ครพน: สหสวตถศกดสทธกบบทบาทหนาทในวฒนธรรมอสาน 123

* อาจารยประจ�าสาขาภาษาและวรรณคดตะวนออก คณะศลปศาสตร มหาวทยาลย

อบลราชธาน.

ครพน: สหสวตถศกดสทธกบบทบาทหนาท

ในวฒนธรรมอสาน

สทธนนท ศรออน*

บทคดยอ

ครพนคอ วตถศกดสทธในวฒนธรรมพระพทธศาสนาอสานกลาง โดยเฉพาะ

อยางยงในพนทจงหวดกาฬสนธและรอยเอดเกอบทกวดจ�าเปนตองมวตถดงกลาว

เดมครพนสรางขนเพอบรรจเครองรอยเครองพน เชน ดอกบวตางๆ หมากพน พลพน

ดอกไมนานาพรรณบหรพนมวนเปนตนครพนถกสรางขนใชในพธและประเพณบญเทศน

มหาชาตเดอนสตามคตของชาวบานเพอเปนเครองบชาคาถา๑๐๐๐พระคาถาในเทศกาล

เทศนมหาชาตหรอบญผะเหวดในอสานกลางจ�าเปนตองตงครพนไวในพธ๑อน๑คหรอ

๒ คเมอเสรจงานบญแลวทกวดมกน�าไปไวทโตะหมบชาตอมาวตถดงกลาวไดด�ารงอย

และมหนาทส�าคญในฐานะเครองปองกนอปทวนตรายในพธกรรมของชาวอสาน ทงบญ

พธงานระดบครอบครวเชนสวดมนตเยนงานเฮอนดขนบานใหมเปนตนรวมถงบญพธ

งานระดบชมชนเชนบญขาวจงานบญคมหรอบญเบกบานงานบญบงไฟเปนตนบทบาท

หนาททส�าคญของครพนคอ เปนเครองตานทานและปองกนอนตรายทอาจมขนในพธ

และมไวเพอปองกนอปมงคลอนๆทจะบงเกดขนขณะท�าพธประเดนส�าคญครพนมหนาท

แทนเครองรอยเครองพนในงานบญเดอนสเทศนมหาชาตในปทไมสามารถจะเครองบชา

คาถาพนอยางอนเชนดอกไมหมากพลดอกบวดอกสะแบงหรอเครองพนไดจะตอง

ตงครพนไวในพธถอวาไดท�าการบชาครบถวนแลว ประเดนส�าคญนอกจากครพนจะท�า

หนาทเปนอารกษวตถในพธแลว ครพนยงไดรบความเคารพนบถอไมตางจากพระอปคต

หรอพระสงฆทวไปเพราะปรากฏวาต�าแหนงส�าหรบตงครพนมกจะเปนโตะหมบชารวมกบ

พระพทธรปหากแตต�ากวาพระพทธรปอกทงยงมกไดรบการเกบรกษาไวบรเวณอาสนสงฆ

วารสารไทยศกษา ปท ๑๓ ฉบบท ๒ กรกฎาคม - ธนวาคม ๒๕๖๐124

ส�าหรบเจาอาวาส ดงนน ครพนในวฒนธรรมอสานจงไมใชเพยงวตถในพธทวไป หากแต

เปนวตถศกดสทธทมบทบาทหนาทเชนเดยวกบพระอปคตทจะตองไดรบการเชญมาในพธ

และมสถานะเชนเดยวกบพระสงฆทมอายพรรษาเชนเจาอาวาสและมสถานะเปนเชนเดยว

กบพระเครองหรอของมงคล

ค�าส�าคญ:วตถศกดสทธ;บทบาทหนาท;พระอปคต

ครพน: สหสวตถศกดสทธกบบทบาทหนาทในวฒนธรรมอสาน 125

Garuphan: 1000 Holy Objects and Functions

in Isan Culture

Suddhinan Sri-on*

Abstract

The Kharuphan are holy objects of the Buddhism culture in central

Isan.AlmostalltemplesinKalasinandRoi-EtprovinceshavetheKharuphan.In

thepast,theKharuphanwascreatedtoholdavarietyofitems,suchasvarious

kindsoflotus,rolledbetelnutsandleaves,flowersofdifferentkindsandrolled

cigarettesusedintheMahachatSermonofthefourthmonth.Theywereusedas

offeringsfor1,000khatha.

AttheMahachatSermonFestivalorBunphawetincentralIsan,amonk

oranelderlymanhadtoplaceaKharuphan,oneortwopairsofthem.When

the ceremony ended, all of the temples would place the Kharuphan on their altar

table set.Now theKharuphanhave beenused as protective charms in Isan

rituals, including family rituals, such as the evening prayer and the house

warmingceremony,aswellascommunityrituals,suchaspan-friedstickyrice

ceremony(BunKhaoJi),BunKhumorBunBoekBan,andtherocketfestival

(BunBangFai).TheKharuphan ismainlyusedasprotective charmsagainst

inauspiciouseventsthatmightoccurduringtheceremony.Anotherroleofthe

Kharuphan is to represent offerings for the Mahachat Sermon, since offerings

itemsarehardtofindinsomeyears,suchasflowers,betelnutsandleaves,lotus

andSabangflowers.

*AlecturerCurriculumofThaiandCommunication,DepartmentofEastern

LanguagesandLiterature,FacultyofLiberalArts,UbonRatchathaniUniversity

วารสารไทยศกษา ปท ๑๓ ฉบบท ๒ กรกฎาคม - ธนวาคม ๒๕๖๐126

Inaddition to the roleasaprotective charm in rituals, Isanpeople

respect theKharuphan likePhraUpaguttaormonks.This is sobecause the

Kharuphan is placed on an altar table along with Buddha images, although

placedbelow theBuddha image. Inaddition, theKharuphan isusuallykept

at the seatofa temple’sabbot.Hence, theKharuphan in Isanculture isnot

only an object for a Buddhist ceremony, it is also a sacred object that has the

sameroleasPhraUpaguttathatneedstobeenshrinedintheceremonies.Ithas

thesamestatusasareveredmonkandasanabbot,aswellasthesamestatus

asanamulet.

Keywords:Holyobjects;role;PhraUpagutta

ครพน: สหสวตถศกดสทธกบบทบาทหนาทในวฒนธรรมอสาน 127

บทน�า

บรรดาวรรณกรรมชาดกของพระพทธศาสนาทมอทธพลตอขนบธรรมเนยม

ประเพณของคนไทยในประเทศไทยดงเชนวรรณกรรมชาดกเรองเวสสนดรชาดก

เปนวรรณกรรมพทธศาสนาเรองส�าคญทมการสวดเทศนกนมาแตสมยสโขทย

ดงปรากฏความในจารกหลกท ๓ (จารกนครชม พ.ศ. ๑๙๐๐) สมยพญาลไทย

(พระมหาธรรมราชาท๑)วา“ธรรมเทศนาอนเปนตนวามหาชาตหาคนสวดแลมไดเลย”

(ธนต อยโพธ, ๒๕๑๔: ๕-๖) และผคนมกเรยกชาดกเรองเวสสนดรชาดกเรองนมก

เรยกวา“มหาชาต”เหตทเรยกเวสสนดรชาดกวา“มหาชาต”กดวยเวสสนดรชาดกเปน

ชาดกชาตสดทายทแสดงการบ�าเพญบารมของพระโพธสตวมากกวาชาตอนๆเปนชาต

สดทายทกาวขามผานไปสชาตทจะด�าเนนภาวะแหงพทธะหรอการตรสรธรรมอกทงยง

เปนชาดกเรองเดยวทมจ�านวนคาถามากถง ๑๐๐๐ คาถา (บทรอยกรองหรอโศลก)

