegon eta menturazaleen lotsagabeke-ria mugarik gabe zebilen. Horrela hasi zenSamuel, musikaz tutik ere jakin gabe, antzerkilirikoari buruzko artikuluez arduratzen.

Orduz gero, orririk garrantzitsuenetakobatean, astero hitz egin zen La Fanfarloz. Inorkez zukeen esango, ezta burutik pasa ere, emaku-me hark bernak zein orkatilak gaizki biribilduakzeuzkanik, edo galtzerdi lumen azpian giharrakdantzan ibiltzen zitzaizkionik; prismatiko guztiek

biraogilearen kontra egingo zuketen oihu. Halaere, emakume hura basatia eta arrunta zela ida-tzi zen, gusturik gabea, antzerkira Rhin edo Piri-neoz handikako ohiturak omen zekartzana: kris-kitinak, ezproinak, bota takoidunak. Eta horidena, granadalari batek adina edaten zuela,edota txakurkumeak eta bere atezainaren alabagehiegi maite zituela kontutan hartu gabe. Etahonela, dantzarisaren bizitzako zenbait trapuzahar ere kaleratua izan zen, egunkari txiki etagarrantzi gabeko batzuen goxoki eta bazkabihurtuz. Kazetariek erabili ohi duten konparae-zinak parekatzeko joera berezi horrekin, balizkodantzarisa bat eraikia izan zen, eredu gisa, bes-tearen kontra: beti zuriz zebilena eta, mugimen-du beti garbien bidez, kontzientzia gazteak lasaiuzten zituena. Bestalde, askotan La Fanfarlooihuka eta barrez joaten omen zen eserleku are-tora, kriseilu gainetik salto egin eta agerlekutikdantzan ateraz... Inoiz ez omen zuen jaztengasazko jantzi zozo horietakorik, dena erakusteneta ezer somatzen uzten ez duten horietakorik.Zarata egiten zuten oihalak nahiago omenzituen, noski, eta gona luzeak, burdin-xaflaz eta

adornu metalikoz josiak, eta, belaun indartsuakindarrez jaso zitzan, tarrapatarien gerruntzeak.Dantzan ari zelarik, bere belarritakoek, uztai txi-kiak baino gehiago lanparak ematen omenzuten. Dantzarisa hark gustura lotuko omenzuen, alegia, andrakileta anitz bere gonen ertze-tan, emakume ijito zaharrek egin ohi dutenantzera; hauek etorkizuna adierazten dizuteamenazuzko keinuz, eta erromatarren hormazaharretako arkuen azpian aurki ditzakezueguerdi-eguerdian. Dena den, ez dira baterefinak, baina Samuel erromantikoa, Frantziakdaukan azkenetarikoa, haietaz maitemindurikzegoen.

* * *

Hiru hilabetez La Fanfarloz gaizki hitz eginondoren, hartaz maitemindurik geratu zen, etaemakumeak munstro hura nor ote zen jakin nahiizan zuen, altzairuzko bihotz hura, pedante hura,bere jeinuaren erregetza burugogorki ezeztatzenari zen izpiritu ahuleko hura.

La Fanfarlori berea eman behar baldin badio-gu, esan beharra dago beragan jakinmina beste-rik ez zela egon, ezer gehiagorik ez: halako gizonbatek sudurra aurpegi erdian ote zeukan? Bestegainontzekoak bezala egina ote zegoen? SamuelCramerri buruzko berri bat edo beste jaso zue-nean eta beste edonor bezalako gizona zela jaki-tean, alegia, bazuela ezaguerarik eta nolabaite-ko talenturik, orduan ikusi zuen han bazegoelaezkutuko zerbait, eta agian asteleheneroko arti-kulu beldurgarri hura ez zela asteroko lore sortaberezi baten irudia baizik, edo beharbada pre-tendiente egoskor baten bisita txartela.

Arrats batez bere kamerinoan aurkitu zuen. Bkandela handik eta su zabal batek, beren argiakdardarka eramaten zituzten apain-mahaian zeu-den kolore anitzetako soinekoen gainera.

Hango erreginak, antzokitik aldegiteko, edo-zein gizakik ipin lezakeen jantzia zeraman, etakaxa baten gainera makurturik, bere oina inongolosintxarik gabe jazten ari zen; bere eskuak,zorrotz eta arinak, bortzegiaren korapiloa pasa-tzen ari ziren ojaleetan barrena, hego-hari trebebaten antzera, oraindik jaitsi gabe zeukan

gonazpikoan pentsatzeke. Zango hura Samue-lentzat bere betiko desioaren motibo zen ordura-ko: luze, fin, indartsu, mardul eta aldi bereanzaintsu, edertasunaren zuzentasun osoa zeukan,eta politaren erakarpen libertino osoa ere bai.Lekurik zabalenean perpendikularki ebakia,zango hark triangelu moduko bat osatzen zuen,erpina zangarraren gainean zeukalarik, eta ber-naren marra biribilean, berriz, oinarri konbexoa.Gizonezkoaren benetako zangoa gogorregia izanohi da, eta Deveria-k marrazturiko emakumebernak delikatuegiak dira, gure dantzarisakzeuzkanen ideia egiteko.

Jarrera atsegin hartan, burua oinerantzmakurturik, proconsul baten antzeko lepoa era-kusten zuen, lodi eta indartsua, eta sorbaldenirudia nabarmentzen zuen, haragi beltzaran uga-riz estalita. Adatsak, bete luzeak, bi aldeetaraerortzen zitzaizkion, bularrartean hazkura egi-nez; horregatik, uneoro hartu eta atzera botakaari beharra zeukan.

