EUSKAL HERRIKO HISTORIA

PALEOLITO

PALEOLITO GARAIA

sarrera:

Euskal lurraldeetan gizakia orain dela 200.000 urte baino lehenago bizi izan zenik ez dago aztarnarik.

Behe Paleolitoko giza taldeak ibaien ondoan edo kostaldean bizi ziren. Oinarrizko premiei erantzuteko moduan zegoen lekuetan ezarri ziren:

Ur ugariko tokiak ziren (animaliak erakartzen zituzten), lehengaiak erremintak egiteko, batez ere silex, elikagaiak, eta abar. Bizitzeko baliabideak ahitzen zirenean, beste toki batera abiatzen ziren. Ez dakigu ziur lurralde honetan zein motatako gizakia bizi zen, baina Neanderthal-aurreko hominidoa zela uste da.

BIZIMODUA: Kobazuloetan bizi ziren. Tribuz bizi ziren. Berotzeko harriekin eta makilekin sua egiten zuten. Lehenengo animaliak etxekatuak :idiak,ahuntzak,txerriak,ardiak eta txakurrak, hori izan zen era berri bateko hasiera.Nekazaritzara eskaintzera hasi ziren. Urte asko pasata laztozko eta makilazko etxeak egiten zituzten. Orain ere etxekatu egin zuten oiloak eta usoak.

ARTEA: Beren artea kobazuloetan margotzea zen: zaldiak, rinozeronteak, mamutak eta bisonteak margotzen zituzten. Bere eskuak ere margotzen zituzten. Oso margolari onak ziren.

TRESNAK: Harriekin tresnak egiten zituzten: Lantzak eta geziak.Hezurrekin ere tresnak egiten zituzten:arpoiak eta amuak.

NEOLITO

NEOLITO IRAUPENA. Neolitoa Ekialde Hurbilean (Nilo, Eufrates eta Tigris ibaien artean)sortu zen duela 9.000 urte inguru, eta handik hedatu zen Europan,Afrikan eta Asian zehar. Euskal Herrian orain dela 3.000 urte inguruizan zen Neolitoa.

NEOLITOAREN BIZIMODUA:NON

Neolito hezur nomadak ez ziren leku egoki batean bizitzea, baizik eta leku batetik bestera joaaten ziren. Ehiza eta zenarabera bizi ziren.Besteak beste besteak beste, fruta biltzen joaten ziren.Bere ekarpenik sua ,labar pintura eta animaliak .

LANABESAK ETA TRESNAK.

Neolitoan harria lantzeko modu berri bat asmatu zuten: harrialeuntzea. Harriari forma berriak eman eta tresna berriak asmatuzituen gizakiak: lurra lantzeko aitzurrak, harria leunduz egindako aizkorak, labanak eta beste asko.

GIZARTEANTOLAKETA:FAMILIAKA TXABOLATAN.

Hasieran, giza taldeeko kide guztiek lurra lantzen eta prestatzenhasi ziren, baina geroago nahikoa jateko biltzen joaten ziren heinean, soberakinak sortzen zuten , eta horrek lan-banaketa bultzatu zuen, taldeko kide guztiek ez baitzuten nekazaritzan edo artzaintzan ibili beharrik.

ARTEA:EHUNAK ,MARGOKETA ETA

KERAMIKA.

Era berean,zeramika asmatu zen. Paleolitoan gizakiak nolabaiteko ontziak egiten bazituen ere, Neolitoan hasi zen zeramika garatzen, eta era askotako ontziak asmatu ziren eginkizun berezietarako.

ERDI AROA

Iraupena

Europako historian, hirugarren aroa da, Antzinaroaren eta Aro Modernoaren artean dagoena.

Gutxi gorabehera V. mendetik XV. menderaino ,iraundu zuen nahiz eta mila urte horretan

historialariek beste azpiaro batzuk .Goi Erdi Aroa eta Behe Erdi Aroa, batez ere, sailkatzen

dituzte.

Erdi Aroan, aldaketa asko gertatu ziren: politika, kultura eta ekonomia. Egungo Europako

hainbat estatuk oinarriak aro honetan dauzkate, muga politikoak garai honetako leinu eta

armaden garaipen ondorioa ziren.

Artea

Erdi Aroko artelan gehiena erlijiosoa zen, gehienetan Elizak, edo Elizaren gizakienezko

poteretsuak, obispoak esaterako, edo bizitza mankomuneko elkarteek, komentuek esaterako,

eskatzen eta ordaintzen baitzuten artea. Gainera, oso askotan erabilpen liturgikoa zeukan:

gurutzeak edo erretaulak, besteak beste.