ในภาคตะวนออกเฉยงเหนอของไทย คอภาคอสานปรากฏวา ประเพณ

เทศนมหาชาตถอเปนบญใหญของชาวบาน และถอกนวาเปนบญใหญในบญฮต ๑๒

กลาวคอประเพณบญตามจารตใน๑๒เดอนตามจนทรคตทชาวอสานเชอวาตองท�าและ

บญมหาชาตในอสานตองท�าทกปมไดขาด โดยในภาคอสานนยมเรยกชอบญนวา

“บญเผวส”(วมลพรรณปตธวชชย,๒๕๑๖:๕๑)ออกเสยงวา“บญผะเหวด”ในงานบญ

ผะเหวดนเองไดมการสรางเครอขายของชมชนพทธในทองถนอสานเดนชด กลาวคอ

ประเพณเทศนบญผะเหวดถอเปนงานบญทจะตองใชพระสงฆในการเทศนจ�านวนมาก

ถง๑๓กณฑส�าหรบพระสงฆในวดหนงๆในภาคอสานบางวดมไมถงและก�าลงพระสงฆ

ทจะเทศนใหจบในวนงานทง๑๓กณฑจงเปนเรองยากดงนนวดใดจะท�าบญผะเหวด

พระสงฆจะตองจดแบงหนงสอออกเปนกณฑกะใหพอดกบพระเณรในวด และจ�านวน

พระทนมนตมาจากวดตางๆ ปลกปะร�าไวส�าหรบพระเณร หรอญาตโยมบานอนทมา

ท�าบญจะไดนงประดบตกแตงศาลาโรงธรรมดวยดอกไมและประดบดวยพวงมาลยกบ

ธงทว และจดหาดอกไม เทยน เครองวตถสงของรอยและเครองพน รวมถงธปไว

บชาธรรมในงานเทศนผะเหวดลกษณะการแจกจายหนงสอผกใบลานนอกจากจะ

เปนการสรางเครอขายชาวพทธในวถชาวบานแลว ผฟงเทศนเองกตองเตรยม

เครองกณฑไวถวายพระสงฆตางวดทตนจบฉลากได กลาวคอ หลงจากแจกจาย

หนงสอนมนตพระสงฆตางวดแลว ชาวบานกจะประชมกนจบฉลากกณฑกบรายชอ

วารสารไทยศกษา ปท ๑๓ ฉบบท ๒ กรกฎาคม - ธนวาคม ๒๕๖๐128

พระสงฆตางวดทจะตองถวายเครองกณฑ และตองเตรยมเครองพนคอสงทตองใช

ในพธทง เทยนคาถาพน ๑๓ กณฑ ขาวพนกอน ดอกไม หรอดอกโน ๑๐๐๐ ดอก

นอกจากนนจะตองตระเตรยมเกบดอกสะแบงมารอยประดบศาลาหรอปะร�าพธ

ดงนน บญผะเหวดจงเปนบญทเกยวของกบเครองพน นอกจากนถอกนวาสงทใช

ในพธถาจะใหครบพนนนไดแตขาดจ�านวนพนนนไมดเมอเปนเชนนจงท�าใหตวเลข

๑๐๐๐ มความส�าคญ และสมพนธกบจ�านวนคาถา ๑๐๐๐ คาถาในมหาชาต

ดงนน บญผะเหวดในวฒนธรรมอสานจงเปนงานบญทสมพนธกบจ�านวนคาถา

๑๐๐๐ คาถาในมหาชาต และทส�าคญยงเปนทมาของเครองของจ�านวนสงของ

จ�านวนพนชอวตถศกดสทธคอ“ครพน”ในงานเทศนผะเหวดอสาน

บญผะเหวดกบสหสวตถ (๑๐๐๐ สง)

ในบญผะเหวดสงทส�าคญและถอกนวาขาดไมไดในงานบญผะเหวดคอ “พธ

แหขาวพนกอน”พธดงกลาวถอเปนพธส�าคญโดยชาวบานในชมชนอสานเอาขาวเหนยว

ปนเปนกอนเลกๆ ขนาดใหญกวานวหวแมมอท�าเปนไมเสยบ หรอใสถาดเปนถาด ๑๐

ถาดถาดละ๑๐๐กอนนบใหได๑๐๐๐กอนขาดกอนเดยวไมไดจะเกนไปไมเปนไร

ขาวพนกอนนใชเปนเครองสงเวยหรอบชาพระคาถา๑๐๐๐คาถา เมอไดเวลาต๓-๔

กจดการแหขาวพนกอนไปทวด(ปรชาพณทอง,ม.ป.ป:๗๑)ค�าบชาขาวพนกอนเมอ

จะตองแหขาวพนกอนไปทวดจะตองแหรอบโรงพธหรอศาลาโรงธรรมทเทศนผะเหวด

หรอมหาชาต มหวหนาชมชนหรอเฒาจ�าหมอสตรหมอธรรมประจ�าชมชนวาคาถาบชา

น�าผทมาในขบวนกวาตามดงน“นะโมนไมจอมไตรปฎกยกออกมาเทศนาธรรมขน

หมากเบงงามสะพาสขาวพนกอนอาชญบชาชาเฮาชาสามดวงยอดแกวขาไหวแลว

ถวายอาชญบชาสาธ”วาดงนไปเรอยๆจนครบเวยนศาลา๓รอบแลวจงขนไปศาลา

โรงธรรม(ปรชาพณทอง,ม.ป.ป:๗๑)

การแหขาวพนกอนในตอนเชานยมแหกอนทจะมการเทศนผะเหวดถอกน

วาจะขาดไมไดถงแมวาในงานจะมการจดเตรยมสงของและพธไวแลวกตามเชนดอกไม

๑๐๐๐ ดอก ธป-เทยนอยางละ ๑๐๐๐ เลม กตาม จ�าเปนตองแหขาวพนกอนดวย

ทงนกดวยวาคนอสานเชอกนวาขาวเปนปจจยส�าคญในการด�ารงชวตและถอกนวา

ทกคนตองกนขาว อกทงขาวยงสอถงความอดมสมบรณ การแหขาวพนกอนของ

ครพน: สหสวตถศกดสทธกบบทบาทหนาทในวฒนธรรมอสาน 129

ชาวบานเองท�ากนในงานบญผะเหวดเพราะเชอถอกนวาเพอจะท�านาขาวได๑๐๐๐ถง

ตอปและมขนเพอรองขอน�าฝนจากเทวดาการแหขาวพนกอนจงเปนพธกรรมเพอความ

อดมสมบรณอกดวย (พระครปรยตธรรมวตร สมภาษณ, ๒๑ มนาคม ๒๕๕๙)

ดง นน พธแห ข าวพนก อนของชาวอสานทท�าก อนทจะมการเทศน คาถาพน

แงหนงจงเปนการใชขาวพนกอนส�าหรบบชาคาถาพนหรอท�านองเปนบชาธรรม

แตอกแงหนงสอใหเหนสญลกษณทางพธกรรมทมงหวงความอดมสมบรณ และหวง

จะใหไดน�าท�านาขาวและหวงทจะใหผลผลตขาวเพมขนในการท�านาแตละป

ภาพท ๑ขาวพนกอนในขนกระหยองหรอพานไมไผอสาน

วารสารไทยศกษา ปท ๑๓ ฉบบท ๒ กรกฎาคม - ธนวาคม ๒๕๖๐130

นอกจากนครปรยตธรรมวตร(สมภาษณ,๒๑มนาคม๒๕๕๙)ยงไดอธบาย

คตเรองขาวพนกอนอกวา ชวงหรอเวลาแหขาวพนกอนตอนเชาตรของวนมกมการ

ตฆอง ตกลอง และบางทใชใบตาลลากไปตามถนนทวหมบาน ลกษณะเชนนพระคร

ปรยตธรรมวตรอธบายวาการท�าบญมหาชาตเปนบญทยงใหญวดหนงๆจะท�าไดปละ

ครงและเปนประเพณบญเดยวของชาวอสานทมฎกานมนตระบเนอความไดวา“ขางใน

มพระภกษสงฆเปนเคาขางนอกมผเฒาชาวบานเปนประธาน”ซงหมายถงการท�าบญ

มหาชาตเปนบญทยงใหญทงนยงถอกนวาบญผะเหวดเปนบญใหญทท�าขนเพอบชาบารม

ของพระพทธเจาทเสวยชาตเปนพระโพธสตวไดบ�าเพญบารมเปนชาตสดทายอกทงยง

มอานสงสสวนหนงทกลาวไวในกณฑมาลยหมนมาลยแสนวา“ถาใครไดฟงคาถาพนให

จบภายใน๑วน๑คนถาไมท�าอนนตรยกรรมจะไดขนสวรรคและไดพบกบพระศร

อารยในอนาคตกาล” จงตองตฆองรองปาวในตอนเชาตรตสตหารองเรยกและให

สญญาณคนในหมบานเพอใหตนขนมารวมท�าบญแหขาวพนกอนและฟงคาถาพน

พรอมเพรยงกน เชนเดยวกนนยงเชอกนวาพวกเทวดาทงหลาย ตอนหวค�าเทวดาจะ

ไมลงมายงโลกมนษยเพราะจะเหมนสาบมนษย แตตอนดกๆ เทวดาจะสญจรลงมา

ดงนนการแหขาวพนกอนในชวงตสจงเปนพธกรรมปาวประกาศเชญเทวดาใหมารวมฟง

ภาพท ๒ขาวพนกอนส�าทแหมาแลวน�าไปบชาตามมมศาลา

(งานบญผะเหวดบานโจดดงลงอ.กมลาไสยจ.กาฬสนธ)

