isparta İlİ ÖrneĞİnde alevİ bektaŞİ nefeslerİtez.sdu.edu.tr/tezler/ts03089.pdf ·...

T.C.

SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

İSLAM TARİHİ VE SANATLARI ANABİLİM DALI

ISPARTA İLİ ÖRNEĞİNDE ALEVİ-BEKTAŞİ NEFESLERİ

Mesut GÖL

1430208520

YÜKSEK LİSANS TEZİ

DANIŞMAN

Dr. Öğr. Üyesi Cenk CELASİN

ISPARTA – 2019

iii

(GÖL, Mesut, Isparta İli Örneğinde Alevi-Bektaşi Nefesleri, Yüksek Lisans Tezi,

Isparta, 2019)

ÖZET

Alevi-Bektaşi toplumunun ritüellerinde müziğin ne kadar önemli bir yer tuttuğu

bilinmektedir. Kendi inançları doğrultusunda kutsal sayılan On İki İmam anlayışı, On İki

Hizmet olgusunu da ortaya çıkarmıştır. On İki Hizmette önder olan Dede’den sonra en

önemli hizmetlerin başında zakirler gelmektedir. Alevi-Bektaşi nefeslerini söz ve müzik

ile aktarımını yapan zakirler genellikle bağlama çalmaktadırlar. Cem törenlerinde,

kendilerine ayrılan bölümde Alevi-Bektaşi nefeslerini icra eden zakirler kültürlerini hem

korumakta, hem de diğer nesillere aktarmaktadırlar. Bu çalışma, Isparta İli kapsamında

seçilmiş olan örnekler üzerinden Alevi-Bektaşi toplumunun cem törenlerinde icra edilen

nefesleri kapsamaktadır. Isparta İli Gönen İlçesi, Körküler Kasabası, Aliköy, Gümüşgün

Köyü, Yakaören Köyü, Uluğbey Köyü, Çünür Mahallesi ve Turan Mahallesi ile ilgili

görüşmeler doğrultusunda deneyimlenen ve/veya tespit edilen eserler notaya alınmıştır.

Anahtar Kelime: Alevi-Bektaşi, Isparta, Nefes.

iv

(GÖL, Mesut, Alevi-Bektashi Nefeses in the Sample of Isparta City, Master’s

Thesis, Isparta, 2019)

ABSTRACT

It’s known that music has a very important place in the rituals of Alevi-Bektashi

society. On İki İmam insight that is thought as a sacred in their belief also found out On

İki İmam service fact. After the “Dede” who is a leader in On İki services, the most

important services are Zakirs. Zakirs who transfer to the Alevi-Bektashi nefeses with the

lyrics and music usually play bağlama. Zakirs who perform Alevi-Bektashi nefeses in the

section reserved for them during Cem ceremonies both protect their culture and transfer

them to other generations. This study covers the nefeses performed in Cem ceremonies

of Alevi-Bektashi society through the selected samples in Isparta city. The interviews that

personaly experienced and/or identified in the context of; Gönen country, Körküler town,

Aliköy, Gümüşgün, Yakaören and Uluğbey villages, Çünür and Turan neighbourhoods

were notated.

Keywords: Alevi-Bektashi, Isparta, Nefes.

v

İÇİNDEKİLER

TEZ SAVUNMA TUTANAĞI ........................................................................................ i

YEMİN METNİ .............................................................................................................. ii

ÖZET ............................................................................................................................... iii

ABSTRACT .................................................................................................................... iv

İÇİNDEKİLER ............................................................................................................... v

KISALTMALAR .......................................................................................................... vii

ŞEKİLLER ................................................................................................................... viii

ÖN SÖZ ............................................................................................................................ x

GİRİŞ ............................................................................................................................... 1

BİRİNCİ BÖLÜM

ALEVİ-BEKTAŞİ NEFESLERİ

1. ALEVİLİK ............................................................................................................... 4

2. BEKTAŞİLİK .......................................................................................................... 5

3. NEFES ...................................................................................................................... 7

4. ALEVİ-BEKTAŞİ NEFESLERİ .......................................................................... 10

4.1. Düvazdeh İmam ................................................................................................ 11

4.2. Mersiye ............................................................................................................. 12

4.3. Mani .................................................................................................................. 14

4.4. Semah ............................................................................................................... 16

4.5. Ayin-i Cem ....................................................................................................... 19

5. ALEVİ-BEKTAŞİ MUSİKİSİNİN BİLEŞENLERİ .......................................... 20

5.1. Alevi-Bektaşi Musikisinde Melodik Yapı ........................................................ 20

5.2 Alevi-Bektaşi Nefeslerinde Ritim ...................................................................... 22

6. ALEVİ-BEKTAŞİ ŞAİRLERİ ............................................................................. 23

6.1. Abdal Musa ....................................................................................................... 24

6.2. Balı Sultan ........................................................................................................ 25

6.3. Hatayi ................................................................................................................ 26

6.4. Pir Sultan Abdal ................................................................................................ 27

6.5. Seyrani .............................................................................................................. 28

İKİNCİ BÖLÜM

ISPARTA İLİNDE ALEVİ-BEKTAŞİ NEFESLERİ KAPSAMINDA YAPILMIŞ

OLAN ÇALIŞMALAR

1. GÖNEN’DE YAPILMIŞ OLAN ÇALIŞMA ...................................................... 30

2. ÇÜNÜR’DE YAPILMIŞ OLAN ÇALIŞMA ...................................................... 38

3. TURAN MAHALLESİ’NDE YAPILMIŞ OLAN ÇALIŞMA .......................... 46

4. ALİKÖY’DE YAPILMIŞ OLAN ÇALIŞMA .................................................... 52

5. YAKAÖREN’DE YAPILMIŞ OLAN ÇALIŞMA ............................................. 62

6. GÜMÜŞGÜN’DE YAPILMIŞ OLAN ÇALIŞMA ............................................. 68

7. ULUĞBEY’DE YAPILMIŞ OLAN ÇALIŞMA ................................................. 74

8. KÖRKÜLER’DE YAPILMIŞ OLAN ÇALIŞMA ............................................. 80

9. TEZ KAPSAMINDA YAPILAN GÖRÜŞMELERİN

DEĞERLENDİRİLMESİ .................................................................................... 84

vi

SONUÇ ........................................................................................................................... 92

KAYNAKÇA ................................................................................................................. 95

EKLER ........................................................................................................................... 98 EK1: Isparta İli Haritası: Çalışma kapsamında görüşme yapılan pilot bölgeler ......... 98

EK2: Çalışma kapsamında yapılmış olan görüşmelerde yöneltilen sorular ................ 99

ÖZGEÇMİŞ ................................................................................................................. 100

vii

KISALTMALAR

a.g.e : Adı Geçen Eser

a.g.m : Adı Geçen Makale

a.g.t : Adı Geçen Tez

a.g.y : Adı Geçen Yer

C. : Cilt

Dr. : Doktor

E.T. : Erişim Tarihi

Gör. : Görevlisi

Haz. : Hazırlayan

Hz. : Hazreti

Öğr. : Öğretim

Röp. : Röportaj

s. : Sayfa

Sy. : Sayı

viii

ŞEKİLLER

Şekil 2.1. Bu Alemin Sırrı Nihandan Geçtim Adlı Eserin Notası ................................... 30

Şekil 2.2. Fotoğraf: Mustafa Özgün ............................................................................... 30

Şekil 2.3. Geldi Vedalaştı Bir Zülfü Siyah Adlı Eserin Notası ....................................... 32

Şekil 2.4. Fotoğraf: Mustafa Özgün (Solda) .................................................................. 32

Şekil 2.5. Geyik Adlı Eserin Notası ................................................................................ 34

Şekil 2.6. Fotoğraf: Mustafa Özgün ............................................................................... 34

Şekil 2.7. Ne Güzel De Yerde Meskenin Adlı Eserin Notası ......................................... 36

Şekil 2.8. Fotoğraf: Emre İçöz ....................................................................................... 36

Şekil 2.9. Güzel De Şahtan Bize Bir Dolu Geldi Adlı Eserin Notası ............................. 38

Şekil 2.10. Fotoğraf: Uğur Aşık ..................................................................................... 38

Şekil 2.11. Kerbela Adlı Eserin Notası ........................................................................... 40


Şekil 2.13. Medet Ey Allah’ım Medet Adlı Eserin Notası ............................................. 42


Şekil 2.15. Nevruz Adlı Eserin Notası ............................................................................ 44


Şekil 2.17. Allah’ım Allah’ım Kadir Allah’ım Adlı Eserin Notası ................................ 46

Şekil 2.18. Allah’ım Allah’ım Kadir Allah’ım Adlı Eserin Notası (devamı) ................. 47

Şekil 2.19. Fotoğraf: İsmail Aşık ................................................................................... 47

Şekil 2.20. Dönmem Sana Felek Canımı Alsa Adlı Eserin Notası ................................. 49

Şekil 2.21. Dönmem Sana Felek Canımı Alsa Adlı Eserin Notası (devamı) .................. 50

Şekil 2.22. Fotoğraf: İsmail Aşık ................................................................................... 50

Şekil 2.23. Ala Gözlü Şah Hüseynim Adlı Eserin Notası ............................................... 52

Şekil 2.24. Fotoğraf: Mustafa Sevim ............................................................................. 52

Şekil 2.25. Allah Bir Muhammed Ali Aşkına Adlı Eserin Notası .................................. 54

Şekil 2.26. Fotoğraf: Zeliha Sevim ................................................................................ 54

Şekil 2.27. Bir Zalım Taşladı Beni Adlı Eserin Notası ................................................... 56

Şekil 2.28. Fotoğraf: Zeliha Sevim ................................................................................ 56

Şekil 2.29. Fırsat Elde İken Bir Amel Kazan Adlı Eserin Notası ................................... 58

Şekil 2.30. Fotoğraf: Gülsüm Uslu ................................................................................ 58

Şekil 2.31. Muhabbet Açılsın Cemal Görülsün Adlı Eserin Notası ................................ 60

Şekil 2.32. Fotoğraf: Ahmet Demirtaş ........................................................................... 60

Şekil 2.33. Çekilip Kırklara Vardım Adlı Eserin Notası ................................................ 62

Şekil 2.34. Fotoğraf: Muharrem Köylü .......................................................................... 62

Şekil 2.35. Çıktım Kırklar Yaylasına Adlı Eserin Notası ............................................... 64


Şekil 2.37. Gurbanlar Tığlanıp Gülbenk Çekildi Adlı Eserin Notası ............................. 66


Şekil 2.39. Divane Gönlümüz Geçmez Güzelden Adlı Eserin Notası ............................ 68

Şekil 2.40. Fotoğraf: Fatıma Özer .................................................................................. 68

ix

Şekil 2.41. Hak Nasip Eylese Dergaha Varsam Adlı Eserin Notası ............................... 70

Şekil 2.42. Fotoğraf: Kadir Tekin .................................................................................. 70

Şekil 2.43. Sabah Seherinde Cümbüşe Geldim Adlı Eserin Notası ................................ 72

Şekil 2.44. Fotoğraf: Kadir Tekin (Sağda) ..................................................................... 72

Şekil 2.45. Saadetli Yarin Nazar Kıldığı Adlı Eserin Notası .......................................... 74

Şekil 2.46. Fotoğraf: Veysel Köse ................................................................................. 74

Şekil 2.47. Şu Yalan Dünyada Üstad Bulmadım Adlı Eserin Notası ............................. 76


Şekil 2.49. Turnalar Adlı Eserin Notası .......................................................................... 78


Şekil 2.51. Mihmanlar Siz Bize Sefa Geldiniz Adlı Eserin Notası ................................. 80

Şekil 2.52. Fotoğraf: Kemal Kahraman ......................................................................... 80

Şekil 2.53. Muhammed Ali’nin Darına Durdum Adlı Eserin Notası .............................. 82

Şekil 2.54. Fotoğraf: Kemal Kahraman ......................................................................... 82

x

ÖN SÖZ

Türk din musikisinde Alevi-Bektaşi nefeslerinin önemli bir yeri olduğu

bilinmektedir. Isparta ilinde Alevi-Bektaşi topluluklarının cem törenlerinde sıklıkla icra

ettikleri eserler üzerinde çalışılmıştır.

Bu çalışma Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İslam Tarihi

ve Sanatları Anabilim Dalı’nda “Yüksek Lisans Tezi” olarak hazırlanmıştır.

Kültür tarihi içerisinde önemli bir yere sahip olan Alevi-Bektaşi nefesleri aynı

zamanda bu toplumun inanç değerlerini de ifade etmekte olup, bu anlamda çok önemli

şairler yetiştiği görülmüştür. Çalışmamızın içerisinde bu şairlerden bazılarına da

değinilmeye çalışılmıştır. Yine çalışmamızda, nefes, mersiye, düvazdeh imam, mani ve

semah gibi formlar ele alınmış, Alevi-Bektaşi şairlerinin bazılarının hayatları ve

şiirlerinden örnekler verilmiştir.

Görüşme ve belgesel tarama yönteminin kullanılmış olduğu bu çalışmada;

Mustafa Özgün ve Emre İçöz ile Gönen ilçesinde 14.04.2019’da, Çünür Mahallesi ile

ilgili olarak Uğur Aşık ile 18.04.2019’da, Muharrem Köylü ile Yakaören Köyünde

21.04.2019’da, İsmail Aşık ile Turan Mahallesinde 21.04.2019’da, Kemal Kahraman ile

Yalvaç İlçesi Körküler Kasabasında 23.04.2019’da, Mehmet Er ile Senirkent İlçesi

Uluğbey Kasabasında 23.04.2019’da, Mustafa Sevim, Zeliha Sevim, Gülsüm Uslu ve

Ahmet Demirtaş ile Aliköy’de 25.04.2019’da, Gümüşgün Köyü ile ilgili olarak Kadir

Tekin ile 14.05.2019’da görüşmeler yapılmıştır. Ayrıca, Kadir Tekin video arşivinde yer

alan Fatıma Özer’e ait bir kayıttan da faydalanılmıştır.

Bu çalışmadaki katkı ve desteklerinden dolayı danışmanım Dr. Öğr. Üyesi Cenk

CELASİN’e, tecrübe ve bilgilerinden yararlandığım değerli hocam Öğr. Gör. Erdoğan

ATEŞ’e, Doç. Dr. Gökhan ÖZDEMİR’e ve Öğr. Gör. Gökhan ÇAĞIRGAN’a teşekkürü

bir borç bilirim.

1

GİRİŞ

Türk Din Musikisi, içinde barındırdığı formlar bakımından çok geniş bir

yelpazeye sahiptir. Alevi-Bektaşi törenlerinde icra edilen nefesler de önemli formlardan

biridir.

Alevi-Bektaşi kültürü içerisinde önemli bir yer tutan nefesler, coğrafi kesimlere

göre farklı adlar almasına karşın, genel olarak ayet, kelam ve deyiş terimleriyle anılmakta,

ayrıca, kavramın sözlü kültürde algılanışına bakıldığında, Düvaz-İmam, Miraçlama,

Semah, Mersiye, Ali, On İki İmam, Kerbela, Hacı Bektaş, Tevella, Teberra, Üçleme,

Devriye, Tarikata Bağlılık ve Yollarını Öğrenme gibi çeşitli konu başlıkları ile anıldığı

da bilinmektedir. Nefes kavramına anlam olarak yüklenen bu geniş çerçeve, bu şiirlere

Alevi-Bektaşi kültüründe verilen önemi de yansıtmaktadır1.

Nefesler, yaygın olarak cem törenlerinde ve bağlama eşliğinde söylenmekte olup,

bu törenler dışında da, bir nedenle topluluk oluşmuşsa, orada gerek sazlı gerekse sazsız

olarak da icra edilebilmekte ve Nefeslerde esas olan ve öne çıkarılan, söylenenlere mistik

bir derinlik kazandıran “nefes”ten gelen ahenkli ses olarak karşımıza çıkmaktadır2.

Nefeslerde ele alınan konular, Alevi-Bektaşi inancının içeriğini de gözler önüne

sermektedir. Yoğun olarak, Tanrı sevgisi, tasavvuftaki vahdet-i vücut kavramı; Hz.

Muhammed, Hz. Ali ve On İki İmam’a övgülerin yanı sıra başka Alevi-Bektaşi uluları

için; örneğin Hacı Bektaş-i Veli ve insanı iyiye, güzele götürme yolları anlatılmakta, bu

bakımdan Hz. Muhammed için söylenen na’atlara ve Hz. Ali için söylenen methiyelere

de nefes denilmektedir3.

Biçim olarak bakıldığında yaygın olarak 8 ve 11 heceli koşma tarzında söylenmesi

yanında, gazel ve aruz ile söylenmiş örnekleri de bulunmakta olup, hece ile söylenmiş

nefeslerde dörtlük sayısı 3-7 arasında değişmekte, 7 heceden fazla olanlar devriye

niteliğinde olduğu da bilinmektedir4.

1 Erdoğan Ateş, “Alevi-Bektaşi Musıkisine Güfte Melodi ve Ritim Açısından Bir Bakış”, SDÜ İlahiyat

Fakültesi Yayınları, Uluslararası Bektaşilik-Alevilik Sempozyumu, Isparta, 2005, s.1. 2 Ateş, a.g.e., s.1. 3 Ateş, a.g.e., s.1. 4 Ateş, a.g.e., s.1.

2

Alevilik ve Bektaşilik hakkındaki önemli çalışmalar arasında şunlar sayılabilir;

Alevi Kimliği ve Anadolu Aleviliği Üzerine Bir Deneme5, Tarihi ve Kültürel Boyutlarıyla

Türkiye’de Aleviler Bektaşiler6, Türk İslam Edebiyatında İlahiler Nefesler ve

Devriyeler7, Bektaşi Nefesleri Üzerine Makamsal Bir İnceleme8, Alevi-Bektaşi ve

Tahtacı Nefesleri9, Alevi-Bektaşi Geleneğinde Düvazlar-Düvazimamlar10, Alevi-Bektaşi

Kültüründe Aşıklar ve Nefesler11, Alevi-Bektaşi Edebiyatı ve Müziğinin Oluşumu

Balkanlardaki Yansıma ve Uygulamaları12, Alevilikte Düvazimamlar ve Şah İbrahim

Veli Ocağı’ndaki Örnekleri13, Geçmişten Günümüze Alevi-Bektaşi Kültürü14, Alevi-

Bektaşi Menakıbnamelerine Göre Alevilik15, Mekanda Alevilik16, Alevilik ve

Bektaşiliğin Düşünsel Temelleri17, Pir Sultan Abdal Dergisinde Sunulan Alevilik18,

Alevilikte Hak Muhammed Ali İnancı19, Din Fenomenolojisi Bağlamında Bektaşilik

5 Sayın Dalkıran, “Alevi Kimliği ve Anadolu Aleviliği Üzerine Bir Deneme”, Ekev Akademi Dergisi,

yıl: 6, Sayı 10, Erzurum, 2002. 6 İsmail Kurt, Seyid Ali Tüz, Tarihi ve Kültürel Boyutlarıyla Türkiye’de Aleviler Bektaşiler Nusayriler,

Ensar Neşriyat, İstanbul, 1999. 7 Murat Özgökmen, “Türk İslam Edebiyatında İlahiler Nefesler ve Devriyeler”, Selçuk Üniversitesi İslam

Tarihi ve Sanatları Ana Bilim Dalı Türk İslam Edebiyatı Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, Konya, 2009. 8 Yavuz Şen, “Bektaşi Nefesleri Üzerine Makamsal Bir İnceleme”, Bilig Dergisi, Sayı 85, 2018. 9 Yusuf Ziya Yörükhan, Alevi Bektaşi ve Tahtacı Nefesleri, Ötüken Yayınları, Ankara, 2006. 10 Fatih İyiyol, Alevi Bektaşi Geleneğinde Düvazlar Düvazimamlar, Uluslararası Araştırmalar Dergisi, Cilt

6, Sayı 27, 2013. 11 Metin Turhan, Alevi Bektaşi Kültüründe Aşıklar ve Nefesler, Alevilik Araştırma Dergisi, Cilt 8, Sayı 5,

2013. 12 Necdet Kurt, Alevi Bektaşi Edebiyatı ve Müziğinin Oluşumu Balkanlardaki Yansıma ve Uygulamaları,

Balkanlardaki Bektaşilik ve Bektaşi Edebiyatı Sempozyumu, Kosova-Prizen, 2015. 13 Yusuf Başaran, Alevilikte Düvazimamlar ve Şah İbrahim Veli Ocağındaki Örnekleri, İTÜ Sosyal Bilimler

Enstitüsü Müzikoloji ve Müzik Teorisi Ana Bilim Dalı Müzikoloji Programı Yüksek Lisans Tezi, İstanbul,

2016. 14 Mehmet Yazıcı, Geçmişten Günümüze Alevilik, I. Uluslararası Sempozyumu, Bingöl Üniversitesi

Yayınları, Bingöl, 2014. 15 Muharrem Erdem, Alevi Bektaşi Menakıbnamelerine Göre Alevilik, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler

Enstitüsü Temel İslam Bilimleri Ana Bilim Dalı Mezhepleri Tarihi Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, Ankara,

2018. 16 Yelda Yürekli, Mekanda Alevilik, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyoloji Ana Bilim

Dalı Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 2018. 17 Hatice Keleş, Alevilik ve Bektaşiliğin Düşünsel Temelleri, Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler

Enstitüsü Felsefe Ana Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, Kırıkkale, 2013. 18 Hacer Tuna, Pir Sultan Abdal Kültür Sanat Dergisinde Sunulan Alevilik, İstanbul Üniversitesi Sosyal

Bilimler Enstitüsü Temel İslam Bilimleri Ana Bilim Dalı İslam Mezhepleri Tarihi Bilim Dalı Yüksek

Lisans Tezi, İstanbul, 2011. 19 Sümeyra Yakar, Alevilikte Hak Muhammed Ali İnancı, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü

Temel İslam Bilimleri Ana Bilim Dalı İslam Mezhepleri Tarihi Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, İstanbul,

2011.