Egonezin urduri eta liluragarri batez, gauzakbehar bezain arin ez doazela uste duen haurmimatu baten antzera, bere gorputz osoa eta

jantziak astintzen zituen, pauso bakoitzean aldeeta efektu bereziak erakutsiz, bai marratan, baikoloretan. Samuel, errespetuz, geldi-geldi gera-tu zen, edo horren itxura egin zuen behintzat,zeren gizon deabru honengan ez baita errazakomediantea lanean noiz hasten den jakitea.

— A, zu al zara, Monsieur! —esan zion ema-kumeak, haserrerik gabe, Samuelen bisitarenberri minutu batzuk lehenago jakin izan balubezala. Zerbait galdetu nahi zenidake, ezta?

Hitz honen gordinkeria gorengoa zuzen-zuzen joan zen Samuel gaixoaren bihotzera.Cosmelly anderearen ondoan berritsu erromanti-ko baten antzera zortzi egunez aritu ondoren,orain, lasai-lasai, hauxe erantzuten hasi zitzaion:

— Bai, Madame —eta malkoak etorri zitzaiz-kion begietara.

Honek arrakasta izugarria izan zuen. La Fan-farlok irribarre egin zion.

— Baina, Monsieur, zerk bultzatu zaitu horre-lako hortz ederrez niri hozka egitera? Bai lanbideitsusia...

— Itsusia benetan, Madame... zutaz maite-mindurik bainago.

— Ez dakit hori— erantzun zuen La Fanfar-lok— Zu munstroa zara eta. Taktika hori gorrota-garria da. Gu garen neska gaixookin! —erantsizuen erdi barrez—. Flore, ekar ezan nire beso-koa. Emaidazu zure besoa zalgurdiraino eta esai-dazu arrats honetan ongi aurkitu ote nauzun.

Horrelaxe Joan ziren, elkarri esku emanda, bilagun zaharren antzera. Samuel amodioak jotazegoen, edo behintzat bere bihotza gogor arizitzaion taupaka. Agian ezohizkoa izan zenharen jarrera, baina oraingo honetan ez zuennabarmenkeriarik egin.

Bere pozean, ia ahazturik zeukan Cosmellyandereari lorturiko arrakastaren berri ematea,eta, bide batez, haren etxe ilunera itxaropenpittin bat eramatea.

* * *

Handik egun batzuetara, La Fanfarlok Colom-bine-ren papera egin zuen, jende letradunarizuzenduriko pantomima luze batean, harentzatpropio prestaturikoan. Bata bestearen atzetikzetozen pertsonaien metamorfosia gozoz ager-

tzen zen: Colombine, Marguerite, Elvire etaZphyrine izenak hartuz, eta, munduko alaitasu-nik handienaz, pertsonaia belaunaldi anitzenbesarkadak hartzen zituen, lurralde eta literatu-ra desberdinetatik harturiko pertsonaien besar-kadak. Edozein musikagile handik ez zuen atze-ra egingo gai bitxi hari partitura egoki eta harri-garri bat osatzeko proposamenaren aurrean. LaFanfarlo, emakume zintzo, azti, ero edo lirainizan zen, bata bestearen atzetik; ezin ederragoibili zen bere eginkizunean, oinetan dantzaribezain komediante begietan.

Guregan dantzaren artea baztertuegia dago,bide batez esanda. Herri handi guztiek, antzina-koetatik hasita, bai Indiakoek, bai Arabiakoek,landu dute hura, poesiarekin batera. Dantzaoraindik musikaren gainetik legoke zenbait era-kunde paganorentzat, sorturikoa eta ikus daite-keena, sortugabearen eta ikustezinaren gainetikleudekeen era berberean. Musikatik ideia pikto-rikoak sortzen zaizkien haiek bakarrik uler naza-kete. Musikak misterioz estaltzen duen guztihori, agerian azaltzeko ahalmena du dantzak;eta gainera hark gizatasun gehiago erakusten

du, hunkigarriago izatearekin batera. Dantzabesoz eta oinez hornituriko poesia da, mugimen-duak piztu eta ederturiko materia, airoso eta izu-garri, aldi berean. Terpsichore Eguerdiaren musada; beltzarana irudikatzen zait, oinak gari horie-tan maiz astindurikoa; haren mugimenduak,kadentzia zorrotzez beteak, estatuagintzarakogai dibinoak lirateke. Baina La Fanfarlo katoliko-ak, Terpsichore-rekin deman sartzearekin aseordez, jainko modernoagoen arte guztiei eginzien dei bere laguntzan. Maitagarrien eta ondi-nen irudiak, lurrun eta axolagabekeriaz urri,nahasten zituzten behelainoek. Shakespeare-renkapritxoa eta, aldi berean, bufoikeria italiarraizan zen dantzarisa hura.

Gure poeta pozarren zegoen; bere ametsikzaharrenetarikoa begien aurrean zeukala irudituzitzaion. Gustura dantzan hasiko zatekeen beregelan, erarik nabarmenenean, eta edozeren kon-tra burua hautsi ere bai, mozkorbiltzen zuen ero-men hartan.

Ondo itxitako zalgurdi baxu batek laster era-man zituen egun hartan poeta eta dantzarisalehen adierazitako etxetxora. Gure gizon horrek

bere mirespena adierazten zion emakumeari,eskuetan eta oinetan gogo biziz emandako musuisilen bidez. Emakumeak ere oso miresten zuen,ez bakarrik haren xarma indartsuagatik, inoizhorren gizon berezirik eta halako grina elektri-koa zuenik ikusi ez zuelako baizik.