ครพน: สหสวตถศกดสทธกบบทบาทหนาทในวฒนธรรมอสาน 131

ธรรมดวย(พระครปรยตธรรมวตร,สมภาษณ๒๑มนาคม๒๕๕๙)ประเดนทส�าคญ

การท�าขาวพนกอนจะตองใชขาวเหนยวเทานน เพราะขาวเหนยวมลกษณะพเศษ

ทสามารถปนเปนกอนได ซงขาวเจาหรอขาวชนดอนไมสามารถปนได วธการท�าแลว

แตพนทสวนใหญจะปนเปนกอนเลกๆ ตองไดพนกอนขนไป จะขาด ๑๐๐๐ ไมได

แตเกน๑๐๐๐ไดขาวจ�านวน๑๐๐๐กอนในความเชอของชาวบานเปนวตถสญลกษณ

สอถงความจรงใจและมนคงในการเคารพพระสจธรรม (พระครปรยตธรรมวตร

สมภาษณ ๒๑ มนาคม ๒๕๕๙) แตบางพนทในอสานอาจท�าเปนขนมพองอยางด

ทอดใหกรอบและใสน�าตาล เมอบชากณฑเทศนคอคาถาพนเสรจกจะแบงใหทกๆ คน

ทมารวมงานน�าไปแบงกนกนเพราะถอวาผานพธกรรมและเปนสรมงคล

นอกจากขาวพนกอนแลวในงานบญผะเหวดอสานยงตองมการประชม

พระสงฆและชาวบานโดยใชสญญาณย�ากลอง (ตกลองแลง) เรยกหนมสาวหร

อชาวบานมาหนหรอฝานล�าโน โดยใชตอนหมอนทงล�ามาฝานท�าดอกไมเรยกวา

“ดอกโน”หรอฝานดอกโนพอฝานเสรจกน�าไปยอมสมสเหลองสแดงสเขยวเปนตน

เพอน�าไปเปนเครองบชาในงานบญผะเหวด (พระอรยานวตร, ๒๕๐๖: ๑๗) นอกจาก

ดอกโนแลว ดอกไมส�าคญทมกน�ามาเปนเครองประกอบพธมกใชดอกไมสดอกดวย

เชนดอกสะแบง(ยางกราด)ดอกคนดอกกานของ(กาสะลองหรอปบ)ดอกมนปลา

(กนเกรา) เปนตน แตดอกไมทนยมกนมารอยแลวขงเปนวงรอบศาลาทมากทสดคอ

ดอกสะแบงหรอยางกราด

พระอธการประมวลอธปญโญ(สมภาษณ,๒๑มนาคม๒๕๕๙)ผช�านาญ

เกยวกบการจดเครองบชากณฑเทศมหาชาต โดยเฉพาะอยางยงเกยวกบการจด

ดอกไมบชา ทานอธบายใหฟงวา ดอกไมทจะน�ามาบชาในบญผะเหวดนนจะใช

ดอกอะไรกไดทนยมใชสอยกนในการบชา อาจใชดอกไมทมกลนหอมหรอมสตางๆ

ทมความงดงาม แตทนยมน�ามารอยเปนเครองพนบชากลบเปนดอกสะแบง สาเหต

ของการใชดอกสะแบงเปนสวนมากนนเพราะในชวงเดอน๓-๔หรอราวๆเดอนมนาคม

ดอกสะแบงก�าลงออกดอกมากโตเตมทและมสสนทสวยงามและมจ�านวนมากสามารถ

ทจะเกบมาบชาคาถาพนไดจนครบ ๑๐๐๐ ดอกหรอมากกวานน อกทงดอกสะแบง

มสภาพททนทานตอระบบดนฟาอากาศ คอสามารถน�ามารอยบชาแลวเกบไวเปน

ขามปคองานบญปถดไปอาจจะไมตองรอยกได อกประการหนงดอกสะแบงเปน

วารสารไทยศกษา ปท ๑๓ ฉบบท ๒ กรกฎาคม - ธนวาคม ๒๕๖๐132

ดอกไมทมความพเศษ คอเมอแกเตมทหลนลงมาแลวรบลมลอยอย ไดนานและ

สามารถหมนปลวไปไดไกล กลาวคอเมอหลนลงมาตองลมพดกสามารถหมนวนใน

อากาศตามลมไปตกไดในทไกลๆเปรยบเหมอนการเทศนมหาชาตมคาถา๑๐๐๐คาถา

เมอจะเทศนกมกจะน�าฎกาไปนมนตพระภกษสงฆจากทตางๆ บางทานอย ไกล

ขามต�าบล ขามอ�าเภอ ขามจงหวดกม ดอกสะแบงจงถอเปนสญลกษณของความ

กวางไกลของพระสทธรรมและอานสงสของการท�าทานทพระพทธเจาไดเคยบ�าเพญมา

ดงภาพ๓-๔

ภาพท ๔ดอกสะแบงบชาคาถาพน

วดสวางเหลาออยต.เหลาออยอ.รองค�าจ.กาฬสนธ

ภาพท ๓ ดอกโนทฝานและยอมสจากล�าตนหมอน

ครพน: สหสวตถศกดสทธกบบทบาทหนาทในวฒนธรรมอสาน 133

นอกจากนแลวเครองบชาทใชในงานบญผะเหวดทส�าคญและเปนสงทขาด

ไมไดคอ“ครพน”พระอรยานวตร(๒๕๐๖:๑๗)อธบายเพมเตมวาเครองกรยาบชา

มหาชาตในอสานนนตองแตงใหครบบรบรณ คอหามาใหครบและสงทน�ามาบชานเอง

เรยกวา“เครองฮอยเครองพน”(สงของทมจ�านวนรอยและจ�านวนพน)และนยมเรยก

วา“เครองครพนธ”ผเขยนบทความมองวารปค�า“ครพนธ”ทพระอรยานวตรไดใหไว

ไมสมพนธกบสงทหมายถงเครองบชา๑๐๐๐ซงควรใชรป“ครพน”เพราะจากขอมล

จากพระครปรยตธรรมวตรรองเจาคณะอ�าเภอศรสมเดจจ.รอยเอดและพระเทพสาร

เมธเจาคณะจงหวดกาฬสนธ(ธรรมยต)ออกเสยงตรงกนวา“ครพน”(คะ-ร-พน)ซง

หมายถงของมงคลในพธทสรางขนจากเครอง๑๐๐๐อยางและประกอบในพธส�าคญๆ

เชนงานเทศนผะเหวดในอสาน(พระครปรยตธรรมวตรสมภาษณ๑๙มนาคม๒๕๕๙)