3

Tokat İli Örneği20, Bektaşilik ve Bektaşi Nefeslerinde Dini Muhteva21, Tasavvuf ve

Musiki-Mevlevilik ve Bektaşilikte Semalar22dır.

Öte yandan, Isparta İl’inde cem evlerinde ibadetler gerçekleştirilmekte olup,

çalışmamız kapsamında Isparta’da Alevi-Bektaşi gruplarının bulunduğu Gönen İlçesi,

Çünür Mahallesi, Turan Mahallesi, Aliköy, Gümüşgün Köyü, Yakaören Köyü, Uluğbey

Köyü, Körküler köyü ele alınmıştır.

Görüşme ve belgesel tarama yönteminin kullanılmış olduğu bu çalışmada, çeşitli

belgelerin yanı sıra, derleme çalışması sırasında kaynak kişilere yöneltilen sorulara

verilen her bir cevap ilgili bölümde ayrı ayrı ele alınmış, ayrıca, Kadir Tekin video

arşivinde yer alan Fatıma Özer’e ait bir kayıttan da faydalanılmış, elde edilen eserlerin

diktesi yapılmış ve 26 eser nota yazım programında düzenlenmiştir.

Söz konusu yerleşimlerle ilgili olarak görüşme fırsatı bulunan kişilerin sunmuş

oldukları bilgi ve eserler doğrultusunda hareket edilmiştir. Ayrıca yapılan görüşmelerde

geçmişte icra edilen nefeslere ait ikinci elden bilgilere ulaşılmışsa da özel arşivde yer alan

bir eserin dışında bizzat deneyimlenen eserler tez içinde vurgulanmıştır. Öte yandan bu

görüşmeler bize, bu yerleşim yerlerinde nefesleri yaşatan kişilerin bu konudaki

görüşlerini sunması açısından da önemlidir.

20 Burhan Çetin, Din Fenomenolojisi Bağlamında Bektaşilik Tokat İli Örneği, Süleyman Demirel

Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyoloji Ana Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, Isparta, 2017. 21 Mahmut Bozçalı, Bektaşilik ve Bektaşi Nefeslerinde Dini Muhteva, Horasan Yayınları, İstanbul, 2005. 22 İlker Evrim Binbaş, Tasavvuf ve Musıki Mevlevilik ve Bektaşilikte Sema, Hacettepe Üniversitesi Sosyal

Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 1997.

4

BİRİNCİ BÖLÜM

ALEVİ-BEKTAŞİ NEFESLERİ

1. ALEVİLİK

Kelime olarak “Ali’ye mensup”, “Ali’ye ait” anlamına gelmektedir. Mezhepler ve

Tasavvuf Tarihi Edebiyatında ise, “Hz. Ali’yi sevmek, saymak ve ona bağlı olmak”

anlamında kullanılmıştır. Bu bakımdan Hz. Ali’yi seven, sayan ve ona bağlı olan kimseye

“Alevi” denilmektedir. Alevilik; Hz. Ali’yi sevmek, saymak, ona bağlı olmak ve onun

yaptıklarını yapmak olan “İslami Anlayış”ın ortak adıdır. Hz. Ali’yi seven, sayan, ona

bağlı olan ve onun işlediği fiilleri yapan Müslümana genel olarak “Alevi”

denilmektedir23. Alevi tabiri, bütün Türkmen boyları arasında Karakalpak, Kızılbaş,

Yeşilbaş, Akbaş ve benzeri birçok isme rastlandığı görülmektedir. Türkler, esas itibariyle

Hz. Muhammed ve Ehlibeyt sevgisini ön planda tutan sufilik cereyanının kuvvetle etkisi

altında kaldıkları görülmektedir24. Anadolu’da Alevilere verilen bir başka isim de

“Kızılbaş”tır. Bugün halk arasında fevkalade yanlış ve menfi anlamda kullanılan bu

kelime, aslında, bizim tarihimizde kırmızı börk veya başlık giyen Sünni, Alevi bütün

Türkmen boylarına verilen bir isim olarak karşımıza çıkmaktadır. Bazı görüşlere göre

ise, kelime anlamı dışında Alevilik; Hz. Ali’yi en üstün sahabe olarak görmek, Hz.

Muhammed’den sonra, Allah’ın ve Hz. Muhammed’in onu halife tayin ettiğini kabul

etmek demektir. Bu anlayışı kabul eden kimse veya gruplara da “Alevi” denildiği öne

sürülmektedir25.

Birtakım kelime ve cümlelerin birkaç türlü anlamı olup, örneğin; “dede”,

yaşlanmış ihtiyarlara, annelerinin babalarına, babalarının büyük babalarına denildiği

görülürken, ayrıca Alevilikte Hz. Muhammed’in soyundan gelen seyyidlere de “dede”

denilmektedir.26

23 Abdurrahman Küçük-Mehmet Alparslan Küçük, Türkistan’dan Türkiye’ye Alevilik-Bektaşilik, Berikan

Yayınevi, Ankara, 2009, s.122. 24 Abdurrahman Küçük-Mehmet Alparslan Küçük, a.g.e, s.122. 25 Abdurrahman Küçük-Mehmet Alparslan Küçük, a.g.e, s.122. 26 Mehmet Bozçalı, Alevi-Bektaşi Nefeslerinde Dini Muhteva, Horasan Yayınları, İstanbul, 2005, s.36.

5

2. BEKTAŞİLİK

Bektaşi tarikatı, XIII. Asırda Horasan’dan gelen Hacı Bektaşi Veli tarafından

kurulmuş olup, kurucusunun adıyla anılmaktadır. Osmanlı Türk devlet düzeni içinde yer

alan tarikatlardan birisi olan Bektaşiliğe mensup insanlara “Bektaşi” denilmektedir.

Bektaşilik; köy Bektaşi’si, şehir Bektaşi’si, şeklinde karşımıza çıkmaktadır. Köy

Bektaşi’lerine Alevi denildiği halde, şehir Bektaşi’lerine Bektaşi denilmektedir. Aslında

Bektaşilik bir tarikat olduğu için, bu tarikatın yollarına uyan herkes Bektaşi

olabilmektedir. Ama Alevilik soya bağlı olduğundan, ancak anası, babası Alevi olan

birinin Alevi olabileceğinin altı çizilmektedir27.

Bektaşilik genellikle Çelebiler kolu, Babalar kolu olmak üzere iki kola ayrılmakta

olup bu ayrılmanın esası Hacı Bektaş Veli’nin evli olup olmadığı meselesine dayandığı

öne sürülürken, Çelebiler, Hünkar Hacı Bektaş Veli’nin evli olduğu inancında olduğu ve

“Çelebi” olarak bilinenlerin Hacı Bektaş Veli’nin çocukları, onun soyundan gelenler

olduğunu ifade edilmektedir. Bunlara “sulb”, “soy” anlamına gelen “bel oğlu” da

denilmektedir. Babalar kolunun ise, Hacı Bektaş’ın hiç evlenmediğini ve çocukları

olmadığını beyanla, önemli olan belinden gelmek değil, yolundan gittiklerini ifade

edilmektedir. Bu manada bunlara da “yol oğlu” denilmektedir28.

Bektaşi tarikatının, özellikle Anadolu ve Rumeli’de çok yaygın olduğunu belirten

Bozçalı, bu yaygınlıkta yeniçerilikle olan fikri ve organik yakınlığın büyük payı olduğuna

değinmektedir29. Nitekim Osmanlı Devleti’nin 1826’da Yeniçeriliği kaldırırken bu

tarikatı da yasaklamak zorunda kaldığı görülürken Bektaşiliğin, birçok akım ve kültürü

sinesinde barındırmakta, tarikatla ilgili örf, adet, anane, adab, erkan ve merasimlerin çok

zengin olduğu vurgulanmaktadır30.

Merkez Tekke’nin, Nevşehir’in ilçesi Hacıbektaş tekkesi olduğu, dünyadaki

bütün Bektaşilerin de buraya bağlı olduğu bilinmekte, Balım Sultan, tarikatta Piri Sani

27 Bozçalı, a.g.e., s.33. 28 Bozçalı, a.g.e., s.33. 29 Bozçalı, a.g.e., s.34. 30 Bozçalı, a.g.e., s.34.

6

(ikinci pir) kabul edilirken, Hacıbektaş’taki dergahta da her yıl anma merasimleri

yapılmaktadır.31

Bektaşiliğin, diğer mistik Müslüman tarikatlara benzetilmediği öne sürülürken,

gerçekte, her şeyden önce Bektaşilik, bir halk tarikatı, daha doğrusu, göçebe halkların

tarikatı olarak nitelendirilmektedir32. Bektaşilik, özünde, doğa güçlerine, bitkilerin ve

mevsimlerin dönüşümlülüğüne bağlı, göçebe bir cemiyetin inançlarını ayırıcı niteliklerini

taşırken, zaman kavrayışı, çağdaş cemiyetlerde olduğu gibi, doğrusal ve ilerleyen bir

zaman kavrayışı değil, dönen bir zaman kavrayışını kapsamaktadır33. Gün, gecenin;

baharın yeniden gelişi, kış boyu bitkilerin ölüşünün; yaşam, ölümün yerini almaktadır.

Bu ebedi dönüş çemberi şeklinde adlandırılmaktadır.34

Bektaşiliğin temellerin oluştuğu, ortaya çıkış noktalarını kapsayan bir başka tanım

ise şu şekildedir;

Bektaşilik, inançta yani itikatta Maturidi’nin, uygulama yani amelde İmam-ı

Azam Ebu Hanife’nin yolunda yürüyen, akıl ve bilim ile Türk kültürünü, gelenek ve

göreneklerini İslami anlayışında birleştiren Ahmet Yesevi’nin halifelerinden Hacı Bektaş

Veli’nin yolunu benimseyen tarikat mensuplarına verilen addır35. Alevilik ve Bektaşilik

arasında ortak noktaların varlığından söz edilirken, Alevilik, “genellik”; Bektaşilik ise

“özellik” şeklinde ifade edilmektedir. Alevilik ve Bektaşiliğin ortak noktasının, Türk

milletine ve Türk kültürüne özgü olduğunu önemi vurgulanmaktadır36. Güner,

Tasavvufun öncü isimlerinden olan, Hacı Bektaşi Veli tarafından kurulan Bektaşiliğin,

on iki ana tarikattan biri olduğu, başlangıçta tamamen kitap ve sünnete uygun Sünni bir

yol olan Bektaşilik, zamanla Rafızi unsurların tesiri altında kaldığının da altını çizmekte,

ona göre, Hacı Bektaşi Veli tarafından ortaya konan basit ayin ve erkanın, bilhassa Balım

Sultan tarafından geliştirilen erkan ile gittikçe Batıniliğe doğru kaydığına işaret eder37.

31 Bozçalı, a.g.e., s.35. 32 Bozçalı, a.g.e., s.35. 33 Bozçalı, a.g.e., s.35. 34 Irene Melikoff, Uyur İdik Uyardılar Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları, Cem Yayınevi, İstanbul, 1994,

s.30. 35 Melikoff, a.g.e., s.30. 36 Abdurrahman Küçük-Mehmet Alparslan Küçük, a.g.e, s.122. 37 Ahmet Güner, Tarikatlar, Milliyet Yayınları, İstanbul, 1986, s.71.

7

Balım Sultan’dan sonra kardeşi Kalender Çelebi’nin Kanuni Sultan Süleyman

devresinde ikinci bir isyanı tertiplemesi ve yakalanarak öldürülmesi sebebiyle Hacı

Bektaş tekkesinin bir müddet manevi nüfuzunu kaybettiği belirtilmektedir.38

3. NEFES

Alevi-Bektaşi Musikisi geleneksel bir müzik türü olarak çoğunlukla Tasavvufi

halk müziği içinde yer almaktadır. Türk Müziği literatüründe “nefes” diye isimlendirilen

bu türün gerek güfte, gerek melodi, gerekse ritim olarak kendi içinde bazı önemli

özellikler arz ettiği bilinmektedir. Aynı kültür kaynaklarından beslendiği öne sürülen

nefeslerin Anadolu türkü formları ile büyük benzerlikler gösterdiğine değinilmektedir39.

Hatta pek çok nefes Türk halk müziği türküleri ile karıştırılmaktadır. Türk halk müziğinin

yanı sıra Bektaşi Musikisinde klasik Türk Musikisi tesiri de görülmekte olup, bilhassa

İstanbul çevresindeki tekkelerde okunan nefeslerde kendini göstermektedir40. Rumeli ve

Anadolu erkanlarındaki icralarda ise sade bir üslupla okunan mahalli nağmelerin

varlığından söz edilmekte, Anadolu’da okunan türkülerin şiir ve melodisi genellikle

anonim olmakla birlikte, nefeslerin şairleri bilinir ve şiirlerin son dörtlüğünde şair, ismini

veya mahlasını zikredildiği görülmektedir ve müzik anonim olup genelde bestecisi

bilinmemektedir41.

Nefes’in bir başka tanımı ise şu şekildedir;

Bektaşi şairler tarafından yazılmış ve Bektaşi tekkelerinde okunmak üzere çeşitli

makamlardan küçük usullerle bestelenmiş manzum ilahilere “nefes” denilmektedir.

Bunların ilahilerden farkı Hz. Muhammed’le beraber Hz. Ali’nin de methiyesine yer

verilmesinden ibaret olduğu öne sürülmektedir. Makam, usul ve tavır bakımından

ilahilerden başka farkının olmadığı, aslında ilahinin genel bir deyim olduğu, ayrıca özel

bir isim altında sınıflandırılmamış ve çeşitli makam ve usullerle bestelenmiş olan

manzum eserlere de genel olarak “ilahi” denildiği belirtilmekte, bunların ise okundukları

38 Güner, a.g.e, s. 71. 39 Ateş, a.g.e., s.2. 40 Ateş, a.g.e., s.2. 41 Ateş, a.g.e., s.2.

8

meclislere ve gösterdikleri farklara göre ilahi, tevşih, cumhur ilahi, tesbih ve nefes olarak

adlandırıldığı görülmektedir42.

Şen’e göre, Bektaşi şairler tarafından yazılmış ve Bektaşi tekkelerinde okunmak

üzere çeşitli makamlarda küçük ilahilerle bestelenmiş manzum ilahilere denilme, aşk

şiirinin özelliklerine sahip olan manzumeler, besteleri itibariyle saz şairlerinin veya onları

takip edenlerin halk türkü ve şarkılarının üslubunda coşkulu, rindane bir hava taşıyan

eserler olarak karşımıza çıkmaktadır43. Öte yandan, bunların ilahilerden farkının

Hz. Muhammed ile beraber Hz Ali’nin methiyesine yer verilmesi olduğunu vurgulayan

Şen, makam, usul ve tavır bakımından ilahilerden başka farkı olmadığını nefeslere ilahi

denilmemesinin sebebinin ise, bunlardan büyük bir kısmının mevzularının ilahi olmaması

olduğunu belirtmektedir 44.

Konu itibarıyla filozofane, öğretici, medhiyye, mersiye ve hatta hicviyye olanları

da bulunmakta olup, yazılan manzume yalnız okunmak için yazılmış ise bunlara “nutuk”

denilmektedir45. Nefeslerin pek çoğunun bestekarı bilinmezken, bu durumun tarikat

erkan, adap ve ayinin gizliliği ile ilgili olduğu, Bektaşi geleneğinde nefes sahipleri yani

diğer bir deyişle nefesin/şiirin/güftenin söz sahibi müzikle icra etse bile onun bestecisi

olarak anılmayı istemediği öne sürülmektedir46. Beste, Bektaşi felsefesinin gereği

tanrının kendisi aracılığıyla dervişlere, insanlığa bir hediye olarak düşünüldüğü

vurgulanmakta, besteyi sahiplenmenin edebe uygun olmadığı, bu nedenle pek çok nefes

bestesinin bestecisinin bilinmediği, kaydedilmediği belirtilmektedir47.

Yine bir başka anlamıyla “Nefes’in”; soluk, hafif rüzgar, uzun söz, mühlet, bolluk,

genişlik anlamları ihtiva eden Arapça bir kelime olduğu bilinmektedir48. Nefes,

Bektaşilerde, genellikle hece vezniyle yazılmış ilahilere denildiğini öne süren Bozçalı, bu

nefeslerin çok kere on bir heceden oluştuğunun, Türk şiirinin güzel ve zevkli bir denizi

42 M. Ekrem Karadeniz, Türk Musıkisinin Nazariye ve Esasları, Türkiye İş Bankası Yayınları, Ankara,

1965, s.65. 43 Yavuz Şen, “Bektaşi Nefesleri Üzerine Makamsal Bir İnceleme”, Bilig Dergisi, Bahar 2018, Sayı 85,

s.214. 44 Şen, a.g.e., s.214. 45 Şen, a.g.e., s.214. 46 Şen, a.g.e., s.214. 47 Şen, a.g.e., s.214. 48 Bozçalı, a.g.e., s. 78-79.

9

olarak adlandırmaktadır49. Daha fazla ve daha az heceli nefesler varsa da sayılarının az

olduğunu belirtilmektedir. Yedi-sekiz heceli nefesler ve ilahiler eski zamanlarda –bugüne

oranla- daha fazla söylendiği görülmüştür. Son zamanlarda nefeslerin hemen hepsinin on

bir heceden, daha doğrusu nefeslerin on bir heceden, ilahilerin yedi ve sekiz heceden

oluştuğu öne sürülmektedir50.

Bestelenmiş nutuklara da “nefes” denilmekte, özellikle sofranın sonlarına doğru,

sohbet sonrasında söylenilmekte olan nefesler saz eşliğinde söylenirse kullanılan diğer

enstrümanlar, genellikle, ney, bendir, tambur, rebaptır. Nefesler çoğunlukla ağır düyek,

raks, düyek, sofyan, devrinindi, curcuna, aksak, ağır düyek, raks, Bektaşi raksı, raksan,

katıkofti, yürük semai usullerindendir. Zencir, ağır çember, sakil muhammes devrikebir,

zencir beste, gibi ağır ritimlerin kullanılmadığı belirtilmektedir.51

Nefesler çeşitli amaçlara göre çeşitli biçimlerde tasnif edilebilirler. Konularına

göre, müzik (usul-ezgi) yapısına göre olmak üzere temelde iki genel tasniftir. Ezgisel ve

ritmik özellikler dışında, nefeslerin bir müzik formu olarak, çoğunlukla bir veya iki

bölümden oluştuğu, şiirin uzunluğuna göre, aynı bölümün ezgisel olarak sürekli tekrar

ettiği görülmektedir. Bununla birlikte, eserde kullanılan şiirin uzunluğuna göre, üç

bölümlü nefeslere de rastlanılmaktadır52. Nefesler, usullerine (tartımlarına) göre “kırık

hava, uzun hava ve karma hava” (hem uzun hava hem de kırık hava içerenler) olmak

üzere üç gurupta toplanmakta, bu tasnif Türk Halk Müziği’nin genel tasnifine de uygun

düşmekte, dizi yönünden de nefesler Türk Halk Müziği’nin dizi anlayışına tam bir uyum

göstermektedirler. Ezgilerin sade, fakat coşkulu olduğu görülmektedir53. Nefesler,

eşliksiz ya da bağlama eşliğinde icra edilmektedir. Yöreye ve konularına uygun ritim ve

melodik yapıyı hemen hemen bütün nefeslerde görmek mümkündür. Bu konudaki

örneklerin çoğunlukla Türk Halk Müziği nazari kurallarına göre yazılmış olduklarını da

ayrıca belirtmek gerekmektedir54.