Giroa hilobi bat bezain beltz zegoen, eta hai-zeak, hodeitzar handiak kulunkatuz, eurizko etakazkabarrezko erasoak ateratzen zizkien hauei.Ekaitz erraldoi batek teilatupeak dardaraz etakanpandorreak lanturuka zeuzkan. Errekastoak,gutun eztiak eta bezperako orgiak daramatzanhileta-ohantzeak, bere milaka sekretuak ur-isur-kietara zeramatzan, indarrez. Heriotza ospita-leen gainera erortzen ari zen alai, eta Chattertonnahiz Savage-tarrak, Saint-Jacques kalekoak,beren behatz izoztuak estutzen ari ziren idazma-haien gainean; eta bitartean, gizonik faltsuena,berekoiena, sentsualena, tripazaleena, gurelagunik izpiritualena, afari on eta mahai ederbaten aurrean eseri zen, izadiak begien atsegin-garri sorturiko emakumerik ederrenetarikobaten laguntzarekin. Samuelek leihoa ireki nahiizan zuen, hiri madarikatu hari begirada garailea

botatzeko asmoz; gero, ondoan zeuzkan gutizieibere begiak zuzenduz, haietaz gozatzen hasi zenazkar.

Halako gauzen artean berritsu ibiliko zenseguruenik. Bestalde, bere kopeta handiegi huraeta guzti, bere basa-ile, edale-sudur eta guzti,nahikoa ongi zegoela iruditzen zitzaion La Fan-farlori.

Samuel eta Fanfarlo ideia berekoak zirensukaldaritza eta eliteko gizakientzat behar zenelikadura sistemari dagokionez. Okela nahizarrain zapore gabeak itsaslamia haren afarieta-tik kanpo zeuden. Txanpainak gutxitan egitenzion desohore haren mahaiari. Bordeaux famatueta usaintsuenek bide ematen zioten Auvergne-ko, Anjou-ko eta Midi-ko ardo-batailoi handienilarari, edo atzerriko ardoei, alemaniarrei, grezia-rrei, espainiarrei... Samuelen esanean, egiazkobasokada ardo batek mahats beltz sorta batenantza eduki behar zuen, hor edateko bezainbatjateko ere aurki baitzitekeen. La Fanfarlori okelaodoletan gustatzen zitzaion, eta ardoa, berriz,zorabiatzen dakien horietakoa. Bestalde, ez zeninoiz mozkortzen. Biek maite zuten biziki trufa.

Trufa, Cyble-k sabel barnean metalik preziatue-na baino denbora luzeagoan daraman landareharrigarri hori, agronomoen zientziari —Paracel-so-ri urreak eginikoaren antzo— desafio egindion materia bitxi hori; trufa, antzinako mundua-ren eta modernoaren arteko muga, Chio kopabaten aurretik, zifra baten atzean jarritako zeroaskok bezainbat eragin duena.

Saltsei, estofatu eta ahokerari dagokionez,gai sakona baita hau eta zientzia mailako txos-ten baten antzeko kapitulu bat merezi bailuke,esan diezazueket bi-biak ados zetozela horretanere, batipat sukaldaritzaren laguntzan izadiarenbotikak oro ekarri beharrari buruz: piperrak,piperrauts ingelesa, azafrana, koloniatako sus-tantziak, hauts exotikoak, guztia egiten zitzaieneder, baita almizklea nahiz intsentsua bera ere.Kleopatrak, oraindik bizirik egotekotan, idixerrakedo orkatzarenak Arabia-ko usaingozoekin osatunahi izango zituzkeen. Egiatan, penagarria dagaur egungo Cordon bleu direlakoak ez behartu-rik egotea, lege berezi eta lizunkoi baten bidez,erabili ohi dituzten elikagaien ezaugarri kimiko-ak ezagutzera, eta penagarria da halaber, amo-

diozko gai batean esaterako, gorputz osoazeharkatuko luketen sukaldegaiak, ia su hartze-ko modukoak, aurkitzen ez jakitea, hala nola,azido prusikoa edo lurrun bihurtzeko gai den ete-rra.

Gauza bitxia, ongi bizitzeari buruzko iritzie-tan zeukaten adostasun horrek, gustu mailakoparekotasun horrek, biziki elkartu zituen bi per-tsonaiak. Bizitza sentsual mailako adostasunsakon honek, Samuelen hitz eta begirada bakoi-tzean nabari zitekeenak, asko hunkitu zuen LaFanfarlo. Hizketa hura, zifra bat bezain basatia,edo lore sorta bat bezain usaintsu eta hauskorra,berriketa arraro hura —emakume hark bakarrikezagutzen baitzion haren sekretua— La Fanfarlozoragarriaren edertasunak irabazteraino iritsizen. Bestalde, logela aztertzerakoan ongi ikusizuen Samuelek, atsegin bizi sakonez, nola biengustuak eta sentipenak bat zetozen altzari etadekorazioari zegokionean ere. Cramer-ek sakon-ki gorrotatzen zituen, eta ene ustez arrazoi osoazeukan, apartamentu gaietan eta etxebizitzataraerakarritako arkitekturan, marra zuzen luzeak.Gazteluetako egongela handi horiek izutu egiten

naute eta erruki diet gaztelu gizonei, hilerri diru-diten logela handi horietan hartu behar baituteamodio, ohe izena ematen zaien hil-mahai handihorietan, besaulki izena hartu ohi duten monu-mentu handi horietan. Ponpeiako logelak ez diraeskua baino handiagoak, Malabarko itsasertzeanaurkitu izan diren hondakin indiarrek sistemabera erakusten digute. Herri jakintsu eta lizunkoihandi hauek ederki ezagutzen zuten gai hau.Sentipen intimoak ez dira eroso biltzen leku osoestuetan ez bada.

