euskal herriko zuhaitzak

EUSKAL HERRIKO

ZUHAITZAKZUHAITZAK

1

EUSKAL-HERRIKO

ZUHAITZAKZUHAITZAK

IRAUNGITZEKO ZORIAN DAUDEN ESPEZIEAKDEFENDATZEKO ELKARGOA

Liburu honek Eusko Jaurlaritzako KulturaSailaren laguntza jaso du.

Egilea:Fernando Pedro Pérez

A.D.E.V.E.

Argitaratzailea: ADEVEArgazkiak: Fernando Pedro Pérez, Maite Legarra Garaikoetxea, Alberto Barreiro, Kepa Zalakain. Diseiñua: Mª del Pilar Morrás. Lehen argitaldia: 2003eko ekainan ISBN: 84-932684-4-5 Legezko gordailua: BI-2274-03

17

Euskal Herriko

ZUHAITZAK

18

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:tamaina ertaineko zuhaitza, 30-40 mbitarteko altuetara iritsi daiteke. Eiteakonikoa da ale gazteetan, adinarekinadaburua irregular bihurtzen da, azpial-detik irekia eta goialdean trinkoki adar-katua. Enbor zuzena eta zilindrikoa,bihurritu liteke ingurune-baldintzak kon-trakoak direnean. Azala leuna eta gri-seska hasieran, gerora irregularki zarta-tua eta ezkatatsua, marroi-beltziska edoarre griseska kolorean. Adar gazteakoso ilunak, inoiz beltzak, hortik sortu daizen espezifikoa. Adineko adarrak lodiaketa indartsuak, kolore arre-gorriskakoaketa luzetaraka ildaskatuak. Hostoak fas-zikuluetan binaka, zuzenak edo pitin batkurbatuak, luean 10-15 cm-koak, gogo-rrak, zurrunak eta gutxi ziztatzaileak,kolore berde ilunekoak.Kono arrak subzilindrikoak, 15-20mm-koak, iaeseriak, adasken puntatikhurbil taldekatuak. Pinuburu helduakaobatu-konikoak, eseriak, batzuetanbakarka baina sarriago 2-3 pinuburu-ko faszikuluetan; luzean 4-8 cm-koak,heldutasunean kolore marroi iluneko-ak, lustredunak. LORATZE: martxotik maiatzera loratzenda, pinuburuak bigarren urteko udazke-nean heltzen dira eta pinaziak hurrengoudaberrian sakabanatzen dira.HEADAPENA: espezie hauMediterraneoa inguratzen duten lurralde-

etan dago banatuta eta hainbat subespe-zietan diferentziatu da, baina hauek ezdira era naturalez Euskal Herriraino iris-ten. Izena salzmannii Franco duensubespeziea endemikoa da Penintsulaiberiarrean eta Prepirinioan Hueska etaZaragozako mendi hurbiletaraino aurre-ratzen da.Bere ezaugarriak dira hosto zaluak, labu-rragoak eta meheak, 6-16 x 0,08-0,15 cmbitartekoak.Bestalde, subespeie hauetatik beste bibehintzat erabiltzen dira basogintzakobirpopulaketan, bata nigra subespeziea,espeziearentzako ezarri diren ezauga-rriekin, Europako erdialde eta hegoalde-tik datorrena zona submediterraneoanerabiltzen da, bereziki Nafarroan.Bestea, laricio Maire subespeziea da etasalzmannii subespezieak baino hostolaburragoak eta lodiagoak ditu, 8-16 x0,12-0,19 cm, zaluak eta kurbatuak,kolore gris berdeskakoak; korsika, Siziliaeta kalabriakoa da jatorriz eta kantaurial-deko zona hezean erabiltzen da.Basogintzako landaketan lortu direnemaitza onak ikusita, estimazio onadauka Euskal Herriko altitude ertainekomendietan, sail dezenteak okupatuz.Bere egurraren kalitatea ez da beti ber-dina eta zerrarako nahiz eraikuntzarakoerabiltzen da. Inoiz bere erretxina ereustiatzen da, honen etekina itsas pinua-rena baino eskasagoa izanda ere.

LARIZIO PINUALARIZIO PINUA(Pinus nigra)

FAMILIA: PINAZEOAK

19

EUSKAL HERRIKO ZUHAITZAK

20

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:hosto iraunkorreko koniferoa da,tamaina handikoa, hogeita hamabostmetroko garaiera irits dezakeena.elitedotoreko pinua, altueran 30 metrorai-no hel daitekeena.Zurtoina zuzena baina Pinus radiatakbaino bihurriagoa. Oso adarkaturikegoten ei da, gehien bat goikaldetiketa are gehiago adarratean baldinbadago.Zurtoina heldua denean gorri-belzka-ra da.Hostoak azikulatuak, luzeak eta sendo-ak dira. Kolore berde iluna dute etabinaka baturik daude.Pinaburuak hurrengo urteko udazkene-an heldu egiten dira, ondorengo udabe-rrian zabaltzeko. Pinaburu handi, luza-tuak eta zorrotzagoa den aldean ezka-tadunak ditu.Beste pinuekiko azikulen kolore, tamai-na, gogortasuna, eta zurruntasunakbereizten ditu; aldi berean azalarenkolorea eta pinaburu luze eta ezkatadu-nak ere bereizgarriak dira.Izen generikoa, Pinus, zeltikozko pin"haitza" hitzerik bide dator, eta pinubatzuek leku harritsuak kolonizatzekoduten garaitasunari egiten dio errefe-rentzia. Espezifikoak, pinaster, pinazi-pinuarekin duen antzari egiten dio erre-ferentzia.LORATZE: martxotik maiatzera lora-tzen da eta pinuburuak hurrengo urtekoudazkeneak heltzen dira, baina pina-ziak ez dira sakabanatzen hirugarren

urteko udaberria arte.ERABILERAK: egurra ale larrikoa etaoso erretxinasua da; zurgintzan erabil-tzen da, bere kalitatea izugarria ezbada ere.Beste eskualde batzuetan trementinaateratzen da arbola honetatik: luzetara-ko ebaki handi batzuk egiten zaizkio etaebakiaren oinean jarritako lurrontzibateraino kanalizatzen da erretxina.Trementina destilatuz aguarrasa etakolofonia ateratzen dira, industria, kimi-koan, bernizetan eta perfumegintzanerabiliak; baditu ezaugarri baltsamiko taantiseptikoak ere.Antzina, bikea ateratzen zen, zurainpermeabilizatzeko erabiltzen zensubstantzia bat.HABITATA: nahiago izaten ditu lur hon-dartsuak.Ongi bertakotu da yxilardi, otadi, hariztiertzak eta lurzoru elkorrak kolonizatuz.Suteak jasandako lurzoruak arin koloni-zatzen ditu, beroak pinaburuak zabal-tzea eragiten duelako. Bere familiakoa den pinutik erretxinaeskuratzen da (honetarako zurtoineanebakidurak egiten zaizkio).Dunak finkatzeko oso erabilia izan zen.Gaur egun baso ustiapenerako erabil-tzen da, Intsinis-pinua baino haziera txi-kiagoa du, eta zertxobait zaharragoadenean mozten da (40 urte inguruan).Baso ustiapenerako erabiltzen denez, ezdauka desagertzeko arriskurik, kontra-koa baizik, espezie inbaditzaile bat da.HEDAPENA: jatorria Afrikako iparralde-

ITSAS PINUAITSAS PINUA(Pinus pinaster)

FAMILIA: PINAZEOAK

21


an eta Europako hegomendebaleandu; aspalditik landatua izan denez, osozaila zehaztea zeintzuk diren berezkopopulazioak. Berezkoa dirudi Arabako

leku batzuetan eta gizakiak sartuaseguruenik beste guztietan, nola kos-taldean hala barnealdean.

22

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:zuhaitz handia, eite zuzena eta doto-rea, 50 metrotaraino hel daitekena.Isolaturik edo taldean agertzeak berealtuera baldintzatzen du, konpetentziakgoranzko hazkuntza halabehartzen du.Enborra oso zuzen da, oinarritik (eiteisolatua) edo apikaldetik (itxura trinkoa)adarkatzen da. Azikulak meheak eta malguak, koloredistiratsua eta hirunaka agertzen dira.Pinaburuak oinarritik asimetrikoak diraeta 2-5eko bertiziloetan agertzen dira.Zenbait urtetan zehar irauen dute zur-toin edota adarren inguruan.Hosto azikularren beste koniferotatik(Izeia edo zedroa) desberdintzeko, kon-tutan izan behar dugu pinuek azikulakbanaka dituztela eta besteek aldiz tal-deka (makroblasto eta brakiblasto ize-nak ezagutuak). Pinu arruntenen arteanIntsinis-pinua desberdindu daiteke azi-kulak hirunaka dituelako (kanariarpinuan ere horrela agertzen dira bainaazikulak luzeagoak eta meheagoakdira). Pinaburuak zurtoin inguruanerradialki kokatzen dira. Gainera, eseri-ta daude eta oinarritik asimetrikoakdira.LORATZE: udaberrian hasieran lora-tzen da; pinuburuak bigarren udazke-nean heltzen dira eta hurrengo udabe-rrian edo geroago sakabanatzen dirahaziak, izan ere pinuburuak ez bait dirairekitzen lurrera erori aurretik:Pinuburuek hainbat urte iraun dezaketeitxita hazien ernegarritasuna galdu

gabe. Pinu honek isurialde kantauria-rrean eratzen dituen masa hedatsuenpolena nabaria izaten da udaberrikoeuriteetan sortzen diren ur-putzuenertzean. ERABILERAK: paper pasta egitekoerabiltzen zen. Orain, zerrategietan lan-tzen da. Basoan plantazio-marko txikie-tan lantzen dira, honela hasierako haz-kuntza-abiadura handitzen duelako.Gero inausketak eta garbiketak egingozaizkio (entresakak direlakoak, non 20cm. baino gutxiagoko enborrak lortzendiren) azken mozketa denerarte, eta 30urte inguru dituztenean matarrasametodoaren bidez.HABITATA: gaur egun, basoen lurral-deak inbaditzen dituen espezie erabilie-na denez, hauei asoziaturik ager daite-ke. Gehien bat, harizti-baso misto etaHaltzadi Eutrofiko Kantabriarrean.Oso ugaria da. Bere hazkuntza arina-gatik gizakiak asko bultzatutako espe-ziea izan da.Pinu mota honek dakarren arazo ekolo-giko nagusia ez da espezieak berakeragin dezakeena, denboraz berezkolandarediak ordezten dituelako.Arazorik larriena, ekosistema osatzekodenborarik ematen ez zaiola da (osa-tzen hasten denean moztu egiten dituz-te). Gehien bat lurrak zeukan landarediguztia mozten da matarrasa metodoa-rekin, landaredi osoa hegaletik beherabotatzen bait dute.HEDAPENA: Euskal Herriko isurialdekantauriarrean hainbete landatua izan

INTSINIS PINUAINTSINIS PINUA(Pinus radiata)

FAMILIA: PINAZEOAK

23


da, ezen gaur egun zona honetako pai-sajearen izaera erabakitzen duennbaso-zuhaitza bilakatu bait da bera.Berezeko area txikienetakoa duen pinubat sa, 4.000 Ha gutxi gorabehera San

Frantziskoko (Kalifornia) inguruetan.Hala ere, birpopulaketa artifizialakoparo hedatu du Europako hego-men-debalde, Zeelanda Berri, Australia,Txile eta Hego Afrikan.

24

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:hosto iraunkorreko mediterraneoa, eitezabal eta hedatukoa, hogeite bostmetroko garaiera irits dezakeena.Oso azal karakteristikoa du, arre laran-jatua eta oso zartatua. Hosto azikula-rrak ditu, berde grisaxkak, hamabi batzentimetro luzeoak, eta hiruzpalauurte irauten dute zuhaitzetan.. Fruituaglobo-formako konoa da, astuna etakolore arre distiratsukoa, eta barruanedukitzen ditu pinaziak, gozogintzaneta postregintzan hain estimatuakdirenak.Izen generikoak pinu-espezie batzueklur arrokatsuetan hazteko duten gaita-sunari egiten dio erreferentzia, eta izenespezifikoak, pinea, "pinaburua" lati-nez, pinaziei egiten die erreferentzia.LORATZE: loreak udaberriaren hasie-ran agertzen dira, arrak horiak etaemeak berdeak, biak ere oin berean,pinaburuak hirugarren urtean heltzendira eta pinaziak urte bereko neguanedo laugarren urteko udaberrian ero-tzen dira.ERABILERAK: egurra ona da eraikun-tzarako, erdipurdikoa zurgintzarako.Erretxina perfumerian erabiltzen da.Bere etekin handiena pinazi jangarriada, konfiterian eta sukaldaritzan.Mediterraneoko kostaldean, maiz era-biltzen da itsasertzeko dunak finkatze-ko eta basoberritzeko.HABITATA: maiz aurkitzen da lurhon-dartsuetan, kostatik hurbil, eta osozuhaitz berezia da paisajean, espezi-

men helduen aterkiformagatik.HEDAPENA: era naturalean,Mediterraneo guztian hedatzen da.Hala ere, jatorria, seguru asko,Kretako uhartea du, eta handik,Erromako inperio guztian barrenahedatu zen gero.Gure lurraldean ez da askotan ikusiohi espezie hau, jeneralean apaingarrigisa landatua. Arabako hego-mende-baldean beha daitezke zenbait masaeta ale banaka eta berdin kosta-zirrin-da guztian zehar, non jatorri artifiziale-koa izanda ere, ongi bisortzen bait dahazitik.