พระเทพสารเมธ, สมภาษณ ๑๙ มนาคม ๒๕๕๙) ครพนนเองเปนสญลกษณ

ส�าคญท สอใหเหนถงเครองพนสมพนธกบคาถา รวมถงอาจเปนทมาของวตถ

สญลกษณในพธกรรมสบตอมาดงจะอธบายถงตอไปน

ครพนกบเครอง ๑๐๐๐ และพชพน ๑๐๐๐ จากมาลยแสน

ครพนนเปนวตถส�าคญทสดส�าหรบงานบญผะเหวดหรอเทศนมหาชาตในอสาน

และเชอกนวาเปนวตถทตองมในพธทขาดไมไดเชนเดยวกบหอพระอปคตทตองท�าไวและ

มการเชญมารกษามณฑลพธทกป พระครปรยตธรรมวตรผเคยท�าครพนขนใชในงาน

เทศนมหาชาตและคณพอวจตรอาจค�าไพรซงเปนทายกประจ�าวดอโสกวนารามซง

มความรในการท�าพธตางๆ อธบายวา เครองพนเปนเครองกรยาบชา หรอเรยกวา

ครภณฑถอเปนองคประกอบหนงงานของบญมหาชาตทส�าคญและขาดไมไดการเตรยม

การนน ชาวบานจะตกลองโฮม เพอใหชาวบานมารวมกนและแบงงานกนเพอหา

เครองพน กลาวคอมการจดแบงหนาทชาวบานจดเตรยมเครองกรยาบชา ซงม

องคประกอบดงน

๑.ธป๑๐๐๐ดอก

๒.เทยน๑๐๐๐เลม

๓.ดอกบวหลวง๑๐๐๐ดอก

๔.ดอกบวอแบ๑๐๐๐ดอก

วารสารไทยศกษา ปท ๑๓ ฉบบท ๒ กรกฎาคม - ธนวาคม ๒๕๖๐134

๕. ดอกบวทอง๑๐๐๐ดอก

๖. ดอกผกตบ๑๐๐๐ดอก

๗. ดอกกางของ๑๐๐๐ดอก

๘. ดอกทองหลาง๑๐๐๐ดอก

๙. เมยง๑๐๐๐อน

๑๐.หมากพล๑๐๐๐อน

๑๑.มวนยาสบ๑๐๐๐มวน

๑๒.จอกใบสดา(ใบฝรง)๑๐๐๐จอกจอกคอกรวยเลกๆ

๑๓. ขาวตอกใสกระทง๑๐๐๐กระทง

๑๔. ขาวพนกอน๑๐๐๐กอน

๑๕. ธงกระดาษ๑๐๐๐อน

๑๖. เทยนตนกา๑๐๐๐อน

รายชอเครองพนขางตนนปรากฏในมาลยแสนส�านวนอสาน และมาลยแสน

ส�านวนหลวงพระบาง ตอนพระมาลยขนไปทลถามเหตการณในพระพทธศาสนาและ

เรองการท�าบญและอานสงสของบญ โดยพระศรอรยเมตไตรยโพธสตวไดกลาวกบ

พระมาลยเถระวาถาปรารถนาพบพระศรอรยเมตไตรยใหแตงเตรยมเครองพนอยาง

บชาการเทศนเวสสนดรชาดกใหจบวนเดยวมความปรากฏดงน

คนทงหลายฝงนนจงใหเขาน�ามายงเครองบชาหลายส�า

ปทปพ�าพอพน ดอกบวหลวงพะลนนะซนซอย บมากนอยพอพน

ดอกอปละพงามยงพอพนสงสนเดยวดอกผกตบเขยวงามบานแบง

พนหนงแตงบชา ดอกกนของอยาใหนอย พนหนงคอยขวนขวาย

ช อธงสายสะพาด เข าพนก อนอาจบชาชวนกนมาฟ งยง

มหาเวสสนตระชาดกทกคนแทจกไดเถงอรหนตาผลาอนประเสรฐ

(มาลยแสนฉบบพอด�า สรรคสมบต หนาลานท ๗ หนาท ๑-๒,

พระวระจตตะมหาเถระ,๑๙๙๑:๒๔๕)

ครพน: สหสวตถศกดสทธกบบทบาทหนาทในวฒนธรรมอสาน 135

จากขอมลขางตนท�าใหนาสนนษฐานไดวา คตเรองพระศรอรยเมตไตรย

ในมาลยแสนนเองเปนทมาของการสรางครพนขนในงานเทศนมหาชาตความเชอเรอง

ศาสนาพระศรอารยดงกลาวนเอง นาจะมบทบาทส�าคญทท�าใหผคนในภาคอสานและ

ลาวลานชางนยมจดใหมพธบญเทศนมหาชาตและถอกนวาเปนบญใหญในฮต๑๒โดย

ชาวบานและพระสงฆตางแบงงานกนท�าครพนขนมาใชในงานเทศนมหาชาต อาศย

ความรวมมอรวมแรงรวมใจกนของชมชนชวยกนท�าเชนผใดมหนาทจดหาเทยนพนเลม

ธปพนดอกบวหลวงพนดอกกเรงหาใหไดและสวนมากชาวบานจะเกบรวบรวมไวกอน

ถงวนงาน ตอมาเมอครบจ�านวนแลวจะน�ามาตากใหแหง และใสภาชนะทเหมาะสมไว

จากนนกจะใหทายกผชายน�ามาถวายพระสงฆเมอพระสงฆไดเครองพนครบแลวกจ�าน�า

ไปหอผาขาวทละชนๆละ๑๐๐๐กบหลกไมยาวราว๑๐๐ซม.และมดซอนและหมนรอบ

หลกไมทเปนแกนกลางแลวถกดวยดายสายสญจนทใชในพธกรรมมาแลวการจดเตรยม

เครองกรยาบชานถอเปนเครองบชาอนสงสดจะตองครบตามจ�านวนหามขาด แตจะ

เกนไปไมถอวาผด (พระครปรยตธรรมวตร และพอวจตร อาจค�าไพร, สมภาษณ

๙ มนาคม ๒๕๕๙) บางพนทเชน เขต อ�าเภอสวรรณภม และอ�าเภอเมองสรวง

จงหวดรอยเอด ชาวบานนยมท�า “ครพน” เปนรปไมคลายจอมพระธาต และท�าใหม

ปลองหรอชองขางในไวใสเครองพนในอกแบบหนงดงปรากฏในภาพ

วารสารไทยศกษา ปท ๑๓ ฉบบท ๒ กรกฎาคม - ธนวาคม ๒๕๖๐136

ภาพท ๖เครองพนทชาวบานน�ามาเตมในครพน

ภาพท ๕ ภาพครพนกลองไมส�าหรบ

ครพน: สหสวตถศกดสทธกบบทบาทหนาทในวฒนธรรมอสาน 137

เครองพนทจะบรรจเปนครพนตามค�าอธบายของพระครปรยตธรรมวตรกบ

ในงานเขยนเรองระเบยบโบราณประเพณท�าบญมหาชาตภาคอสานของพระอรยานวตร

วดมหาชยจงหวดมหาสารคามมความสอดคลองและจ�านวนทใกลเคยงกนคอ๑๔อยาง

แตในงานนพนธของพระอรยานวตรไมปรากฏชอดอกทองหลางกบเทยนตนกาอยางไร

กตามเครองพนทน�ามาบรรจในครพนนแงหนงไมเพยงจะเปนดอกไดหรอพชทหาไดตาม

ธรรมชาตเทานนสวนหนงเปนบหรมวนหรอยาสบพลและหมากสงเหลานไมเพยงเปน

วตถส�าคญบรรจในครพนในพธบญผะเหวดเทานน หากแตยงนยมใชหมากพลและ

ยามวนในพธเลยงผและใชเปนเครองสงเวยผอกดวยดงนนเครองในครพนทสวนหนง

ใชในพธบชาผนเองสอใหเหนวาครพนไมเพยงเปนของทเชอมกบคาถาพนเทานนหาก

แตยงเปนเครองบชาวญญาณบรรพบรษอกดวยเพราะคนอสานนยมน�าหมากพลมาเปน

เครองบชาในงานส�าคญๆทเกยวเนองกบการบชาผบรรพบรษเชนพธบชาผปตาหรอ

ในหอขาวนอยบญสลากภตทท�ากนในฤดสารท(เดอน๑๐)เปนตน

วารสารไทยศกษา ปท ๑๓ ฉบบท ๒ กรกฎาคม - ธนวาคม ๒๕๖๐138

เมอเปนเชนนจงสงเกตไดวาครพนเปนทงเครองบชาคาถาพนและเครองบชา

ผบานผเมองไปในตวดวยตามคตการท�าครพนมกท�าขน๔อนคอท�าใหครบจ�านวนทศ

ทง๔เพอตงครพนตามทศและมณฑลศาลาการเปรยญทมการเทศนผะเหวดนนเอง

เมอท�าครพนเสรจแลวจะไมมการสวดคาถาใสครพนเพราะถอกนวาครพนเองศกดสทธ

แลว ซงเมอไดครพนครบ๔อน จะใหทายกผชายน�าไปตงไวกอนทจะท�าพธสวดมนต

เยนขบเสนยดกลาวคอกอนทจะเทศนผะเหวด๑วนนยมสวดมนตเยน๗หรอ๑๒

ต�านานเพอขบเสนยดและผรายทจะมาท�าลายพธ (พระครปรยตธรรมวตร,สมภาษณ

๙มนาคม๒๕๕๙)ในพธตอนสวดมนตเยนนเองมกตงบาตรน�ามนตและวงสายสญจน

รอบศาลาโรงธรรมและนยมสวดชยนอยชยใหญ (พระอรยานวตร, ๒๕๐๖: ๒๕)