La Fanfarloren logela, beraz, oso txikia zen,oso baxua, ukitzeko arriskutsuak ziren gauzabigunez, usaindunez betea; giroak, miasma arra-roz beterik, han bertan heriotza bilatzeko gogoaematen zuen, berogailu gozo baten ondoanbezala. Lanparen argitasuna enkajeekin jolaseanzebilen, eta baita ere kolore gogor baina zalan-tzakorrez osaturiko oihalekin. Hemen eta han,horman zintzilik zeuden zenbait pinturari ere —boluptate espainiarrez beteriko pinturari— egi-ten zion argi: haragi oso zuriak hondo oso bel-tzen gainean. Logela zoragarri haren sakonetik—paraje gaizto eta otoizleku aldi berean— ikusi

zuen Samuelek beregana etortzen bere bihotze-ko jainkosa, biluztasunezko edertasun zoragarrieta sekretuaren pean.

Zein gizonek ez luke begi aurrean ikusi nahiamesturikoa, bizi beharreko egunen erdiakeman behar izanda ere? Eta bere ametsetakoizaki hari —bere irudimenak adoraturiko mamuaaurre-aurrean estalkirik gabe argitara ekarriz—arrunkeriaren begietatik babestearren ezarrita-ko estalki guztiak banaka-banaka eror eraziz joa-tea? Baina, hona non hasten den Samuel oihuka,kapritxo arraro baten menpe, haur gaizki hezia-ren modera:

— Colombine nahi dut nik! Emaidazu berrizene Colombine hura! Emaidazu erotu ninduenarratsaldean agertu zitzaidan bezala, bere janz-kera liluragarriarekin eta bere gerruntze saltaria-rekin!

La Fanfarlok, hasieran zurturik, berak aukera-turiko gizon haren harrokeria hartara makurtzeanahi izan zuen eta Flore-ri hots egin zion; honekgoizeko hirurak zirela adierazi zien, antzokiandena itxirik egongo zela, atezaina lo, giroapetral-ekaitzaren orroak aurrera segitzen zuen-;

baina obeditu beharrean aurkitu zen, eta neska-mea irten egin zen. Orduan, Cramer-ek besteburutazio batez, txintxarria jo eta, ahots altuan,honela esan zion:

— Ei, ez ahaztu ezpainetako karmina!Arrats batez La Fanfarlori bere lagunek

Samuelekiko harremanen hasieraren berri gal-detu ziotelarik, dantzarisak berak kontatu ziengertakizun bitxi hori; eta ez nintzen batere harri-tu; horretan ongi ezagut nezakeen Orfraies-enegilea. Beti egingo zaizkio kuttun bai gorria, baizilarzuria, mota orotako urreizunak eta similora.Zerua eta zuhaitzak berriro margotzeari ekingolioke gustura, eta Jainkoak izadiaren eraketabere esku utziko balu, izadi hori alferrikaltzeaere lot lezake.

Samuelengan irudimen bihurritu bat bizi zen,eta agian honengatik, beregan amodioa, zen-tzuen arazoa baino gehiago arrazoimenarenazen. Batez ere edertasunarekiko gose eta mires-pena zen. Harentzat erreprodukzioa amodioarenakats bat besterik ez zen, eta haurgintza, berriz,armiarmaren gaixotasuna. Honela idatzirik zeu-kan hor nonbait: «Aingeruak hermafroditak eta

antzuak dira». Giza gorputza materia mailakoarmoniatzat miresten zuen, mugimendua itsatsi-tako arkitektura edertzat. Eta erabateko mate-rialismo hau ez zegoen idealismo garbienetikhain urrun. Baina, nola, haren iritzian, edertasu-nean —amodioaren iturri izanik— bi elementudauden: irudia eta erakarpena, —eta guzti harkirudia besterik ez baitzuen erakusten— beraren-tzat erakargarriena, gau hartan behintzat, gorriazen.

La Fanfarlorengan, beraz, irudia eta erakar-pena biltzen ziren haren ustez. Eta ohe ertzeaneseririk, maitatua izan den emakumearen lasai-tasun arrakastatsu eta ezaxolatiarekin, eskuakSamuelengan eztiki jarrita, begiratzen zuenean,edertasun haren begietan infinitoa zekusala iru-ditzen zitzaion, bereak ortzemuga zabaletan gal-duta zeuzkan bitartean. Bestalde, gizaki hainbereziei gertatu ohi zaien antzera, Samuel asko-tan bakarrik egon ohi zen bere paradisuan, inon-go laguni leku eman gabe; eta, halako batez,arrastaka, ia indarka, bereganatuz gero, emaku-me hura beti atzetik joango zitzaion. Gainera,Samuel errege zen zeru hartan, amodioa triste

eta gaixotua izaren hasi zitzaion, urdinarenmalenkoniaz, errege bakarti bati gerta lekiokeenantzera.

Hala ere, emakume hura ez zitzaion inoizaspergarri bilakatu. Ez zen inoiz saiatu froga-tzen, amodiozko txokotik aldeginez, sentitzenden poztasun norberekoi hori, goizeko hozkirrianespaloitik poliki-poliki paseatuz, zigarroa ahoan,eskuak poltsikotan, gure nobelagile handiak nonbaitioen bezala.

Bihotzaren faltan, Samuelek adimen zintzoazeukan eta, esker txarraren ordez, beregan poz-tasunak atsegin gozoa sortu zuen, ameskizunsentsuala, jende arruntak amodioaz ulertzenduen baino baliotsuagoa agian. Gainera, La Fan-farlok aukera aprobetxatu zuen eta bere fereka-rik trebeenak eskaini zizkion, gizon hark penamerezi zuela ohartuz; honen mintzairara —misti-koa eta lizunkeriaz zein gordinkeriaz josia aldiberean ohituz joan zen. Gutxienez, berria izatea-ren erakarpena zeukan emakume harentzat.

* * *

Dantzarisaren amodio berriak eman zuenzeresanik franko. Askotan funtzioa bertan behe-ra utzi behar izan zuten; entsaioetara ere joangabe geratzen zen maiz. Asko ziren Samuelenbekaitz.