Erdi Aroko funtsezko gaietako bat errealismo eza da. Irudigintzako perspektibaren inguruko eta

gizakien figura ulertzeko ezaguera franko Erromako erorketarekin galdu zen.

Hala ere, historialari ugarik adierazi dute errealismoa ez zela Erdi Aroko artisten kezka nagusia.

Mezu erlijiosoa iragarri nahian, irudi ikonikoak zehaztasun handiz egindakoak baino ziren

beharrezkoak.

Nafarroako Erresuma

Europako Erdi Aroan IX eta XVII. mendeen artean izan zen euskal egitura politiko

independentea izan zen. Hasierako garaian Iruñeko Erresuma izena hartu zuen, hiri hartatik

hasi baitzen hedatzen.

Erresumaren hedadura XII. mendetik gutxituz joan zen, batetik Gaztelako Erresumak Nafarroa

Garaia inbaditu zuenean, eta bestetik Piriniotik iparraldera geratu ziren lurraldeak Frantziako

koroarekin batu zirenean. Hedadurarik handiena Antso III.a "Handia" errege zela lortu zuen,

egungo euskal lurralde guztiak batzeaz gain, atlantiar lurraldeetarantz eta Ebro ibaitik

hegoalderantz zabalduz.

Eneko Aritza

Buruzagiak sortu zuen 824. urtean, Nafarroako lehen erregea izan zenean. Erresuma

independentea izateari 1620an utzi ziola esan daiteke.

Erresuma izaera behin betiko 1841. urtean (Lehen Karlistaldia amaitu ondoren) galdu zuen

Nafarroa Garaiak eta 1789. urtean (Frantziako Iraultzarekin) Nafarroa Behereak.

Nafarroako armarriko kateak

Ximena dinastiako azkena Antso VII.a izan zen. Kristauekin batera, Navas de Tolosako

gudan hartu zuen parte eta bera izan zen buruzagi musulmanaren dendara sartzen

hausartu zen errege kristau bakarra. Nafarroako armarriaren kateek gudu hori

gogoratzen dutela baieztatu izan da duela mende batzuetatik hona, hala

hego euskalerritarren espainiartasuna indartzen zelakoan. Dena den, berriki Tomas

Urzainki nafar historialariak azaldu du dokumentatuta dagoela armarri kateduna

bazela Nafarroan lehenagotik, adibidez: Lizarrako San Mikel elizan (1160), Iruñeko

Biblian (1189) eta Chartresko katedralean. Geroago espainolek kateok Espainiako

erresumako armarrian ere ezarri zituzten.

Erregen zerrenda

1.Eneko aritza:824-851 2.Gartzia eneko:851-882 3.Fortun gartzia:882-905 4.Antso I.a gartzes:905-925 5.Ximeno gartzia:925-931 6.Gartzia l.a:931-970 7.Antso ll.a abarka:970-994 8.Gartzia ll.a dardartia:994-1004 9.Antso lll.a nagusia:1004-1035 10.Gartzia lll.a santxez:1035-1054 11.Antso lV.a peñalengo:1054-1076 12.Antso V.a :1076-1094 13.Petri l.a:1094-1104 14.Alfontso l.a nafarroakoa:1104-1134

Erdi aroko bizimodua

Gaztelua zen jaun feudalaren boterearen sinboloa, eta bertan bizi zen jaun feudala, familia eta zerbitzuarekin batera. Gaztela muino baten Erdia Aroko Gaztelua gainean eraikitzen zuten, handik lurralde oso ikusteko eta jaurerria kontrolatzeko. Defentsarako bereziki eraikita zegoen, etsaien kontrako eraso eta gerrei aurre egiteko. Gaztelua harresi ikusgarri batek inguratzen zuen. Harresiaren barneko aldean jaunaren etxe nagusia eta beste eraikin batzuk zeuden: ukuiluak, patio handiak, ur-putzuak, aletegiak, kapera eta abr. Omenaldi dorrean gazteluko jauna eta bere familia bizi ziren. Horregaitik zen eraikin altuna eta babestuena. Dorrearen barruan, elkargune nagusia zegoen, areto handia; bertan jauna zaldunak hrtzen zituen, baita jaiak ospatu ere. Gazteluan bizitzea ez zen batere erosoa. Hotza zen arazo nagusienetako. Hotzari aurre egiteko tximini handiak eraikitzen zituzten gela guztietan, eta tapizak zintzilikatzen zituzten hotza gutxitxeko. Sarritan areto handian jaiak opatzen zituzten dantzari eta antzezpenekin.