PINAZI-PINUAPINAZI-PINUA(Pinus pinea)

FAMILIA: PINAZEOAK

25


26

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:zuhaitz garaia, 40 m-ko altuera har deza-keena. Eitea koniko-piramidala gaztetan,jeneralean irregularra izaten da ale hel-duetan. Enborra zuzena eta zilindrikoa,edota bihurritua kontrato baldintzetan,adar grutxikoa, hauek igartuz eta galduzjoaten bait dira behetik gorantz. Azalagris berdeska ale gazteetan, geroraezkatatsu bihurtzen da eta askatuz joa-ten da enborraren goialdean eta adarrenoinean orri mehe izokin-kolorekoetan;kolore honi esker urrutira ere erraz iden-tifikatzen da arbola hau. Hosto laburrak,3-7 cm-koak, zabalean 1mm edo zertxo-bait gehiagokoak, zurrunak eta ziztatzai-leak, kolorez berde argiaren eta zuriurdinskaren bitartekoak.Kono arrak aobatu-luzangak edo zilindri-koak, 6-8 mm, kolore hori edo gorriska-koak. Pinuburu txikiak, 3,6 x 2-3,5 cm,konikoak edo aobatu-konikoak zintzilika-tuak, laburki pedunkulatuak edo ia-ese-riak, berdeak hasieran, arre-horiskak etamateak heldutasunean; apofisi launak,batzuetan laburki piramidalak kanpoalde-an, zilborra motza eta zentratua. Haziak3-5 mm-koak, 12-17 mm luzeko hegala-rekin.LORATZE: maiatzetik ekainera loratzenda eta pinuburuak hurrengo urteko udaz-kenean heltzen dira.ERABILERAK: bere egur trinkoa, jarki-korra eta ia adabegirik gabekoa oso esti-matua da zurgintzan, ebanisterian, erai-kuntzan etab; baita erregai gisa ere.Modu generalizatuan izan ez bada ere,

pinu honi erretxina atera izan zaio etabere begi eta kukulu samurrak infusioanerabili dira arnasbideetako afekzioentzatbaltsamikoak, diuretikoak eta infekzio-aurkakoak izateagatik. HABITATA: eskakizun gutxikoa eta haz-kunde bizkorreko zuhaitza izaki, aisa sar-tzen da pagadi eta edozein hariztitakosoiluneetan eta desforestazio-praktikaklagunduta pinu gorriak lursail hedatsuakhartu ditu berarentzat. Aipatutako proze-suaren adibide onak dira NafarroanErronkari, Urraul, Zaraitzu etab.etakoharanak eta Araban Valderejo,Valdegobia, etab. Pionero-izaera hauezaugarri paragabea da hainbat zonadeforestatu, berreskuratzeko zailak dire-nak, estaltzen dituelako erosioaren aurkababestuz. Bestalde, bipopulaketarakoere erabilia izan da, emaitza ez beti ber-dinekin, eta horregatik, lurraldeko parte-rik gehienetan aurki daiteke pinu hau baiale banaka, bai masa txiki edo handiago-etan.HEDAPENA: Ia Europa osoan etaAsiako parte handi batean zehar heda-tzen da, barietate edo arraza geografikougari azalduz; erdialdeko eta mendebal-deko Pirinioetakoari var pyrenaica deri-tzo. Euskal Herrian daukan banaketaEskualde submediterraneoko klima argi-tsu eta joera kontinentalekoak erabaki-tzen du. Horrela, Arabako mendebaldeanaurkitzen da eta, batez ere, Nafarroakoipar-ekialdeko koadrantean hartzen ditusail dezenteak, 500 eta Ia 2.000 m-koaltitude bitartean.

PINU GORRIAPINU GORRIA(Pinus sylvestris)

FAMILIA: PINAZEOAK

27


28

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:garaiera ertaineko zuhaitza, 25 m-koaltueratik pasatzen ez dena. Bere eiteeta garaiera aldakorrak izaten dira,bizi den lekuetako ingurune-baldintzenarabera. Ale gazteetan eite piramidalaeta oinetik hasita adarkatua izaten da,adinarekin adaburu ireki eta irregularraeratuz. Enborra jeneralean andarkatu edobihurritua, baldintza onetan zutoinzuzena eman badezake ere. Azala grishauskara eta leuna ale gazteetan; adi-neko landareetan zartatu egiten da etabere tesela luzangoak kolore arregorriskakoak izaten dira. Adaskakfinak eta griseskak, gehienetan hosto-rik gabe ia beren luzera osoan.Hostoak binaka, inoiz 3-5 hostoko tal-deak, finak eta zaluak, 6-12 x 0,07-0,1cm, punta bigunekoak eta koloreberde ergikoak; normalean, berenbigarren urtean erortzen dira zuhaitze-tik.Kono arrak taldekatuak, luzangak, 5-8mm-koak horiak. Piniburuak 1-2 cm-kokanduarekin, sarritan errebolutuak,aobatu-konikoak, 6-12 cm luzean eta 4inguru zabalean, kolore arre horiska-koak; hainbat urte irauten dute zuhai-tzean. Apofisi launak dituzte, zilborramotza eta griseska. Haziak griseskakedo beltziskak, 5-7 mm, aobatu-luzan-gak, 15-25 mm-ko hegal luzearekin.

LORATZE: martxoa eta maiatza bitar-tean loratzen da, haziak bigarren urte-ko udan heltzen dira eta hurrengo uda-berrian sakabanatu.ERABILERAK: egurra erretxinatsua,kalitate ertainekoa, eta enborrak hainbihurriak eta kaskarrak izanik aprobe-txatzeko zaila; zurgintzako pieza txi-kiak egiteko, trenbideko trabesatarakoeta erregai gisa erabiltzen da.HABITATA: terreno oso arido etadegradatuak kolonizatzeko duen gaita-sunak ematen dio garrantzia basogin-tzan. Gainera hazkunde bizkorreko zuhaitzada, baina ez oso urtetsua, ez bait da200 urtetik gora pasatu ohi.HEDAPENA: itsaso Mediterraneoareninguruetan hedatzen da, mendi-hegallehor eta eguterak okupatuz, itsas mai-latik hasi eta 1.000 m-ko altitudeagainditu arte. Hemen azaltzen diren pinu guztietatikhauxe da lehortea hobekien jasatenduena, urteko prezipitazioa 300 mmbakarrik izanda ere bizi bait daiteke.Enboko haranean gora sartzen da,Nafarroa eta Arabako hegoaldekomuturretara iritsiz. Azkenaldi honetan, basogintzako bir-populaketan landatua izan da zonaoso lehorretan, baita igeltsua duensubstratuan ere, beste edozein espe-ziek baino hobeto jasaten bait du hura.

ALEPPO PINUAALEPPO PINUA(Pinus halepensis)

FAMILIA: PINAZEOAK

29


30

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:hosto iraunkorreko koniferoa, kono-eiteoso dotorekoa, hazkunde azkarrekoa etaoso bizi luzekoa. Berezko habitatean,berrogeita hamar metroko garaiera iritsdezake.Enbor zuzena du, zerrendaka askatzenzaion azal arre gorrixka batek estaila.Hosto azikularrak ditu, meheak, puntazo-rrotzak eta zurrunak, kolore berdekoaketa kiribilean paratuak. Lore arrak, txikiaketa hori-gorrixkak, eta emeak, gorrimo-rexkak udaberrian ateratzen dira, oinberean.Fruitua pinazi zilindro eta zintzilikaria da,kolore aurrekoa umotzean.Izen generikoa grekozko pissa "bikea"hitzetik dator, eta pinuaren jariakin erre-txinatsuari egiten dio erreferentzia.Espezifikoa grekozko abios "bizi luzea"hitzetik dator, eta zuhaitzaren bizikorta-suna nabarmentzen du, bostehun urtetikgora bizi baitaiteke. LORATZE: udaberriaren hasieran lora-tzen da eta haziak urte bereko udazke-nean heltzen dira.ERABILERAK: zura, balio komertziakhandikoa, oso estimatua da"Eguberrietako zuhaitza" produzitzeko,zurgintzarako, ebanisteriarako eta hariz-ko musikatresnak fabrikatzeko, hala nolabiolinak. Nabarmentzekoa daStradivarius ospetsuak zuhaitz honenzurarekin fabrikatu izan direla.Landarezaintzan, aipaingarri moduankultibatzen da, duen eite ederragatik.Kuriositate moduan, seinalatzekoa da

Eguberrietako zuhaitz tradizionalak, gauregun ezagutzen dugun moduan, zeltenohitura batean duela jatorria: aurretikpinaziz, huntzez edo gorostiz apainduta-ko zuhaitz baten enborra erre ohi zutenneguburuko gauean, eguzkiaren berpi-tzea ospatzeko.HABITATA: ia edozein lurzoru-motatanbizi liteke, baina ez zaizkio komeni haizebortitzen menpe dauden terrenoak, beresustrai-sistema hain azalekoa izaki errazerauzia izango litzateke.HEDAPENA: jatorriz, Europakoa da.Balkanetatik hasi eta Eskandinaviakoherrialdeetaraino hedatzen da, eta hangobaso-masaren ehuneko berrogeitiahamar izateraino iristen da. Erlaiz kantauriarrean erabiltzen da baso-gintzako birpopulazioak egiteko 550 mbaino goragoko altitudean.

IZEI GORRIAIZEI GORRIA(Picea abies)

FAMILIA: PINAZEOAK

31


32

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:garaiera ertain edo handiko zuhaitza, 50m-ko altuera lor bait dezake. Eitea koni-koa, estua eta ia perfektua behar adina-ko basartean garatzen denean. Zahartuahala, adaburuarengaina zapalduz joa-ten da, azkenean subzilindrikoa izaterairitsiz.Sustrai-sistema sendo, haizearen inda-rrari aurre egiteko aingurapen egokiaematen diona. Enbor zilindriko eta zuze-na, oinetik hasita adarkatua bakarka bizidiren banakoetan,baina adarrik gabekoabeheko bi herenetan basartean bizibada.Azal mehea, griseska, gaztetan nahikoleuna; adinarekin ilundu egiten da behe-aldean, zartatuz eta teselatan askatuz.Adaskak biziki pubeszent.Begiak normalean zorrotzak, erretxinagabekoak. Hostoak orratz-formakoak,10-30 x 1,5-2 mm bitartekoak, zaluak etapitin bat emarginatuak, berdeak gainal-dean eta bi estoma-zirrinda ziriskaazpialdean; behe-adarretan era horizon-tal subdistikoan antolatzen dira, orrazibikoitz baten modura.Kono arrak adaburu guztian banatzendira baina behealdean dira ugarien;emeak, berriz, zuhaitzen gainaldean aur-kitzen dira. Pinuburuak tenteakzilindriko-ak, 10-20 x 3-4 cm bitartekoak, berdeaklehenik eta arreak geroago, ezkatakaskatu egiten dira heldutasunera iristean,arbolan erraki tentea gertatuz. Haziakhegal handi triangeluar batekoak.

LORATZE: apiril eta maiatzean loratzenda eta pinuburuak urte bereko udazke-neak heltzen dira.ERABILERAK: egur biguna, arina etaerresistentea du; eraikuntzan, ebaniste-rian eta musika-tresnen erresonantzikaxak egiteko erabiltzen da. Bere erretxi-nak ezaugarri baltsamikoak ditu eta hel-buru berarekin usatzen dira begiak infu-sioan.HABITATA: ia edozein lurzoru-motatanbizi liteke.HEDAPENA: Europako erdialde etahegoaldeko mendietako espeziea izaki,Penintsula iberiarrean Pirinioetan leku-tzen da eta hala iritsi da nafarroaraino.Iratiko oihana da haren gaur egunekobanaketaren hegomendebaldeko muga.

IZEIAIZEIA(Abies alba)

FAFAMILIA: PINAZEOAK

33


34

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:hazkunde ertaineko eta bizi luzekokoniferoa. Piramide - forma du, oinaldezabalekoa, eta, berezko habitatean,berrogei metrorainoko garaiera iritsdezake. Enbor tentea du, azal gris etaleun batez estaila, eta, urteekin, plakakarratu txikietan zartztzen zaio.