Arratsalde batez, kasualitatez edo Cosmellyjaunaren asperragatik edo honen emaztearentrikimailuz osaturiko sare katramilatsuagatik,kontua da gizon hori suaren inguruan geratuazela; ezer esatekorik ez, eta isiltzekorik, ordea,badagoenetan, senar-emazteengan sortu ohidiren isilune luze horietako baten ondoren, mun-duko terik onena teontzi umil eta zartatuan —agian izebaren gaztelutik ekarritako hartanoraindik— atera ondoren, hamar urte lehenagomodan zegoen pieza baten zatiak pianoan kan-tatu ondoren, emakumeak, loa galarazten zionizaki hura beldurtu nahi ezik eta berarentzatatsegin izan nahirik, ahots ezti batez adierazizion, bada, garai batean min handia izan zuelaberagatik, negar ugari egina zuela, bere burua-gatik baino gehiago, eta, bere erabateko etsipenobedikor eta debotuan, gizon hark bere emaz-teagandik eskatzen ez zuen maitasuna kanpoan

gutxienez aurki zezan desio bizia eduki zuela;gehiago sufritu zuela hura erraturik ikusteagatik,bere burua babesgabe aurkitzeagatik baino; etaguzti horretan emakumeak berak erru handiaizan zuela, senarra arriskuaz jakinaren gaineanez jartzeagatik, emazte eztiaren betebeharrakahaztuak baitzituen; bestalde, zauri odoltsu huraixteko prest zegoela, bien burugabekeria huraberak bakarrik ordainduz, eta abar; hitz batez,bihozberatasunak eman ohi duen zuhurtasunezbotatako adierazpenek iradoki dezaketen ezeingauza esan zion. Emakumea negarrez ari zen,eta benetan gainera. Malkoek eta erresuminakedertarazitako haren aurpegia suaren errainuekargitzen zuten.

Cosmelly jauna, hitz bat ere esan gabe, irtenegin zen. Beren erruetan harrapatuak izan ohidiren gizonek ez diote barkamenari beren barne-ko arraren eskaintzarik egin nahi izaten. HandikLa Fanfarloren etxera joanda, han desordenaztarnak aurkituko zituen dudarik gabe, zigarromuturrak eta egunkarietako artikuluak.

* * *

Goiz batez, Samuel La Fanfarloren ahotsberritsuaz esnatua izan zen, eta poliki-poliki jasozuen burua, erabiltzen zuen burkotxotik nekatu-ta, eta gutun bat eman zion irakur zezan: «Eske-rrak, Monsieur, eskerrak mila bider; nire zorionaeta onarpena mundu hobean kontutan hartukodizkizute. Horrela dena ongi dago. Nire senarrazure eskutik neureganatu eta gaur arratseanbertan daramat gure C*** lurretara, zuri zor diz-kizudan osasuna eta bizia han aurkituko baititut.Har ezazu, Monsieur, betiko adiskidetasunarenpromesa. Gizon zintzoegitzat jo izan zaitut betibeste edozein ordainen parean adiskidetasunanahiago ez izateko».

Samuel, enkajetan murgildurik, ikus daite-keen sorbaldarik eder eta freskoenaren kontrajarrita, pozik sentitu zen nolabait, eta pena pixkabat ere hartu zuen, bere oroimeneko azpijokoa-ren elementu guztiak, berak irtenbidera eraman-dakoak, bildu zituenean; baina bere buruarihauxe esan zion lasai-lasai: «Gure grinak erabatbenetakoak ote dira? Nork jakin ziurtasunez

bakoitzak nahi duena, eta nork ezagutu zehazkinorbere bihotzaren barometroa?».

— Zertan ari zara marmarrean? Zer da hori?Ikusi egin nahi dut —esan zuen La Fanfarlok.

— A! Ezer ez, —bota zuen Samuelek emaku-me zintzo baten gutuna, zuk maiteko ninduzulaagindu nion emakume batena.

— Ordainduko didazu hau! —erantzun zionahapeka.

La Fanfarlok Samuel maite izango zuen ziuraski, baina arima gutxik ezagutzen duen maita-sunez, barruan gorroto pittin bat gordez.Samuel, berriz, pekatua egin zuen arrazoi berbe-ragatik izan zen zigortua. Askotan disimulatuzuen bere grina; azkenean onartu egin beharizan zuen, baina amodio hura ez zen izan inoizlasaia, patxadakoa, mardula, neska zintzoek sorerazten duten horietakoa; amodio hura ikaraga-rria izan zen, atsekabetsua eta lotsagarria, gor-tezaleen amodio gaizkitua. Samuelek jeloskorta-sunaren tortura guztiak ezagutu zituen, eta, bes-talde, berezkoa den gaixotasun sendaezinazkonturatzeak ekarri ohi digun tristura eta behe-

rakada ere bai, hots, konkubinatoa deiturikoezkontza oker horren izugarrikeria guztiak.

Dantzarisa, berriz, egunetik egunera gizena-gotzen ari da; edertasun lodia bilakatu da, gar-bia, gizena, gorritua, ministerioko amorantebaten antzekoa. Egun hauetako batean bereBazkoa ospatuko du elizara ogi bedeinkatua era-manez. Garai honetan beharbada, Samuel,penaz hilda, clou sous la lame egongo da, beregarai onenetan esan ohi zuen bezala, eta La Fan-farlok, bere kanonesa itxurarekin, beharbadaoinordeko aberatsen bat bereganatuko du.