Gizarte Antolaketa

Erdi aroan, gizarte antolaketa banatzen da: Erregetan, nobletan edo pribilegiatuak eta nekazariak edo esklabuak. Erregeak lehengoak ziren erdi aroko gizarte antolaketan agintaria delako eta oso inportantea delako. Gero doaz pribilegiatuak, nobleak, eskriba, klerikoa ... Azkenean doaz nekazariak, pobreak, esklaboak ... Nekazariak, pobreak etab. oso pobreak ziren, gainera zirela gehien lan egiten zutenak.

ARO

MODERNOA

IRAUPENA Aro modernoa 1545. urtean hasi zen eta 1789.urtean bukatu.

Aro modernoa hiru mende ditu:XVI , XVII , XVIII mendean.

ALDAKETAK Herrialdearen eta eskolaren arabera, Aro Modernoaren hasiera data desberdinetan kokatzen

da, baina guztiak XV. mendearen bukaeratik XVI. mendearen hasierara doaz: 1453

(Konstantinoplako erorialdia), 1453 (Ehun Urteko Gerraren amaiera), 1455 (inprentaren

asmakizunaren ustezko data), 1492 (Kristobal Kolon Amerikarairistean), 1512 (Nafarroako

konkista) eta 1517 (Martin Lutherren erreformaren hasiera), besteak beste. Salbuespena

Italiako historiografia izango litzateke, XV. mende osoa Pizkundearen barruan kokatzen

baitu.Bukaerari dagokionez, zalantza gutxiago daude. Oro har, Frantziako Iraultzak markatzen

du aro honen amaiera eta hurrengoaren hasiera. Izan ere, hala orduko gertakariak zirela eta,

nola batera Ingalaterran suertatzen zen Industria Iraultza zela eta, XIX. mendea oso bestelakoa

da politikagintzan, ekonomian eta giza erlazioetan.

ITSAS NABIGAZIOA

Klaudio Ptolomeo geografo greziarraren ideiei atxikita, beste bidaiari batek, Kristobal Kolonek,

mendebaldera joanez Indiara iristeko asmoa erakutsi zuen. Gaztelako laguntza jasota, 1492an

Amerikaraino iritsi zen, kontinente berri bat topatuz europarrentzat, nahiz eta honetaz hainbat

urte igaro arte ez ziren ohartu. 1513an Vasco Núñez de BalboaPanamako istmoa zeharkatuta

Ozeano Barera heldu zen. 1520 eta 1522 bitartean Fernão Magalhãesek eta Juan Sebastian

Elkanok mundu osoari buelta eman zioten, beti ere mendebalderantz joanez. Honela mundua

borobila zela frogaturik geratu zen.

ZIENTZIA ETA TEKNOLOGIA

Aurrerapen handia izan zuten

zientziak eta teknologiak: ikerketa asko

egin ziren eta horren ondorioz, zientzilariek

hasi ziren hobeto ulertzen mundua, eta

bizitza errazteko aparailu asko asmatu

ziren.

Aro Modernoan munduari begiratzeko

modu berri bat sortu zen. Honela, Erdi Aroko jakintza, autoritatean oinarrituta eta "magister dixit" (maisuak esana) edo "Roma locuta, causa finita" (Erromak hitz eginda, kontua bukatua) gisako esapideetan adierazita, errotik aldatu zen Newtonen teleskopioa

ARO MODERNOA EUSKAL HERRIAN

EUSKAL LITERATURA

Euskal literatura euskaraz egindakoa da, Euskal Herriko idazleek gaztelaniaz, frantsesez edo

beste hizkuntza batez egindako produkzioa barne hartzen ez duena. Historikoki, XVI. mendeko

bigarren zatira arte, literatura ahozkoa eta herrikoia izan da, eta ezaugarri horiek haren hasieran

nabarmenak dira oso.Idatzizko literatura nahiko beriantarra da, batez ere inguruko erromantze

hizkuntzekin alderatuta. Euskaraz soilik argitaratutako lehendabiziko liburua Bernart

Etxepareren Linguae vasconum primitiae da, 1545an argitaratua, euskal literaturaren

hastapenetako idazki garrantzitsuena.

SORGIÑEN INKISIZIOA

Erdi Aroko inkisizioa, beste guztien oinarria, 1184an sortu zen Languedocen (Frantziako

hegoaldean) albitar eta kataroen heresiari aurka egiteko. 1249an ere Aragoiko Erresuman ere

ezarri zen (estatuko lehen inkisizioa izan zen) eta Aro Modernoan, Espainiar Inkisizioaren

izenarekin (1478-1821) Aragoi eta Gaztelaren elkarketarekin hedatu zen. Espainiaren

kontrolpean egonik, Amerikaren eremuetara zabaldu ziren. Jarraian sortu ziren Portugaldar

Inkisizioa (1536-1821) eta Erromatar Inkisizioa (1542-1965).

Sorgien inkisizioa