49 Bozçalı, a.g.e., s. 78-79 50 Bozçalı, a.g.e., s. 78-79 51 Bozçalı, a.g.e., s. 78-79 52 Şen, a.g.e., s.217. 53 Şen, a.g.e., s.217. 54 Şen, a.g.e., s.217.

10

Bozçalı’ya göre, nefeslerin tasnifi şu şekildedir;

“Düvazlar (Dü-Vaz): Dü-Vaz Farsça’da 12 anlamına gelmektedir. Bektaşiliğin en önemli formal

sayılarından biri olan 12 sayısı Düvaz anlamıyla sadece 12 imama övgü veya bu imamların isimlerinin

sırayla zikredildiği nefesler için kullanılmaktadır.

Methiyeler (Övgü, Öğünme Nefesleri): Methiye başta Hz Muhammed’i ve Hz Ali’yi, 12 imamları,

Hacı Bektaşi Veli’yi ve ardıllarını öven metheden nefesler olarak adlandırılmaktadır.

Nevruziyeler (Nevruz Nefesleri): Nevruziye nefesleri de basit ve sade bir melodik yapı içerisinde

bestelenmiş türkü formunda eserlerden oluşmaktadır.

Tabiat Konulu Nefesler: Bu tip nefesler bitki, hayvan, kozmik olaylar, yağmur, kar, fırtına, boran

gibi tabiat olaylarını anlatan türkülerin yanı sıra, benzer tabiat olaylarını gül-bülbül gibi sembolik

anlamlarla yüklü motifleri, işleyen tasavvufi (nefesler) şiirler olarak karşımıza çıkmaktadır.

Matem Nefesleri iki gurupta kullanılır; a) Mersiyeler, b) Ağlaş (yas) nefesleri: Hz. Hüseyin’in

şahadetini konu eden ve bu olayı manzum bir biçimde tahkiyeli olarak anlatan matem nefesleri ağlaş (yas)

nefeslerine göre daha uzundurlar. Ağlaşlar (Yas nefesleri), Hakk’a yürüyen bir can için yapılan “Lokma

erkanı”nda veya o anın sene-i devriyesinde söylenilmektedir.

Şathiye (Şathiyat-ı Sofiyane): Derin anlam taşıyan şiirlere şathiye denir. Şath sözü tasavvufi aşk

halini sarhoşluğu ile halkın anlamayacağı ve hoşuna gitmeyeceği sözler söylenmesi anlamına gelmektedir.

Devriye Nefesleri: Devriye, devir, dönmek, dönüp dolaşmak anlamında Arapça bir söz olarak

karşımıza çıkmaktadır. Tasavvuf anlamında ise, ata belinde ve ana rahminde bulunan meni ve emşac denen

erlik ve kadınlık suyundan meydana gelmektedir. Ata ve ana bunu yedikleri, içtikleri şeylerden

üretmektedirler. Bunların dönmesinin dört unsuru var ettiği öne sürülmektedir. Göklerde dört unsurun

birleşmesi ise cansızları, canlıları, bitkileri meydana getirerek babadaki meniyi ve anadaki yumurta

hücresini oluşturmaktadır. Sufiler insan olmadan evvel göklerdeydim, yerlerdeydim, yel olup estim, su olup

aktım gibi sözlerle bunu anlatmaktadır. İşte bu çeşit nefeslere “devriye” denilmektedir”.55

4. ALEVİ-BEKTAŞİ NEFESLERİ

Türk tasavvuf musikisinde bir tür olan nefes Bektaşi tarikatında ilahiye verilen

isimdir. Güfteleri Bektaşi şairlerinin hece vezni ve açık, sade, samimi bir dille yazılmış

şiirlerinden seçildiği görülmekte olup, mevcut 100 kadar nefesi Rauf Yekta Bey’in

neşrettiği bilinmektedir56. Bunların yalnız 4 tanesinin bestecisinin bilindiği, diğerlerinin

bilinmediği, bu hususun ise, Bektaşi tarikatının kapalı bir tarikat olması ile ilgili olduğu

düşünülmektedir57. Bu eserlerde Bektaşi Devr-i Revanı ve Bektaşi Raksanı gibi hususi

usuller de görülmekte, Üslup, ilahilere nispetle daha basit bir şekilde, Halk Musikisine

daha yakındır58. Öztuna’ya göre, ilahi gibi nefes de, Türk Tasavvuf Şiir’inde bir şekil

olup, Yunus’un pek çok şiiri ilahi-nefes şeklindedir59. Şah İsmail-i Safevi’nin Hatayi

55 Şen, a.g.e., s.217. 56 Yılmaz Öztuna, Türk Musikisi Ansiklopedisi, I. Cilt, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 1974, s.69. 57 Öztuna, a.g.e., s.69. 58 Öztuna, a.g.e., s.69. 59 Öztuna, a.g.e., s.69.

11

mahlası ile yazdığı nefesler de önemli yer tutarken. bazı nefesler, Osmanlı düzenine karşı

Safevi düzenini savunmakta ve müthiş bir propaganda vasıtası olarak kullanılmakta,

halifeye karşı imamın otoritesini destekleyici, çok açık Türkçeyle yazılmış manzumeler

olarak karşımıza çıkmaktadır.60

Öztuna’ya göre Bektaşilik, Mevlevilik gibi Anadolu’da doğmuş bir Türk tarikat

olup, Bektaşi dergahlarında icra edilen bir Bektaşi musikisi vardır ki, Türk musikisinin

dini musiki kısmının tasavvuf musikisi şubesinin bir dalıdır61. Mevlevi musikisinden

sonra en zengin tarikat musikisi olup, Halk Musikisi ile yakın olması, başlıca

hususiyetidir62. Bektaşi musikisi mahsullerinin, bu tarikatın ilahileri demek olan nefesler

olduğunu öne süren Öztuna, ayin-i cemlerde okunan ilahiler olan nefeslerin güftelerine

de vurgu yapmaktadır; güfteleri, tarikatın inanışlarına uygun, çoğu açık Türkçe şiirlerdir;

bu güftelere de “nefes” denilmektedir. Bugün elimizde besteleri ile 100’den fazla nefes

varlığından söz edilirken, bunlardan ancak 4’ünün bestecisi bilindiği, diğerlerinin

sahiplerinin bilinmediği belirtilmektedir. Bu durumun tarikat erkan, adab ve ayininin

gizliliği ile ilgili olduğu düşünülmektedir.63

4.1. Düvazdeh İmam

Düvazdeh imam, Alevilerde ve Bektaşilerde On İki İmam’ı öven nefeslere

denilmektedir64. İçinde Oniki İmamın adı geçen şiirlere “Düvazdeh İmam”, yahut

Alevilerin söyleyişince “Düvazimam”, yahut da kısaca “Düvaz” denildiği

görülmektedir65. Hz. Hüseyin’den sonra “Şia”nın bir kısmı, Ali’nin, diğer oğlu

Muhammed Hanefiyye’yi, bir kısmı da, Hüseyin’in oğlu Ali’yi, imam tanıdığı öne

sürülürken, bundan sonra, imam tanınan zat öldükçe “Şia” arasında ayrılıklar çıktığı ve

bu mezhep, birçok bölüklere ayrıldığı görülmektedir66.

Bu bölükler içinde en meşhuru “İsna-aşeriyye Onikiler” bölüğüdür ve “İmamiye”

denince bu bölük akla gelmektedir. Onikilerce altıncı imam olan Ca’fer-al-Sadık, kendi

60 Öztuna, a.g.e., s.69. 61 Öztuna, a.g.e., s.104-105. 62 Öztuna, a.g.e., s.104-105. 63 Öztuna, a.g.e., s.104-105. 64 Başaran, a.g.t., s.29. 65 Gölpınarlı, a.g.e., s. 45-46. 66 Abdülbaki Gölpınarlı, Alevi Bektaşi Nefesleri, İnkılap Kitapevi, İstanbul, 1992, s. 45-46.

12

hayatında, oğlu İsmail’i imam tayin etmiş, fakat İsmail, babası hayatta ölmüştür. “Şia”nın

bir kısmı, İsmail’den sonra oğlunu imam tanımış ki bunlara “İsmailiyye” denilmiştir. Bu

yüzden Ca’fer’den sonra oğlu Musa’yı tanıyan Onikiler fırkası, Ca’feriyye” diye de

anılmaya başlamıştır67

Düvazdeh imamlar, Anadolu Alevi cemlerinde tekke geleneğinin etkisi ile oluşan

aşık tarzı şiir geleneğinin dini yönünü icra eden aşıkların sözlü aktarım neticesinde vücut

bulan sözlü geleneğe özgü müzikal anlatım biçimleri olarak karşımıza çıkmaktadır68.

Zakirler, düvazdeh imam formların şiirlerini öncelikle müzikal anlatım biçimleri olarak

tanımladığımız Yedi Ulu’dan (Şah Hatayi, Pir Sultan Abdal, Kul Himmet, Yemini,

Virani, Nesimi, Fuzuli) daha sonra yörelerinin aşıklarından, ustalarından ve nihayetinde

kendi şiirlerinden seçmekte olup, bunun yanı sıra aşıkların repertuarlarındaki nefes,

düvazdeh imam, semah vb. formlar cem ritüelinin içeriğine göre (Dar Kurbanı cemi,

Muharrem Kurbanı cemi, Abdal Musa Görgü cemi, Musahip Kurbanı cemi) paralellik

göstermektedir69.

Şu şekilde örneklendirilmektedir;

Muhammed Ali’yi candan sevenler

Yorulup yollarda kalmaz inşallah

İmam-ı Hasan’ın yüzün görenler

Hüseyin’den mahrum olmaz inşallah

Hatayi70

4.2. Mersiye

Dini duygu ve düşünceleri ifade etmek için dini içerikli metinlerin müzik kuralları

içerisinde icra edilmesine ve dini amaçlı yapılan sözlü ve sözsüz müziklere dini müzik

denilmekte, bir dini musiki formu olan mersiyeler de tasavvuf musikisi formları arasında

yer almaktadır71. Dini ve tarihi olayların, çeşitli sanat eserlerinin meydana getirilmesinde

sanatkarlara hareket noktası veya ilham kaynağı olduğu gibi hem dini, hem de tarihi tarafı

67 Abdülbaki Gölpınarlı, Alevi Bektaşi Nefesleri, İnkılap Kitapevi, İstanbul, 1992, s. 45-46. 68 Başaran, a.g.t., s.29. 69 Başaran, a.g.t., s.29. 70 Süleyman Uludağ, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, Kabalcı Yayınevi, İstanbul, 2005, s. 113. 71 Yusuf Macit, “Dini ve Tasavvufi Müzik Türü Olarak Mersiyeler”, İnanç Kültür Mitoloji Araştırmaları

Dergisi, Cilt 8, Sayı 3, Iğdır, 2001, s.207.

13

bulunan Kerbela olayının da mimari, tiyatro, minyatür, müzik ve edebiyata yansıdığı ve

bu alanlarda sanat eserlerinin doğmasına yol açtığı görülmektedir72.

Bir kimsenin ölümü üzerine duyulan üzüntü ve acıyı anlatmak için yazılan şiirlere

mersiye denmekte, Halk edebiyatında “Ağıt” denen mersiye çeşidine ise Alevi-Bektaşi

edebiyatında da rastlanmakta, ancak bu edebiyatta ağıtın bilhassa Hz. Hüseyin için yazıla

geldiği belirtilmektedir.73

Herhangi bir olay için yahut bir adamın ölümü veya başına gelenler üzerine ağıt

yakıldığı söz konusu değildir. Verilen örneklerin ilki, Şah Tahmasb lehine bir isyan

tertipleyerek ayaklanan, fakat mağlup olarak Sivas’ta asılan Pir Sultan için, kızının

ağzından yazılmış çok güzel ve çok içli bir ağıttır74. Son zamanlarda, bir nüshada bu

ağıtın, Pir Sultan’ın oğlu Pir Mehmed’e ait olarak kayıtlı bulunduğunu da görülmüştür75.

Bu nüshada üçüncü dörtlük şu şekildedir:

Pir Sultanoğluydum ben de Banaz’da

diye başlıyor ve son dörtlükte mahlas ise şu şekildedir:

Pir Mehmed’im aydur ey yüce Gani

tarzında geçmektedir. Pir Mehmed’in, birkaç nefesi daha vardır bu bakımdan, bu ağıt,

kızına değil, oğluna ait de olabileceği öne sürülmektedir76.

İkinci ağıt, 1826’da II. Mahmud’un, Yeniçeriliği kaldırdıktan sonra Bektaşi

tekkelerini kapatması ve bu tarikatı, kanun dışı sayması üzerine yazılmıştır. Aslı, pek

uzun olan bu ağıt, ancak tarihi bir bilgi mahiyetindedir77.

Üçüncüsü, İmam Hüseyin’e ve Kerbela savaşına aittir ve bu son kısmın, bu zümre

edebiyatında, heceyle ve aruzla birçok örnekleri olduğu var sayılmaktadır78.

72 Macit, a.g.e., s.207. 73 Bozçalı, a.g.e., s. 90. 74 Gölpınarlı, a.g.e., s. 58-59. 75 Gölpınarlı, a.g.e., s. 58-59. 76 Gölpınarlı, a.g.e., s. 58-59. 77 Gölpınarlı, a.g.e., s. 58-59. 78 Gölpınarlı, a.g.e., s. 60-61.

14


Dün gece seyrimde coştuydu dağlar

Seyrim ağlar ağlar Pir Sultan deyu

Gündüz hayalimde gece düşümde

Düş de ağlar ağlar Pir Sultan deyu

Uzundu usuldü dedemin boyu

Yıldız’lar yaylası Banaz’dır köyü

Yaz bahar ayında bulanır suyu

Sular ağlar çağlar Pir Sultan deyu

Pir Sultan kızıydım ben de Banaz’da

Kanlı yaş akıttım baharda yazda

Dedemi astılar kanlı Sivas’ta

Darağacı ağlar Pir Sultan deyu

Kemendimi attım dara dolaştı

Kafirlerin eli kana bulaştı

Koyun geldi kuzuları meleşti

Koçlar da ağlaşır Pir Sultan deyu

Pir Sultan Abdal’ım ey yüce Gani

Daim yediğimiz kudretin hanı

Hakk’a teslim ol şirin canı

Dostların ağlaşır Pir Sultan deyu79

4.3. Mani

Alevi-Bektaşi edebiyatında, halk edebiyatının “mani” formuna da rastlandığını,

örneklerde görüldüğü gibi bu manilerde de, halk edebiyatının manilerinde olduğu gibi

cinas olduğunu öne süren Gölpınarlı, Ancak bu zümre edebiyatının manileri, halk

edebiyatında olduğu gibi anonim değildir. Bir de muayyen bir inancı, telakkiyi göstermek

için yazıldığından, bu manilerde sevgi geri plan olduğu öne sürülmektedir80.

79 Gölpınarlı, a.g.e., s. 61-62. 80 Gölpınarlı, a.g.e., s. 265,269.

15

Alevi-Bektaşi edebiyatındaki manilerin hususiyeti de, bu dörtlüklerin birbirini

tamamlaması olup, birinci maniden sonra gelenler, hep aynı anlatılacak şeyi anlatıp ve

birbirine ulanıp gitmektedir81.


Güruh-ı Naci biziz

Yolda duacı biziz

Ezelden hacı biziz

Didar tavafçısıyız

Ölenin dirisiyüz

Gevherin arusuyuz

Biz dahı birisüyüz

Ol Naci güruhunun

Lala can lalasıdır

Ciğer can dolasıdır

Güzel şah gelesidir

Lala der kabrim üstüne

Tebriz’den eştim Hoy’a

Aşık oldum dal boya

Sevdiğin elden koya

Namerd olsun ol kişi

Bu gözler yahşı gözler

Mey saki yahşı gözler

Hak seni yahşı gözler

Sen Hakk’ı elden salma

Ördeği baz öldürür

Eylemez tez öldürür

Bir kötü söz öldürür

Aşkı ecel öldürmez82

81 Gölpınarlı, a.g.e., s. 265,269. 82 Gölpınarlı, a.g.e., s. 265,269.

16

4.4. Semah

Arapça bir kelime olan semah “çalgı eşliğinde oynanan, tören niteliği taşıyan

oyun” ve “Alevi çevrelerinde halk musikisi eşliğinde oynanan dini menşeli oyun” olarak

tanımlanmaktadır. Alevilikte ibadetin bir bölümü olan semah, bağlama eşliğinde icra

edilmektedir83. Kısaca semah, Alevi-Bektaşi inancında Cem sırasında on iki hizmetten

biri olan, saz ve söz eşliğinde kadın ve erkeklerin birlikte yaptığı gökyüzünde uçmak,

evrenin dönüşü gibi dönmek, turnalar gibi kanat çırpıp uçmak, haktan alıp halka vermek,

paylaşmak gibi farklı anlamlar taşıyan kutsal hareketler bütünü olarak karşımıza

çıkmaktadır84. Farklı Alevi-Bektaşi yörelerinde, 100’e yakın farklı semah tipleri ve

değişik adları bulunduğu görülmüş olup, bu semahlardan en bilinenleri Kırklar Semahı,

Turnalar Semahı, Gönüller Semahı, Kırat Semahı, Hubyar Semahı olarak anılır85. Bazı

semahların Muhammed Ali Semahı, Kırklar Semahı, Abdallar Semahı, Ali Yar Semahı,

Hacı Bektaş Semahı gibi inanç önderlerinin, bazılarının ise, Şiran Semahı, Hubyar

Semahı, Urfa-Kısas gibi yer ve topluluk isimleriyle anıldığı görülmektedir86. Anlamı bir

halk oyununun ötesinde, dinsel bir devinim/hareket olan semahın uygulanması sırasında

seslendirilen bazı eserlere semah denilmişse de, semah sırasında seslendirilen ezgilere

semah deyişi denilmesinin daha doğru olduğunun altı çizilmekte olup, semah deyişleri,

dönülen semahın devinimine bağlı olarak bir bölümlü olabildiği gibi, ağırlama ve

yeldirme olmak üzere iki, ağırlama, karşılama ve yeldirme olmak üzere üç bölümlü de

olabilmektedir87. Üç bölümlülerde, ağırlama ile yeldirme arasındaki karşılama

bölümünün bir geçiş olduğu görülmekte, yörelere göre değişiklikler göstermesine

rağmen, semah deyişlerinde ağır ve yavaş olan bölümlerin ardından daha hızlı bir

bölümün gelmesi, genellikle değişmez bir yapı şeklinde karşımıza çıkmakta, bu bölümler

ardı ardına gelebildiği gibi, bazen ağırlamadan sonra bir duvaz seslendirilerek, diğer

bölümlere geçilebilmektedir88. Zakir, deyişleri semahın bölümlerine uygun tempolarda

seslendirirken semahçılar da aynı tempoya uygun olarak hareket ederken, müziksel

bağlamda incelendiğinde içerisinde burada anılan çeşitli formların bir arada bulunduğu

83 Seyit Yöre, Alevi-Bektaşi Kültürünün Müziksel Kodları, Türk Kültürü ve Hacı Bektaşi Veli Araştırma

Dergisi, 2011, Sayı: 60, s.233. 84 Seyit Yöre, a.g.m,, s.233. 85 Seyit Yöre, a.g.m,, s.233. 86 Seyit Yöre, a.g.m,, s.233. 87 Seyit Yöre, a.g.m,, s.233. 88 Seyit Yöre, a.g.m., s.233.

17

ve çeşitli hareketleri içeren bir hareketler bütünü olan semahın, kendisi aslında bir

müziksel form olmayıp müzik eşliğinde yapılan dinsel ve tinsel bir devinim olarak ortaya

çıkmaktadır89. Dolayısıyla semah esnasında seslendirilen ve aslında deyiş olan eserler de,

semah türlerinin adı ile ifade edildiği için, semahın kendisi bir müzik formu gibi

anlaşılmaktadır. Yani Kırklar Semahı ile anılan eserler, aslında semah deyişi olduğu öne

sürülmektedir90.