Bitartean, haurrak egiten ikasten ari da:bikiak erditu ditu zorionez. Samuelek ere lauzientzia-liburu erditu ditu: bata, lau ebanjelarieiburuzkoa, bestea, koloreen sinbolismoaren gai-nean, iragarki sistema berri bati buruzko memo-ria bat, eta beste laugarren bat ere bai, tituluagogoan ez badaukat ere. Laugarren hau hizja-rioz, indarrez eta bitxikeriaz mukuru egotea daikaragarriena; honako epigrafe hau jartzeko aur-pegia izan du Samuelek: Auri sacra fames. LaFanfarlok bere maitalea Institut-eko kide izatea

nahi du, eta ministeritzari ziztaka ari da gurutzeaeman diezaioten.

Orfraieseko kantari gaixoa! Manuela Monte-verde gaixoa! Horren behera erortzea ere! Oraingutxi jakin dut egunkari sozialista bat sortuduela eta politikan aritu nahi duela. Adimen gaiz-toa! M. Nisard ohoretsuak dioen bezala.

Literaturgile gazteentzakokontseiluak

Hemen irakurtzera zoazen arauak esperien-tziaren ondorio dira; esperientziak berekin dakarnolabaiteko akats multzoa; denok egiten ditugu—nahiz gutxi, nahiz asko, igual zaio— eta, horidela eta, nire esperientzia zuetako bakoitzaren-gan egiaztatua izatea espero dut.

Adierazitako arauok ez dira vade mecum batbaizik, eta ez dute, kortesia zintzo eta inuzenteizatetik kanpo, erabilgarritasun gehiagorik. Zer-bitzu handia! Imagina ezazue bihotz adimentsueta zintzodun Warens batek idatziriko kortesiakodigoa, ama batek erakutsiriko ongi jaztekoartea. Era berean, literaturgile gazteei zuzendu-riko arau hauei anaitasunezko kuttuntasun osoaitsatsi nahi nieke.

Suerte ona ala txarra hasieranIdazle gazteek, kide bati buruz hitz eginez,

bekaitzezko doinuz diotenean, «hasiera ederra,suertea izan dik!», ez zaie bururatzen hasiera

guztien aurrean beti hamaika hasiera egon dela,eta hura hauen ondorio dela.

Nik ez dakit, ospeei buruz, noizbait izan denarrakastaren tximista hori; aitzitik, nire ustez,arrakasta da, idazlearen indarraren arabera, pro-portzio aritmetikoan, lehenagoko lorpenen ondo-rioa, ikustezinak badira ere begirada arruntaren-tzat askotan. Badago arrakastaren progresiomantso eta molekularrik, baina mirarizko etabat-bateko sorpenik ez.

«Suerte txarra daukat» diotenek, oraindikbehar hainbat arrakasta ezkutu lortu ez dutelakoda, eta guzti hau ez dakitelako.

Giza nahimenaren inguruan mila baldintzaematen da, azpian arrazoi zilegiak dauzkatelarik;nahimenari itxura egiten dion zirkunferentziaosatzen dute. Baina biribil hori mugikorra, bizia,aldakorra da, eta egunero, segunduoro, aldatzenari da bai bere zirkulua, bai bere erdigunea.Horren barnean dauden giza nahimenak uneoroelkarrenganako jokoa aldatuz doaz, eta hori daaskatasuna.

Libertatea eta fatalitatea elkarren kontra-kontran daude. Ondo-ondotik nahiz urrunetikbegiratuta, nahimen bat bera dira.

Horregatik, ez dago suerte txarrik. Suertetxarra baldin badaukazu, zerbait falta zaizu, zer-bait hori ezagutu beharra daukazu, ingurukonahimenaren jokoak ezagutu beharra dauzkazu,zirkunferentzia errazago mugitzen ikas dezazun.

Adibide bat milaren artean. Maite eta estima-tzen ditudan zenbaitzuk, gaur ezagunak direnidazle batzuen kontra —Eugène Sue, PaulFéval— benetako logogrifoak bota zituzten;baina horien talentua, bere arinean, ez dagutxiagotu horregatik, eta nire lagunen haserreaezabatu egin da —edo ezabatuz doa— denboragaldua baita, hots, munduan gutxien balio deza-keena. Arazoa ez da bihotzetik edo itxuratikdatorren literatura modan dagoena baino hobeaote den. Diodana egia da, niretzat gutxienez.Baina ez da erdizkako egia besterik izango zuregeneroaren barnean Eugène Sue-k berean adi-nako talentua ezarri nahi duzula erakusten ezduzun bitartean. Argi itzazu bitarteko berriakarreta berberaz, zabaldu kontrako bidetik indar

berdina edo handiagoa; bikoiztu, hirukoiztu edolaukoiztu dosia, kontzentrazio berdinera iritsiarte, eta ez duzu niri burgesa deitzeko eskubide-rik izango, zeren burgesa zeure ondoan egongobaita. Ordurarte, vae victis!, ez indarraz apartebeste egiarik, hura baita justiziarik gorengoena.

OrdainsariakGauza bat, ederrena izanda ere, haren eder-

tasuna frogatzen ez den bitartean, hainbestemetro altueran eta hainbeste zabaleran da bati-pat. Era berean, literatura, materiarik neurgai-tzena da, orri batzuk betetzea, lehen-lehenik.Eta arkitektura literarioak, izen hori bete-beteandagokiolarik, saldu egin behar du derrigorrez.

Badira gazteak hau diotenak: «Honek haingutxi balio duenez, zertarako horrenbeste kezka-tu?» Hauek obrarik onena osa zezaketen behar-bada; kasu honetan, orainaren beharkizunak,izadiaren legeak, bakarrik ostuko zien hori.Horrela mintzatuz, ordea, beren buruari egindiote lapurreta. Gaizki ordainduta ere ohoreabehintzat edukiko zuketen. Orain, aldiz, ezordainsari ez ohore geratu dira.

Gai honetaz esan dezakedan guztia senten-tzia goreneko batean laburbilduko dut, filosofo,historialari eta negoziogizon guztien gogoetaga-rri: sentipen onez bakarrik lortzen da fortuna.