Adarrak estai erregularretan paratuakhazten zaizkio, hosto ugarirekin.Hostoak linearrak eta berde distiratsuakizaten dira; fruitua, berriz, kono zilindri-koa eta kolore berdekoa da, eta arreramudatzen da umotzean.Izen generikoa grekozko abios "biziluzekoa" hirzetik datorkio, eta espezifi-

koa AlexanderDavidovic vonNordmann botanikarifinlandiarrari eskainada, hark aurkitu bai-tzuen espezie hau.LORATZE: udaberria-ren hasieran loratzen daeta haziak urte berekoudazkenean heltzendira.HABITATA: ia edozeinlurzoru-motatan bizi lite-ke.HEDAPENA: espeziea,jatorriz, Kaukasoa etaTurkiaren iparekialde-koa da, eta basoak osa-tzen ditu hango men-dialdeetan.ERABILERAK: landa-rezaintzan, apaingarrimoduan erabiltzen da,eite eta hostotza dotore-ak dituelako eta ez due-lako beharkizun handi-rik lurraren kalitateare-kin.

KAUKASOKO IZEIAKAUKASOKO IZEIA(Abies nordmanniana)

FAMILIA: PINAZEOAK

35


36

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:apaingarrizko koniferoa, hazkundeazkarrekoa eta tamaina handikoa.Berrogeita hamar metrotik gorakogaraiera har dezake jatorrio lekuan.Enbor nagusia azal gris eta leun batezestalia du.Adinarekin, azala zartatu egiten zaioeta enborra kakotu. Adarrak zintzilika-tzen zaizkion moduan, negartiaren itxu-ra ematen diote, eta horrek bereiztendu gainerako zedroetatik. Ezaugarrihori markatuagoa da espezimen gazte-etan.Hosto iraunkorrak eta azikularrak ditu,baina oso delikatuak eta gainerakozedroenak baino luzeagoak. Tonuberde bizikoak dira gainaldean, eta bizerrenda zuri dituzte azpialdean. fruitua kono oboidea da, kolore purpu-rakoa umotzetan.Izen espezifikoa, deodara, sanskritotikdator, eta "Jainkoari eskainia" esan

nahi du, zuhaitza tenpluetan eta gauzasakratuetan erabili izanari erreferentziaeginez, bai eta haren garaiera handiariere.LORATZE: udazkenean loratzen da etapinuburuen heldutasuna eta haziensakabanatzea handik bi urtetara gera-tzen da.ERABILERAK: zura gogorra eta aro-matikoa du, perfumegintzan erabiltzenden esentzia bat ateratzen zaio.Antzinatean, egiptoarrek momientzakosarkofagoak fabrikatzeko erabiltzenzuten, eta, Asian, tenpluak eraikitzekoerabili izan zuten.HABITATA: jatorria Himalaiako mende-baleko basoetan du, eta XVII.Mendearen erdialdean ekarri zutenEuropara. Orduz geroztik, oso ugariada parke eta lorategietan, oso eite hos-totza dotoreak baititu. Afganistango,Kaukasoko eta Turkiaren iparekialdekomendietan ere naturalizatua dago.

HIMALAIAKO ZEDROAHIMALAIAKO ZEDROA(Cedrus deodara)

FAMILIA: PINAZEOAK

37


38

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:konifero maiestatikoa, tamaina handia-koa eta hazkunde azkarrekoa. Berrogeitabost metroko garaiera gaindi dezakeberezko habitatean. Konoeitea ageri ohidu, adinarekin adaburua zapalduz joatenbazaio ere, eta adarrak horizontalak edogoranzkoak izaten ditu.Haren enbor tenteak, espezimen gaztee-tan, azal grisaxka du, pitzadura estuekin,eta, espezimen helduetan, arre beltxex-ka, zimurtuz eta zartatuz joaten dena.Hostoak, iraunkorrak eta orratz puntazo-rrotzen formakoak, bi zentimetro luzedira eta berde grisaxkak edo berde ilu-nak. Argazkiko espezimena "Glauca" tal-dekoa da. Zedro urdin bat da, hostotzagris urdinxka bizikoa, eta landarezaintzangehien erabiltzen dena da, beste zuhai-tzen hostotza berdearen aldean lortzenduen kontrasteagatik. Fruituak kono edopinazi elipsoidalak dira, baita zilindrikoakere, eta, umotzean, kolore marroikoak.Izen generikoa, Cedrus, grekozko kedrosizenetik datorkio, eta badirudi hitz hori zurerretxinatsuak izendatzeko erabiltzenzutela; atlantica espezifikoak, berriz, jato-rriko lekuari egiten dio erreferentzia:Marokoko Atlas mendiak.Lehenengo 5-7 urtetan astiro hazten daeta gerora haziera bizkortu egiten zaio.Bizi liteke 700 urte eta gehiago.LORATZE: irailetik azarora bitarteanloratzen da eta pinuburuak bigarren urte-ko udazkenean heltzen dira.ERABILEAK: haren zura, oso erretxina-

tsua eta aroma sakonekoa, estimatua daeraikuntzan eta zurgintzan. Farmazianeta perfumegintzan erabiltzen den esen-tzia bat ematen du destilazioz.HABITATA: Europako mendebaldeanbasogintzako zuhaitz gisa erabiltzen da,baina gure lurraldean nekez aurki daitekehiri-parkeetatik kanpora.HEDAPENA: jatorriz, Afrikako iparralde-ko Atlas mendietakoa da, eta benetakobasoak osatzen ditu han. Duen eiteaga-tik, maiz erabiltzen da lorategi handietan,beste konifero batzuekin batera edotaespezimen bakar.

ATLASKO ZEDROAATLASKO ZEDROA(Cedrus atlantica)

FAMILIA: PINAZEOAK

39


40

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:hosto galkorreko konifero dotorea,hazkunde azkarrekoa eta kono-eiteestukoa, 40 metroko garaiera iritsdezakeena.Enbor zuzenekoa, azal pitzatua etaezkatatsua du, tonu marroi gorrixkakoa.Zedroenak ez bezala, laritzaren hostoazikularrak leunak dira, kimu luzeetanbakartuak. Kolore berde esmeraldako-ak gaztetan eta berde argikoak gero,

urre-tonu gorrixka batera mudatzen diraudazkenean, erori baino lehen.Izen generikoa erromataren eman zio-ten, eta laritza edo alertzea esan nahidu. Espezifikoak, decidua, hostoen gal-kortasunari egiten dio erreferentzia.LORATZE: loraketa udaberrian izatendu, eta indibiduo berean agertzen diralore arrak -gorriak eta zintzilikariak- etaemeak -tenteak eta horiak-. Fruituapinazi txiki bat da, lau bat zentimetro

luzekoa, kolore arrekoa.Pinaburuak urte berezkoudazkenean heltzendira.Pinaburuak urte berekoudazkenean heltzendira. HABITATA: lorategietan,apaingarri moduan kilti-batzen da, hostotzaleuna eta udazkenekokoloreak dituelako. Eraberean, gero eta gehia-go baliatzen da baso-berritzeetan. HEDAPENA: Europakoberezko espezie bat da,eta, Alpeetan, FrantziatikVienaraino hedatzen da.Karpatoetan ere naturali-zatua dago. Egoerabasatian, mendiko espe-ziea da, eta mila eta zor-tziehun metrotik gorakoaltitudeetan ere aurkidezakegu.

LARITZALARITZA(Larix decidua)

FAMILIA: PINAZEOAK

41


42

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:zuhaitz garaia, 35 m-ko altueraraino-koa, eite aldakorrekoa, nahiz eta lan-datzen denean zutabeforma trinkoko-ak erabiltzen diren. Enborra zuzenaeta lodia izaten da; azala mehea, gri-seska eta leun samarra gaztetan,ulunxeagoa eta luzetaraka idotuagerora. Adineko hostoak ezkatakamuts bihurtuta, 0,5-1 mm bitarteko-ak, berde ilunak, batak bestea teilakbezala estaliz, eta bizkarrean erretxin-guruin bat edukiz.Kono arrak 5-8 mm-koak, oboideak,

horiak, adasken puntako multzo ugarie-tan. Kono emeak elipsoidalak edo ia-biribilduak,bakartiak edo talde txikietan,berdeak gaztetan, arre-griseskak fruitubilakatzean; estrobiloak 2,5-4 cm bitar-tekoak, 8-14 ezkata poligonal eta obtu-suki mukronatu eduzi. Hazi txikiak,hegal-aztarna batekin.LORATZE: udaberrian loratzen da etafruitua hurrengo urteko udazkeneanheltzen da, baina luzaro iraun dezakeireki gabe.ERABILERAK: bere egurra ale xehe-koa da, oso aromatikoa, ia ustelezina

eta oso estimaziohandikoa da zurgin-tzan, ebanisterian,etab. Garai batzuetanbere erretxina lurri-nontzietan erretzenzen eta olioa helburuterapeutikoekin erabil-tzen zen.HABITATA ETAHEDAPENA: ekialdehurbilekoa berez, arti-fizialki ugaldua izanda espezie apaingarrigisa (kanposantuak)eta, batzuetan, baso-gintzako birpopulake-tan, ia beti besteespezie batzuekinbatera, hala nolaAleppo pinua, zonalehorrenetan.

NEKOSTANEKOSTA(Cupressus sempervirens)

FAMILIA: KUPRESAZEOAK

43


44

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:hosto iraunkorreko eta hazkunde azka-rreko koniferoa, kono-eite irekikoa etatamaina txikikoa, hamar metrotik gorahazten ez dena.Azala arre gorrixka du, eta hostoakezkata-formakoak eta txikiak, koloreberdekoak, punta zorrotzekoak eta sor-tetan paratuak. Beste espezie batzuenbereizgarri moduan, oso hosto aroma-tikoak ditu, eta zukutzean, limoiareneta berbenaren esentzia jaraiatzen du.Fruituak kono txiki biribilak dira, ezka-ta-formakoak eta kolore arrekoak umo-tzean.

Izen generikoa, Cupressus, grekozkokypros hitzetik datorkio: Zipreko uharte-aren izena da, garai batean nekostazpopulatua baitzegoen. Macrocarpa izenespezifikoak "fruitu handia" esan nahidu, eta, noski, nekosta honen tamainahandiari egiten dio erreferentzia.LORATZEN: neguaren bukaera alderaloratzen da eta hurrengo udaberrianheltzen dira pinuburuak.ERABILERAK: egurra kalitate onekoaizan arren, ez da gehiegi erabiltzen,bere adabegi ugariek eragotzen dutela-ko.HABITATA: asko hedatua izan da artifi-

zialki; gure lurraldean haize-babes-hesiak egiteko landatuda kostaldeane ta birpopula-ketarako, bereziki Eskualdemediterraneoko zona aridoe-tan.HEDAPENA: espezie arraroada, Kaliforniako Monterreyingurukoa jatorriz. Basoakosatuz hazten da hangoitsaslabarretatik hurbil.Argazkiko barietatea,"Golderest", kultibarra da,jatorria landarezaintzanduena, eta oso deigarria ger-tatzen da hostoen koloreapartagatik, urrehori distira-tsukoak baitira. Adarrak osoaproposak dira lore-lanakprestatzeko.

MONTERREYKO NEKOSTAMONTERREYKO NEKOSTA(Cupressus macrocarpa)


45


46

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:hosto iraunkorreko koniferoa, piramide-eitekoa. Espezimen kultibatuetan,hogei metroko garaiera iristen du, etaberrogeita hamar bat metrokoa egoerabasatian, jatorriko eskualdetan.Enbora azal arre purpura eta ezkatatsubatez estaila izaten du. Hostoak, iraunkorrak eta ezkata-forma-koak, oso txikiak eta punta-zorrotzakditu, gainalde berde ilunekoak etaazpialde argiagokoak, eta alternatutaparatzen dira sorta zapaletan. Fruituakono biribildu bat da, oso txikia (zortzibat milimetrokoa), ezkataduna eta kolo-re arrekoa umotzetan.Izen generikoa grekozko Chamae"nanoa" eta Kyparisos "nekosta" hitze-tatik datorkio; Lawson espezifikoa,berriz, Europara ekarri zuen botanikariinglesaren izena da.LORATZE: martxo-apiril aldera lora-tzen da eta fruituak urte bereko uda-udazkenean heltzen dira. ERABILERAK: egurra zuri-horiska da,ale oso xehe eta uniformekoa. Zura,gogorra baina lantzen erraza, oso esti-matua da hegazkin eta itsasontzienfabrikazioan eta ebanisterian.HABITATA: landarezaintzan, apainga-rria delako erabiltzen da, baina gauregun, altitudeko zonak basoberritzekoere estimatua da, horietan ez baitaondo ateratzen pinuekin basoberritzea.Nola hazkunde azkarreko espezieabaita, poluzioa eta inausketa ongi jasa-

ten dituena eta, gainera, lurraren kalita-teari buruz beharkizun gutxikoa, maizerabiltzen da landare-hesi garaiak jar-tzeko.HEDAPENA: jatorriz, kaliforniako ipar-mendebaldekoa eta Oregongo hego-mendebalekoa da, eta XIX. Mendearenbukaeran ekarri zuten Europara.Basogintzan birpopulaketarako erabil-tzen da zona kantauriarrean, berezikiBizkaian, argirik pasatzen ia uzten ezduten formazio oso trinkoetan.