Semahın bir başka tanımı ise şu şekildedir;

Cemlerin ayrılmaz bir parçası semah olup, cemin belli bölümünde bağlama

eşliğinde nefesler söyleyerek kadın ve erkeklerin birlikte yaptıkları “döngüsel dinsel

törenlerin” adı olup, Anadolu’da ve Balkanlar’da yöreden yöreye semağ, samah, zemah,

zamak gibi farklı isimlerle de ifade edilmektedir91. Semahlar kadın-erkek bir arada

dönüldüğü gibi, yalnız kadınlar ve yalnız erkekler tarafından da dönülebilmekte, semah

dönenlerin sayısı en az iki kişi olmak şartıyla yüzlere varacak kadar kalabalık da

olabilmektedir92. Aleviler, semahın kaynağının Hz. Peygamber’in miraç dönüşünde

uğradığı kırklar meclisi olduğuna inanmaktadırlar. Hz. Peygamber zamanında semah

dönüldüğü ve Hz. Peygamber’in de semah döndüğünü iddia etmektedir.

Demir ve Şanlı semahın gerçekleştirilmesi sürecine vurgu yapmaktadır; semah

esnasında, Hz. Peygamberi temsil ettiğine inanılan “Pir”e hiçbir surette sırt dönülmez,

sürekli yüz yüze olmaya özen gösterilmektedir. Semah bir Türk çalgısı olan saz ve

kutsiyetine inanılan nefesler eşliğinde dönülmektedir. Semahlarda saz ve kemanın

kullanılabileceği, hatta bazı yörelerde 12 çalgının kullanıldığı ifade edilmektedir93.

Cemde semah dönülürken mum yakılmaktadır. Bu ışık, bütün alemi hareket

ettiren/yaratan ilahi nur olarak kabul edilmektedir. Semahta kadın ve erkek birlikte

bulunur. Bu birliktelik, eşitliği, yaradılışı simgelemektedir. Semah yalın ayak ve günlük

hayatta kullanılan temiz giysilerle dönülmektedir. Semahta iki ana figür vardır. Bunların

birincisi kuşun uçuşunu andıran, kolların aynı anda kalkıp inmesi, ikincisi ise yürüyüş ve

89 Seyit Yöre, a.g.m,, s.233. 90 Seyit Yöre, a.g.m., s.233. 91 İzzettin Doğan, “Osmanlı’da Alevilik”, röp. Ayhan Aydın, Cem 96 (Aralık 1999): s.25. ‘dan aktaran

Ahmet İshak Demir-Yaşar Şanlı, Alevi Gelenekte İbadetler, Mezhep Araştırmaları Dergisi 11, 2018, Sayı:

1, s.26. 92 a.g.y. 93 Demir-Şanlı, a.g.e., s.27.

18

ayak figürü olup, bunlar arasında da bir uyum bulunmaktadır94. Semahlarda kol ve ayak

figürlerinden başka, vücudun başka bölümlerinin figürleri bulunmamaktadır. Semahta

ana tema, dönme olup, bu dönme kişinin hem kendi ekseni etrafında dönmesi ile hem de

diğer dönenlerle bir yörüngede dönmesi ile gerçekleşmekte, bu yörüngenin simgesel

merkezinde Tanrının var olduğundan bahsedilmektedir95. Semahlar genel olarak sözlü ve

sözsüz semahlar olmak üzere ikiye ayrılmakta, sözlü semahlar sözsüz semahlardan daha

fazla yer tutmakta, semahlarda sözler çoğunlukla Pir Sultan Abdal, Hatayi, Kul Himmet,

Nesimi gibi ozanlara ait olup, işlenen konular ise genellikle tasavvuf ağırlıklı olarak

karşımıza çıkmaktadır96.

Semahlar şu şekilde gruplandırılır:

İl, ilçe, kasaba isimleriyle anılan semahlar; Erzincan semahı, Keskin semahı, Kısas semahı.

Kuş ve hayvan isimleriyle anılan semahlar; Turnalar semahı, Kırat semahı.

Kişi ve Topluluk isimleriyle anılan semahlar; Hızır Paşa semahı, Koyun Baba semahı, Kırklar

semahı, Hubyar semahı.

Oyuncuların sayısı ile ve semah hareketlerinin isimleriyle anılan semahlar; Dörtler semahı, Çapraz

semah, Doğruca semahı97.

Şehirleşme ile birlikte kentlerin çeşitli yerlerinde kurulan kültür dernekleri bir

takım kurslar açarak yeni nesile semahı öğretme çabası içine girmişlerdir ki bunun

sonucunda yeni semah türleri oluşmuş, dernek gecelerinde veya başka törenlerde özel

giysilerle yapılan etkinlikler, semahı amacından uzaklaştırarak folklorik bir öge; bir oyun

haline getirmiştir98. Oysa Alevi geleneğine göre semah ne oyun ne de folklordur.

Alevilerin ileri gelenleri de bu tür programlara pek sıcak bakmamaktadırlar. Demir ve

Şanlı’nın aktardığı üzere, Alevi önderlerinden Muharrem Naci Orhan, semahın ibadet

bilinciyle yapılması gerektiğini ve bu şekilde yapılan semahın helal olan semah olduğunu,

nefsani duygularla yapılan semahın ise gayesinden uzaklaştığı için haram olduğunu

aksine davranış içerisinde bulunanların ise Alevi ibadetini hafife aldıklarını ve Alevi

inancıyla oynadıklarını öne sürmektedir.99

94 Demir-Şanlı, a.g.e., s.27. 95 Demir-Şanlı, a.g.e., s.27. 96 Demir-Şanlı, a.g.e., s.27. 97 Demir-Şanlı, a.g.e., s.28. 98 Demir-Şanlı, a.g.e., s.29. 99 Demir-Şanlı, a.g.e., s.29.

19

4.5. Ayin-i Cem

Alevi-Bektaşi dinsel törenlerinin başlıcası cemlerdir. Cem, Alevi-Bektaşiliğin en

önemli ritüeli olarak, gerek kurumsal açıdan gerekse işlevsel açıdan topluluk kimliğinin

ortaya konulduğu başlıca ibadettir100.

Cem, sözlük anlamıyla toplanmak, bir araya gelmek, muhabbet etmek gibi

anlamlara sahip olsa da dışsal ve içsel yapısıyla sosyal bir eylemdir, yani Alevi-

Bektaşilerin, yüzyıllardır uygulayarak şekillendirmiş oldukları, günlük yaşamlarının,

“talip” denilen canlarla birlikte törensel olarak sergilenmesi olup, Cem’e, ayrıca ayin-i

cem, Ali cemi, görgü cemi, içeri kurbanı da denilmektedir101. Cemde on iki hizmet ve her

hizmet için de görevliler yer almakta, On iki hizmet, günlük yaşamda yapılan sosyal

eylemlerin, yani yaşamla ilgili uygulamaların, ritüel yönü ağır basan, kurumsal olarak da

ortak ibadet olmaktadır. Cemde en başta dede/pir/baba, ikinci sırada ise, zakir yer

almakta, gerek dede, gerekse zakir, Alevi-Bektaşi edebiyatının yaratıcısı olmak yanında,

aktarıcıları olarak da büyük bir işleve sahiptirler102.

Cem, aynı zamanda toplumsal arınma yeri olduğunu ve kişinin buraya gelirken,

özünü, inancını sorgulayarak geldiğini öne süren Turan, Suçu varsa hesap vermek,

şikayetçi ise hesap sormak için orada olan kişinin Pir’in huzurunda ruhen arınacağını,

canlar arasında saygınlığının artacağına işaret eder103. Cana kıymış, eşini haksız yere

boşamış, hırsızlık yapmış bir kişinin Allah-Muhammed-Ali divanı denilen, ele-bele-dile

sahip olma ilkesinin ana kural olduğu yer olan cem evine giremeyeceğini vurgulayan

Turan, bu genel ilkelerin, nefeslerde de dile getirilerek, içselleştirildiğine ve bir dinsel

kural olmak yanında, hayat bilgisinin vazgeçilmez ilkeleri halinde günlük yaşama

taşındığına işaret eder104. Cemlerde on iki hizmet, belli bir sıraya göre yerine getirilir,

göze ve de kulağa çarpan en belirgin özelliklerinin başında nefesler ve semahlar gelir,

Dedenin en büyük yardımcılarından biri olan, zakirler, Alevi-Bektaşi tekke ozanlarından

nefesler okuyarak ceme ayrı bir zenginlik katarlar105. Zakir, cemdeki on iki hizmet

100 Metin Turan, “Alevi ve Bektaşi Kültüründe Aşıklar ve Nefesler”, Alevi Ocakları Dergisi, 2015, Sayı: 5,

s.2-3. 101 Turan, a.g.e., s.2. 102 Turan, a.g.e., s.2. 103 Turan, a.g.e., s.3. 104 Turan, a.g.e., s.3. 105 Turan, a.g.e., s.3.

20

sıralamasında yer alan, deyiş, duvaz-imam, miraçlama söyleme ve saz çalma görevlerini

yerine getiren kişiye denilirken, Cemde yapılan müzik, söylenen deyişler, eğlence içerikli

değil, Alevi-Bektaşi inanç ve kültürünün gelişmesini sağlayacak içerik ve nitelikte eserler

olup, nefesler, söylendikleri yer ve kişilerin düzeyine göre de belli simge ve vurgulardan

oluşmaktadır106. Nefeslerin bu niteliği, özellikle Bektaşilik gibi, alevi kökenli

olmayanların da katılabildikleri tarikat silsilesi içerisinde, taliplerin itikatlarının

derecesini anlamak bakımından da önemli yer tutmaktadır107.

5. ALEVİ-BEKTAŞİ MUSİKİSİNİN BİLEŞENLERİ

5.1. Alevi-Bektaşi Musikisinde Melodik Yapı

Melodi itibariyle gayet basit ve sade bir yapıya sahip olan nefesler genellikle bir

oktavlık ses genişliği içinde seyretmekte olup, zaman zaman ses genişliği ve melodi

zenginliği bakımından bu sadeliğin dışına çıkan nefeslere de rastlanmaktadır108.

Melodik yapı içinde dikkat çeken başka konu da Türk Müziğinde kullanılan

makamların pek çoğun nefeslerde de görülmekte, ancak bir genelleme yapmak gerekirse

daha çok Türk Müziğinde gördüğümüz Hüseyni, Uşşak, Hicaz, Rast ve Muhayyer gibi

makamların, ayrıca Halk Müziğinde sıkça kullanılan Kalenderi, Kerem, Hüseyni gibi

temel ayakların da nefeslerde kullanıldığı görülmektedir109.

Şen’in de belirtmiş olduğu üzere, Alevi-Bektaşi musikisinde üzerinde durulması

gereken hususlardan biri de nadir de olsa bazı nefeslerin çok sesli şekilde icra edilmesi

olup, bu tarzda okunan eserlere “Deste Nefesi” denilmekte, icrası ise şu şekilde

olmaktadır; birinci okuyucular melodiyi normal okurken ikinci okuyucular melodiyi bir

üçlü aşağı olarak yarım ölçü sonrandan başlamak suretiyle (Kanon) şeklinde tekrar ederek

takip ederler ve parçanın nihayetinde kararda birleşirler110. Nefesin icrası müddetince

sağda ve solda bulunan okuyucular “dem tutmak” şeklinde okuyuş yapmakta, muhabbette

106 Turan, a.g.e., s.3. 107 Turan, a.g.e., s.3. 108 Şen, a.g.e., s.217. 109 Şen, a.g.e., s.217. 110 Şen, a.g.e., s.217.

21

bulunan diğer kişiler ise, adap ve erkan üzere muhtelif olan ton ve seslerle “ya şah, ya

şah” diyerek usul ve erkanına göre dönmektedir111.

Bu müzik türünde görülen özelliklerden biri de müzikal ton değişikliğidir. İcra

sırasında karar sesinden bir perde kaldırılarak başka bir melodik ton ile esere devam edilir

veya başka bir esere bağlantı yapılarak icra ayrı bir hava içinde devam edilmektedir112.

Dizi yapısı ve ezgi dokusu ile Türk Musikisinde de önemli bir yere sahiptir.

Nefeslerin beste biçimi incelendiğinde diğer tarikatlara ait ilahiler arasında üslup

itibariyle büyük bir fark olduğu görülürken, ilahiler ne kadar mutasavvıfane nağmelere

sahip ise nefesler de güfteleri itibariyle rindane bir üslup ile bestelenmiş eserlerdir113.

Nefesler, ilahilerden daha çok şarkılara ve halk türkülerine benzemektedir. Makam

kelimesi, kelime anlamı itibariyle “ayakta dikilmek, bulunulan yer, durulan nokta” gibi

anlamlara gelebilen müziksel anlamda, kaynakların birçoğunda belirli bir durak perdesi,

güçlü perdesi ve dizinin bir araya gelmesi ile tanımlanmaktadır114. Dizide seslerin durakla

ve güçlü ile münasebetlerinden doğan hususiyete “makam” denildiğini ve makamın bir

durakla bir güçlünün etrafında bunlara bağlı olarak toplanmış seslerin umumi durumu

olduğunu ve dizinin makamın çatısını gösterdiğini belirten Oransay; makam kelimesinin

başlangıçta ezginin üzerinde durduğu perde anlamında kullanıldığına işaret eder115.

Şen’e göre, nefeslerin Müzik (Usul-Ezgi) Yapısına Göre Tasnifi şu şekildedir:

Rast, Uşşak, Hüseyni, Hicaz gibi çok kullanılan makamların yanı sıra Beyati Araban,

Eviç-huzi, Acem, Acem-kürdi, Pençgah gibi daha nadir makamlarda bestelenmiş birçok

nefesten oluşmaktadır. İstanbul Konservatuvarı Tasnif Heyeti tarafından derlenen 87

Bektaşi nefesinde 27 değişik makamın nasıl işlendiği, makamlardaki seyir özelliklerinin

klasik üslupla tamamen örtüşen yapıda olduğu sonucuna vardığı öne sürülmektedir116.

111 Şen, a.g.e., s.217. 112 Şen, a.g.e., s.217. 113 Şen, a.g.e., s.217. 114 Şen, a.g.e., s.217. 115 Oransay, Gültekin (1990). “Makam Kelimesinin Sekiz Küğsel Anlamı”. Haz. Yavuz

Daloğlu-Serhat Durmaz. İzmir: Belleten Türk Küğ Araştırmaları’ndan aktaran, Şen, a.g.e., s.217. 116 Şen, a.g.e., s.218.

22

“Usuller açısından da 2 zamanlıdan 15 zamanlıya kadar Klasik Türk müziği usullerinin

kullanıldığı görülmektedir. Usullerin vuruluş şekilleri de Klasik Türk müziğindekilerle aynı olduğu

görülmektedir. Klasik Türk müziği eserlerinde sık kullanılan usullere ek olarak 13 ve 15 zamanlı Bektaşi

Devr-i Revanı ve Bektaşi Raksanı usulleri kullanılmaktadır. Yaltırık, çalışmasında nefesleri usullerine göre

şöyle sınıflandırmaktadır; Uzun Hava Tipi (Usulsüz) Nefesler: Uzun hava tabiri, usulsüz fakat belli ezgi

kalıplarıyla icra edilen sözlü eserlerin genel adı olarak karşımıza çıkmaktadır. Uzun hava tipi nefesleri

genelde, gazeller, koşma gazeller, ağlaş ve yas nefesleri ile destanlar oluşturulmaktadır. Kırık Hava Tipi

(Usullü – Tartımlı) Nefesler: Semah Nefesleri, Bektaşi muhabbetlerinin (Ayin-i Cem) vazgeçilmez

uygulamalarından biri olup matem, Yas muhabbeti, lokma erkanı ve sene-i devriye muhabbeti gibi bazı

erkanlar hariç hemen hemen bütün cemlerde uygulanmaktadır. Kainatın, evrenlerin, gezegenlerin dönüş

hareketlerinin taklidi olarak yere yansıması biçiminde algılanan semahlar yaşatıldıkları, uygulandıkları

zümreleri müzik ve şiir ile birlikte sunan bir kültür hazinesi olarak görülmektedir. Kırık Hava tabiri, Uzun

Hava’nın karşıtı olarak kullanılmaktadır. Bunlar iki kısımda incelenmektedir; Oturak nefesleri ve Semah

nefesleridir. Oturak nefesleri, Semah edilmeyen, birlikte veya ferdi olarak oturulan yerde söylenen nefesleri

ifade etmektedir. Ağır nefeslere oturak denilmektedir. Bu nefesler ağır usulde olur ve otururken

okunmaktadır. Karma Hava Tipi nefesler: Karma Hava şeklinde tabir edilen hem uzun hava hem de kırık

hava özelliğini birlikte bulunduran eserler olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu tür nefeslerin sayıca çok az

olduğu öne sürülmektedir”117.

Bu geleneğin en önemli enstrümanı olarak bağlamayı işaret eden Ateş ise, Türk

musikisinin temelinde kopuz ve bağlama yer aldığını, Türklerin Orta Asya’dan

başlattıkları göçle birlikte musiki anlayışlarının da kopuzla birlikte Anadolu’ya

taşındığını, daha sonra bu kültüre kopuzdan pek de farklı olmayan bağlamanın

yerleştiğini vurgular118. Yine Ateş’e göre bağlama ve kopuzun perde taksimatının

birbirinden pek de farklı olmayıp, bağlama ve kopuzdaki perdeler, Türk Musikisi

makamlarında en çok kullanılan perdelerdir119.

Ateş, Alevi-Bektaşi nefeslerinin icrasında bağlama ile birlikte insan sesi ön planda

tutulmasını, öncelikle bir ibadet biçimi olan ayin-i cemlerdeki amacın müzik yapmak

veya çalıp eğlenmek değil, kolektif bir disiplin ve erkan üzerine ibadet ve zikirdir

olmasına bağlar120.

5.2 Alevi-Bektaşi Nefeslerinde Ritim

Nefesler, melodik yapı sadeliği, icra kolaylığı ve kolektif olarak

okunabilmesinden dolayı nefesler küçük usul kalıplarıyla bestelendiği

düşünülmektedir121. Ayrıca sema’nın da en önemli unsurlarından birinin ritim unsuru

olduğunu vurgulayan Ateş, nefeslerde büyük usul kalıplarına rastlanmadığını, çoğunlukla

117 Şen, a.g.e., s.218. 118 Ateş, a.g.e., s.3. 119 Ateş, a.g.e., s.3. 120 Ateş, a.g.e., s.3. 121 Ateş, a.g.e., s.1-5.

23

düyek, sofyan, devrihindi, curcuna, aksak, Bektaşi raksı, yürük semai gibi usullerin

kullanıldığını belirtmektedir122.

Semahlarda kullanılan ritimler Türk Halk Müziği türleri içinde en zengin bölümü

temsil ederken, bu türde görülen 8 zamanlı ve 10 zamanlı karma usullerin kullanılması

sadece doğu ve İç Anadolu’da görülmekte, dinleyicinin kulağında ayrı bir duygu

yaratmasından dolayı bu bölgelerde “Senkop” olayının da çok kullanıldığı

belirtilmektedir.123

6. ALEVİ-BEKTAŞİ ŞAİRLERİ

Nefes, düvazdeh imam, mersiye, mani ve semah gibi türlerde yazılan eserlerin

birçoğunun şairleri şunlardır; Abdal Musa, Ali Dede, Aşık İbrahim, Behzad, Cemal

Efendi, Cemali Baba, Dertli Baba, Derviş Münir, Derviş Şevket, Edhem, Fahri, Feyzi,

Fuzuli, Gaybi, Genç Abdal, Hakkı, Hasan Dede, Hasreti, Hatayi, Hilmi Dede Baba,

Hüseyin, Hüsniye Bacı, İbrahim Edhem, İsmail, Kaygusuz Abdal, Kazım Baba, Kemteri,

Koçu Mehmed, Kul Himmet, Kul Veli, Mir’ati, Muhammed, Muhyiddin Abdal, Necmi,

Nedimi, Nesimi, Nihai, Niyazi-i Mısri, Perişan, Pir Sultan, Pir Sultan (kızı), Ruhi Bey

Baba, Sadık Ağa, Samih Rifat Horozcu, Sefil Dedem, Seyfullah, Seyrani, Seyyid Nesimi,

Seyyid Nizamoğlu, Süleyman, Şem’i, Şemsi Baba, Teslim Abdal, Tevfik Bey Baba,

Türabi, Veli Dede, Virani, Yunus.124

Alevi geleneğinde bugüne kadar yaşamış aşıkların yedi tanesinin çok usta ve

kutsal sayıldığını öne süren Özcan, bu aşıklara “Yedi Kutuplar (Ulular)” adının

verildiğini ve bu aşıkların Pir Sultan Abdal, Kul Himmet, Hatayi, Yemini, Virani, Teslim

Abdal ve Nesimi olduğunu belirtmektedir.125

122 Ateş, a.g.e., s.1-5. 123 Ateş, a.g.e., s.1-5. 124 Yusuf Ziya Yörükan, Alevi-Bektaşi ve Tahtacı Nefesleri, Nefes, Deyiş, Nutuk, Düvazdeh İmam, Destan

ve Yakmalar, Ötüken Yayınları, 2006, Ankara, s.9. 125 Selay Özcan, Alevi-Bektaşi Aşık Edebiyatı Geleneği İle Bu Gelenek İçinde Az Bilinen Şair Kul

Himmet’in Hayatı ve Şiirleri Üzerine Bir Çalışma, Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 11,

2013, Manisa, Sayı:1, s.2.