Honela ari direnak, «zertarako leher eginlanean horren gutxigatik?», gero, ohoreak iristendirenean, beren liburuak, berrehun franko folle-tin bakoitza, saldu nahi dituzte, eta atzera bidal-tzen badituzte, hurrengo egunean ehun franko-tan eskainiz itzuliko dira.

Gizon ezaguerakoak hau esango du: «Nikuste, honek honenbeste balio du, talentorikbadaukat eta; baina, zerbaitetan atzera jo beharbadut, jo egingo dut, zuen artean egoteko oho-reagatik».

Abegitasunak eta ezinikusiakAmodioan, literaturan bezala, abegitasunak

ez du nahimenarekin zerikusirik; hala ere beha-rrezkoa da biak egiaztatzea, arrazoiarekin eginohi den antzera.

Egiazko abegitasunak ederrak dira, biz bategiten baitute; zurikeriazkoak, berriz, bazterga-rriak dira, bat baitira, hasierako indiferentzia

kenduz; honek gorrotoak baino gehiago balio duhalere, atzipe eta desilusiotik baitator, izan eregorrotoa.

Horregatik miresten eta onartzen dut lagun-tasuna, pentsakizun eta sentipenezko harrema-netan oinarriturik dagoen bitartean. Izadiarenagerpen sanoenetarikoa da, esaera zahar harenaplikazio anitzen arteko bat: batasunak egitendu indarra.

Egiatasuna eta tolesgabetasun berberakagindu behar du ezinikusietan. Hala ere, badirapertsonak, gorroto bezainbat mirespen sortzendutenak, burugabekeriaz. Hau ez da baterezuhurra; honela, batere arrazoirik eta probetxu-rik gabe, etsaiak egiten dira. Oker bidalitakokolpe batek ez du zauri gutxiago egiten arerioa-ren bihotzean, lekukoren bat ere bide batez zau-riturik gerta litekeelarik gainera.

Halako batez, eskrima ikastaldi batean, har-tzekodun bat etorri zitzaidan enbarazu egitera;eskaileretan behera jarraitu nintzaion atzetik flo-retearekin kolpeak tiraz. Itzuli nintzenean, arma-irakasleak, arnaskada batez lurrera bota nintza-keen erraldoi horietako bat, honela esan zidan:

«Bai eskuzabal banatzen duzun zeure ezinikusia!Poeta izanda! Filosofoa! Tira, zer esango dute!».Nik bi asaltoren denbora galdua nuen, nekatutanengoen, lotsatuta, eta gizon baten arbuioa neu-kan —zorra kobratzera etorri zitzaidanarena—eta min handirik ez nion egin.

Bai noski, gorrotoa likore ederra da, Borgiata-rrena baino pozoi garestiagoa, gure odolarekinegina baitago, gure osasunarekin, gure ametse-kin eta gure maitasunaren hirutatik birekin.Gorrotoarekin zekena izatea beharrezkoa zaigu.

EreintageaEreintagea, akatsaren lagun egin direnen

kontra bakarrik erabili behar da. Baldin etaindartsua bazina, ez lizuke mereziko beste gizonindartsu bati eraso egiteak; erakuts itzazu zen-bait puntuekiko desadostasunak, eta bestelakasu batzutan zuetakoa egingo da.

Bi eratara praktikatzen da ereintagea: lerrozuzenez ala okerrez, biderik motzena lehenen-goa izan ohi delarik.

Marra okerraren adibide aski J. Janin-en folle-tinetan aurki dezakezu. Marra okerrak galeria

diberti dezake, baina ez zaitu jakintsuagoa egin-go.

Lerro zuzena arrakastaz praktikatzen da,oraindik ere, zenbait kazetari ingelesen eskutik:Parisen ez da jadanik erabiltzen. Granier de Cas-sagnac jaunari berari ere badirudi ahaztu eginzaiola. Honela esan behar litzateke: «X jaunagizon desohoretsua da eta mokoloa gainera;ondoren, esandakoa frogatzera noa», eta gero,noski, frogatu: primo, secundo, tertio, eta abar.Baliabide hau norbere arrazoian fede handia etaukabila sendoa daukanari biziki gomendatzendiot.

Huts egindako ereintagea istripu tamalgarriada: atzera bueltan datorren gezia da, edo gutxie-nez, irteterakoan eskua mozten dizuna, errebo-tean erail zaitzakeen bala.

Konposizio metodoakGaur egun beharrezkoa da asko produzitzea;

presaka ibili behar da, gauzak azkar eta ondoeginez. Beharrezko da, beraz, kolpeak oro berejomugara iristea, alferrikako mugimendu bat ereegiteke.

Abantaran idazteko, lehendik ondo pentsa-tzea derrigorrezkoa da, gaia norberarekin pasea-tzera eramatea bezala, eta komunera, edo jate-txera, edo maitalearen etxera ere.

Eugène Delacroix-ek honela esan zidanbehin: «Artea hain da ideala eta iheskorra, nonlanabesak ez baitira inoiz behar bezain egokiak,eta bitartekoak behar bezain ugariak» Literatu-rarekin ere horixe gertatzen da; halere, ez naizedonolako zirriborroen aldekoa: gogoeten ispi-luari enbarazu egiten baitiote.

Gizon adeitsu eta zentzudunetariko zenbai-tzuk —Edouard Ouliard, adibidez— nahiko paperbetez hasten dira. Zapia estaltzea deitzen diotehoni. Joera honen helburua da ezer ez galtzea.Ondorioa oso ona da, denborari eta talentuaridagokionez gehiegikeriatan ez eroriz gero. Oihalbat estaltzea ez da kolorez bete-bete egitea;barnizaz gesaltzea baizik; masak osatzea, tonuarin eta gardenen bidez. Zapiak osaturik egonbehar du —izpirituan— idazleak izenburua jar-tzearen lanari heltzen dionerako.