LAWSON NEKOSTALAWSON NEKOSTA(Chamaecyparis lawsoniana)


47


48

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:zuhaiska betiberdea, 15 m-rainozuhaitz izatera iritsi daitekeena, tenteaedo etzana, dioikoa.Eite oso aldakorrekoa, enbor zuzen,lodia, salbuespenez 1 m-ko diametro-rainokoa, jeneralean oinetik hasitaadarkatzen dena; azala gris arreska,mehea, zirrinda finetan askatzen dena.Hostoak hirunako bertiziloetan, gazteakerikoideak eta adinekoak azikularrak,zurrunak eta ziztatzaileak, 10-20 mmbitartekoak, launduak, gainaldean esto-ma-zirrinda zuriz hornituak; zirrinda hauoso gutxitan aurkitzen da nerbio finbatek oinean zatitua; sarritan aurkitzenda nerbio fin batek oinean zatitua; sarri-tan argizari-geruza zuri-urdinska batezestalita azaltzen dira.Oin arretan kono oso ugari, hosto-gal-tzarbean bakarka, horiskak, oboideakedo zilindrikoak, ezkatak hainbat berti-zilotan antolatuta edukiz; ezkata bakoi-tzak 3-7 polen-zaku. Oin emeetankono-ezkatak mamitsuak eta elkarri sol-datuta egoten dira eta ondorengo frui-tua biribildua edo oboidea (galburua)izaten da, 6-10 mm-koa, gaztetanberde argia eta beltz urdinska helduta-sunean, hau ere argizari-gerruzazestaila. 3 hazi luzanga eta angelutsueduki ohi ditu.LORATZE: udaberrian loratzen da etafruituak bigarren edo hirugarren urteanheltzen dira; hori dela eta, aurki daitez-

ke arbola baten gainean bat, bi eta hiruurteko fruituak aldi berean.HABITATA: terreno-mota guztietanetortzen da ongi, itsas mailatik hasi eta2.000 m-ko altituderaino; gure herrianerdialdeko eta goi-mendiko espeziebezala portatzen da, hiru subespezie-tan banatuta. HEDAPENA: berezko banaketa-areakia Ipar-hemisferio osoa hartzen du.

IPAR-ORREAIPAR-ORREA(Juniperus communis)


49


50

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:hosto iraunkorreko konifera, adaburuestukoa eta konikoa, hogei metrokogaraiera irits dezakeena.Enborra azal marroi laranjatu batezestaltzen zaio espezimen gazteetan,eta adinarekin, gris marroixka bihurtzenzaio, banda estuetan pitzatzeaz gain.Ezkata-formako hostoak ditu, oso txi-kiak, berdeak eta aromatikoak. Igurtziz

gero, sagar-usain leun bat botatzendute. Fruitua kono txiki eta luzanga batda, tonu horikoa, umotzean arreamudatzen dena.Izen generikoa grekozko ThusAintsentsua hitzetik bide dator, etazurak erretzean botatzen duen aromariegingo lioke erreferentzia.Espezifikoak, occidentalis, jatorrikolekuari egiten dio erreferentzia.

HABITATA: ia edozein lurzoru-mota-tan bizi liteke.HEDAPENA: jatorriz, Ipar Amerikakoekialdekoa da, eta biziaren arbolaedo zedro zuria esaten diote han.ERABILERAK: oso zur aromatikoaeta erresistentea baitu, basoustiape-nean baliatu ohi dute, eta oso espezieestimatua izan dute hango indigenekpiraguak eta totemak egiteko.Ameriketako espezieen artetik,Europara ekarritako lehenbiziloeta-koa izan zen, aurrena izan ez bazen.Hemen, zuhaitz apaingarri moduanerabiltzen da, bai eta landare-hesiakjasotzeko ere, ongi jasaten baitituinausketa eta hiriko poluzioa.Ezaguten dira berrogeita hamarbarietate ezberdin bederen, batzukkolorezko hostotza dutenak, eta areforma nanoa dutenak ere.Haren hostoak asmaren kontrako tra-tamendu homeopatikoetan erabiltzendira, eta gaur egun, minbiziaren kon-tra dituen propietateak estudiatzen aridira.

TUIATUIA(Thuja occidentalis)


51


52

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:gure haritzetatik handiena da, 40metroraino altuera lor dezakeena.Elite sendo eta dotorea du, adaburuzabal eta erregularra. Zurtoina tentea, laburra eta azal arreeta zartatua du.Hostoak erorkorrak eta lobulatuak dira.Lore arrak gerba motako infloreszen-tzietan eta emeak pedunkulu luze etafin batetatik 2-3 aletako taldeetan zintzi-lik ditu.Fruituak, ezkurrak, intxaur motakoakdira eta pedunkulu luze baten txertatuahazten dira.Bere familiakoa den Ametzak (Quercuspyrenaica) hostoak lobulatuak ditu, ner-bio nagusia ikutzera heltzen dira etaazpialdea ile ugariz estaila du (urkitze-an beluskara dela ematen du). Haritzamerikarraren (Quercus rubra) hostoakaskoz handiagoak dira eta lobulenertza zorrotzagoa da. Haritz kanduga-bea (Quercus petraea) antzekoena da,desberdintzeko ezkurrak aztertuko ditu-gu, hauek pedunkulu gabeko adaskengainean eserita daude. Bestalde, hos-toak, aurikulatuak (txertatzea atzeraematen da, alde bakoitzera lobulubatzuk utziz eta bihotz forma emanez)izan beharrean kuneatua da (hostoazuzenean peziolotik irtetzen da).Izen espezifikoa, robur, latinetik dator,eta gogorra edo zaila esan nahi du, horibaita haritz honen zuraren ezaugarrinagusia.

Bizi iraupen handiko espeziea da, 600urtez bizi daiteke, batzutan 1000 urtebaino gehiagora heltzen delarik,Gernikako arbola zaharra bezala.Batzordeen bilerak, akelarreak, druidenbatzarrak, eta izaera animista dutenbeste errito batzuk, haritzen inguruanegiten ziren. Haritzak, Arteak eta bestebizi iraupen handiko zuhaitz batzukbezala, jakituri handia eta harmoniadute eta bidaltzen duten energia igarridaiteke, pertzepzio eta lasaitasun apurbatekin.Haritzak leku garrantzitsua betetzen dumitologian eta herriko tradizioetan;beharbada, aspaldi batean janari-iturriaizan zelako gizakientzat, eta horrek antzi-na-antzinatik gurtzea ekarri zuelako.Antzinako Grezian eta ErromakoInperioan, Zeus eta Jupiter jainkoeisagaratua zegoen; zelta, germano etaeslaboentzat, beren jainkoak baso etazuhaitz jakin batzuetan gurutzen baitzi-tuzten, haritza zen zuhaitz beneratunagusia.Gainera, uste zuten haritzak sorgin etadeabruengandik babesten zituela, eta,horregatik, hainbat kulturatan, harenadarrak etxeetako ateetan esekintzenzituzten.LORATZE: zuhaitz urtabezkoa da, api-ril-maiatzean loratzen dena; ezkurakirail-urrian heltzen dira.ERABILERAK: itsasuntzien eraikun-tzan, trenbidetrabesak eta etxeen etabaserrien habeak egiteko oso erabilia

HARITZ KANDUDUNAHARITZ KANDUDUNA(Quercus robur)

FAMILIA: FAGAZEOAK

53


54

izan da. Bere egurra erregai ona daeta ikatza bero-ahalmen handikoa,burdinoletan asko erabili izan zen.Hala ere, bere interes nagusia babe-sarena da, ingurune hezeen haran etamendien espezie klimaxa bait da.Bere egurra kalitate paregabekoa da,kolorez arre-horiska, ale xehekoa,gogorra eta astuna.Ezkurra ere ona da aziendak bazka-tzeko, bereziki txerri-aziendentzat. HABITATA: Euskal Herri hezearen

espezierik propioena da. Harizti azido-filoko eta Harizti-Baso Mistoaren espe-zie nagusiena da. Haltzadi Eutrofikoaneta Artadi Kantabriarrean, ordea,espezie laguntzailea da, bertako luzo-rua hezea eta sakona da.Europako da jatorriz, eta, garai bateanbaso handiak baziren ere, desagertuzjoan dira; batik bat, lehengo garaietanzura itsasontziak egiteko erabili zela-ko, oso ondo jasaten baitu ura.Lurzoru azidoak eta hezeak maite

ditu, aldizka istiltzendirenak barne,Euskal Herriko isu-rialde kantauriarre-ko eta iragapenekoharan submeditaraskoen gisakoak.Garai bateko hariz-tien lekuan gauregun labore-lurrak,belardiak eta konife-ro-sail landatuakaurkitzen dira, etahaiek bazter-lurre-tan murriztuta gera-tu dira.

H E D A P E N A :Europa hezeandago banatuta;berez, berau izanzen gaur egungehieenbat laboran-tzan erabiltzen dirensail hedatsuakestaltzen zituenzuhaitz karakteristi-koa.

FAMILIA: FAGAZEOAK

55


56

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:gorputz handiko zuhaitza, 40 m-raino-ko altuera eta adaburu zabal eta erre-gularra dituena. Enboz zuzena etaazal zartatua, hauskara edo arreska.Adaskak ilegabeak eta lustredunak,lentizela ugariz hornituak. Hostoakerorkorrak, espatulatu-lantzeolatu etaabobatu bitartekoak, 5-20 x 2-15 cm,gingildunak, oinaldean kuneatuak,mintzaireak; gainaldean berde ilunaketa ilegabeak eta azpialdean argiago-ak, nerbioen galtzarbean ilerenbatzuekin; txortena ilegabea, 10-25mm, gaineko aldean kanalikulatua.Gerba arrak 3-9 bcm-koak eta lorebakoitzak 5-6 gingil ziliatuzko perigo-nia eta 5-8 estanbre; lore emeak 2-5eko taldeetan, urteko adasketan ese-riak edo ia-eseriak, estilo oso labureta oinetik dibergenteekin. Glandea12-15 x 8-15 mm-koa, kolore horiska-koa, eseria edo 15 mm-rainoko kanduzurrun eta ilegabearekin; karloa 6-12x 9-15 mm-koa eta bere ezkatakobatu-lantzeolatuak, aplikatuak, ia-launak edo behealdekoak konkordu-nak batzuetan.Landare polimorfoa da eta bi subes-pezie bereitzen dira bere baitan, batasubespezie "petraea" da, hostoetan 5-8 nerbio sekundario pare eta karlokoezkatak gutxi-asko launak dituena, etabestea subespezie "huguetiana", hos-toetan 7-10 nerbio sekundario pare

eta karloko ezkatak konkordunak,behealdekoak bederen, dituena.Penintsula Iberiarrean, eta bereziki,haren ipar-ekialdean izan da seinala-tua, eta Euskal Herrian dauzkan aipa-menak, Nafarroako eskualde subme-diteraneoari daude lotuta.

HARITZ KANDUGABEAHARITZ KANDUGABEA(Quercus petraea)

FAMILIA: FAGAZEOAK


LORATZE: april-maiatzean loratzenda eta ezkurrak irailaren bukaeran etaurrian heltzen dira.ERABILERAK: ezkurrak janari onadira txerri-aziendarentzat eta bere hos-toak ere erabili izan dira, ihartu ondo-ren, neguko ganadu-bazkatarako.Egur oso gogorra du, kolore horiska-koa eta ale xehekoa, zurgintzan, eba-nisterian, eraikuntzan etab. oso esti-matua; hortik datorkion balio handia-gatik biziki ustiatua izan da eta, nolanekez hazten den, beraren basoakatzeraka joan dira, haren lekua haz-kunde bizkorragoko espezieekin, halanola pago eta pinu gorriarekin, birlan-datzen zen bitartean.

HABITATA: substratuari dagokionez,oso hertsia ez izan arren, zoru silizeoharro etaaireatuak ditu gogokoen.HEDAPENA: Europako erdiz mende-baldean ugariki dago hedatuta etaAsiako mendebal-ertzeraino ere iris-ten da. Batzuetan baso-masa purudezenteak eratzen ditu, baina norma-lagoa da bera aurkitzea sakabanatutaedo zuhaizti txikiak eratuz pagadi,pinudi edo haritz kandudunaren hariz-tietan, sarritan beronekin hibridatuta. Euskal Herrian altitude ertaineko men-dian aurkitzen da batipat, mendi-hegaleko zenbait baso eratuz, Zalamaeta Gorbeako mazizoetatik hasita Erroeta Irati ibaien haran-buruetaraino.