24

6.1. Abdal Musa

Bektaşilerin rivayetine göre, Hacı Bektaş’ın amcası Haydar Ata’nın oğlu Hasan

Gazi’nin oğlu olup, Abdal Musa’nın, Bursa fethine katıldığını, hatta bir savaşta, külahı

düşen bir askere, başındaki sivri külahı giydirdiğini ve bu yüzden yeniçerilerin, Hacı

Bektaş’a nispet iddia ettiklerini ifade edilmektedir126. Abdal Musa’nın, Bursa’da bir

mezarı bulunmakta, bu zata ait bir mezar ve tekke de Elmalı’ya yakın Tekke köyünde yer

almakta, bütün Alevi ve Bektaşiler, Abdal Musa’nın, bu köyde yattığını kabul

etmektedirler127. Gölpınarlı’nın da vurguladığı üzere, Bektaşiliğin ve Bektaşi

edebiyatının kurucularından biri ve en önemlisi olan Kaygusuz Abdal’ın, şiirlerinde,

Abdal Musa’nın dervişi olduğunu belirtmesi onun, Elmalı havalisinde yaşadığını gösterir

niteliktedir128.

Abdal Musa’nın, Hacı Bektaş’la soy bakımından yakınlığı olup olmadığı şüpheliyse de,

adından da anlaşıldığı gibi bu azizin, Horasan erlerinden, yani Melametilerden ve

Babalılardan olduğu, Gazi Erenlerle, mesela Geyikli Baba’yla münasebeti bulunduğu, bir

şiirinde de, kendisini Horasanlılardan olarak tanıttığı, doğum yerinin, İran

Azerbaycan’ındaki Hoy Kasabası olduğu, Hacı Bektaş halifesi Hacım Sultan’a mensup

bulunduğuna işaret eden Gölpınarlı, Aşık Paşa-zade’den, onun, bir müddet Hacı Bektaş

Tekkesi’nde oturduğunu belirtmektedir129. Abdal Musa’ya ait olduğu kabul edilen şiir

örneği şu şekildedir;

Kim ne bilür bizi nice soydanuz

Ne zerrece oddan ne hod sudanuz

Bizim meftunumuz ma’rifet söyler

Biz Horasan mülkündeki boydanuz

Yedi deniz bizim keçkülümüzde

Hacım Umman ise biz de güldenüz

Hızr ü İlyas bizim yoldaşımızdur

Ne zerrece günden ne hod aydanuz

126 Gölpınarlı, a.g.e., s. 116. 127 Gölpınarlı, a.g.e., s. 116. 128 Gölpınarlı, a.g.e., s. 116. 129 Gölpınarlı, a.g.e., s. 116.

25

Yedi tamu bize Nevbahar oldu

Sekiz uçmak içindeki köydenüz

Bizim zahmımıza merhem bulunmaz

Biz kader okunda gizli yaydanuz

Tur’da Musa durup münacat eyler

Neslimizi sorar isen Hoy’danuz

Abdal Musa oldum geldim cihana

Arif anlar bizi nice soydanuz130

6.2. Balı Sultan

Hacı Bektaş Tekkesi’nde, ayrı bir türbede yatan bu kişinin, türbe kapısının üstündeki

kitabe, Hacı Bektaş oğlu Rasul Balı’nın oğlu Hızır Balı olduğunu göstermektedir131.

İcazetnamelerde ise Mürsel Baba’nın oğlu şeklinde ifade edilmekte olup, Mürsel Baba,

Yusuf Balı’nın Yusuf Balı, Rasul Balı’nın Rasul Balı, Hızır Lala’nın, o da Hacı Bektaş’ın

kız edindiği Kadıncık Ana’nın ve zevci, İdris Hoca’nın oğludur132. Hacı Bektaş’ın

Mevlana ile çağdaş olduğu ve 13. Yüzyılda yaşadığı düşünülecek olursa, türbe kitabesinin

yanlış olduğu meydana çıkmakta olup, Bektaşiler tarafından ikinci pir sayılan, 1516’da

ölen ve Balım Sultan diye de anılan bu zat, rivayete göre mücerredliği yani evlenmemeyi

erkan olarak kurduğu görülmektedir133. Bir örneği ise şu şekildedir;

Biz Urum Abdallarıyız

Maksudumuz yardır bizim

Geçtik ziynet kabasından

Gencinemiz erdir bizim

Daim kılarız biz zarı

Harceyleriz elden varı

Dost yoluna verdik seri

Münkirimiz hardır bizim

130 Gölpınarlı, a.g.e., s. 116. 131 Gölpınarlı, a.g.e., s. 117. 132 Gölpınarlı, a.g.e., s. 117. 133 Gölpınarlı, a.g.e., s. 117.

26

Aşk bülbülüyüz öteriz

Rah-ı Hakka yüz tutarız

Mana gevherin satarız

Mürşidimiz vardır bizim

İstivayı gözler gözüm

Seb’almesanidir yüzüm

Enel-Hakkı söyler sözüm

Mi’racımız dardır bizim

Haber aldık muhkemattan

Geçmeyiz zattan sıfattan

Balım nihan söyler Haktan

İrşadımız sırdır bizim134

6.3. Hatayi

Gölpınarlı, Hatayi’nin hayatı ile ilgili çok yönlü bilgiler vermektedir; 1487 yılında

Erdebil’de doğmuştur. Asıl adı İsmail olan Hatayi mahlaslı Şah İsmail, 13-14.

Yüzyıllarda yaşayan ve Halvetiklikle Kalenderliği birleştirerek Safaviyye-Erdebiliyye

denen bir tarikat kurduğu bilinmektedir. Şeyh İshak Safiyeddin’in soyundandır. Genç

yaşında, Azerbaycan’daki Şii aşiretleri, etrafında toplayıp Şirvan, Azerbaycan ve Irak

ülkelerini zaptetmiş, Özbek Hanını mağlup etmiş ve öldürtmüştür. Anadolu’ya

gönderdiği halifelerle Alevileri elde etmeye muvaffak olmuş, 2. Bayezid’in zaafından

faydalanıp doğu illerine akınlar yapmış, nihayet 1510’da Yavuz Selimle Çaldıran’da

çarpışıp bozguna uğramıştır135. Şah İsmail, bundan sonra Avrupa hükümdarlarıyla

uyuşmaya çalışmış, 1517’de Papa X. Neon ve Kayser Maksimilyan’la birleşmek

istemiştir. Sonradan V. Karl, kendisi ile ittifak teklifinde bulunmuş, fakat bu birlik, bir

tasavvur halinde kalmıştır. 1524’te Erdebil’de ölen Şah İsmail “Hatayi” mahlasıyla ve

aruz ve heceyle yazdığı Türkçe şiirlerde, mezhebinin propagandasını, başarıyla yapmıştır.

Hatayi, gerçekten de büyük ve içli bir şairdir ve Alevi-Bektaşi edebiyatında eşsiz bir yeri

olduğu belirtilmektedir136. Şiirlerinden bir örnek ise şu şekildedir;

Muhammed Ali’nin aldım destini

Hak deyip tuttuğum elden ayrılmam

On iki İmam’ın tuttum yolunu

Hak deyip tuttuğum yoldan ayrılmam

134 Gölpınarlı, a.g.e., s. 117. 135 Gölpınarlı, a.g.e., s. 118. 136 Gölpınarlı, a.g.e., s. 118.

27

Mürşidin nefesi Hak nefesidir

Sözünü tutmayan Hakk’ın nesidir

Mürşidin rızası Hak rızasıdır


Mürşidin gittiği yol da yolumdur

Gitme dediğine giden zalimdir

Zahir de batında Huda alimdir


Hep erenler bir araya derilse

Cümle aşıklara kısmet verilse

Aşikare Hak göz ile görülse


Şah Hatayi’m Hak bil tuttuğun eli

Zahirde batında Hak göre kulu

Gerçek erenlerden aldım haberi

Hak deyip tuttuğum elden ayrılmam137

6.4. Pir Sultan Abdal

İran Şahı Şah Tahmasb devrinde, Osmanlı Sultanı Kanuni Sultan Süleyman

dönemi içinde, Anadolu’da bir isyan hareketinin başına geçen ve Sivas’ta asılan Pir

Sultan Abdal, Bektaşi edebiyatının en lirik ve orijinal şairi olarak bilinirken.

buluşlarındaki kudret, ifadesindeki içlilik, mevzularındaki hayatiyet bakımından da

zümre edebiyatında önemli bir yer tutmaktadır138. Şu şekilde bir örnek verilebilmektedir;

Hak bizi yoktan var etti

Şükür yoktan vara geldim

Yedi kat Arşta asılı

Kandildeki nura geldim

Eyyub ile ten erittim

Lal’ü mercan gevher tuttum

Vuslat ile taş arıttım

Ben bu yolu süregeldim

137 Gölpınarlı, a.g.e., s. 124. 138 Gölpınarlı, a.g.e., s. 124.

28

Yunus’la ummana daldım

Kırk gün balık ile kaldım

Davud’la demirci oldum

Örse çekiç çalageldim

Sahabelere uğradım

Kudret lokmasını yedim

Er bir dedim Hak bir dedim

Bini sıdım bire geldim

Ganimet ilen çakıldım

Ana rahmine yitildim

İbrahim’le oda atıldım

Gülistanda nara geldim

Bir muazzam büyük şarda

N’istersen bulunur varda

Kapusu on iki yerde

İstediğim şara geldim

Dışı altın içi gümüş

Suyu baldır şeker yemiş

Yer yer bedestan derilmiş

Dilediğim yere geldim

Deniz böldüm asa ile

Göle uçtum İsa ile

Tur dağında Musa ile

Münacatta durageldim

Pir Sultan Abdal coşkuna

Gel otur gönül köşküne

On iki imamın aşkına

Ben bu seri veregeldim139

6.5. Seyrani

Gölpınarlı, Seyrani’nin hayatı ve şairliği ile ilgili bilgiler vermektedir; 1807’de

Kayseri Everek’te doğmuştur. Babası, bir mahalle mescidinin imamıdır. Seyrani, medrese

tahsili görmüş, Sultan Abdülmecit zamanında İstanbul’a gelmiş, söylemleri yüzünden

takibe uğramış, memleketine kaçmıştır. Son demleri, cezbe aleminde geçen ve 1866’da

ölmüştür. Seyrani’nin çok güzel bir dili bütün insanları kavrayan beşeri bir dünya görüşü,

139 Gölpınarlı, a.g.e., s. 125.

29

sosyal olayları inceleyen keskin bir zekası vardır. Son devirlerin en kudretli halk şairi

olarak görülmektedir.140 Seyrani’ye ait bir şiir ise şu şekildedir;

Hak yoluna gidenlerin

Asa olsam ellerine

Er pir vasfın edenlerin

Kurban olsam dillerine

Torunuyuz bir dedenin

Tohumuyuz bir bedenin

Münkir ile ceng edenin

Silah olsam bellerine

Bir üstada olsam çırak

Bir olurdu yakın ırak

Kemiğimi yapsa tarak

Yar zülfünün tellerine

Vücudumu kavursalar

Yönüm yara çevirseler

Harman gibi savursalar

Muhabbetin yellerine

Vakti kalmadı durmağın

Kaldır Seyrani parmağın

Deryaya akan ırmağın

Katre olsam sellerine141

140 Gölpınarlı, a.g.e, s. 156. 141 Gölpınarlı, a.g.e, s. 156.

30

İKİNCİ BÖLÜM

ISPARTA İLİNDE ALEVİ-BEKTAŞİ NEFESLERİ KAPSAMINDA

YAPILMIŞ OLAN ÇALIŞMALAR

1. GÖNEN’DE YAPILMIŞ OLAN ÇALIŞMA

Gönen’de yapılan çalışmalar neticesinde ilçe merkezinde cem törenlerinde icra

edilen Alevi-Bektaşi nefeslerinden 4 tane eser tespit edilmiştir.

Aşağıda verilmiş olan eserler Mustafa Özgün ve Emre İçöz ile yapılmış

görüşmeler neticesinde elde edilmiş, derlenmiş ve notaya alınmıştır.

Şekil 2.1. Bu Alemin Sırrı Nihandan Geçtim Adlı Eserin Notası

Şekil 2.2. Fotoğraf: Mustafa Özgün

31

“Bu Alemin Sırrı Nihandan Geçtim” adlı eserin sözleri şu şekildedir:

Bu Alemin Sırrı Nihandan Geçtim

Hikmeti Hüdaya uğradım geçtim

Haktan hidayetir gözlerim açıp

Tevhidi Hüdaya uğradım geçtim

Tevhidi Hüdaya uğradım geçtim

Budur erenlerinde Kavli murtebe

Erenlerden olup bize hoş nazar

Dediler ondadır sakiil kevser

Ali Murtazaya uğradım geçtim

Ali Murtazaya uğradım geçtim

Şah Hasan Hüseyin şahların şahı

İmam Zeynel Bakır sırrı ilahı

Caferiden bulduk cemiyet zahı

Bir deryaya vardım uğradım geçtim

Bir deryaya vardım uğradım geçtim

Musa Kazım Rızada Taki şah naki

Onlardır Hüdanın sırrı mutlaki

Hasan ül Askeri ilmi hakiki

Okudum manayı uğradım geçtim

Genç Abdal’ım nedem açtım gözümü

On iki imamlara sürdüm yüzümü

Muhammed Mehdiye verdim özümü

Kah Naki payına uğradım geçtim

Muhammed Mehdiye verdim özümü

Kah Naki payına uğradım geçtim

32

Şekil 2.3. Geldi Vedalaştı Bir Zülfü Siyah Adlı Eserin Notası

Şekil 2.4. Fotoğraf: Mustafa Özgün (Solda)

33

“Geldi Vedalaştı Bir Zülfi Siyah” adlı eserin sözleri şu şekildedir:

Geldi vedalaştı bir zülfi siyah

Sineme yâreler açtı gidiyor

Bu hicran oduna yanarsa Mevla

Başıma ataşlar saçtı gidiyor

Uyan ey sevdiğim güneş yücoldu

Bülbülün feryadı bağrımı deldi

Ruhu gabzetmeye üç melek geldi

Aldı emanetin geçti gidiyor

34

Şekil 2.5. Geyik Adlı Eserin Notası

Şekil 2.6. Fotoğraf: Mustafa Özgün

35

“Geyik” adlı eserin sözleri şu şekildedir:

İçmişem bir dolu olmuşum ayık

Düşmüşüm dağlara olmuşum geyik

Sana derim sana sürmeli geyik

Kaçma benden kaçma avcı değilim.

Avcı değilim ki düşem izine

Kaça kaça kanlar indi dizine

Sürmeler mi çektin kömür gözüne


Sana derim sana geyik erenler

Bize sevda sana dalga verenler

Dilerim Mevla'dan onmaz vuranlar


Eyder Şah Hatayi'm uçan kaçandan

Zerrece korkmazız bu tatlı candan

Gidip da'vac' olma atana benden


36

Şekil 2.7. Ne Güzel De Yerde Meskenin Adlı Eserin Notası

Şekil 2.8. Fotoğraf: Emre İçöz

37

“Ne Güzel De Yerdir Meskenin” adlı eserin sözleri şu şekildedir:

Ne güzel de yerdir meskenin

Yürü hey de Mürteza Ali

Kudretten gelir huri


Ali mürvet mürvet mürvet

Şahı mürvet mürvet mürvet

Mürvet hey de Ali oğluna mürvet

Kaleden de toplar atıldı

Yezidin de dili tutuldu

Canım aşkına yakıldı


Ali mürvet mürvet mürvet

Şahı mürvet mürvet mürvet

Mürvet hey de Ali oğluna mürvet

38

2. ÇÜNÜR’DE YAPILMIŞ OLAN ÇALIŞMA

Çünür ile ilgili yapılan çalışmalar neticesinde cem törenlerinde icra edilen Alevi-

Bektaşi nefeslerinden 4 tane eser tespit edilmiştir.

Aşağıda verilmiş olan eserler Uğur Aşık ile yapılmış görüşmeler neticesinde

elde edilmiş, derlenmiş ve notaya alınmıştır.

Şekil 2.9. Güzel De Şahtan Bize Bir Dolu Geldi Adlı Eserin Notası

Şekil 2.10. Fotoğraf: Uğur Aşık

39

“Güzel De Şahtan Bize Bir Dolu Geldi” adlı eserin sözleri şu şekildedir:

Güzel Şahtan bize bir dolu geldi

Bir sen iç sevdiğim bir de bana ver

Hünkar Hacı Bektaş Veli’den geldi


Herkes sevdiğini tanır sesinden

Senin muhabbetin beni has eden

Selman’ım keşkülün doldur bu sudan


Payım gelir erenlerin payından

Muhammet neslinden Ali soyundan

Kırkların içtiği Engür suyundan


Beline bağlamış Nurdan bir kemer

İçmişem doluyu yüreğim yanar

Herkes sevdiğinden bir dolu umar


Senin aşıkların kaynadı coştu

Cananı uğruna canından geçti

Sefil Hüseyin’im bir dolu içti


40

Şekil 2.11. Kerbela Adlı Eserin Notası


41

“Kerbela” adlı eserin sözleri şu şekildedir:

Dilim damağım kurudu

Yandım nolur bir yudum su

Bedenim tenim çürüdü

Yandım nolur bir yudum su

Kerbela’da Şah Hüseyin

Ali Ekber’in Sakine’nin

Mürteza’nın Fatmananın

Aşkına ver bir yudum su

Yezit Kasteyledi Bize

Ehlibeyt neslimize

Dağlar taşlar indi düze

İniliyor bir yudum su

Kestiler Fırat suyunu

Muaviye’nin bir oyunu

Harmeli’nin avu oku

Değmeden ver bir yudum su

On iki imamın demine

Kırkların güzel cemine

Yetmişler’in meclisine

Gireceğim bir yudum su

Küfe’yi sardı uğultu

Bu figanı cihan duydu

Metini narına yandı

Öldüm nolur bir yudum su

42

Şekil 2.13. Medet Ey Allah’ım Medet Adlı Eserin Notası


43

“Medet Ey Allah’ım Medet” adlı eserin sözleri şu şekildedir:

Medet ey Allah’ım medet

Gel derdime derman eyle

Yetiş hey al-i Muhammet

Gel derdime derman eyle.

Sensin benim gonca gülüm

Kesmem eteğinden elim

Benim halim sana malum


Hasan Hüseyn’in aşkına

Gel yardım eyle düşküne

Zeynelabidin aşkına


İmam Bakır'ın katına

Cafer'in ilmi zatına

Musa Rıza hörmetine


Şah Taki’nin ya Naki’nin

Kemteriyim Askeri’nin

Yarlıgamak senin şanın


Var dileğin Hak’tan dile

Ol sahip zamanım gele

Dedemoğlu secde kıla


44

Şekil 2.15. Nevruz Adlı Eserin Notası


45

“Nevruz” adlı eserin sözleri şu şekildedir:

Sultan Nevruz günü cemdir erenler,

Gönüller şad oldu ehli imanın.

Cemal yari görüp doğru bilenler,

Himmeti erince Nevruz Sultan’ın.

Cümle eşya bugün destur aldılar,

Aşk ile didara karşı yandılar,

Erenler ceminde bade sundular,


Erenler dergâhı ruşen bu günde,

Doldurmuş badeyi sunar elinde,

Susuz olan kanar kendi gönlünde,


Sultan Nevruz günü canlar uyanır,

Hal ehli olanlar nura boyanır.