การวงสายสญจนจะตองวงไปเกยวทยอดครพนและหอพระอปคต เพอความ

ภาพท ๗-๘ภาพครพนวดวดศรสรยาปายางบานปายางอ�าเภอเมองสรวง

จงหวดรอยเอด

ครพน: สหสวตถศกดสทธกบบทบาทหนาทในวฒนธรรมอสาน 139

แคลวคลาดปลอดภยในพธดงกลาวคอจะวงโดยไมผานหรอเกยวทครพน๔ทศไมได

ดงนน ในแงหนงครพนจงมความส�าคญในฐานะวตถศกดสทธใหคณในทางดและเปน

วตถส�าคญในการปกปกรกษาคมครองพธไมตางจากพระอปคต เมอเปนเชนนในงาน

เทศนผะเหวดหรอบญมหาชาตจะขาดครพนไมไดและครพนเองกเปนสงทท�ายากและ

ใชวสดเครองจ�านวนมากมายถงหนงพนทงยงตองมการรวมมอกนท�าทงพระสงฆและ

ฆราวาส ดงนน วดหนงๆ จงไมนยมท�าครพนทกป หากแตจะสรางไวแลวใชกน

ในปตอๆ มา และบางวดทไมรต�าราท�าดงกลาวคอไมรวธท�าครพนกมกมการหยบยม

ครพนจากวดใกลเคยงมาประกอบในพธ คอมการยมวตถศกดสทธนกนระหวาง

ชมชนชาวพทธในอสาน เมอเปนเชนนจงท�าใหครพนเปนของส�าคญและหายาก

เพราะไมไดมกนทกวดนนเองบางวดทมการรวมมอกนทงพระและฆราวาสอาจท�าครบ

ทง๔อนแตพอนานเขามการหยบยมกนตางวดและไมสงคนตามก�าหนดหรอลมสงคน

จงท�าใหครพนเหลอนอยคอบางวดเหลอ๒อนหรอเหลอเพยงอนเดยวกมเมอเปน

เชนนจงท�าใหครพนเปนของท�ายากและมจ�านวนนอยลงตามล�าดบ ดงนน จงท�าให

ครพนกลายเปนวตถส�าคญในพธมากขน และในปจจบนพนทอสานกลางมผรวธท�า

ครพนนอยลงนนคอไมมการท�าครพนใหมขนใชครพนจงเปนของศกดสทธและหายาก

และนยมเกบรกษาไวอยางดเมอเสรจพธ โดยสวนมากนยมเกบไวบนอาสนสงฆหรอ

ขางโตะหมบชาดงภาพประกอบตอไปน

วารสารไทยศกษา ปท ๑๓ ฉบบท ๒ กรกฎาคม - ธนวาคม ๒๕๖๐140

ภาพท ๑๐ครพนแบบกลมมสายวดบานโพนงามอ.กมลาไสยจ.กาฬสนธ

ภาพท ๙ครพนแบบดงเดมวดสวางเหลาออยอ.รองค�าจ.กาฬสนธ

ครพน: สหสวตถศกดสทธกบบทบาทหนาทในวฒนธรรมอสาน 141

ครพนกบความศกดสทธ

แมวาครพนจะเปนเครองหรอวตถพนทก�าเนดมาจากคตเครองรอยเครองพน

ในงานบญมหาชาตหรอเทศนผะเหวดแตครพนกลบไมไดเปนเพยงของในพธทเมอเสรจ

งานเทศนหรอจบงานบญแลวเกบไวเชนของในพธอยางอนเชนขาวพนกอนพวงดอก

สะแบงดอกโนหรอเครองบชาธรรมทเมอใชแลวกลาวคอเสรจงานบญแลวกไมตอง

น�ามาใชอกเพราะของเหลานนชาวบานและพระสงฆเกบของเหลานนใสกลองหรอหอง

เกบของภายในวดซงเมอมงานบญเทศนผะเหวดในปตอไปจงน�ามาใชอกคอของอนๆ

จะใชกนกนปละครงเฉพาะเทศกาลเทศนมหาชาตเทานนตางจากครพนทตองใชตลอด

ในระดบชมชนในรอบ๑๒เดอนทเปนเชนนเพราะชาวอสานมมมมองวา“ครพน”เปน

วตถศกดสทธทจะตองใชกนในพธมงคลทกๆพธทเปนงานบญส�าคญเชนสวดมนตบญ

เบกบานบญขาวจสวดมนตงานบญบงไฟหรอสวดมนตเยนประจ�าบาน

วจตร อาจค�าไพร (สมภาษณ, ๑๙มนาคม๒๕๕๙)ต�าแหนงหวหนาทายก

หรอหวหนาอบาสกผมาถอศลอโบสถในเทศกาลพรรษา กลาววา “ครพนเปนของสง

เป นสงศกด สทธทต องใช ตงในพธ เจรญพระพทธมนต หรอตงมงคลเรอน

(สวดมนตเยนบาน) หรอพธมงคลอนๆ ทส�าคญ วดประจ�าหม บานชาวอ�าเภอ

พนมไพรจงหวดรอยเอดทกๆวดประจ�าหมบานตองมครพนทกวด”สวนนายสมฤทธ

มขภกด(สมภาษณ,๓๑มนาคม๒๕๕๙)ชาวบานเหลาออยอ�าเภอรองค�าอาย๗๕ป

ไวยาวจกรวดอธบายเพมเตมวา “ครพนตองใชเสมอในพธกรรมส�าคญ หรอพธกรรม

บญพธระดบชมชนขนาดใหญทตองรวมคนจ�านวนมาก เชน บญกมขาว บญขาวจ

บญสรงหลกบานสวดมนตหลกบานเปนตน”

จากขอมลจะเหนไดวา ในพนทอสานกลางรอยเอดและกาฬสนธเชอกนวา

ครพนเปนสงส�าคญทมตนก�าเนดมาจากบญเทศนมหาชาตหรอบญผะเหวดและจะตอง

ท�าขนมาใชในพธ วดใดทท�าแลวจะไมตองท�าครพนใหมกได โดยใชของเกาไปตลอด

ระยะอายการใชงานครพนจนกวาจะพง และครพนเปนของมการหยบยมกนไดใน

ชมชนระหวางวดตอวด กลาวคอ วดใดทไมมผมความรเครองรอยเครองพนในพธ

และไมรต�าราท�าครพนวดนนจะไมมครพนใชหรอมไมครบ๔อนหรอ๒อนจงท�าให

ระหวางวดตอวดมกยมกนหรอชมชนตอชมชนเชนหมบานใกลเคยงกนมกนยมยมกนใช

วารสารไทยศกษา ปท ๑๓ ฉบบท ๒ กรกฎาคม - ธนวาคม ๒๕๖๐142

จากการส�ารวจขอมลในพนทจงหวดกาฬสนธและรอยเอดจะพบวาครพนเปน

วตถส�าคญและมกจะตองมกนทกวดในเขตอ�าเภอตางๆในพนทกาฬสนธและรอยเอดคอ

แถบอสานกลางยกเวนวดในตวเมองคอในตวจงหวดบางวดเชนวดประชานยมอ�าเภอ

เมอง จงหวดกาฬสนธจะไมมครพนใช แตกลบพบวามการท�าเครองรอยเครองพนใน

งานพธบญผะเหวดใชดจครพนพระเทพสารเมธเจาคณะจงหวดกาฬสนธ(ธรรมยต)