57

58

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:hosto galkorreko zuhaitz dotorea, haz-kunde azkarrekoa, kono-eite hedatu-koa, adaburu trinkoa eta adar-mutureroriak dituena. Jatorriko lekuan, Ipar-Amerikako baso zingiratsuetan, hogeitahamar metroko garaiera irits dezake.Enbor zuzena du, azal liso eta arre gri-saxka batez estaila. Hostoak sakonilobulatuak ditu, punta fineko hortzetanbukatuak. Tonu berde argi distiratsuadute, eta urre-kolore edo purpura ede-rretara mudatzen zaie udazkenean.Izen generikoari bi jatorri ematen zaiz-kio. Autore batzuek zeltikozkoKaërquez "zuhaitz dotorea" hitzetik era-tortzen dute, horrela izendatzen baitzu-ten galoek haritza. Beste batzuek,berriz, grekozko kerkaleos "gogorra"hitzetik, zuraren nolakotasunari errefe-rentzia eginez. Espezifikoak, palustris,berezko habitatari egiten dio erreferen-tzia: zona heze edo zingiratsuak.LORATZE: loreak gerba zintzilikariberde-horietan paratzen dira, udabe-rriaren bukaeran. Gero, haien lekuan,fruituak ateratzen dira: ezkur txiki etabiribilak dira, kupula zabal eta axalbatez estailak.HEDAPENA: jatorria Kanadako hego-ekialdeko eta Estatu Batuetako ekialde-ko baso zingiratsuetan badu ere, gauregun, oso zabaldua dago Europakoekialdean eta erdialdean, basoberritze-ko landatu izan baita. Landarezaintzan,

eite ederragatik, hostotza trinkoagatiketa udazkeneko kolore apaingarrienga-tik erabiltzen da.ERABILERAK: bere egurra kalitateertainekoa da.

ZINGIRA HARITZAZINGIRA HARITZA(Quercus palustris)

FAMILIA: FAGAZEOAK

59


60

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:oso arrunta den zuhaitza da, adaburuzabal eta berde ilun kolorea duena;zurtoina ere ilun kolorekoa du. Hostoiraunkorrekoak diren beste haritzbatzuekin erratu daiteke; Abaritzarekin(Quercus coccifera), honek hosto txi-kiagoak ertz arantzatsuak eta ezkurrekezkata zorrotzak dituzte;Artelatzarekin (Quercus suber), azalalodia, kortxo-itxurakoa eta suberifika-tua du . Penintsulako mesetan tipikoaden artea, beste espezie bat da:Quercus rotundifolia.25-30 metroraino altuera izan dezake-en zuhaitza.Eite bereizgarria du, zuhaiska-erakoaizan daiteke baldin eta mendi garai edobaxu baten hazi bada. Adasken lodita-sunaren arabera nahiko zuzena etaluzea izan daiteke.Azalak kolore hauskara du eta oso zar-tatua du. Adaburua oso dentsoa da etahosto larrukaren kolore iluna isladatzendu. Horiek, berde kolorekoak, leunaketa gainaldetik disdiratsuak dira,azpialdetik, berriz, ile ugari izatendituzte eta honek kolore argiagoa etaez hain disdiratsua izatea eragiten du.Hosto iraunkorrak dira eta hauen itxu-ra, oinaren adinaren, dentsitate etaeguzkiztapenaren araberakoa da.Lore arrak, gerba erako infloreszentziabere-horietan bildurik daude; emeak,aldiz, banaka edo talde txikitan bildurik.

Fruitua, ezkurra, intxaur motakoa da.bi subespezie bereizten dira, hala ere,badira hainbat trantsizio-forma, eraba-kitzen ez oso errazak.LORATZE: udaberrian loratzen da etaezkurrak udazkenean heldu egitendira.ERABILERAK: bere egurra gogorraeta astuna da, baina lehortzean bihurri-tu eta pitzatu egiten da eta, horregatik,ez du estimazio handirik; sutarakok,ordea, oso preziatua da eta berdin izanzen ikazgintzarako, lanbide honen usa-rioa galdu zen arte. Bere ustiapennagusia erregai moduan erabiltzekoizan da, gure mendietatik bero-ahal-men handieneko egurra omen da.Probetxua ateratzeko, oinarritik moz-ten da, behekaldetik zenbait kimu ateradaitezen (zuhaiska-erako eitea), urtebatzuen buruan motzten dira, bakarrautziz. Bere azala zurraketa lanetarakoerabiltzen da; fruituak eta hostotza,abereen janarirako; Bere egurra erai-kuntza hidraulikoetan, aipaingarrimoduan, etab. Gainera, erabilpenornamentala, sendagarria, lurzoruenbabesarako eta magikoa ere badu.HABITATA: artadi Kantabriarrekoespezie nagusia da.HEDAPENA: berau da zuhaitz nagu-sia eskualde mediterraneoan eta ber-tan baso hedatsuak eratzen ditu,nahiz eta gaur egun baso hauek sun-tsitzear dauden.

ARTEAARTEA(Quercus ilex)

FAMILIA: FAGAZEOAK

61


62

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:adaburu zabal eta tamaina ertainezkozuhaitza, altueran 25 -30 m-rainokoa.Enbor lodia eta azala lodi, arol eta zarta-tua bihurtuz; kortxoa aprobetzatzendenean, enbora kolore gorri ilunekoageratzen da. Adaskak eta begiak pubes-zenteak edo tomentudunak. Hostoaklarrukarak, iraunkorrak, obatu eta luzan-ga bitartekoak, 2,5-10 x 1,2-6,5 cm, gai-naldean berde ilunak eta glabreszenteak,azpialdean tomentu hauskaraz estailak,dauzkate 5-7 nerbio sekundario pare,ertz sinuatu-horztuna eta txorten tomen-tuduna, 6-20 luzekoa.Gerba arrak 4-8 cm luzekoak, meheaketa etenunerik gabekoak, kolore horiskaeta erraki ileluzae dutelarik, adaskenpuntatik kopuru aldakorrean zintzilik;loreak oso txikiak eta hauen perigonioko5-7 piezak obatuak eta iledunak. Loreemeak bakarka edo talde txikietan, beren3 estiloak laburrak, oinetik dibergenteaketa erreflexuak. Glandea 25-45 x 11-18cm bitartekoa, heldutasunean gaztain-kolore gorriskakoa; kanduazurruna etatomentuduna, 5-40 mm-koa.LORATZE: apiril-maiatzean loratzen da,nahiz eta batzuetan uda-barneraino iritsiloraldia. Ezkurrak urte bereko udazkenedo neguan heltzen dira gehienak, azke-nekoak hurrengo udaberriraino atzera-tuz.ERABILERAK: artelatz ugari dagoenlekuetan ohizko lanbidea izaten da harenazala kortxotarako aprobetxatzea. Alde

honetatik, garrantzi handia daukaPenintsula Iberiarreko hego-mendebal-deko koadrantean, bertan estaltzendituen sail handietan, usaera honetazaparte, txerri-azendak ezkur-larreanmantentzen bait dira; etahonen azkurraartearena bezain gustokoa ez baduteere, urtearen parte handi batean daukatejanaria prest, arbola honen fruktufikazio-aldi zabalari esker. Kortxoaren ordezmaterial plastikoak indarrez sartu direnarren, beraren zenbait ezaugarri ez dirabatere imitatzeko errazak eta geratzenzaizkio oraindik hainbat eta hainbat era-bilera zipotz, material isolatzaile, oineta-ko eta abarren industrian.HABITATA: aukeran substratu silizeoakhartzen ditu, zoru harro eta iragazkorrak,noiz edo noiz marga eta kararri ikuzietanazaltzen bada ere.HEDAPENA: eskualde mediterraneo etamendebal-atlantikoetako espeziea da,berez, itsasoaren eraginez gozatutakoklima duten lekuetan bizi ohi dena; denadela, antzinatik kultibatua izan denez,zaila da bere jatorrizko banaketa-areaerabakitzea.Euskal Herrian kostaldeko muinoakzaplastatuz aurkitzen da, ArmintzatikBizkaian hasi eta Aturri ibaiaren bokale-raino, bere banaketa-arearen ipar-muga-raino ia iritsiz; ez du eratzen baso mar-dulik, soilik zuhaitz-unadak han-hemen-ka; erakuskari ederrenak Zarautz-Getariako eta Aturri ibaiaren bokalekozonetan ikus daitezke.

ARTELATZAARTELATZA(Quercus suber)

FAMILIA: FAGAZEOAK

63


64

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:eite ertaineko zuhaitza, altueran 20 m-rainokoa eta adaburu biribilduaduena; hala ere, baldintza desfabora-garrietan, hala nola, lurzoru-eskasiaedo basoberaren ustiaketagatik,zuhaiska izaerara murriztuta geratuohi da. Enborra zuzena edo bihurria

eta azala griseska edo arreska, ezka-tatsua eta biziki zartatua; adaskakkolore arre-gorriskakoak, lentizelazuriskaz hornituak eta ile izarkaragutxi-asko iraunkorrez estaliak; begitomentudunak. Hostoak martzeszen-teak, luzanga eta obobatu bitartekoak,3-10 x 1,5-5 cm, ertzean horztun-

zerradunak, hortzak,jeneralean, zurrunak etaia-ziztatzaileak izanik;subkoriazeoak, gazteanile izarkaraz estailiak,gerora janzkia galdu egi-ten dute gainaldean,kolore berde ilun lustre-duna hartuz; baina,azpialdea, kolore haus-karakoa, estalita gera-tzen da ia beti ile labureta aplikatuz; txortena4-20 mm-koa, subzilin-drikoa, tormentudunaedo gutxi-asko glabes-zentea.Gerba arrak 2-4 cm-koak, erraki gutxi askoiledunetik 4-5eko talde-an zintzilik; loreek 5-6pieza ileluzeko perigo-nioa eta estanbre-kopu-ru aldakorra. Loreemeak nakarka edotalde urrietan, estigmaerrebolutuko 2-3 estilo

ERKAMETZAERKAMETZA(Quercus faginea)

FAMILIA: FAGAZEOAK

65


66

askekoak. Glandea 15-35 x 10-20mm-koa, gaztain-kolore argikoa, ese-ria edo 25 mm-rainoko kanduan; kar-loa 7-15 x 12-22 mm-koa eta berarenezkatak aplikatuak, tormentudunaketa, behealdekoak, pitin bat konkordu-nak.LORATZE: apiril edo maiatzean lora-tzen da eta ezkurrak urte bereko irai-lean hasten dira heltzen.ERABILERAK: bere egurra kalitateonekoa da eta eraikuntzan erabilaizan da, baina gaur egun nekez aurki-tzen dira zerratzeko moduko banako-ak; nagusiki sutarako egur eta ikaz-gintzarako ustiatzen da eta, horrega-tik, basobera eran mantentzen da;

lanbide hauen atzerakada dela eta,zenbait lekutan ari dira pixkanaka bir-sortzen erkameztiak.HABITAT: espezie hau ere polimorfada eta plastizitate handikoa, klimadesberdinen arabera moldatuz; esate-rako, inguru arido eta desfaboraga-rrietan zeagoak izaten dira eta lekuheze eta gizenagoetan gurentzendiren handienak, berriz, handiagoaketa ez hain larrukarak. Gainera, lan-dare gazteen eta enborreeko aldakai-tzen hostoak estuagakoak eta hortzenborreko aldakaitzen hostoak estua-goak eta hortz zorrotzagokoak izatendira beti.HEDAPENA: Penintzula Iberiarreko

`parterik handienean etaAfrikako iparraldean dagohedatuta, klima mediterraneoedo submediterraneokolekuetan, eta edozein motata-ko substratutan eratzen ditubasoak aukeran zoru buztin-tsu edo kararrizkoak nahiagoizanda ere. Gure Herrian,bere banaketa-area poten-tziaka zirrinda latitudinal,zabalera aldakorreko batekokupaatzen du, iparraldekohariztien eta hegoaldekoartadien iraganunean. Gauregun baso-aztarna batzukgeratzen dira, gehienakgazte-aldikoak, eta lekukobakartiak, labore-lur heda-tsuen artean barreiatua edosastrakadietan, zeintzukkoniferoz, adibidez lariziopinuz, birpopulatuta baitdaude noizbehinka.