Muhip olan bugün ceme dolanır,


Pir himmet eyledi bugün kuluna,

Cümle muhip bugün cemde buluna.

Cümle eşya konar kudret balına,


Aşık olan canlar bugün gelirler,

Sultan Nevruz günü birlik olurlar.

Hallak-ı cihandan ziya alırlar,


Pir Sultan’ın eydür: Erenler cemde,

Akar çeşnim yaşı her dem bu demde.

Muhabbet ateşi yanar sinemde,


46

3. TURAN MAHALLESİ’NDE YAPILMIŞ OLAN ÇALIŞMA

Turan Mahallesi’nde yapılan çalışmalar neticesinde Alevi-Bektaşi nefeslerinden

2 tane eser tespit edilmiştir.

Aşağıda verilmiş olan eserler İsmail Aşık ile yapılmış görüşmeler neticesinde


Şekil 2.17. Allah’ım Allah’ım Kadir Allah’ım Adlı Eserin Notası

47

Şekil 2.18. Allah’ım Allah’ım Kadir Allah’ım Adlı Eserin Notası (devamı)

Şekil 2.19. Fotoğraf: İsmail Aşık

48

“Allah’ım Allah’ım Kadir Allah’ım” adlı eserin sözleri şu şekildedir:

Allah’ım Allah’ım yar yar kadir Allah’ım

Ver Allah bir güzel yar yar gönül eyleyim

Hünkar Hüseyin’im de tozlu yol gibi

Çok beklettin beni de karakol gibi

Öpsem yanağından şeker bal gibi

Acap dosta gidem de yollar bağlar

Semah dönenler de salına cananım

Yeterin erenler de meydana gelenler

Meydan erenlerin semah dönenlerin

49

Şekil 2.20. Dönmem Sana Felek Canımı Alsa Adlı Eserin Notası

50

Şekil 2.21. Dönmem Sana Felek Canımı Alsa Adlı Eserin Notası (devamı)

Şekil 2.22. Fotoğraf: İsmail Aşık

51

“Dönmem Sana Felek Canımı Alsa” adlı eserin sözleri şu şekildedir:

Viraneler gibi de çökerttin beni

Dönmem sana felek canımı alsa

Perişan olsa da mezarda daşım

Dua etmeye de gelme istemem

Benim gamlı gönlüm ayrıldı senden

Şefaat bekleme de isteme benden

Vur sineme öldür beni erkenden

Salımın ucundan dutma istemem

Ben gamlıyım yine yastadır başım

Zehir zıkkım oldu bir lokma aşım

Perişan olsa da mezarda daşım

Dua etmeye de gelme istemem

Ah yar dost medet dost Alim

52

4. ALİKÖY’DE YAPILMIŞ OLAN ÇALIŞMA

Aliköy’de yapılan çalışmalar neticesinde köyde yapılan cem törenlerinde icra


Aşağıda verilmiş olan eserler Ahmet Demirtaş, Mustafa Sevim, Zeliha Sevim ve

Gülsüm Uslu ile yapılmış görüşmeler neticesinde elde edilmiş, derlenmiş ve notaya

alınmıştır.

Şekil 2.23. Ala Gözlü Şah Hüseynim Adlı Eserin Notası

Şekil 2.24. Fotoğraf: Mustafa Sevim

53

“Ala Gözlü Şah Hüseynim” adlı eserin sözleri şu şekildedir:

Ebu Talip nasip etti ya hüda, zürüben günü ya Muhammet Mustafa

Dedem sağkan ya Ali, ya Ali canı baştan geçmişiz biz rumerenler aşkına,

Demide hakıcan gözüyle görenler aşkına, hafar isterdin de susuz kalanlar aşkına

Gözüm yaşın sel eyledin ya imam Hüseyin on iki imamlar aşkına,

Ya Ali bugün muharremdir gam üstüne gamdır yine ah çekerim dizarına

Lanet yezidin soyuna, ah Hasan’ım vah Hüseynim ala gözlü Şah Hüseynim

İmam Hasan ahu yuttu sahura sana gitti atasının emrini tuttu o da yezide lanet okudu

Ah Hasan’ım vah Hüseynim ala gözlü Şah Hüseynim

İmam Hüseyin’in canı turab ettiler ciğer onu şehit ettiler onu dedem sağkan ya Ali


Zeynel dizinde oturan utcemali nura batıran nebi müslime hasret getiren


Muhammet’tir imam Bakır ustadımdan aldım bakır budur evvel budur ahım

O da yezide lanet okudu Ah Hasan’ım vah Hüseynim ala gözlü Şah Hüseynim

İmam Cafer hasların hası alemin güneşi hem de mahı kalmaz imamların ahı


Asker kılıcını bilen atasından himmet bilen bir gün olur o da biter

Onlar da yezide lanet okudu Ah Hasan’ım vah Hüseynim ala gözlü Şah Hüseynim

54

Şekil 2.25. Allah Bir Muhammed Ali Aşkına Adlı Eserin Notası

Şekil 2.26. Fotoğraf: Zeliha Sevim

55

“Allah Bir Muhammed Ali Aşkına” adlı eserin sözleri şu şekildedir:

Mümin isen bana etme cefayı

Allah bir Muhammed Ali aşkına

İyilikte ol daim eyle vefayı


Saki doldur bize dolu içelim

Okuyalım aşk kitabın seçelim

Olur olmaz davalardan geçelim


Pirler nasihatin güzelce dinle

Bozma erkanını tatlı dil söyle

Kemlik edenlere sen iyilik eyle


Kimsenin ayıbını gözetme sakın

Olayım der isen ger Hakk'a yakın

Erenler huyundan bir meşrep takın


Genç Abdal'ım Hakk'ı seversen candan

Hak seni ayırmaz yoldan erkandan

Yalan söz söyleme çıkma imandan


56

Şekil 2.27. Bir Zalım Taşladı Beni Adlı Eserin Notası

Şekil 2.28. Fotoğraf: Zeliha Sevim

57

“Bir Zalım Taşladı Beni” adlı eserin sözleri şu şekildedir:

Bir zalim taşladı beni

Şu zalimin taşına bak

Gittiğin yol yanlış dedi

Şu Yezidin sözüne bak

Asıllardan asıl gelir

Dedelerden nesil gelir

Hocalardan tasıl gelir

Hacı Bektaş Veli’ye bak

Sor mürşidin aslını

Sen ara kendi neslini

İmam Hüseyin’in yasını

Bilmiyorsan bilene bak

Paslı bakır kaşık olmaz

Yezitlerden aşık olmaz

Hak cemi karışık olmaz

Kırklar cemi irfana bak

İslam nedir bilir isen

Hak yoluna gider isen

Peygamberi sever isen

Şah Hasan Hüseyin’e bak

Su içmeden suya kandık

Artık yezit yok sandık

Mezhebim Caferi Sadık

Soyu şahı merdana bak

Şah Seven’im şaha gelsin

Bana kim ne der ise desin

Ulu divan karar versin

Hak Muhammed Ali’ye bak

58

Şekil 2.29. Fırsat Elde İken Bir Amel Kazan Adlı Eserin Notası

Şekil 2.30. Fotoğraf: Gülsüm Uslu

59

“Fırsat Elde İken Bir Amel Kazan” adlı eserin sözleri şu şekildedir:

Fırsat elde iken bir amel kazan

Gül cemalin bir gün salsa gerektir

Zevkine aldanma tapma dünyaya

Dünya malı bunda kalsa gerektir

Cahil bildiğin hiç geri kalmaz

Bin nasihat etsen bir pula almaz

Kişinin ettiği yanına kalmaz

Herkes ettiğini bulsa gerektir

Yarın hakkın divanına varılır

Ruzu mahşer günü sual sorulur

Günahın tartarlar mizan kurulur

Onda haklı hakkına alsa gerektir

Bana böyle geldi Mevla’dan hitap

Dil tutar ol dem verilmez cevap

Kimine lütf olunur kimine azap

Cennet tamu haktır dolsa gerektir

Genç Abdal’ım hakka yakın olana

İtikadı bütün sadık olana

Hakikatta hakka aşık olana

Divanda şefaat olsa gerektir

60

Şekil 2.31. Muhabbet Açılsın Cemal Görülsün Adlı Eserin Notası

Şekil 2.32. Fotoğraf: Ahmet Demirtaş

61

“Muhabbet Açılsın Cemal Görülsün” adlı eserin sözleri şu şekildedir:

Muhabbet açılsın cemal görünsün

Muhammed Mustafa Ali aşkına

Hasan Hüseyin'in demi sürülsün

Hatice Fatime gülü aşkına

Zeynel Abidin'i severiz candan

Muhammed Bakır'ı ziyade andan

Erenler buyurmuş ikrar imandan

Dönmeyelim Cafer yolu aşkına

Musayı Kazim’le Ali Riza’ya

Taki ile Naki sırr-ı Hüda’ya

Hasan-ül Askeri Mehdi livaya

Cümlemiz demişiz beli aşkına

Kaldır saki başı yüzün göreyim

Aslımızı neslimizi bilelim

Abdal Musa Sultan demi sürelim

Doldur hemen doldur dolu aşkına

Fehmi’yem alemde bir kemter geda

Gahi erenlerden olmuşum cüda

Canımız cümlemiz kılalım feda

Hünkar Hacı Bektaş Veli aşkına

62

5. YAKAÖREN’DE YAPILMIŞ OLAN ÇALIŞMA

Yakaören’de yapılan çalışmalar neticesinde köyde yapılan cem törenlerinde icra


Aşağıda verilmiş olan eserler Muharrem Köylü ile yapılmış görüşmeler

neticesinde elde edilmiş, derlenmiş ve notaya alınmıştır.

Şekil 2.33. Çekilip Kırklara Vardım Adlı Eserin Notası

Şekil 2.34. Fotoğraf: Muharrem Köylü

63

“Çekilip Kırklara Vardım” adlı eserin sözleri şu şekildedir:

Çekilip Kırklara vardım

Niye geldin can dediler

Baş kesip niyaz eyledim

Geç otur meydan dediler

Kırklar meydanı ganidir

Görenin kalbin eridir

Külli şeklerden beridir

Nerelisin can dediler

Kırklar ile yedik içtik

Kaynayıp sohbette coştuk

Yetmiş yıl kürrede piştik

Dahi çiğsin yan dediler

Rehberine ver özünü

Erenler göre gönlünü

Müsahibin hak bileni

Edelim ihsan dediler

Pir Sultan’ım kanım katlim

Gönlünü gönlüme kattım

Doksan yıl da ölü yattım

Gine sağsın can dediler

64

Şekil 2.35. Çıktım Kırklar Yaylasına Adlı Eserin Notası


65

“Çıktım Kırklar Yaylasına” adlı eserin sözleri şu şekildedir:

Çıktım kırklar yaylasına

Çağırdım üçler aşkına

Özümü ummana saldım

Muhammed Ali aşkına

Gelsin Muhammed’im gelsin

Düşmüşlerin elini alsın

Canım Hakk’a kurban olsun


Gelin şu faktan geçelim

Akı karayı seçelim

Ab-ı kevserden içelim


Bu dünya kurulu bir faktır

Gerçeklere sözüm yoktur

Allah bir Muhammed haktır

On İki İmam aşkına

Şah Hatayi’m der varalım

Anda didarlar görelim

Gerçeğe canlar verelim


66

Şekil 2.37. Gurbanlar Tığlanıp Gülbenk Çekildi Adlı Eserin Notası


67

“Gurbanlar Tığlanıp Gülbenk Çekildi” adlı eserin sözleri şu şekildedir:

Gurbanlar tığlanıp gülbenk çekildi

Gaflet uykusundan uyanageldim

Dört kapı kilidi anda açıldı

Yüzüm üryan edip peymana geldim.

Evel eşiğine koydum başımı

İçeri aldılar döktüm yaşımı

Erenler yolunda kırk savaşımı

Can baş feda edip kurbana geldim.

Ol demde uyandı batın çırağı

Rehberim boynuma bend etti bağı

Üçer adım ile attım ayağı

Koç kurban dediler imana geldim.

Dört kapı selamın verip aldılar

Pirin huzuruna çekip yeddiler

El ele el hakka olsun dediler

Henüz masum olup cihana geldim.

68

6. GÜMÜŞGÜN’DE YAPILMIŞ OLAN ÇALIŞMA

Gümüşgün ile ilgili yapılan çalışmalar neticesinde köyde yapılan cem törenlerinde

icra edilen Alevi-Bektaşi nefeslerinden 3 tane eser tespit edilmiştir.

Aşağıda verilmiş olan eserler, biri Fatıma Özer’in video kaydı142 olmak üzere,

Kadir Tekin ile yapılmış görüşmeler neticesinde elde edilmiş, derlenmiş ve notaya

alınmıştır. Aşağıda yer alan Fatıma Özer’e ait görsel de bu video’dan alınmıştır.

Şekil 2.39. Divane Gönlümüz Geçmez Güzelden Adlı Eserin Notası

Şekil 2.40. Fotoğraf: Fatıma Özer

142 Kadir Tekin, 2000, Gümüşgün Cem Evi Cem Töreni, Video, Kadir Tekin Arşivi’nden elde edilmiştir.

69

“Divane Gönlümüz Geçmez Güzelden” adlı eserin sözleri şu şekildedir:

Divane gönlümüz geçmez güzelden ya Ali

Bir niyaz eyledik senden ya Ali

Benim arzumanım sensin ezelden ya Ali

Gitmez muhabbetin candan ya Ali

Canı dilden sevenlerin canısın ya Ali

Aşıkları mest etmeye kanısın ya Ali

Kusura kalmayan mürvet kanısın ya Ali

Geçersin günahtan kandan ya Ali

Nice yüz bin yıllar kandilde durdun ya Ali

Atanın belinden anadan geldin ya Ali

Onunçün bu halkı gümana saldın ya Ali

Bin bir dondan baş gösterdin ya Ali

Şeriat içinde şemsi kamersin ya Ali

Tarikat içinde dahi kemalsin ya Ali

İstemem cenneti göster cemalin ya Ali

Kul Himmet için de göster himmetin ya Ali

70

Şekil 2.41. Hak Nasip Eylese Dergaha Varsam Adlı Eserin Notası

Şekil 2.42. Fotoğraf: Kadir Tekin

71

“Hak Nasip Eylese Dergaha Varsam” adlı eserin sözleri şu şekildedir:

Hak nasip eylese dergaha varsam

Bir dem divanına dursam ya Ali

Eğilsem eşiğine niyaz eylesem

Yüzüm tabanına sürsem ya Ali

Yüzüm tabanına sürdüğüm zaman

Zerrece gelmezdi gönlüme güman

Ali’m Düldül'e bindiği zaman

Önünce Kanber’in olsam ya Ali

Kanber gibi hizmetine yeldirsen

Bir dem ağlatırsan bir dem güldürsen

Çekip Zülfikar’ın beni öldürsen

Elim eteğinden çekmem ya Ali

Çeker miyim eteğinden elimi

Hak katında kabul ettim ölümü

Doğru sürsek erenlerin yolunu

Mümince kulların sevsem ya Ali

Mümin olan neresinden bellidir

Hakk’ı söyler nefesinden bellidir

Erenlerin demi gonca güllüdür

Tomurcuk güllerin dersem ya Ali

Mümin olan müslimini yetirse

Yetirse de ayn-ı ceme getirse

Dizini dizime verip otursa

Doyunca yüzüne baksam ya Ali

Pir Sultan'ım niyaz eyle pirine

Umarım ki dergah gire kalbine

İnandın mı Hak Muhammed Ali’ye

Bir gün fırsat elden gider ya Ali

72

Şekil 2.43. Sabah Seherinde Cümbüşe Geldim Adlı Eserin Notası

Şekil 2.44. Fotoğraf: Kadir Tekin (Sağda)

73

“Sabah Seherinde Cümbüşe Geldim” adlı eserin sözleri şu şekildedir:

Sabah seherinde cümbüşe geldim

Dağlar ya Muhammed Ali çağırır

Bülbülün figanı bağrımı deldi

Güller ya Muhammed Ali çağırır

Vird verildi gökte uçan kuşlara

Bakmaz mısın gözden akan yaşlara

Sular yüzün sürer taştan taşlara

Çağlar ya Muhammed Ali çağırır

Gördüm çarh-ı felek sema’sın döner

Talib olan mürşit meyinden kanar

Yüreğime bir od düşmüş de yanar

Yanar ya Muhammed Ali çağırır

Nice aşık bu meydanda derildi

Erenler erkanı yolu sürüldü

Muhammed Ali’nin kadri bilindi

Diller ya Muhammed Ali çağırır

Pirimin çevresi bahçeler bağlar

Kızıl Deli çayı mevç urur çağlar

Dört bir tarafında hu çeker dağlar

Dağlar ya Muhammed Ali çağırır

Dertli olan gelir derdin üsteler

Anan kail olmaz kamil ustalar

Hastalar da gelmiş derman isterler

Sağlar ya Muhammed Ali çağırır

Muhammed Ali’nin çoktur aşığı

Aşık olanların yanar ışığı

Hasan ile Hüseyin'in beşiği

Sallar ya Muhammed Ali çağırır

Pir Sultan Efendim erenler nesli

Erenler neslidir Ali’nin aslı

Çar alem ile turna avaz sesli

Gümler ya Muhammed Ali çağırır

74

7. ULUĞBEY’DE YAPILMIŞ OLAN ÇALIŞMA

Uluğbey’de yapılan çalışmalar neticesinde kasabada yapılan cem törenlerinde icra


Aşağıda verilmiş olan eserler Veysel Köse ile yapılmış görüşmeler neticesinde


Şekil 2.45. Saadetli Yarin Nazar Kıldığı Adlı Eserin Notası

Şekil 2.46. Fotoğraf: Veysel Köse

75

“Saadetli Yarin Nazar Kıldığı” adlı eserin sözleri şu şekildedir:

Saadetli yarin nazar kıldığı

Elleri var Hacı Bektaş Veli’nin

Horasan’dan sökün edip geldiği4

Yoları var Hacı Bektaş Veli’nin

Kulları var atlas giyer al giyer

Düldül atları nar altında çul giyer

Dervişleri hırka giyer şal giyer

Şalları var Hacı Bektaş Veli’nin

Bin bir ayet yazılıdır postunda

Yedi kral yedi şah var destinde

Altın hilye örgüleri üstünde

Lalesi var Hacı Bektaş Veli’nin

Dahi böyle sultan nerede olur

On sekiz bin alemi mevcut bilir

Kırk konaklık yerden kurbanı gelir

Malları var Hacı Bektaş Veli’nin

Veli’m der cümbüş verir cuş verir

Gine aygün resminde taş verir

Hacı Bektaş dergahında baş verir

Kulları var Hacı Bektaş Veli’nin

76

Şekil 2.47. Şu Yalan Dünyada Üstad Bulmadım Adlı Eserin Notası


77

“Şu Yalan Dünyada Üstad Bulmadım” adlı eserin sözleri şu şekildedir:

Şu yalan dünyada üstad bulmadım

Ben de beğenmedim işini felek

Şakirt olan şaşkın olur dembeden

Ne okursun bilmem dersini felek

Gönül turnam gökyüzünde dönerken

Felek ağı katmış göle inerken

Dizbe diz oturup derdim yanarken

Boşuna kahretme dostuma felek

Sorayım feleğe kemterim ne etti

Yoksa akıllı mı deli mi etti

Balım Sultan Tekkesine mi gitti

Yoksa kan mı değdi dişine felek

Kemter koydu beni yuvada yurtta

İsmini okudum dilimde virtde

Ol sene bin iki yüz dörtte

Yükletti göçümü yürüttü felek

Veli’m der ki kemter gitti kimim var

Kemteri aldırdım yeni gamım var

Usta idin yapılacak damım var

Hiç mi iş gelmedi başına felek

78

Şekil 2.49. Turnalar Adlı Eserin Notası


79

“Turnalar” adlı eserin sözleri şu şekildedir:

Turnam ne diyardan da geldin yalınız

Çamlı beli aştınız mı turnalar

On iki imamlara uğrar yolumuz

Karadeniz’i aştınız mı turnalar

Turnalar turnalar da yeşil turnalar

Bu meydanda semah dönen sunalar

Güzel severiz usuldur boyu

Karadır kaşları tatlıdır dili

Eğilsek Muhammed kalksak ya Ali

Eylenin de haber verin turnalar



Hayal hayal olmuş dostun elleri

Akla göyüm sokunmuştur telleri

Haktan gelmez oldu pir selamları

Eylenin de haber verin turnalar



Bizim evlerimiz gayipte sırda

Yezidin gözüne çekilir perde

Tiflis derler ala şanlı bir köyde

Üç n mihman oldunuz mu turnalar



Şah Hatayi’m eydir söylenir adım

Erenler yanında lezzetim tadım

Bin doksanda bir sevdaya uğradım

Ne olduğumu bilemedim turnalar

80

8. KÖRKÜLER’DE YAPILMIŞ OLAN ÇALIŞMA

Körküler’de yapılan çalışmalar neticesinde kasabada yapılan cem törenlerinde

icra edilen Alevi-Bektaşi nefeslerinden 2 tane eser tespit edilmiştir.