(สมภาษณ,๒มนาคม๒๕๕๙)อธบายวาสาเหตทวดประชานยมไมมครพนใชเพราะวาไมม

ผมความรทจะสรางครพนขนใชสวนหนงอาจเนองมาจากประชาชนทอาศยอยในพนทตว

จงหวดเองสวนมากมอาชพคาขายและรบราชการหรอไมกเปนชาวไทยเชอสายจนหรอ

คนนอกพนทยายมาท�ามาหากนทกาฬสนธจงเปนชาวพทธในอกมตหนงคอดวยหนาท

การงานของชาวเมองทเปนพอคาหรอรบราชการจะไมมเวลามาท�าของดงกลาวขนใชใน

พธกรรมอกทงบางครอบครวเองกไมใชชาวอสานโดยตรงจงท�าใหงานเทศนมหาชาต

ของวดในตวจงหวดมกไมมครพนแตกน�าเอาบหร๑๐๐๐มวนหมาก๑๐๐๐จบกรวยตอง

เลก๑๐๐๐เปนตนใสไซของหรอถาดใหญๆในพธดวยประหนงวามครพนตงอยนนเอง

พระอธการประมวลอธปญโญ(สมภาษณ,๑๙มนาคม๒๕๕๙)เจาอาวาส

วดโกกกลาง อธบายวา เครองพนในครพนเปนของศกดสทธและท�ายากคนทร

วธการท�าครพนและสบทอดวธการท�านนมนอยมาก บางคนทร วธการท�ามอาย

มากตอมาไดเสยชวตไปเปนสวนใหญ ดงนน จงท�าใหครพนเปนสงทท�ายากขนตาม

ล�าดบและมจ�านวนนอยลงไปทกวนทส�าคญครพนเองกตองใชแรงคนในชมชนรวมแรง

รวมใจกนท�าและสรางขนในพธมากกวาพธอนในงานบญหลายๆ อยาง ขอนเองท�าให

ครพนมจ�านวนจ�ากดหรอมวดละหนงอนเทานน

จากขอมลขางตนท�าใหทราบไดวาครพนเปนสงส�าคญหรอวตถทสรางขนมา

พเศษในงานบญผะเหวดหรอเทศนมหาชาต ตอมาครพนเปนสงส�าคญทขาดไมได

ในงานมงคลหรอแมแตเจรญพทธมนตเยนในงานบญพธตางๆในอสานประเดนส�าคญ

คอชาวพทธในอสานกลาง เชน พนทจงหวดรอยเอดและกาฬสนธเชอกนวา ครพน

เปนของสงเปนของศกดสทธและเปนเครองประกอบส�าคญในพธทขาดไมไดดงนน

จงท�าใหครพนเปนสงของทมบทบาทหนาทส�าคญในพธกรรมดงจะอธบายถงตอไปน

ครพน: สหสวตถศกดสทธกบบทบาทหนาทในวฒนธรรมอสาน 143

บทบาทหนาทครพนในคตของชาวอสาน

นอกจากครพนจะใชเปนเครองพธส�าคญในงานเทศนมหาชาตแลวยงปรากฏ

วาครพนยงเปนเครองตงส�าคญในพธหรอเปนของส�าคญทจะตองมทกครงทประกอบ

พธกรรมทางศาสนาในหมชาวพทธอสานกลางโดยเฉพาะอยางยงในพนทจงหวดรอยเอด

และกาฬสนธปรากฏวา“ครพน”เปนของทตองมกนทกวดขาดไมไดในงานพธทงระดบ

ครอบครวและชมชน

๑. บทบาทหนาทในฐานะวตถศกดสทธส�าหรบพธ

ชาวอสานเชอถอกนวา“ครพน”เปนของศกดสทธทเปนเครองประกอบส�าคญ

ในพธกลาวคอเปนหนงในองคประกอบในงานบญทนอกไปจากพระพทธรปสายสญจน

เทยนและบาตรน�ามนต แตในงานบญพธสวดมนตเยนหรอเจรญพระพทธมนตในงาน

บญพธในอสานจะตองม “คายบญคณหรอคายมงคน”คายเปนภาษาอสานทหมายถง

คาหรอเครองในพธถอกนวาเปนเครองบชาครในพธเจรญพระพทธมนตเยนซงจะมทง

ฝายขาวทยงไมไดปนเงนเหรยญ๖สลงดอกไมขาวและธปเทยนทเรยกวาขนธ๕ขนธ

๘และครพนซงเครองและของในพธทเรยกวา“คายมงคน”(เครองบชามงคล)นจะ

ขาดไปสงใดสงหนงไมได โดยเฉพาะอยางยงครพน จากการสอบถามทายกประธาน

ในพธทงในเขต จ.รอยเอด และ จ.กาฬสนธ ตางใหขอมลตรงกนวา เปนธรรมเนยม

ปฏบตและพอแมปยาพาท�ามาจนถอกนวาเปนสงทส�าคญละเลยไมไดสวนพระครสทธ

วโรภาส (สมภาษณ, ๒๐ เมษายน ๒๕๕๙) อธบายวา “ของเหลานเปนเครอง

บชาคณพระรตนตรย และครพนไมถอเปนของบชา หากแตเปนเครองประกอบในพธ

ทมหนาทส�าคญ ในงานมงคลทงระดบครอบครวและระดบชมชนจะขาดครพนไมได”