FAMILIA: FAGAZEOAK

67


68

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:garaiera ertaineko zuhaitza, altueran 25m-rainokoa eta adaburu zabalekoa; errazematen ditu aldakaitzak sustraitik etabatzuetan zuhaiska estoloidun bihurtutageratzen da. Enborra zuzena edo irregu-larra, adar ugarikoa eta azala lodia etazartatua; adaskak eta begiak tomentutrinkodunak.Hostoak erorkorrak edo martzeszentze-ak, ingeradan obobatuak edo luzangak,8-16 x 5-13 cm. pinatilobatu eta pinati-partitu bitartekoak, sub-mintzaireak, gaz-tean ile izarkaraz trinkoki estailak; adina-rekin ileak galdu egiten dira, partez bede-ren, gainaldean, kolore berde iluna har-tuz, azpialdean, ordea, tormentu trinkohauskarak irauten du; txortena 5-25 cm-koa, erdizililndrikoa eta tormentuduna.Gerba arrak 5-10 cm-koak, erraki iledu-narekin, adasketatik kopuru aldakorreanzintzilik; loreek perigonioan 5-8 laziniahirtsutu eta 6-12 estanbre.Lore emeak, 1-4, eseriak edo kandulaburrekoak eta haietan 3 estilo aske,arkutu-dibergenteak.LORATZE: maiatzean loratzen da etaezkurrak urte bereko udazkenean hel-tzen dira.Sarritan hibridatzen da haritz kandunare-kin eta ez da harritzekoa bien bitartekoezaugarriak dituzten banakoak aurkitzeaelkarrekin bizi diren lekuetan; Quercus xandegavensis izena eman zaie.ERABILERAK: bere egurra ona da,

baina ez beste haritzen kalitate berekoa,izan ere hezetasun-aldaketekin pitzatze-ko joera du eta, gainera enborrak sarritanirregularrak izan ohi dira; batez ere, tren-bidetako trabesa eta paloetarako erabil-tzen da, baita itsasuntzigintzan ere.garrantzia izan zuen, ugari zegoenlekuetan, sutarako egur eta egur-ikatzaegiteko ere. Ezkurrak mikatzak izanarren, balio du aziendak bazkatzeko,batez ere txerrientzat.HABITATA: baso gutxi-asko hedatsuakeratzen ditu lurzoru silizeo edo azidifika-tuetan, Arabako eta Nafarroako eskual-de submediterraneotik hasi eta eskualdeatlantiko euritsuenetaraino, berton haritzkandudunari lekua kenduz zoru harea-tsu eta solteenetan.Gaur egun oraindik kontserbatzen diraamezti hedatsuak, nahiz eta haietakoasko, artifizialki gaztetuak izan direlako,heldutasun-bidean egon; hala gertatzenda Ega ibaiaren haran-buruan, urenbanalerroko mendien hego-isurialdeaneta nafarroa atlantikoko enklabe silizeo-etan; kostaldeko eskualdeetan erebadaude baso-sail nahiko handiak,larratzeak eta, batez ere, etengabekosuak erasota ateratzen dituen puja etazepaka berri ugariei esker irauten dubizirik.HEDAPENA: banaketa-arearen erdial-dea Penintsula Ibericarrean dago,Frantziako mendebalderaino etaMarokkoko iparralderaino iritsiz.

AMETZAAMETZA(Quercus pyrenaica)

FAMILIA: FAGAZEOAK

69


70

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:zuhaitz gorpuztsua, altueran 30 m edogehiagokoa, adaburu aobatu edo biribil-dukoa. Adarrak horizontalak edo tente-ak, ugariak, itzal oparoa ematen duenhostajez jantzita. Azal leuna, kolorehauskara edo zuriskakoa. Begiak arre-gorriskak.Hostoak, 5-9 cm bitartekoak, obatu -eliptikoak, berritan ile zetakara osokarakteristikoz ertzean hornituak, kolo-re berde argikoak, adinarekin ilunduz.Lore arrak, oso ugariak, hostoekinbatera irekitzen dira, 5-6 cm-ko pedun-kulu luzeetan zintzilik.Lore emeak pedunkulu laburretan,geminatuak, batzuetan bakarka edohirunaka. Fruituak izaten ditu 1-3 hur,lustredunak, luzangoak, ebakiduratriangeluarrekoak, angelu oso nabarie-kin zurezko karlo batetan gordeta, iza-nik berau kanpotik ezkatatsua eta bar-netik ile luzekoa, 4 ikuskutan irekitzendena.LORATZE: udaberrian loratzen da etapagatxak udazken-hasieran heltzendira. Zuhaitz urtabezekoa da ezpairikgabe, urte batzuetan haziak erruz ema-nez eta beste batzuetan ia batere ez.ERABILERAK: egurra zuria edo marroiargia izaten da, gogorra eta testura finuniformekoa, ebanisterian etazurgin-tzan oso estimatua. Beraren ikatza ereestimazio handikoa da eta oraindik ereikus daitezke gure mendietan pagolepatuen formazioak, garai bateko ikaz-

gintzaren lekuko. Zuhaitz apaingarrigisa ere kultibatzen da, batez ere atro-punicea, hostoak kolore purpura biziko-ak dituena.HABITATA: pagoaren basoetan hain-beste nagusitzen da bera, ezen masaia espezie bakarrekoak eratzen baitditu. Euskal Herrian estaia menditarra-ren ezaugarria da eta gaur egun,orain-dik ere, sail dezenteak estaltzen dituberau elialdetik mendebaldera zeharka-tzen duten mendietan. Pirinioan izeiare-kin elkartzen da eta isurialde kantauria-rrean haritz kandudunarekin nahasiarte jaisten da.HEDAPENA: Europako erdialde etamendebaldean bizi da, klilma samur etahezeko eskualdeetan, udako lehorteriketa izozte berantiarririk gabekoetan.

PAGOAPAGOA(Fagus sylvatica)

FAMILIA: FAGAZEOAK

71


72

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:zuhaitz handia eite dotorekoa, erregu-larra eta zuzena. 35-40 metrorainoaltuera izan dezakeena. Adaburuazabala eta biribildua du.Zurtiona zuzena izaten du, lodia etalaburra. Azala gaztetan leuna eta gorrikolorekoa eta zahartzean aldiz, griszi-larrestatua eta zartatua du. Hosto sin-pleak, txandakatuak eta erorkorrakditu (batzutan martzestenteak).Hostoen, pezioloa laburra, ertz zerra-tua eta itxura luzanga-lantzeolatuadute.Kolore berdea dute eta udazkenean,berriz hori-larua.Loreak udan zehar garatzen dira;lehenak emeak, gerba arren oinarriangaratzen direnak.

Fruituak (intxaurrak) zuhaitzeandaudenean, binaka edo hirunaka bil-durik daude kupula arantzatsu berdebatean.Garai egokia denean, zuhaitz osoanzehar hazten diren, kupula erantza-tsuak daudela ikusiko dugu. Hostoakere nahiko bereizgarriak dira; itxurasemilantzeolatua dute eta ertzazerratua.LORATZE: udaberriaren erdialdealoratzen da eta gaztainak udazkeneanheltzen dira.ERABILERAK: bere egurraren ezau-garriak, haritzaren egurraren antzeko-ak (begibistan ez ditu radio medula-rrak aurkezten), oso ona da eraikun-tza, zurgintza, ebanisteritza, upela-gintza, etab-erako. 100 urte inguruko

GAZTAINONDOAGAZTAINONDOA(Castanea sativa)

FAMILIA: FAGAZEOAK

73


74

mozketa txanden bidez aprobetxatuegiten da. Bere makilak druiden kultu-raren parte dira.Gizakion kontsumoari begiratuz, berefruitua den gaztaina bereizgarria da.Honetarako, landaketa ingurunezabala izan behar du. Zuhaitzak ada-buru zabala lor dezan inausketak eginbehar dira, honela eguzkistapen aza-lera handitzen du. Landaketa-inguru-neak zabalak izanik, oinaren bizitza-iraupena luzatu egiten dugu.Gaztainak oso elikagai ona dira, nahizeta liserigaitzak izan, eta Euskal Herriatlantikoko janari tradizionaletako batizan dira.

HABITATA: nahiz eta bertokoa ez denespeziea izan, hainbat urtez bertanegon ostean, bertako landare-asozia-zioetan lekukotu egin da. Lurzoru sili-zeoak, aberatsak, ehundura ez osokonpaktoa, ezta hezeegik edo lehorre-giak direnak nahiago dituzte. Garairikonenean dagoen Harizti azidofiloaneta Harizti-Baso Mistoan aurkitu daite-ke. Bertan bere ugaritasuna eguzkis-tapenak eta lurzoru motak balditzatu-ko dute.Ongi hazten da klima heze eta epele-tako zoru azidoetan, udako lehortegogorrik eta izozte berantiarrik.HEDAPENA: dirudienez Elialdeko

Mediterraneokoa dajatorriz, baina oso antzi-natik aurkitzen daPenintsula Iberiarreansartuta.Gaztainadien laborantzaoso hedatuta egon zenEuskal Herriko isurialdekantauriarrean mendehonen lehen erdirarte,baina gaur ez dira aztar-na batzuk besterik gera-tzen, tintak eta txankroalekarritako hondamendia-ren poderioz. Gaur egunarbola-unada txikibatzuk besterik ez daaurkitzen, zuhaitz basati-tuak eta zepatik jaiotakopuja kaskarrak, duelahamarkada batzuk artemuino kantauriarrenparte handi baten adie-razgarri izandako gaztai-nadi haien lekuko.

FAMILIA: FAGAZEOAK

75


76

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:hosto erorkorreko zuhaitza, itxurasendo eta enbor lodia duena. Adaburubiribildua, ondo garatutakoa eta adarlodi nagusi ugariz eratutakoa. Enborlodia; azal lodia eta grisaska, adinare-kin gainetik zartatzen dena. Hostoak handiak eta konposatuakdira, 5-9 foliolo lantzeolatuz osatuak;hauetatik terminala albokoak bainohandiago izaten da. Hostoak, apurtze-an oso bereizgarria den usaina du.Lore arrak eta emeak ezberdinak dira:arrak aurreko urteko adarretan zintzi-

lik dauden infloreszentzietan baturikdaude (gerba erakoak). Emeak aldiz,urteko adasken puntan jaiotzen dira,2-3 ale txikiko taldetan.Loraketa hamabost urtetik gorakoespezimenetan agertzen da, lore txikiapetalo eta berde-horixkekin, etaespezie dioika da.Fruitua, hain ezaguna dugun intxaurrada, bilduki berde eta mamitsu batennarnean dago, taninotan oso aberatsadena. Geroago hazia, jangarria dena,babestuko den bigarren bilduki gogoreta zurakara agertuko da. Intxaur

INTXAURRONDOAINTXAURRONDOA(Juglans regia)

FAMILIA: JUGLANDAZEOAK

77


78

hauek udaren azkenaldera eta udaz-kenean hazten dira.Bai hostoak, bai fruituak determina-tzaileak dira. Hostoek duten azkenfoliolo handiagoagatik eta jariatzenduten limoi usainagatik soilik erratudaiteke bere familiakoa den intxaurbeltzarekin (Juglans nigra). Denadela, Juglans nigrak 11-12 ertz zerra-tudun folioloz osaturiko hostoa du etaJuglans regiak aldiz, 5-9 ertz leundunfolioloz osatutakoa da.Izen generikoa latinezko lovis glansesapidetik datorkio, eta, hitzez hitz,"Jupiterren ezkurra" esan nahi du,horrela izendatzen baitzituzten erro-matarrek intxaurrak. Izen espezifikoakharen eite bikain edo "errogezkoari"egiten dio erreferentzia.LORATZE: apiril-maiatzean loratzen

da, hostoak zabaltzen dituen aldiberean, eta intxaurrak udaren azke-naldera eta udazkenean heltzen dira.Baratzezainek eta ortu txikien jabeekespezie hau zaindu dute ekoizkorradelako. Honegatik espezie hau zen-bait gunetan arrunta bada ere, alde ezhain nahasietan eskasagoa da.ERABILERA: zuhaitz honen ia atalguztietatik probetxuko zerbait eskuradaiteke; bere adaburu dentsoak itzalaematen du, egurra ebanisteritzan etadesenroiloan oso preziatua da, ikatzaeta abar luze bat ere lor daiteke.Intxaurrak zapore honekoak eta osoenergetikoak dira. Honez gain, ema-ten duten olioa hasieran jangarria dabaina gero zaharmindu egiten da.Kinke eta zuzietan ere erabilgarria.Azaletik, intxaur-tinta ateretzen da,

beste zur batzuk tindatzeko erabil-tzen dena.Aipaturikoaz gain, mendikuntzanere beste zenbait aplikazio ditu,eta sustrai adarkatuak garrantzihandikoak dira lurzoruen babesan.HABITATA: ez du asoziazio bere-zirik baina Baso-Misto etaHaltzadietan agertzen da.Normalean oinak banaka edo mul-tzo txikitan agertzen dira, hala ere,beste espezie batzuei loturik agerdaiteke auzune inguruetan. Orohar, lurzoru mota ez da mugatzai-lea, baina oso trinkoak direnetanez da ageri.HEDAPENA: jatorriz, Asiakohego-mendebaldekoa da, bainaEuropa guztian dago naturaliza-tua. Uste denez, grekoek ekarrizuten.