Aşağıda verilmiş olan eserler Kemal Kahraman ile yapılmış görüşmeler

neticesinde elde edilmiş, derlenmiş ve notaya alınmıştır.

Şekil 2.51. Mihmanlar Siz Bize Sefa Geldiniz Adlı Eserin Notası

Şekil 2.52. Fotoğraf: Kemal Kahraman

81

“Mihmanlar Siz Bize Sefa Geldiniz” adlı eserin sözleri şu şekildedir:

Gine mihman gördüm gönlüm şad oldu

Mihmanlar siz bize sefa geldiniz

Kar kış yağar iken bahar yaz oldu

Mihmanlar siz bize sefa geldiniz.

Misafir aşk kapusunun dilidir

Hızr-ı sev kim sahibinin gülüdür

Tanrı misafiri pirim Ali’dir


Bir eve kahr ola misafir gelmez

Çalınsa çırpınsa ektiği bitmez

Çağırsa bağırsa bir ere yetmez


Himmet eyle sen ki daima gele

Yavan yaşık bizim yüzümüz güle

Büyük küçük anı hep Hızır bile


Misafir gelir ki kısmeti bile

Misafir Hızır’dır özrünü dile

Hatai’yim uğruyu tut ver gel ele


82

Şekil 2.53. Muhammed Ali’nin Darına Durdum Adlı Eserin Notası

Şekil 2.54. Fotoğraf: Kemal Kahraman

83

“Muhammed Ali’nin Darına Durdum” adlı eserin sözleri şu şekildedir:

Muhammed Ali’nin darına durdum

Hasan Hüseyin’ini gördüm sabahtan

Ol imam Zeynel’i zindanda buldum

Eşiğine niyaz ettim sabahtan

İmamı Baki’yi dergahta buldum

İmamı Cafer’i erkanda gördüm

Musayı Kazım ile kurşunu yuttum

Ol İmam Rıza’yı gördüm sabahtan

Muhammed Tagi’ylen özümü seçtim

Aliyel Nagi’den zehirin içtim

Hasanül Askeriylen çok geldim geçtim

Muhammed Mehdi’yi gördüm sabahtan

Aşık Kemal der ki burda bekledim

Yaradanın nurunu kendimde sakladım

Elif lamda Muhammed Ali’yi hakladım

Muhammed Ali’yi gördüm sabahtan

84

9. TEZ KAPSAMINDA YAPILAN GÖRÜŞMELERİN DEĞERLENDİRİLMESİ

Çalışma kapsamında görüşülen kaynak kişilerin vermiş oldukları cevapların ve

bilgilerin değerlendirilmesi bu bölümde el alınacaktır.

Nefeslerin oluşmasında etken olan unsurlar konusundaki görüşler şu şekildedir:

Nefeslerin oluşmasında Yedi Ulu Ozan’ın önemli bir yer tuttuğunu öne süren

Aşık143, nefeslerde halkın yaşayışlarının, sıkıntılarının, dertlerinin, sevinçlerinin

görüldüğünün de altını çizmekte, nefeslerin asırlar boyu halkın yaşayış biçimini

yansıttığını öne süren Özgün144, halkın sorunlarını dile getiren, halkın özünü saz ve söz

ile dillendiren eserler olduğuna değinmektedir.

Öte yandan Kahraman, nefeslerin ibadetlerde, hakkın kelamına uygun olan sözler

bütünü olduğunu belirtmekte145, nefeslerin genellikle Yedi Ulu Ozan’dan okunduğunu

öne süren Aşık, nefeslerin bir yakarış olduğunu, Hz. Ali’yi anma olduğunu öne

sürmektedir146.

Ozanların kendi yaşayışlarından, özünden çıkan sözlerin nefesleri oluşturduğunu

belirten Er, Pir Sultan, Hatayi, Balı Sultan gibi ozanlardan da örneklerin olduğunu ifade

etmekte147, Alevi-Bektaşi toplumunda yazılı kaynakların olmadığını, belirli kaynakların

yakılıp yıkıldığını öne süren Köylü, Yedi Ulu Ozan ve daha birçok ozanın kendi

yaşantılarından nefeslerin ortaya çıktığı ve günümüze kadar geldiğini öne sürmektedir148.

Oduncu ise, nefeslerin ortaya çıkışının halk ozanlarının yüreklerinde hissettikleri,

kendi yaşayışlarından dökülen duygular olduğunu öne sürmekte olup149, Nefeslerin

Kuran-ı Natık yani Kuranın sözlerinin açıklanması olduğunu öne süren Tekin, Hak ile

hak olmuş kişilerin sözleri olduğunu belirtmekte ve Yedi Ulu Ozanın da en

önemlilerinden olduğunun altını çizmektedir150.

143 Uğur Aşık ile Görüşme, Çünür Mahallesi, 18.04.2019. 144 Mustafa Özgün ile Görüşme, Gönen, 14.04.2019. 145 Kemal Kahraman ile Görüşme, Körküler, 23.04.2019. 146 İsmail Aşık ile Görüşme, Turan Mahallesi, 21.04.2019. 147 Mehmet Er ile Görüşme, Uluğbey, 23.04.2019. 148 Muharrem Köylü ile Görüşme, Yakaören, 19.04.2019. 149 Turan Oduncu ile Görüşme, Yakaören, 19.04.2019. 150 Kadir Tekin ile Görüşme, Gümüşgün, 14.05.2019.

85

Genel anlamda değerlendirilecek olursa; Yedi Ulu Ozan ve diğer halk ozanlarının

yaşayışlarından dile gelen şiirlerin nefeslerin oluşmasında etken olan unsurlar olarak

belirtildiği görülmektedir.

Nefeslerin nesillerden nesillere aktarılırken dikkat edilmesi gereken hususlar

konusundaki görüşler de şu şekildedir:

Nefeslerde öz Türkçe’nin kullanıldığını belirten Aşık, kullanılan dilin dışına

çıkılmadan, anlaşılır bir şekilde, değişime yer verilmeden aktarılması gerektiğine

değinmekte151, Nefeslerin özünü bozmadan, kelimeleri olduğu gibi aktarılması

gerektiğini vurgulayan Özgün, diğer nesillerin daha doğru şekilde öğrenebileceğini

belirtmektedir152.

Bunun yanı sıra, Kahraman, Hak için, nefeslerin kelimelerini değiştirmen,

doğrusunun aynı şekilde aktarılması gerektiğini ifade etmekte olup153, Yedi Ulu Ozan’ın

söylediklerine ilave yapmadan nefeslerin söylenilmesi gerektiğini ileri süren Aşık ise

nefeslerin özünü bozmadan aktarılması gerektiğini belirmektedir154.

Nefesler söylenirken düzeninin bozulmaması gerektiğini ifade eden Er, köylerde

söylenildiği gibi, şivelerinin değiştirilmeden icra edilmesi gerektiğini, melodilerinin de

değiştirilmemesi gerektiğini vurgulamakta155, nefeslerin aktarılırken özünden

ayrılmaması gerektiğini öne süren Köylü, nefeslerin normal bir şarkı ya da türkü gibi

değil, Ehlibeyt olgusunun anlaşılması gerektiğini, insanların nefesleri kendi içlerinde

hissetmeleri gerektiğini ifade etmektedir156.

Oduncu ise, nefesler aktarılırken özünden çıkılmaması gerektiğini ifade

etmekte157, nefeslerin icra edilirken sözlerinin ve manalarının değiştirilmemesi

gerektiğini vurgulayan Tekin, küçük bir kelime hatasının bile anlamı tamamen

151 Uğur Aşık ile Görüşme, Çünür Mahallesi, 18.04.2019. 152 Mustafa Özgün ile Görüşme, Gönen, 14.04.2019. 153 Kemal Kahraman ile Görüşme, Körküler, 23.04.2019. 154 İsmail Aşık ile Görüşme, Turan Mahallesi, 21.04.2019. 155 Mehmet Er ile Görüşme, Uluğbey, 23.04.2019. 156 Muharrem Köylü ile Görüşme, Yakaören, 19.04.2019. 157 Turan Oduncu ile Görüşme, Yakaören, 19.04.2019.

86

farklılaştırabileceğinin, makamlarının da aynı şekilde bire bir aktarılması gerektiğinin de

altını çizmektedir158.

Genel olarak değerlendirilecek olursa; nefeslerin aktarımın sözcüklerin

değiştirilmemesi, nefeslerin icralarında melodik yapısının bozulmaması gerektiği

şeklinde belirtilmiştir.

Nefeslerin diğer kuşaklara aktarılırken değişime uğramasındaki etmenler

konuşundaki görüşler şu şekildedir:

Aşık, nefeslerin aktarılmasında daha önceleri usta çırak ilişkisinin var olduğunu,

artık günümüzde teknoloji ile birlikte bir kişinin küçücük bir değişiklik yapması ile

sonrasında elde edilen verinin bir sonraki kişiye olacak aktarımının da değişmiş olacağını,

bu duruma dikkat edilmesi gerektiğini ifade etmekte159, nefesleri icra eden kişilerin

nefeslere kendilerinden bir şeyler eklememesi gerektiğine değinen Özgün, nefesler

eskiden nasıl söyleniyorsa aynı şekilde söylenmesi gerektiğinin altını çizmektedir160.

Kahraman ise, icra eden kişilerin kendine uygun değişiklikler yaptığını, bu

durumun da nefesleri değiştirdiğini belirmekte161, nefeslerin değişime uğramasının en

büyük etkeninin şehirleşme ve buna bağlı olarak kültür yozlaşması olduğunu ileri süren

Aşık, nefesleri icra eden kişilerin kendi bildiklerine göre hareket ettiğini ve bunun da

nefesleri değiştirdiğini ifade etmektedir162.

Nefesleri günümüz gençlerinin modernize edip farklılaştırdıklarını öne süren Er,

usta-çırak ilişkisinin eski zamanlarda daha çok, günümüzde ise pek kalmadığını ve buna

bağlı olarak da nefeslerin eski hallerinin değişebileceğine işaret etmekte163, nefeslerin

daha önceleri babadan oğula ya da dededen toruna birebir aktarıldığını ifade eden Köylü,

çağın değişmesiyle birlikte, enstrümanların fazlalaşması, icra eden kişilerin kendilerinden

bir şeyler ekleyip çıkarması gibi durumları nefeslerin değişme sebepleri olarak

görmektedir164.

158 Kadir Tekin ile Görüşme, Gümüşgün, 14.05.2019. 159 Uğur Aşık ile Görüşme, Çünür Mahallesi, 18.04.2019. 160 Mustafa Özgün ile Görüşme, Gönen, 14.04.2019. 161 Kemal Kahraman ile Görüşme, Körküler, 23.04.2019. 162 İsmail Aşık ile Görüşme, Turan Mahallesi, 21.04.2019. 163 Mehmet Er ile Görüşme, Uluğbey, 23.04.2019. 164 Muharrem Köylü ile Görüşme, Yakaören, 19.04.2019.

87

Bunun yanı sıra Oduncu, köyden kente göç ile birlikte insanların yaşayış biçimleri

ve kültürel etkinliklerinde belirgin değişikliklerin olduğu ve bu değişimin toplumların

ritüel ve müziklerine de yansıdığı ifade etmekte165, güncel yaşamın etkili oluşu, nesil

farklılığı gibi sebeplerin var olduğunu öne süren Tekin, kültür ve yaşayış farklılıklarının

da nefeslerin değişime uğramasında önemli olduğunu belirtmektedir166.

Genel anlamda değerlendirilecek olursa; köy yaşantısından uzaklaşılıp, şehir

yaşantısına geçisin, teknolojinin gün geçtikçe ilerlemesinin, icracıların günümüz

şartlarından etkilendiği gibi unsurlar nefeslerin diğer nesillere aktarılmasında etken

oldukları belirtilmektedir.

Önceden icra edildiğini bildiğiniz, günümüzde icra edilmeyen nefes ya da nefesler

konusundaki görüşler ise şu şekildedir:

Kendisinin daha genç olduğunu, daha önceden başka kişilerden çocukken

duyduğu nefeslerin olduğunu, ama dinlediği kişilerin ailelerinden ya da akrabalarından

bu nefesleri öğrenmeyenlerin olduğunu belirten Aşık, eskiden söylenilen nefeslerin artık

günümüzde yer almadığını ifade etmektedir167.

Yetmiş yıl öncesinde söylenen nefesleri bildiğini öne süre Özgün, günümüzde

kendisinden başka kimsenin bu nefesleri icra etmediğini belirtmekte168, eskiden icra

edilen nefeslerin günümüzde de var olduğunu öne süren Kahraman, çoğunluğunu

kendisinin icra ettiğini ileri sürmektedir169.

Yıllar öncesi icra edilen nefeslerin günümüzde çok fazla bulunmadığını öne süren

Aşık, kendi büyüklerinden bildiği birkaç tane nefesin olduğunu, daha çok kırsal

kesimlerde bu nefeslerin icra edildiğini ileri sürmektedir170.

Öte yandan Er, eskiden söylenip de günümüzde söylenmeyen nefeslerin

olmadığını, hemen hemen hepsinin de cem törenlerinde icra edildiğini belirtmekte171,

eskiden cemlerde birçok kişinin nefesleri icra ettiğini ifade eden Köylü, günümüzde

165 Turan Oduncu ile Görüşme, Yakaören, 19.04.2019. 166 Kadir Tekin ile Görüşme, Gümüşgün, 14.05.2019. 167 Uğur Aşık ile Görüşme, Çünür Mahallesi, 18.04.2019. 168 Mustafa Özgün ile Görüşme, Gönen, 14.04.2019. 169 Kemal Kahraman ile Görüşme, Körküler, 23.04.2019. 170 İsmail Aşık ile Görüşme, Turan Mahallesi, 21.04.2019. 171 Mehmet Er ile Görüşme, Uluğbey, 23.04.2019.

88

sadece zakirlerin nefesleri icra ettiğini, böylelikle de eskiden icra edilip de şimdi icra

edilmeyen nefeslerin olduğunu belirtmektedir172.

Eskiden icra edilen ama şimdi icra edilmeyen nefeslerin olduğunu öne süren

Oduncu, yıllar geçtikçe hepsini aktarabilmenin mümkün olmadığını ve giderek

unutulduğunu öne sürmekte173, günümüzdeki cem törenlerinde nefesleri icra eden

kişilerin güncel nefesleri tercih ettiklerini belirten Tekin, kendisinin bulunduğu yöreye

özgü nefeslerin hemen hemen hepsini bildiğini ifade etmektedir174.

Genel anlamda değerlendirilecek olursa; yaşlı olan icracıların eskiden icra edilen

nefeslerin olduğunu, genellikle bunları sadece kendilerinin bildiklerini, çok az sayıda

genç icracıların, eskiden icra edilen nefesleri bildiğini ve kendileri ile birlikte eskiden icra

edilen nefeslerin yok olmaya yüz tuttuğu belirtilmektedir.

Nefes icrasında ses ve enstrüman kullanımı konusundaki görüşler de şu şekildedir:

Nefeslerin icrasında ses ve enstrümanın kullanıldığını aktaran Aşık, Isparta’da

bağlamanın aktif şekilde kullanıldığını, ama, diğer illerde def ve keman gibi

enstrümanların kullanıldığını da öne sürmekte175, nefeslerin ses ve enstrüman ile icra

edilebileceğini belirten Özgün, icrada herhangi bir kalıplaşmanın olmadığını, sadece sesle

ya da enstrümanla veya her ikisi birlikte icra edilebileceğini ifade etmektedir176.

Kahraman ise, nefeslerin ses ve enstrüman ile söylenebileceğini, belirli kuralların

olmadığını ifade etmekte177, nefes icrasında ses ve enstrüman kullanılabileceğini ifade

eden Aşık, eskiden parmak cura (tırnak cura) ile icra edildiğini, belirli bir karar sesinde

dem tutulduğunu yani sazın solo bir ezgi çalmadığını, onun üzerine ezginin söylendiğini

belirtmektedir178.

Nefesleri ses ve enstrüman kullanarak icra edilebileceğini öne süren Er,

Muharrem ayında ve dar hizmetlerinde enstrüman kullanılmadığını, bu süreçlerde sadece

172 Muharrem Köylü ile Görüşme, Yakaören, 19.04.2019. 173 Turan Oduncu ile Görüşme, Yakaören, 19.04.2019. 174 Kadir Tekin ile Görüşme, Gümüşgün, 14.05.2019. 175 Uğur Aşık ile Görüşme, Çünür Mahallesi, 18.04.2019. 176 Mustafa Özgün ile Görüşme, Gönen, 14.04.2019. 177 Kemal Kahraman ile Görüşme, Körküler, 23.04.2019. 178 İsmail Aşık ile Görüşme, Turan Mahallesi, 21.04.2019.

89

sesle icra edildiğinin de altını çizmektedir179. Köylü ise, cem törenlerinde enstrüman

olarak sadece bağlamanın kullanıldığını ama farklı enstrümanların da, özellikle keman ve

tef gibi enstrümanların da kullanılmasının daha iyi olacağını ifade etmektedir180.

Bunun yanı sıra Oduncu, nefeslerin icrasında ses ve enstrüman kullanıldığını, cem

törenlerinde bağlamanın aktif şekilde yer aldığını ve sadece ses ile söylenebildiğini ifade

etmekte181, eskiden cem törenlerinde bağlamanın yanı sıra keman, ud ve defin de

kullanıldığı öne süren Tekin, dar cemlerinde ve mersiyelerde ki bunların içerikleri ağıt ve

matem olduğu için enstrüman kullanılmadığı sadece ses ile icra edildiğini

belirtmektedir182.

Görüşme yapılan kişilerin verdiği bilgiler ışığından; nefeslerin icrasında ses ve

enstrüman kullanıldığı, bağlamanın aktif şekilde yer aldığını bununla birlikte az sayıda

da olsa keman ve defin de cem törenlerinde kullanıldığı belirtilmektedir.

Nefesler hangi makamlarda icra edildiği konusundaki görüşler ise şu şeklidedir:

Nefeslerin Kürdi, Uşak, Hicaz ve Hüseyni makamlarında icra edildiğinin öne

süren Aşık, özellikle Mersiyelerin genellikle Hicaz makamında söylendiklerinin de altını

çizmektedir183. Nefeslerin genellikle basit makamlarda söylendiğini öne süren

Özgün184ise, yaygın olan makamların daha çok kullanıldığını da belirtmektedir.

Kahraman, nefeslerin meclise uygun olarak söylenilmesi gerektiğini, kendisinin

müzik eğitiminin olmadığını ve günümüzde kullanılan makam isimlerini bilmediğini

belirtmektedir185. Eskilerin makam isimleri konusunda bir bilgisi olmadığına değinen

Aşık, gelenekten hangi ses kişinin sesine uygunsa o perdeden çaldığını, genellikle basit

makamların kullanıldığını ifade etmektedir186.

179 Mehmet Er ile Görüşme, Uluğbey, 23.04.2019. 180 Muharrem Köylü ile Görüşme, Yakaören, 19.04.2019. 181 Turan Oduncu ile Görüşme, Yakaören, 19.04.2019. 182 Kadir Tekin ile Görüşme, Gümüşgün, 14.05.2019. 183 Uğur Aşık ile Görüşme, Çünür Mahallesi, 18.04.2019. 184 Mustafa Özgün ile Görüşme, Gönen, 14.04.2019. 185 Kemal Kahraman ile Görüşme, Körküler, 23.04.2019. 186 İsmail Aşık ile Görüşme, Turan Mahallesi, 21.04.2019.