Esan ohi da Balzac-ek bere kopia eta frogakera harrigarri eta desordenatuan kargatzendituela.

Nobela bat, orduan, sorketa une desberdine-tatik igarotzen da, haietan obra osoa sakabana-tuz, ez bakarrik esaldia. Dudarik gabe, lanerakometodo oker honek ematen dio bere estiloari,maiz, horrelako nahaste hori, estropozuka bale-bil bezala, borroiak eginez. Hau da, izan ere,istorio narratzaile handi horren akats bakarra.

Eguneroko lana eta inspirazioaOrgia ez da jadanik etorriaren ahizpa; ahaide

lizun horri uko egin diogu. Zenbait izaera ede-rren sutze azkarra eta ondorengo ahulezia,aurreritzi gorrotagarri horren lekuko dira.

Idazle emankorrak elikadura indartsua etaetengabea behar du soilik. Etorria egunerokolanaren ondorioa besterik ez da. Bi gauza kontra-jarri hauek ez diote batak besteari izadiko besteedozein kontrario parek baino gehiago kentzen.Etorriak ere obeditu egiten du, goseak bezala,digestioak bezala, loak bezala. Badago, bai, izpi-rituan halako mekanika zerutiar bat, eta horre-

taz inork ez du lotsatu behar, ahalik eta probe-txurik handiena atera baizik, medikuek gorpu-tzaren mekanikari egin ohi dioten bezala. Nor-baitek biharko egunari begira egon nahi baduegoskorki, eguneroko lana lagungarri egingozaio bere inspirazioari; idazkera irakurgarribatek pentsakera argitzen duen eran; pentsake-ra lasai eta indartsuak, idatzitakoa irakurgarriegiten duen bezala. Joana da idazmolde txarrengaraia.

PoesiazPoesia arrakastaz egin dutenei inoiz ez uztea

gomendatzen diet. Saririk handiena eman ohiduten arteetarikoa duzu, baina interesak osoberandu eskaintzen dituen kontu bat bezalakoa,nahiz interes horiek oso handiak izan gero.

Fidakaitz direnei, desafio egiten diet editorebat hondoratu duten bertso on batzuk aipa die-zazkidaten.

Moralaren aldetik, poesiak halako desberdin-tasuna ezartzen du lehen mailako eta bigarrenmailako izpirituen artean, non publikoak, burge-sena izanik ere, ezin baitio haren eragin despoti-

koari aldegin. Ezagutzen dut zenbait pertsonaThéophile Gautier-en folletinik —hainbat aldizerdipurdikoak— irakurriko ez lukeena, non etaHeriotzaren komedia idatzi zuelako ez balitz.Ezbairik gabe, ez dira jabetzen obra honen ber-tute oroz, baina badakite egilea poeta dela.

Zertaz harritu ordea, badakigularik, edozeingizon sanok bi egun janik gabe pasa dezakeela,baina poesiarik gabe ezta bat bakarrik ere?

Beharkizun indartsuenei erantzuten dienartea beti izango da goraipatua.

HartzekodunakGogoratuko duzue, dudarik gabe, Kean, ou

Dsordre et Gnie izeneko obra. Jeinua desordena-ren ondoan ibili izan dela esatean, jeinu hori ika-ragarri indartsua dela besterik ez digu adieraz-ten. Zoritxarrez, titulu honek gazte askorentzatbereiztasun bat baino gehiago beharkizunasuposatzen zuen.

Ez dut uste Goetheri hartzekodunik batereatzetik ibili zitzaionik; Hoffmann bera, Hofmanndesordenatu hura, beti behar larriek eraginda,hartzekodunez libratzeko desiatzen zegoen; eta

bizitza luzeago batek bere jeinuari indar ederraeragiteko aukera eman behar zionean hil zen.

Ez sekula izan hartzekodunik; nahi baduzue,horren itxura egin. Hau da eman diezazuekedanaholkurik onena.

MaitaleakOrdenu moral nahiz psikikoa gobernatzen

duen kontrakoen legea zaindu nahi baldin badut,letragizonentzat arriskugarriak diren emaku-meak seinalatzera beharturik nago: emakumezintzoa, sasijakintsua eta antzezlaria. Emakumezintzoa, bi gizonena delako halabeharrez, etaarima poetikoarentzat erdipurdizko bazka dela-ko. Sasijakintsua, emakume frakasatua delako.Antzezlaria, literaturaz igurtzia dagoelako etajergaz hitz egiten duelako; beste era bateraesanda: emakume osoa ez delako, hitz horrekduen esanahi betean; entzulegoa maiteago duamodioa baino.

Imajina al dezakezue emazteaz maitemindu-riko poeta, hark trabestiaren papera nola joka-tzen duen ikustera beharturik? Antzokia errekolukeela iruditzen zait.

Imajina al dezakezu gizon hori berbera talen-turik ez duen emakume batentzat obra bat idaz-ten?

Eta imajina al dezakezue, halaber, antzokianzegoen poeta hura bera, izerditan, plateakoentzulegoari epigramatan ordainduz bere mai-teari eginiko irainak; kontutan hartzen baduguekialdeko gizonek Parisa Zuzenbide ikasketakegitera etorri aurretik hiru giltza pean gordetzendituztela beren maiteak?

Zenbait momentutan literaturgile guztieksentitzen baitute literaturarekiko izuikara, bada,nik ez dut ontzat ematen horientzat —arima libreeta harro horientzat, zazpigarren egunean betiatseden hartu beharra izaten duten izpiritumakal horientzat— bi motatako emakumea bes-terik: edo oso gaztea, edo ergela: amodioa alaeltzea. Senideok, adierazi beharrik ba ote daukathorren zergatia?