FAMILIA: JUGLANDAZEOAK

79


80

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:hosto galkorreko zuhaitza, hazkundeazkarrekoa eta bizi laburrekoa. Zutabe-eite hedatua du, eta berrogei metrokogaraiera irits dezake.hosto erorkor eta konposatuko zuhai-tzen artean lizarrak ondoko ezaugarribereizgarriak ditu; azal gris eta zarka-tua du oin zaharretan, ez du arantzarik,hostoak oposaturik eta adarretan berti-zilotan paraturik ditu.Hosto-begiak hosto oinarrian, beltz etahandiak dira (botoien antzekoak).Ezaugarri honek bere familiakoa denFraxinus angustifoliatik (Lizar hostotxi-kia) desberdintzen laguntzen digu,

azken hau arre kolorekoa eta ertzekohortz kopurua nerbio laterlen berdinaedo txikiagoa bait da.Zurtoin zuzena eta borobila du. Azalagaztetan gris-argi leuna eta zahartzeanlongitudinalki zartatzen dena. Adaburubiribil eta zabala du, gutxi adarkatzendena. Hosto erorkorrak, oposatuak,konposatuak eta bertizilo apikaletanparaturik ditu.Inparipinatuak dira, hau da, foliolokopuru bakoitia dute; 9-13. Folioloaklantzeolatuak, oinarritik biribilak etapunta finean amaituak dira. Ertza zerra-tua dute eta hortz kopurua nerbio kopu-rua baino handiagoa da. Hostobegiakhandiak, beltzak eta ikusgarriak dira.LORATZE lehenbiziko aldiz, hogeiurteko adinetik aurrera loratzen dira,eta loreak txikiak izaten ditu, apetaloaketa ia beltzak. Udaberrian ernetzenzaizkio, hostoak atera aurretik.Loreak hostoak baino lehenago irtetzendira aurreko urteko adarretan eta ezdute ez kalizarik ezta korolarik ere.Espezie dioikoa da, eta fruitua hegallantzeolatu bat da, kolore berdekoa.Multzoak osatuz paratzen da, luku zin-tzilikarietan.ERABILERAK: hostoak eta adaskakonak dira abereentzako; oso kalitateoneko ikatza lor daiteke bere egurratik,oso erregai ona dena. Herraminten kir-tenak eta txalapartaren makilak egitekobalio du.

LIZAR ARRUNTALIZAR ARRUNTA(Fraxinus excelsior)

FAMILIA: OLEAZEOAK

81


82

Baso ustiapenerako, haranen hondoanlandatu behar dira 3 x 3 metrotako lan-daketa marko batekin.Lizarraren zura oso elastikoa da, zuntzluze eta gogorrekoa -ezin hautsizkoaomen da-, eta oso erabilia izan zen ErdiAroan lantzak fabrikatzekoHorrexegatik izaten lizar-sail landatuakgaztelu eta gotorlekuen inguruetan.Gaur egun, zur hori erreminta-kirtenak,eskiak, arraunak eta altzariak fabrika-tzeko erabiltzen da.HABITATA: hosto erorkorreko basoe-tan hazten da, lurzoru heze, sakon etafreskoetan. Haltzadietan eta baso mis-toetan ondo hedatzen den espeziea da,

bertan alde argitsuetan garatzen da.Harizti azidofilo ertzetan ere aurkitudezakegu. Espezie heliofiloa, koloniza-tzailea eta 100 urtez bizi daitekena da.Europa da jatorriz.HEDAPENA: Mediteraneoaren arroainguratzen duten herrialdeetan aurki-tzen da, iritsiz Europako iparralderainoeta Asiako mendebaleraino. Basokomendel eta soiluneetan, hesari eta sas-trakadietan bizi ohi da, zuru freskosamarretan, aukeran karekizko subs-tratu eutrofoetan. Euskal Herrian orokorra da, ugariagoaisurialde mediterraneoan karraskaleneta erkameztien giroan; baina leku ari-

doenetan erriberako basoetanbabesten da eta mendi garaienetanfalta da.BESTELAKOAK: Euskal kultura-ren landare magikotariko bat da.Gomendagarria da baserriarenaurrekaldean Lizar bat izateababesle gisa. San Juan gauan,adaska bat jarri behar da atean etaaurreko urtekoa sutan erre.Mitologia germanikoan, sakratutzathartzen zuten Yggdrasill izenekolizar bat, jakinduriaren arbolatzatbaitzeukaten.Autore batzuek izen generikoa gre-kozko phraxix "hesia" hitzetik era-tortzen diote, garai batean hesimoduan erabili izanari erreferentziaeginez; beste batzuek, berriz, lati-nezko fraxinus "xabalinea, gezia"hitzetik, zuraren antzinako erabilea-ri erreferentzia eginez. Excelsiorespezifikoak garaierari egiten dioerreferentzia, beste lizar batzuetatikbereizteko.

FAMILIA: OLEAZEOAK

83


84

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:zuhaitz ez oso garaia, altueran 10 martekoa, adaburu trinko eta biribildu-koa, 1.000 urterik gora bizi daiteke-ena. Azal arre-griseska duen enborlodia, oin adintsuetan bihurritu etaokertuta geratzen dena. Adaskaindartsu eta zuzenak, azal leunhauskarakoak. Hostoak ia-eseriak,iraunkorrak, 20-80 x 10-20 mm.luzanga-lantzeolatuak, mukrona-tuak, berde-griseskak gainaldetiketa zilarkarak azpialdetik, bertandauden ezkatatxo zerratuei esker.Loreak oso txikiak, zuriak, hostoengaltzarbeko panikuletan bildatua;kaliza kapa-formakoa eta haren gin-gilak oso laburrak; hodi laburrekokorola, gingilak izar eran irekitadauzkana. Beraren fruitua oliba da,erromataren garaian ere ezagunaeta "drupa" deitua, hezur gogorbakarreko fruitu mamitsuak, izenda-tzeko terminoa.Hostoak sendabelar gisa erabiltzendira odol-tentsioa jaisteko eta hipo-gluzemiante bezala.Olibak mingotsak izaten dira eta janaurretik modu askotara adobatu etaprestatu ohi dira; haiek prestsatuzateratzen da oliba-olioa, hainbat etahainbat aplikazio dituena, nola die-tetikan, hala medikuntzan eta indus-trian.LORATZE: maiatzean eta ekaineanda; olibak udazkenean heltzen dira

eta azaroaren azkenaldera edoabenduan biltzen dira.ERABILERAK: beraren egurrahoriska iluna da, hari arre-gorriska-koa, oso gogorra eta trinkoa, sarri-tan ura baino dentsitate handiago-koa; ebanisterian eta tornerian esti-mazio handikoa da; ongi lantzenbait da, pulimentu ona hartuz; suta-rako ere bikaina da eta kalitateoneko ikatza ematen du.HABITATA: Euslak Herrian badiraaspaldiko albisteak diotenak bazelaNafarroako hegoaldean etaBizkaiko kostaldeko zenbait puntu-tan, baina gaur egun ezin izan dahalakorik konfirmatu.Olibondoaren (var. Europaea) kulti-boa arrunta zen oraintsu arte lurral-dearen erdiz hegoaldetik, bainagaur egun atzeraka doa, leku asko-tan arbolak ipurditik atera bait dirahedadura handiko zereal-laborantzamekanizatuaren mesedetan.HEDAPENA: arraza arrunta var.Sylvestris, izenekoa da (basa-oli-bondoa); Mediterraneoa inguratzenduten lurraldeetan bizi da, arte,erkametz eta artelatzen arteanadota haien degradazioaren ondo-reneko sastrakadien osagai; sarri-tan zuhaiska itxuranmurriztuta gera-tzen dira, adaska zurrun eta aran-tzakaraz hornituta, baina olibondokultibatuaren gisako zuhaitzak ereegin daitezke.

OLIBONDOAOLIBONDOA(Olea europaea)

FAMILIA: OLEAZEOAK

85


86

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:hosto larrukara eta berde iluneko lan-dareen artean, Gartxua berezia da opo-saturik paraturik dituelako. Honez gai-nera, garrantzitsua da, bi hosto motaizateagatik; zurtoinaren oinaldeankokatzen direnak oso zabalak, oinalde-an bihotz formakoak eta ertz zerratua-rekin; goikaldean kokatzen direnak,aldiz, estuagoak eta ertza zerraduraminimoarekin dute. Drupak ez du mutu-rreko txortenik.15 metrotako altuera, izaten duenzuhaiska. Zurtoina nahiko zuzena da,azala gaztetan leuna eta grisaska du,baina geroago ezkatatu egiten da.Hostoek, gainaldetik berde bizia duteeta azpialdetik aldiz argiagoa.Lantzeolatuak eta obatu-lantzeolatuakdira, oinaldean daudenak zabalagoaketa bihotz-formakoak dira. Larrukarak,sinpleak eta oposatuak dira.Lore txiki eta horial ditu eta fruituadrupa globularra da.LORATZE: martxotik maiatzera lora-tzen da eta fruituak udan edo udazken-hasieran heltzen dira.Lorezaintzan gero eta erabiliago denespeziea da. Elite dotorea eta hostoenkolore iluna, oso ondo doa enborrarengris kolorearekin. Baserri-lorategientza-ko oso aproposa. Bertakoa den espe-zie honek ez dauka zer inbidiatu landa-re exotikoei. Kontrakoa, paisaiarekinbat dator eta iraupen handiagoa duardura gutxiago eskatuz.

ERABILERAK: bere egur gogorrak,pisutsuak, trinkoak eta erraz apurtzendenak, oso ikatz ona ematen du.Hostoak eta fruituak aho- zauriak sen-datzeko erabiliak izan dira.HABITATA: eskualde mediterraneoa-ren erdiz mendebaldetik dago banatuta;karraskalen eta artelatzen giroko sas-trakadietan bizi da, berdin zaio edozeinsubstratu, baina klima bigunak beharditu, izotz gogorrik galbekoak.Sabakaneta mediterranearrekoa izanik,bere iparraldeko ingurunea zaintzeakomeni da, bere landare-asoziazioabetetzen duten beste landareekin bate-ra.HEDAPENA: Euskal Herrian erdizhegoaldetik azaltzen da sakabanatutaeta isurialde kantauriarreko zenbaitenklabe babestutan.

GAUTXU HOSTOESTUAGAUTXU HOSTOESTUA(Pyllirea latifolia)

FAMILIA: OLEAZEOAK

87


88

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:hosto iraunkorreko arbolatxoa, hazkun-de azkarrekoa, eite biribildukoa eta osoadaburu adarkatu eta sarrikoa, bostmetroko garaiera irits dezakeena.Enborra azal gris berdexka batez estai-la du, eta hostoak, bakunak eta oba-tuak, kolore berde distiratsukoak ditu.Argazkiko espezimen bikainaren"Aurovariegatum" barietatean, hostoakhoriz jaspetuak agertzen dira. Loreak,zuriak eta usaintsuak, udaberrian atera-tzen dira, lukuetan multzokatuak.

Izen generikoa latinezko ligare "lotu"gitzetik datorkio, eta adarrei garai bate-an ematen zitzaien erabilerari egitendio erreferentzia; espezifikoak, berriz,jatorri geografikoari.HABITATA ETA HEDAPENA: jatorrizJaponiakoa eta Koreakoa, oso zabal-dua dago, eta maiz kultibatzen da hos-totzaren apaingarritasunagatik etainausteko duen erresistentzia handia-gatik, horrek lorategi txikietan erabiltze-ko aukera ematen baitu.

JAPONIAKO LIGUSTROAJAPONIAKO LIGUSTROA(Ligustrum japonicum)

LIGUSTRUM OVALIFOLIUMLIGUSTRUM OVALIFOLIUM

FAMILIA: OLEAZEOAK

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:zuhaiska, altueran 3-4 artekoa, adar leunberde-horiskak eta guztiz ilegabeakdituena,Hostoak ia beti iraunkorrak,baina negu oso gogorretan erortzen dire-neak.Loreak zuriak, usaintsuak, eratuz paniku-la axilar edo terminalak, zabalak etalasaiak, guztiz ilegabeak; korolarenhodia gingilak baino 2-3 aldiz luzeagoa,Biak kolore beltz distiratsukoak.LORATZE: ekainetik abuztura bitarteanloratzen da.HEDAPENA: jatorriz Japoniakoa da; osoongi jasaten du arramozketa eta horre-gatik oso erabilia da heskai poligonalakeraikitzeko, eta horrela aurki daiteke iajardin guztietan, etorbide eta paseale-kuetako medianetan etab. Hainbat arra-za desberdin ere lortu dira, hosto urre-kolorekoak edo zuriz azpatuak, etab. Ligustrum ovalifolium.

89


Japoniako ligustroa.