ก)บญพธระดบครอบครว

บญพธในครอบครวหรอระดบครอบครวในทนหมายถง งานบญมงคลพธ

เชนขนบานใหมหรอท�าบญบานเปนตนทงอวมงคลทท�ากนในระดบครอบครวเชน

บญท�าบญอทศสวนกศล งานศพ เปนตน ในบญพธเหลานเจาของบาน เมอนมนต

พระสงฆแลวและก�าหนดวนงานแลว จะตองไปเตรยมเครองพธ มโตะหม บชา

วารสารไทยศกษา ปท ๑๓ ฉบบท ๒ กรกฎาคม - ธนวาคม ๒๕๖๐144

พระพทธรป แจกนดอกไม เชงเทยน และสงทขาดไมไดคอครพน เจาภาพจะตองน�า

ครพนมาดวยเสมอโดยต�าแหนงครพนจะตองอยตอจากพระพทธรปทโตะหมบชาและ

กอนพระสงฆรปท๑ซงเปนสงฆทเปนประธานในพธดงภาพประกอบตอไปน

ภาพท ๑๒ภาพต�าแหนงครพนในบญพธ

ภาพท ๑๑ภาพครพนในงานเฮอนดอ.รองค�าจ.กาฬสนธ

ครพน: สหสวตถศกดสทธกบบทบาทหนาทในวฒนธรรมอสาน 145

จากภาพขางตนท�าใหทราบไดวา ครพนไมไดมบทบาทเฉพาะในงานบญ

ผะเหวดหรองานบญมหาชาตเทานน จะเหนวา ชาวอสานสวนหนงนยมน�าครพนมา

ประกอบพธกรรมในระดบครวเรอนคอหากจะตองมงานบญในระดบครอบครวแลว

สงทขาดไมไดในพธคอครพนและครพนเปนวตถศกดในความคดของชาวบานนนคอ

เมอน�ามาประกอบในพธหรอเจาภาพน�ามาถงทบ�าเพญบญแลวไมนยมน�าไปวางในทไม

เหมาะสมนนคอชาวบานจะปฏบตตอครพนเชนเดยวกบพระพทธรปและมสถานะส�าคญ

เชนเดยวกบพระอปคตทตองเชญมาในพธเพอใหเกดสวสดมงคล และเมอจะตองจด

วางต�าแหนงของครพนในพธจะตองวางไวต�าแหนงกอนประธานสงฆ ดงนน ลกษณะ

เชนนเองควรเชอไดวาครพนเปนวตถศกดสทธทใชเปนเครองประกอบพธส�าคญๆใน

ระดบครอบครว ซงเชนเดยวกน วตถศกดสทธดงกลาวนเองยงนยมตงไวในบญพธ

ส�าคญๆระดบชมชนอกดวย

ข)บญพธระดบชมชน

คอบญในจารต๑๒เดอนแบบดงเดมของชาวอสานเชนบญขาวจเดอน๓

บญผะเหวดหรอบญเทศนมหาชาตเดอน๔บญบงไฟเดอน๖เปนตนซงบญเชนนเปนงาน

ส�าคญทท�ากนและมการหารอรวมกนระหวางผน�าชมชน พระสงฆรวมกบชาวบานใน

พนทตางๆในอสานบญตางๆเหลานชาวอสานถอวาเปนบญใหญทตองมการตระเตรยม

การตลอดถงมความยงยากพอสมควร ประการตอมาบญเชนนไมใชงานบญพธระดบ

ครอบครว จงมการก�าหนดงานบญไว ๒ วนคอ วนโฮมหรอวนรวมบญกบวนงาน

ความหมายของวนโฮม สอถงวนทชาวบานตองมารวมกนตระเตรยมงานพรอมกน

ท วดหรอสถานทส�าหรบบ�าเพญบญพธ ซงการรวมกนเช นนจะเกดก อนวนท

ประกอบพธในวนงานจรง คอวนโฮมมกเกดกอนวนงานจรงๆ ๑ วนนนเอง วนโฮม

นเองเปนวนส�าคญทมกมพธสวดมนตเยน หรอเจรญพระพทธมนต กลาวคอ

กอนวนงานจรงๆชาวอสานมกจะประกอบพธเจรญพระพทธมนตเยนกอนเสมอทเปน

เชนนกเพอความเปนสรมงคลแกผคนในพธและเพอปดเปาอวมงคลอนๆซงรวมไปถง

เหตไมพงประสงค(อปทวนตราย)ทจะเกดแกงานพธเชนลมฝนฟาคะนองอบตเหต

ตางๆทไมพงประสงค

ในงานวนรวมนเองทตองตงครพนไวเสมอ เพอใหเกดสวสดมงคลและท�าให

พธมความศกดสทธ ทเปนเชนนเพราะชาวอสานมกเชอกนวา นอกจากเครองบชา

วารสารไทยศกษา ปท ๑๓ ฉบบท ๒ กรกฎาคม - ธนวาคม ๒๕๖๐146

พทธมนตหรอทอสานเรยกวาคายบญคณซงมกประกอบดวยขนธ๕ดอกไมธปเทยน

อยางละ๕คดอกฝายทแหงแลวเงน๑๐สลงหรอ๙บาทเปนตนสงทส�าคญในพธ

และขาดไมไดคอพระพทธรปทอญเชญมาตงบนโตะหมบชาและครพน เมอเปนเชนน

ครพนจงไมเพยงท�าหนาทเปนเครองประกอบพธเทานน หากแตเปนวตถส�าคญทม

สถานะคลายๆกบสงคมครองในพธเชนเดยวกบการท�าบญพระเวสสนดรหรอเทศน

มหาชาตทตองมการเชญพระอปคตคมครองในพธซงเปนพธส�าคญทขาดไมไดซงมก

จะตองมหอพระอปคตและเชญพระอปคตเขาสหอกอนวนงานหนงวนคอวนรวมโดยจะ

ตองมพธแหอญเชญใหมาปกปกรกษาในงานเพอใหงานบญไรอปสรรคเกดสวสดมงคล

ส�าหรบพธและผคนทมารวมในพธ(พระอรยานวตร,๒๕๐๖:๒๒-๒๔)

๒. ครพนกบบทบาทหนาทเครองปกปกรกษาพธ

ในตอนเยนจะมการแหพระอปคต เปนการท�าพธใหมความศกดสทธไมให

อนตรายเกดขน พระครเกษมบญสร (สมภาษณ, ๒๓ ธนวาคม ๒๕๕๙) อธบายวา

สมยกอนเมอพระยามาร คอ ทาวปรมตวสวตต เปนมจฉาทฐคอยกอกวนการท�ากศล

ตางๆ ของพระพทธเจาและเหลาพระสาวก ตอนหลงแมพญามารจะเปนสมมาทฐ

แลว แตยงมเทวดาตนอนเปนมจฉาทฐ อาจมากอกวนงานเทศนมหาชาตได

ซงอาจจะท�าใหฟารองฟาผา ลมพดกระโชกรนแรงน�าทวม ไฟไหม หรอมเหตตางๆ

เกดขนได จงเชญพระอปคตเขามารกษาในงานเพอเปนอบายสรางความปลอดภย

และอบอนใจแกสาธชนทมารวมท�าบญ แตยงไมมการเทศนคาถาพน ประเดน

ดงกลาวนเองสอดคลองกบขออธบายทพระครวชยกตตคณ อธบายวา ในงานพธ

ส�าคญๆ เชน เทศนผะเหวด ท�าบญเบกบาน ท�าบญขาวจ เปนตน ในวนสวดมนต

วนแรกตองตงครพนไวเสมอ โดยเฉพาะงานบญใหญคองานเทศมหาชาต โดยในงาน

เทศนมหาชาตบางปทมภยแลงหรอปทมทพภกขภยและฉาตกภย (ภยคออาหาร

หายากและภยคอความอดอยาก ขาวยากหมากแพง) ในเขตอ�าเภอกนทรวชย

ประชาชนชาวพทธไมตองเตรยมเครองรอยเครองกนในพธเทศนมหาชาต หากแต

น�าเอาครพนเทานนไปตงในพธ ปนนกใหจดเทศนมหาชาตไดตลอดไปไมมผลกระทบ

ใดๆ และประชาชนก เ ชอกนว าไม ต องม เครองบชาคาถาพนครบถ วนก ได

ขอเพยงมครพนในพธ

ครพน: สหสวตถศกดสทธกบบทบาทหนาทในวฒนธรรมอสาน 147

พระครวชยกตตคณ (สมภาษณ,๒๙พฤศจกายน๒๕๕๙)อธบายเพมเตม

ถงประเดนเดยวกนนวาครพนเปนสงทมมาคกบวฒนธรรมและพธบญในอสานมานาน

แมวาครพนจะมทมาและก�าเนดจากประเพณและแนวคดเรองเครองรอยเครองพน

ในงานบญมหาชาต แตครกนทสรางขนมานเองตอมากลายเปนวตถศกดสทธ

และมบทบาทหนาทตอชาวบานและชาวพทธในภาคอสานในฐานะคลายๆกบพระพทธรป

หากแตไมใชสญลกษณทเทยบไดกบพระพทธเจา ทกลาวเชนนเพราะในงานมงคล

หรองานบญทตองการความศกดสทธ ครพนจะอยต�ากวาพระพทธรปและมสถานะ

คลายกบพระอปคตรกษาพธ ดงนน ทส�าคญทสดงานพธทงในระดบครวเรอน

หรอชมชน ของทขาดไมไดในพธคอครพน ซงเมอขาดแลวจะท�าใหร สกไดว า

พธบญนนจะบกพรองไป อาจจะไดบญไมเตมท ชาวบานจงมกเชอกนวา พธกรรม

ในงานบญทนนๆ จะไมราบรนหรอเปนงานบญทพรองหรอไมประสบผลส�าเรจไป

กม เมอเปนเชนนจงท�าใหนาเชอไดวา ครพนมสถานะเชนเดยวกบพระอปคตเมอ

ผานพธบญผะเหวดแลว และมบทบาทหนาทเปนเครองประกอบพธทส�าคญขาดไมได

ดงนนครพนจงเปนวตถศกดสทธทเปนสวนหนงของระบบความเชอและวฒนธรรมพทธ

ศาสนาในอสาน

เมอเสรจงานบญพธแลวครพนจะเปนของศกดสทธ ดงนน การเกบรกษา

ครพนตองเกบไวขางๆ หรอบนโตะหมบชาแตตงวางไวในล�าดบทต�ากวาพระพทธรป

เพราะเชอกนวาเปนของศกดสทธมพลงอ�านาจ ตอมาเมอเสรจงานบญแลวพระสงฆ

และฆราวาส ทายกทายกาในอสานสวนมากมกเกบรกษาครพนไวท “หนาครอง”