90

Öte yandan makam isimleri ile ilgili bir bilgisinin olmadığını ifade eden Er,

burada da ustadan çırağa aktırıldığı makamlarda icra edildiğini belirtmektedir187. Köylü

ise, günümüzde kullanılan makam isimlerini bilmediğini, nefeslerin büyüklerden

aktarıldığı makamlarda icra edilmesi gerektiğini ifade etmektedir188.

Makam isimlerini bilmediğini belirten Oduncu, usta-çırak ilişkisiyle aktarılan

eserlerdeki makamların kullanılması gerektiğini öne sürmekte189, günümüzde kullanılan

makam isimlerini bilmediğini belirten Tekin, büyüklerinden aktarıldığı şekliyle icra

edilmesinin doğru olacağını düşünmektedir190.

Genel anlamda değerlendirilecek olursa; görüşme yapılan kişilerin çoğunun

müzik eğitimi almadığı, bununla birlikte günümüz literatüründe kullanılan makam

isimlerini bilmedikleri, bilen icracıların ise Kürdi, Uşak, Hicaz, Hüseyni, Karcığar gibi

makamların nefeslerin icrasında kullanıldığı belirtilmektedir.

Nefeslerin icra edildiği yerler konusundaki görüşeler de şu şekildedir:

Nefeslerin icra edildiği yerlerin ibadethaneler yani cem evleri olduğunu ifade eden

Aşık, eskiden cem törenlerinin evlerde yapıldığını ama artık günümüzde cem evlerinin

oluğunu, nefeslerin cem töreni esnasında icra edildiğini, Muharrem ayı başlangıcında

aşure zamanı mersiyelerin türbe ve cem evlerinde okunduğunu belirtmektedir191.

Nefeslerin Alevi-Bektaşi toplumunda kutsal olduğunu, türkü olmadığını öne süren

Özgün, sadece muhabbet ortamlarında ve cem törenlerinde icra edilmesi gerektiğini ileri

sürmektedir192. Kahraman ise, nefeslerin, Alevi-Bektaşi geleneğinde cem törenlerinde

icra edildiğini belirtmektedir193.

Nefeslerin genelde cem evlerinde icra edildiğini belirten Aşık, dini içeriği

olmayan eğlence içerikli semahların çeşitli toplantılarda da icra edilebileceğini ifade

187 Mehmet Er ile Görüşme, Uluğbey, 23.04.2019. 188 Muharrem Köylü ile Görüşme, Yakaören, 19.04.2019. 189 Turan Oduncu ile Görüşme, Yakaören, 19.04.2019. 190 Kadir Tekin ile Görüşme, Gümüşgün, 14.05.2019. 191 Uğur Aşık ile Görüşme, Çünür Mahallesi, 18.04.2019. 192 Mustafa Özgün ile Görüşme, Gönen, 14.04.2019. 193 Kemal Kahraman ile Görüşme, Körküler, 23.04.2019.

91

etmektedir194. Er ise, nefeslerin cem evlerinde ve evlerde yapılan cem törenlerinde icra

edildiğini ifade etmektedir195.

Bununla birlikte Köylü, nefeslerin cem evlerinde ve dost meclislerinde icra

edildiğini öne sürmekte196, Oduncu, nefeslerin cem evlerinde, cem törenlerinde icra

edildiğini ifade etmektedir197.

Öte yandan Tekin, nefeslerin muhabbet ortamında, Kuran, Ehlibeyt ve dini

motifler içeren Yedi Ulu Ozan eserlerinin cem törenlerinde icra edildiğini öne

sürmektedir198.

Genel olarak değerlendirilecek olursa; nefeslerin cem törenlerinde, cem evlerinde

icra edildiği tespit edilmiştir.

194 İsmail Aşık ile Görüşme, Turan Mahallesi, 21.04.2019. 195 Mehmet Er ile Görüşme, Uluğbey, 23.04.2019. 196 Muharrem Köylü ile Görüşme, Yakaören, 19.04.2019. 197 Turan Oduncu ile Görüşme, Yakaören, 19.04.2019. 198 Kadir Tekin ile Görüşme, Gümüşgün, 14.05.2019.

92

SONUÇ

Türk Din Musikisi formlarının içerisinde yer alan ve Alevi-Bektaşi müziğinde

önemli bir yer tutan “nefes”, Isparta örneğinde incelenmeye çalışılmıştır. Nefeslerde

işlenen konular, Alevi-Bektaşi geleneğinin yapısını da gözler önüne sermektedir. Bu

gelenek doğrultusunda, Hz. Muhammed, Hz. Ali ve Oniki İmama övgü niteliği taşıyan

eserler na’at ve nefes olarak isimlendirmektedir.

Nefeslerin okunduğu yerler genellikle Alevi-Bektaşi geleneğinde cem evleridir.

Cem töreninde dede ve zakir (güvende) tarafından icra edilmektedir. Cemlerde icra edilen

müzik, eğlence amaçlı değildir. Alevi-Bektaşi önderleri de hiçbir şekilde bunu böyle

görmemektedir. Alevi-Bektaşi inanç kültürünün gelişmesini ve gelecek nesillere

aktarılmasını da önemli bir yer tutmaktadır.

Cemlerde söylenen nefesler, içerik olarak Alevi-Bektaşi kültüründe yer alan

önemli konuları da kapsamaktadır. Söylenen nefesler rastgele seçilmemiş, Alevi-Bektaşi

edebiyatının en önemli şairlerinin şiirlerinden oluşturulmuştur. Kul Himmet’in, Pir Sultan

Abdal’ın, Hatayi’nin, Balım Sultan’ın, Seyrani’nin, Abdal Musa’nın, Kul Mustafa’nın ve

daha birçoğunun şiirlerinin başlıca teması, “sürdürülen yolun kolay olmadığı”dır.

Şiirlerde büyükleri övme gibi temalar sıklıkla işlenmiştir.

Türk Din musikisi formları içerisinde yer alan Alevi-Bektaşi nefeslerinin bilimsel

olarak ele alınması ve bu hususta çalışmalar yapmanın konuya önemli katkılar

sağlayacağı bir gerçektir. Bu gerçekten hareketle tez çalışmasında Isparta ili örneğinde

seçilmiş olan örnek yerleşimler üzerinden, icra edilen Alevi-Bektaşi nefesleri tespit

edilmiştir.

Isparta İl’indeki Alevi-Bektaşilerin çoğunlukla yaşadıkları İlçe, köy, kasaba ve

mahalleler: Gönen İlçesi, Körküler Kasabası, Aliköy, Yakaören Köyü, Gümüşgün Köyü,

Uluğbey Köyü, Çünür Mahallesi ve Turan Mahallesi pilot bölgeler olarak belirlenmiştir.

Gönen İlçesi’nde Alevi Dedesi Mustafa Özgün ve Emre İçöz, Körküler Kasabasında

Alevi Dedesi Kemal Kahraman, Aliköy’de Mustafa Sevim, Ahmet Demirtaş, Zeliha

Sevim, Gülsüm Uslu, Yakaören Köyü’nde Alevi Dedeleri Turhan Oduncu ve Muharrem

Köylü, Gümüşgün Köyü ile ilgili olarak Alevi Dedesi Kadir Tekin, Uluğbey Köyü’nde

Alevi Dedesi Mehmet Er ve Veysel Köse, Çünür Mahallesi ile ilgili olarak Uğur Aşık ve

93

Turan Mahallesi’nde İsmail Aşık ile görüşmeler yapılmış, ayrıca Kadir Tekin’in

arşivindeki bir video’da yer alan Fatıma Özer’e ait bir kayıttan da faydalanılmıştır.

Bu çalışmalar doğrultusunda; Bu Alemin Sırrı Nihandan Geçtim, Geldi Vedalaştı

Bir Zülfi Siyah, Geyik, Ne Güzel De Yerdir Meskenin, Güzel De Şahtan Bize Bir Dolu

Geldi, Kerbela, Medet Ey Allah’ım Medet, Nevruz, Allah’ım Allah’ım Kadir Allah’ım,

Dönmem Sana Felek Canımı Alsa, Ala Gözlü Şah Hüseynim, Allah Bir Muhammed Ali

Aşkına, Bir Zalım Taşladı Beni, Fırsat Elde İken Bir Amel Kazan, Muhabbet Açılsın

Cemal Görülsün, Çekilip Kırıklara Vardım, Çıktım Kırklar Yaylasına, Gurbanlar

Tığlanıp Gülbenk Çekildi, Divane Gönlümüz Geçmez Güzelden, Hak Nasip Eylese

Dergaha Varsam, Sabah Seherinde Cümbüşe Geldim, Saadetli Yarin Nazar Kıldığı, Şu

Yalan Dünyada Üstad Bulmadım, Turnalar, Mihmanlar Siz Bize Sefa Geldiniz,

Muhammed Ali’nin Darına Durdum adlı eserler derlenmiştir.

Yedi Ulu Ozan ve diğer halk ozanlarının yaşayışlarından dile gelen şiirlerin

nefeslerin oluşmasında etken olan unsurlar olarak belirtildiği görülmüştür. Bunun yanı

sıra nefeslerin aktarımın sözcüklerin değiştirilmemesi, nefeslerin icralarında melodik

yapısının bozulmaması gerektiği şeklinde belirtilmiştir. Öte yandan köy yaşantısından

uzaklaşılıp, şehir yaşantısına geçisin, teknolojik yeniliklerin, icracıların günümüz

şartlarından etkilenmesinin nefeslerin aktarılmasında etken olduğu belirtilmiştir. Yaşlı

olan icracıların eskiden icra edilen nefeslerin olduğunu, genellikle bunları sadece

kendilerinin bildiklerini, çok az sayıda genç icracıların, eskiden icra edilen nefesleri

bildiğini ve kendileri ile birlikte eskiden icra edilen nefeslerin yok olmaya yüz tuttuğu

görülmüştür.

Nefeslerin icrasında ses ve enstrüman kullanıldığı, bağlamanın aktif şekilde yer

aldığı, bununla birlikte az sayıda da olsa keman ve def’in de cem törenlerinde kullanıldığı

tespit edilmiştir. Görüşme yapılan kişilerin pek çoğunun müzik eğitimi almadığı, bununla

birlikte günümüz literatüründe kullanılan makam isimlerini bilmedikleri, bilenlerin ise

Kürdi, Uşak, Hicaz, Hüseyni, Karcığar gibi makamları nefeslerin icrasında kullanıldığı

tespit edilmiştir. Öte yandan nefeslerin cem törenlerinde, cem evlerinde icra edildiği

saptanmıştır. Ayrıca, Yakaören Köyü’nde yapılan çalışmada “Çıktım Kırklar Yaylasına”

adlı semahın Isparta’nın genelinde icra edildiği, aynı yerde yapılan görüşmede

“Gurbanlar Tığlanıp Gülbenk Çekildi” adlı eserin Isparta genelinde icra edildiği ve farklı

94

sözlerle de aynı ezginin kullanıldığı tespit edilmiştir. Gümüşgün köyü ile ilgili çalışmada

ise “Sabah Seherinde Cümbüşe Geldim” adlı semahın sadece bu köye ait olduğu tespit

edilmiş, çalışmadaki diğer eserlerin ise kendi bulundukları yerlerde genellikle cem

törenlerinde icra edildikleri anlaşılmıştır.

95

KAYNAKÇA

A- Kitap, Makale ve Tezler

ATEŞ, E., 2005, “Alevi-Bektaşi Musıkisine Güfte Melodi ve Ritim Açısından Bir Bakış”,

Uluslararası Bektaşilik-Alevilik Sempozyumu, SDÜ İlahiyat Fakültesi Yayınları,

Isparta.

BAŞARAN, Y., 2016, “Alevilikte Düvazimamlar ve Şah İbrahim Veli Ocağındaki

Örnekleri”, İstanbul Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Müzikoloji

Bölümü Yüksek Lisans Tezi, İstanbul.

BİNBAŞ, İ., E., 1997, “Tasavvuf ve Musiki Mevlevilik ve Bektaşilikte Sema”, Hacettepe

Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, Ankara.

BOZÇALI, M., 2005, Alevi Bektaşi Nefeslerinde Dini Muhteva, Horasan Yayınları,

İstanbul.

ÇETİN, B., 2017, “Din Fenomenolojisi Bağlamında Bektaşilik Tokat İli Örneği”,

Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyoloji Ana Bilim

Dalı Yüksek Lisans Tezi, Isparta.

DALKIRAN, S., 2002, “Alevi Kimliği ve Anadolu Üzerine Bir Deneme”, Ekev Akademi

Dergisi, Erzurum.

DEMİR, A., İ., ŞANLI, Y., 2018, “Alevi Gelenekte İbadetler”, Mezhep Araştırmaları

Dergisi, Cilt 11, Sayı 1, İstanbul.

ERDEM, M., 2018, “Alevi Bektaşi Menakıbnamelerine Göre Alevilik”, Ankara

Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslam Bilimleri Ana Bilim Dalı

Yüksek Lisans Tezi, Ankara.

ERDOĞAN, K., 1993, Alevilik Bektaşilik, İletişim Yayınları, İstanbul.

GÖLPINARLI, A., 1992, Alevi Bektaşi Nefesleri, İnkılap Kitabevi, İstanbul.

GÜNER, A., 1986, Tarikatlar, Milliyet Yayınları, İstanbul.

İYİYOL, F., 2013, “Alevi Bektaşi Geleneğinde Düvazlar Düvazimamlar”, Uluslararası

Araştırmalar Dergisi, İstanbul.

KARADENİZ, M. E., 1965, Türk Musikisinin Nazariye ve Esasları, Türkiye İş Bankası

Yayınları, Ankara.

KELEŞ, H., 2013, “Alevilik ve Bektaşiliğin Düşünsel Temelleri”, Kırıkkale Üniversitesi

Sosyal Bilimler Enstitüsü Felsefe Ana Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, Kırıkkale.

96

KURT, İ., TÜZ, S., A., 1999, Tarihi ve Kültürel Boyutlarıyla Türkiye’de Aleviler

Bektaşiler Nusayriler, Ensar Neşriyat, İstanbul.

KURT, N., 2015, “Alevi Bektaşi Edebiyatı ve Müziğinin Oluşumu Balkanlardaki

Yansıma ve Uygulamaları”, Balkanlardaki Bektaşilik ve Bektaşi Edebiyatı

Sempozyumu, Kosova-Prizen.

KÜÇÜK, A, KÜÇÜK, M.A., 2009, Türkistan’dan Türkiye’ye Alevilik-Bektaşilik, Berikan

Yayınevi, Ankara.

MACİT, Y., 2001, “Dini ve Tasavvufi Müzik Türü Olarak Mersiyeler”, İnanç Kültür

Mitoloji Araştırmaları Dergisi, Cilt 8, Sayı 3, s. 207, Iğdır.

MELIKOFF, I., 1994, Uyur İdik Uyardılar Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları, Cem

Yayınevi, İstanbul.

ORANSAY, G., 1990, “Makam Kelimesinin Sekiz Küğsel Anlamı”. Haz. Yavuz

ÖZCAN, Selay, 2013, “Alevi-Bektaşi Edebiyatı Geleneği İle Bu Gelenek İçinde Az

Bilinen Şair Kul Himmet’in Hayatı ve Şiirleri Üzerine Bir Çalışma”, Celal Bayar

Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 1-2.

ÖZGÖKMEN, M., 2009, “Türk İslam Edebiyatında İlahiler Nefesler ve Devriyeler”,

Selçuk Üniversitesi İslam Tarihi ve Sanatları Ana Bilim Dalı Türk İslam Edebiyatı

Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, Konya.

ÖZTUNA, Y., 1970, Türk Musikisi Ansiklopedisi, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul.

ÖZTUNA, Y., 1974, Türk Musikisi Ansiklopedisi, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul.

ŞEN, Y., 2018, “Bektaşi Nefesleri Üzerine Makamsal Bir İnceleme, Bilig Dergisi,

İstanbul.

TUNA, H., 2011, “Pir Sultan Abdal Kültür Sanat Dergisinde Sunulan Alevilik”, İstanbul

Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslam Bilimleri Ana Bilim Dalı

İslam Mezhepleri Tarihi Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, İstanbul.

TURHAN, M., 2015, “Alevi ve Bektaşi Kültüründe Aşıklar ve Nefesler”, Alevi Ocakları

Dergisi, Sayı 1, S. 3, İstanbul.

ULUDAĞ, S., 2005, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, Kabalcı Yayınevi, İstanbul.

YAKAR, S., 2011, “Alevilikte Hak Muhammed Ali İnancı”, Marmara Üniversitesi

Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslam Bilimleri Ana Bilim Dalı İslam Mezhepleri

Tarihi Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, İstanbul.

YAZICI, M., 2014, “Geçmişten Günümüze Alevilik”, I. Uluslararası Sempozyumu,

Bingöl Üniversitesi Yayınları, Bingöl.

97

YÖRE, S., 2011, “Alevi-Bektaşi Kültürünün Müziksel Kodları”, Türk Kültürü ve Hacı

Bektaşi Veli Araştırma Dergisi, s.220.

YÖRÜKAN, Y., Z., 2006, Alevi-Bektaşi ve Tahtacı Nefesleri, Nefes, Deyiş, Nutuk,

Düvazdeh İmam, Destan ve Yakmalar, Ötüken Yayınları, Ankara.

YÜREKLİ, Y., 2018, “Mekanda Alevilik”, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler

Enstitüsü Sosyoloji Ana Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, Ankara.

B- Kişisel Görüşmeler

AŞIK, İ., Kişisel Görüşme, Turan Mahallesi, 21.04.2019.

AŞIK, U., Kişisel Görüşme, Çünür Mahallesi, 18.04.2019.

ER, M., Kişisel Görüşme, Uluğbey, 23.04.2019.

KAHRAMAN, K., Kişisel Görüşme, Körküler, 23.04.2019.

KÖYLÜ, M., Kişisel Görüşme, Yakaören, 19.04.2019.

ODUNCU, T., Kişisel Görüşme, Yakaören, 19.04.2019.

ÖZGÜN, M., Kişisel Görüşme, Gönen, 14.04.2019.

TEKİN, K., Kişisel Görüşme, Gümüşgün, 14.05.2019.

C- İnternet Erişimi

SAYGILI, R., 2015, “ISPARTA İLİ HARİTASI”,

http://cografyaharita.com/haritalarim/4l_isparta_ili_haritasi.png (E.T: 02.03.2019)

D- Görsel-İşitsel Ortam (Video)

Tekin, K., 2000, Gümüşgün Cem Evi Cem Töreni, Video, Kadir Tekin Arşivi’nden elde

edilmiştir.

http://cografyaharita.com/haritalarim/4l_isparta_ili_haritasi.png

98

EKLER

EK1: Isparta İli Haritası: Çalışma kapsamında görüşme yapılan pilot bölgeler199

199Ramazan Saygılı, “ISPARTA İLİ HARİTASI”, 2015,

http://cografyaharita.com/haritalarim/4l_isparta_ili_haritasi.png (E.T: 02.03.2019)’daki görselden

faydalanılarak oluşturulmuştur.

.

http://cografyaharita.com/haritalarim/4l_isparta_ili_haritasi.png

99

EK2: Çalışma kapsamında yapılmış olan görüşmelerde yöneltilen sorular

1- Nefeslerin oluşmasında etken olan unsurlar nelerdir?

2- Nefeslerin nesillerden nesillere aktarılırken dikkat edilen hususlar nelerdir?

3- Nefeslerin diğer kuşaklara aktarılırken değişime uğramasındaki etmenler

nelerdir?

4- Önceden icra edildiğini bildiğiniz, günümüzde icra edilmeyen nefes ya da nefesler

var mıdır?

5- Nefes icrasında ses ve enstrüman kullanımı konusundaki düşündükleriniz

nelerdir?

6- Nefesler hangi makamlarda icra edilmektedir ve bu konudaki düşündükleriniz

nelerdir?

7- Nefeslerin icra edildiği yerler nerelerdir ve bunun çıkarımları nelerdir?

100

ÖZGEÇMİŞ

Kişisel Bilgiler :

Adı ve Soyadı : Mesut GÖL

Doğum Yeri ve Yılı : BURDUR 1981

Medeni Hali : Bekâr

Eğitim Durumu :

Lisans Öğrenimi : S.D.Ü Güzel Sanatlar Fakültesi Müzik Bilimleri (2008)

Yabancı Dil ve Düzeyi : İngilizce-Orta

İş Deneyimi : Isparta Halk Eğitim Merkezi Usta Öğretici (2009- )

isparta İlİ ÖrneĞİnde alevİ bektaŞİ nefeslerİtez.sdu.edu.tr/tezler/ts03089.pdf ·...

Documents