กลาวคออาสนสงฆส�าหรบเจาอาวาส ซงผหญงจะขนไปทหนาครองไมไดเพราะถอวา

เปนการลบหล หนาครองมกเปนพนทกนออกตางหากจากทนงทวไปในกฏเจาอาวาส

หนาครองเปนทสงวนไวส�าหรบเจาอาวาสหรอพระทมอายพรรษาหรอคณวฒสงนง

เปนพนทเพอใหพระรปอนๆท�าความเคารพกราบไหวอยางเหมาะสมสถานทดงกลาว

นยมใชเปนทตงทเกบครพนเพอของศกดสทธจะไดไมไปปนกบสงอน (พระคร

วชยกตตคณ,สมภาษณ๒๙พฤศจกายน๒๕๕๙)ดงภาพประกอบตอไปน

วารสารไทยศกษา ปท ๑๓ ฉบบท ๒ กรกฎาคม - ธนวาคม ๒๕๖๐148

ภาพท ๑๔ภาพพระครวชยกตตคณอธบายเรองครพน

ภาพท ๑๓ภาพครพนวดสวรรณมงคล

ครพน: สหสวตถศกดสทธกบบทบาทหนาทในวฒนธรรมอสาน 149

จากขอมลขางตนท�าใหเหนวา เมอผานพธงานบญเทศนผะเหวดแลว ครพน

ไมเพยงมบทบาทหนาทในการรกษาพธคลายๆพระอปคตเทานนหากแตยงมต�าแหนง

ส�าหรบตงหรอวางในทๆ เหมาะสม กลาวคอ ตองวางไวทนงหรออาสนสงฆส�าหรบ

เจาอาวาส โดยนยนเองครพนจงมสถานะเชนเดยวกบพระสงฆรปหนง นนเพราะ

ครพนนยมวางและจดทใหอยดวยความเคารพเชนเดยวกบสงหรอวตถทพทธศาสนกชน

เคารพ เมอเปนเชนน ครพนมบทบาทหนาทคลายกบของประกอบพธและคมครอง

คลายกบพระอปคต หรอพระสงฆทมพรรษามากอยางเจ าอาวาสในแง มต

ของทตงและต�าแหนงทอยประเดนเชนนเองท�าใหเหนวาครพนเปนสงทสะทอนใหเหน

ระบบความเชอของผคนสวนหนงในอสานทเชอวาครพนมความศกดสทธ ดงนน

ระบบความเชอดงกลาวนเองจงนาจะท�าใหครพนมทงบทบาทหนาทส�าคญและต�าแหนง

ทตงชดเจนหรอเดนชดอกดวย

บทสรป

จากทกลาวมาทงหมดสามารถสรปไดวาครพนคอวตถศกดสทธในวฒนธรรม

พทธศาสนาอสานกลาง โดยเฉพาะอยางยงในพนทจงหวดกาฬสนธ รอยเอดเกอบ

ทกวด และมหาสารคามบางพนททมกมวตถดงกลาวไวประจ�าเพราะถอกนวาเปนของ

ศกดสทธส�าคญ และหากไมมประจ�าวดเมอจะตองท�าบญส�าคญจะตองยมจากวดทม

ครพน เดมครพนเปนวตถทบรรจเครองรอยเครองพน เชน ดอกบวตางๆ หมากพน

พลพนดอกไมนานาพรรณบหรพนมวนเปนตนถกสรางขนมาเพอใชในพธเทศนผะเหวด

หรอเทศนมหาชาตอนเปนบญพธทท�าขนในเดอนสตามจนทรคต ตามคตถอวาท�าขน

เพอเปนเครองสกการะบชาพระคาถา๑๐๐๐พระคาถาในเวสสนดรชาดกในเทศกาล

เทศนมหาชาตหรอบญผะเหวดจะตองตงครพนไวในพธ ๑ ค หรอ ๒ ค ตอมาวตถ

ดงกลาวไดด�ารงอยและมหนาทส�าคญในฐานะเครองปองกนอปทวนตรายในพธกรรม

ของชาวอสานทงบญพธระดบครอบครวเชนสวดมนตเยนงานเฮอนดขนบานใหม

เปนตน รวมถงบญพธระดบชมชน เชน บญขาวจ งานบญคมหรอบญเบกบาน งาน

บญบงไฟเปนตน

บทบาทหนาททส�าคญของครพนคอเปนเครองตานทานและปองกน

อนตรายทจะเกดมขนในพธและมไวเพอปองกนอปมงคลอนๆทจะบงเกดขนขณะท�าพธ

วารสารไทยศกษา ปท ๑๓ ฉบบท ๒ กรกฎาคม - ธนวาคม ๒๕๖๐150

และเสรมสวสดมงคลใหแกผรวมพธประเดนส�าคญตอมาคอครพนมบทบาทหนาทเปน

วตถแทนเครองรอยเครองพนในงานบญเดอนสในปทไมสามารถจดเครองบชาคาถาพน

อยางอนเชนดอกไมหมากพลดอกบวดอกสะแบงดอกโนเปนตนหรอหาเครอง

สกการบชา ๑๐๐๐ สงไมได จะตองตงครพนไวในพธ โดยถอและเชอถอวาไดท�าการ

บชาครบถวนแลว นอกจากครพนจะท�าหนาทเปนอารกษวตถในพธ และท�าหนาท

ปกปกรกษางานพธทมงหวงความส�าเรจสงแลว ครพนยงไดรบความเคารพนบถอ

ไมตางจากพระอปคตหรอพระสงฆเถระองคหนงๆ ทวไป เพราะปรากฏวาต�าแหนง

ส�าหรบตงครพนในพธกรรมส�าคญของชาวอสานมกจะตงกนทโตะหมบชารวมกบ

พระพทธรปและนยมตงไวกอนหรอเหนอทนงส�าหรบเจาอาวาสแตต�ากวาพระพทธรป

อกทงเมอเสรจพธแลวยงมกไดรบการเกบรกษาไวบรเวณอาสนสงฆในศาลาการเปรยญ

แตละวดดงนนครพนในมตวฒนธรรมอสานจงไมใชเพยงวตถในพธทวไปหากแตเปน

วตถศกดสทธทผานงานพธในบญผะเหวดหรอเทศนมหาชาตเดอน ๔ (จนทรคต)

เมอผานพธแลวมบทบาทหนาทคลายกบพระอปคตททายกจะตองไดรบการเชญมา

ประดษฐานในพธและเมอใชในบญระดบชมชนและครอบครวครพนมสถานะเชนเดยว

กบพระสงฆทมอายพรรษามากกวารปอนๆ เชนเจาอาวาสและมสถานะเปนเชนเดยว

กบพระเครองหรอวตถมงคลศกดสทธทควรแกการเคารพนนเอง

บรรณานกรม

ธนตอยโพธ.(๒๕๑๔).ต�านานเทศนมหาชาตและแหลเครองเลนมหาชาตบางแหล.

พระนคร:ศวพร.

วมลพรรณปตธวชชย.(๒๕๑๖).ฮตสบสอง.กรงเทพฯ:มหาชน.

อรยานวตร,พระ.(๒๕๐๖).ระเบยบโบราณประเพณท�าบญ [มปท.]

ภาษาลาว

วรจตตะมหาเถระ[สาทใหญค�าจนวระจต],พระ.(๑๙๙๑).มาลยแสน.ม.ป.ท.

ครพน: สหสวตถศกดสทธกบบทบาทหนาทในวฒนธรรมอสาน 151

เอกสารใบลาน

มาลยแสน.ใบลานอกษรธรรมอสานภาษาอสานฉบบพอด�าสรรคสมบตบานทงโปรง

อ.อบลรตนจ.ขอนแกนจ�านวน๑ผก

สมภาษณ

เกษมบญสร,พระคร.(๑๕มกราคม๒๕๖๐).สมภาษณ.เจาอาวาสวดทกษณ

ต.บานโสกอ.คอนสวรรคจ.ชยภม.

เทพสารเมธ,พระ.(๑๙มนาคม๒๕๕๙).สมภาษณ.เจาอาวาสวดประชานยมเจาคณะ

จงหวดกาฬสนธ(ธรรมยต)จ.กาฬสนธ.

ประมวลอธปญโญ,พระอธการ.(๑๒มนาคม๒๕๕๙).สมภาษณ.เจาอาวาสวดโกก

กลางอ.พนมไพรจ.รอยเอดนสตมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณสาขาวชา

พระพทธศาสนา วทยาลยสงฆรอยเอด.

ปรยตธรรมวตร, พระคร. (๒๑ มนาคม ๒๕๕๙). สมภาษณ. นสตมหาวทยาลย

มหาจฬาลงกรณ สาขาวชาพระพทธศาสนา รองเจาคณะอ�าเภอศรสมเดจ

จ.รอยเอด.

วชยกตตคณ,พระคร.(๑๖ธนวาคม๒๕๕๙).สมภาษณ.อดตเจาคณะอ�าเภอกนทรวชย

อาย๘๑ปเจาอาวาสวดสวรรณมงคลบานคนธาจ.มหาสารคาม.

วจตรอาจค�าไพร.(๑๙มนาคม๒๕๕๙).สมภาษณ.ทายกและหวหนาอบาสกอบาสกา

อ.พนมไพรจ.รอยเอด

สมฤทธ มขภกด. (๓๑ มนาคม ๒๕๕๙). สมภาษณ. ไวยาวจกรวดสวางเหลาออย

อาย๗๕ปต.เหลาออยอ�าเภอรองค�าจ.กาฬสนธ.

สทธวโรภาส, พระคร. (๒๐ เมษายน ๒๕๕๙). สมภาษณ. เจาอาวาสวดทาสะแบง

รองเจาคณะอ�าเภอทงเขาหลวงจ.รอยเอด.