90

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:hosto galkorreko zuhaitza, hazkundeazkarrekoa eta adaburu zabalekoa,hogeita hamar metroko garaiera iritsdezakeena.Enborra azal gris zilarkara eta lisobatez estaila du, et ilundu eta pitzatuegiten zaio adinarekin.Hostoak eliptikoak eta obalatuak ditu,puntan bukatuak, oinalde asimetrikoak-hori da zumarren ezaugarria- eta ertzzerratukoak. Gainaldean kolore berdeiluna du, eta azpialdea iletsua eta argia-goa da.Izen generikoa, ulmus, erromatarrekeman zioten, eta zumarra definitzen du.Izen espezifikoak, glabra "lisoa", espe-zimen gazteen azalari egiten dio errefe-rentzia.LORATZE: udaberrianloratzen da, hostoakerne aurretik. Lore ugariizaten ditu, multzo esfe-rikoetan elkartuak, eta,gero, fruitua ateratzenda, hegalduna etaerdian hazi esferiko batdaukana.ERABILERAK: zura,gogorra, erresistenteaeta malgua, oso estima-tua da zurgintzan, altza-rigintzan, dekorazioaneta eskulturan.Honen hostoek erebalio dute aziendakbazkatzeko, eta azala

taninotan aberatsa da.HABITATA: Europakoa da jatorriz.Gehienbat, muino heze edo itzaltsuetaneta mendiko erreketan hedatzen zen,baia "zumarren grafiosia" zabalduondoren -1920an agertu zen gaitz hori,Ceratocystis ulmi ondoak eragina etazumarren azalean izan ohi den kakalar-do batek transmititua-, zuhaitz handiasko hil dira, eta gaue egun, osomurriztua dago berezko habitatean.Maiz landatu izaan da hirietan, erre-sistentzia handia baitio hirietakopoluzioari.HEDAPENA: ia Europa guztian etaAsiako mendebaldean aurkitzen dabanatuta, zoru emankor eta sakonekougaranak okupatuz edo baso hostoza-

bal mistoetako partai-de izanez, bakarkanahiz talde txikiakosatuz, baso-masahedatsurik inoiz ereeratu gabe.Euskal herrian hauda, dirudienez, berezbertako zumar baka-rra; isurialde kantau-riarrean aurkitzen dagehienbat ibai-baztereta trokarteetan,baina ez da faltamediterraneoan ere,ibai handien ibilguarijarraiki ibarbaso etazumardietan partehartuz.

ZUMAR HOSTOZABALAZUMAR HOSTOZABALA(Ulmus glabra)

FAMILIA: ULMAZEOAK

91


92

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:garaiera handiko zuhaitza, 40 m-raino-koa, adaburu zabal, biribildua edo pixkabat irregularra duena. Enbor lodi etazuzena, eta honen azala latza, luzetara-ko gailur elkar-gurutzatuetan zartatua.Adaska meheak, kolore arreskakoaketa batzuetan suberifikatuak. Hostoakbakunak, txandakatuak, obobatu-oblantzeolatuak, zimurtsuak, koloreberde ilunekoak, gainaldean ilegabeaketa azpialdeko 7-12 nerbio-pareen gal-tzarbean ile zurizko mototsekin, oineanbiribilduak edo moztuak eta asimetriko-ak, ertzean behin edo bitan zerratuak.Loreak, aurreko urteko adasketan ia-eserita dauden glomerulu biribilduetanelkartuta, kolore berdeska edo arre-gorriskakoak. LORATZE: otsail-martxo-an loratzen da eta fruituakmartxo-bukaeran eta apiril-hasieran heltzen dira;beraz, haziak hostoak era-bat garatu aurretik sakaba-natzen dira.ERABILERAK: egurrakolorez arre gorriska,haziera-eraztunak osonabariak ditu,lantzekosamurra eta bustian ustel-tzen zaila; estimatua daaltzarigintzan, tarimak etahezetasunean egon beharduten piezak egiteko,untzigintzan etab. Berehostoak gaur egun ere era-

biltzen dira zenbait lekutan aziendakbazkatzeko eta aspaldiko garai batean-hosto samurrak barazaki giza jatenziren. Azala, taninotan aberatsa izaki,astringente bezala arabili izan da.Gainera, ornamentazioan oso estima-tua izan da. Baina grafiosi gaitzak era-ginda berau ordeztu beharra etorri dabeste zuhaitz edo gaitzarekin jarkiko-rrago diren zumar batzuekin, hala nolaSiberiako zumarra.HABITATA: berez clima epeletakoaden espezie hau ibai-bazterretako zorufresko eta sakonetan bizi ohi da batipat.HEDAPENA: Europako parte handibat, Afrikako iparraldea eta Asiakomendebaldea dira bere bizileku; denadela, antzinatik kultibatua izan denez,ez da erraza bere jatorrizko banaketa-

area zehaztea. Gaur egun, gezurra badi-rudi ere, ez da uste berez-koa denik Penintsula ibe-riarreko leku gehienetanbertan herri indoeuropa-rren hegoalderanzkomigrazioekin sartu izangozen, Bronce Aroan,zuhaitz honen hostoakazienden janaritarako era-biltzen bait zituzten haiek.Euskal Herrian zuhaitzarrunta da gaur egun etasakabanatuta aurkitzenda bai ugaran eta hes-kaietan bai kale eta parke-etako sail landatuetan.

ZUMAR HOSTOTXIKIAZUMAR HOSTOTXIKIA(Ulmus minor)

FAMILIA: ULMAZEOAK

93


94

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:hosto iraunkorreko zuhaitza, tamainaertainekoa, hazkunde azkarrekoa etaoso bizi luzekoa. Konoeite hedatua du,eta hamabost metroko garaiera izaterairits daiteke.Enbor lodia eta lisoa du, kolore arre pur-purakoa.Hostoak toxikoak dira, linearrak eta pun-tazorrotzak, berde ilunak gainaldetik etaargiagoak azpialdetik. Bi errenkadatanparatzen dira kimuaren albo banatan, etazortzi bat urte iraun dezakete zuhaitzean.Loreak, arrak zein emeak, txikiak etahoriak dira, eta oin diferenteetan atera-tzen dira. Fruituak oin emeetan bakarrikernetzen dira. Hazi toxiko bat daukate -pozoi indartsu bat dute, taxina-, arilomamitsu gorri batez inguratua, zuku lika-tsu eta azkretsua duena. Fruituaren parteez toxiko bakarra ariloa da, eta hartatikelikatzen dira txoriak. Gaue egun, ez dakoniferoen artean sailkatzen, fruitua ezbaita konoa. Oso bizi luzeko espezieada, eta aurkitzen dira mila urtetik gorakoadina duten aleak. Zur gogorra bainakurbatzen erraza du, eta lehengo men-deetan, arkuak eta baleztak fabrikatzekoeta tailuak eta grabatuak lantzeko erabilizen. Izen generikoari dagokionez, denakez datoz bat jatorria determinatzerakoan.Izan ere, autore batzuk grekozko taxishitzetik eratortzearen aldekoak dira, hos-toak, ilaretan paratzeko erari erreferen-tzia eginez; beste batzuek, berriz, gre-kozko toxicos "pozoia" hitzetik eratortzen

dute, hostoen eta hazien toxikotasuna-gatik. Espezifikoa, baccata, latinezkobacca "baia" hitzetik dator, hazia biltzenduen ariloak baiarekin duen antzari erre-ferentzia eginez.LORATZE: neguaren bukaeran edo uda-berriaren hasieran loratzen da eta fuituakurte bereko udren azkenaldera edoudazkenean heltzen dira.ERABILERAK: bere egur oso gogor etatrinkoa, ebanisterian eta tornerian osopreziatua izan da; hau izan da arrazoia,duen birsorkuntza motelarekin batera,espezie honen erregresioarena.Landarezaintzan, oso apaingarria delakoerabiltzen da, hala bakarka landatuaknola hesiak eratuz. Bereziki ondo eran-tzuteen dio inausketari, eta, horrek formageometriko eta silueta dekorabibo baria-tuak dituzten hesiak egiteko aukera ema-ten du. HABITATA: jatorrizko eremu naturalaoso zabala da, eta barruan hartzen dituAfrika, Asiako hego-mendebala etaEuropa. Urteen joan-etorrian, ordea,zuraren ustiapen intentsiboaren kausaz,basoetako leku ospeletan sakabanatuta-ko ale batzuetara murriztu dira. Berdinzaio edozein substratu.HEDAPENA: Europako partetik handie-nean, Asiako mendebaldean eta Afrikakoiparraldean aurkitzen da. Gure herrikomendietan sakabanatuta aurkitzen da,salbu Nafarroako hego-erdialdean; denadela, ez du ia inoiz populazio zabalsamarrik eratzen.

HAGINAHAGINA(Taxus baccata)

FAMILIA: TAXAZEOAK

95


96

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:pikondoa hoberen ezaguten den zuhai-tzetariko bat da, bere zapore honekofruituagatik. Fruituez gain bere azalakleun eta grisaska, hosto handi larruka-rak eta jariatzen duen esneitxurakozukua, ere dira identifikatzeko ezauga-rriak.Hosto erorkorreko zuhaitz txiki edozuhaiska, oso adarkatua eta adaburuzabal eta irregularrekoa. Enbor labur,lodi eta adaska zaluak ditu. Ile luzeaketa hostoak erortzean utzitako zikatrizhandiez estaila. Azala leuna eta grisas-ka du. Azalan sortutako zauriek esnei-txurako xuku txuria jariatzen dute osobereizgarria dena.Hosto handi eta palmatilobulatuak,ingerada biribilekoak, larrukarak etaazpialdean ile ugariz ornitua. Hostotxandakatuak adarraren amaieranparatzen direnak, eta ez oinarrian.Ezaguna den pikoa, udare-formakoerrezeptakulo mamitsua da, barneanfruitu ñimiñoak daramatzana. Animaliekpikoa jatean, sarritan fruitu ñimiñohauek sakabanatzen dituzte. Pikoa,infruteszentzi jangarria, uda amaierangaldu egiten da baldin eta negu leune-ko urtea izan bada. Pikondo batzukaldiz fruitu belaunaldi bat ematen dute(uztapikoak) arbola gainean negua iga-rotzen dutenak eta udaren hasieranheltzen direnak.Izen generikoa latinezko ficus hitzetikdatorkio, izen horrekin izendatzen bai-

tzuten zuhaitz hori, eta espezifikoa lati-nezko carica "pikupasa" hitzetik, frui-tuari erreferentzia eginez.LORATZE: udaberrian loratzen da.Ernalketa gera dadin intsektu himenop-tero baten laguntza behar da,Blastophaga grossorum, arrautzakpikondoaren lore emeetan jartzendituena, beste pikondoetako lore arre-tatik dakarren polenarekin haiek ernal-duz. Dena dela, pikoak formatzekoernalketarik behar ez duten barietatepartenokarpikoak hautetsi dira etahaien kultiboa zabaldu da.ERABILERAK: bere egurra arina,arola, biguna, eta hezetasun aldakete-kin azkar usteltzen denetarikoa da.Halaber, zura erregai gisa kalitate txa-rrekoa izanda, interes gutxikoa delaesan dezakegu. Fruituak aldiz, intereshandikoak dira gordinik zein lehortutajan bait daitezke.Konfitura, mermelada, mazedonia,edari, pastelak etab…egiteko ere era-biltzen dira.Pikondoaren esnea zauriak sendatzekoeta hostoak beira garbitzeko erabili izandira.HABITATA: baratze eta soroetan osougaria den espeziea da, hala ere gunebasatiagoetan ere arrunta da.Nahiago izaten ditu harkaitzezkozonak, eta sarritan ikusten da hormazaharren babesean hazten ere.HEDAPENA: epezie hau Asiako hego-mendebalekoa da jatorriz, baina

PIKONDOAPIKONDOA(Ficus carica)

FAMILIA: MORAZEOAK

97


Mediterraneo guztian naturalizatu da,erromatarren garaitik.Berez inolako asoziaziorik ez badu ere,haltzadi, harizti, baso maisto edotagarai erregresiboetan dauden basoetan

aurki dezakegu, errez naturalizatzenden espezie bat da.Euskal Herrian ia alde guztietan aurki-tzen da barreiatua eta sarritan kultiba-tzen da.

98

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:hosto galkorreko zuhaitza, hazkundeazkarrekoa eta eite dotoreka, hogeimetroko garaiera irits dezakeena.Adaburu estua du, kono zorrotzarenformakoa, adar zintzilikariekin.Urrundik ikusita, ezaugarri garrantzi-tsuenak itxura piramidala eta azalazuri-leuna dira. Hurbildu ahala azalakdituen zirrinda ilun horizontalak bereizdaitezke. Hauek azala kentzean ager-tzen dira. Hostoek, itxura triangelua-rra, oinarria aurreruntz okertua etaudazken garaian horiska kolorea dute.Hosto erorkorrak, sinpleak eta aobatusubtriangeluarrak dira. Hostoek oina-rria aurrerantz okertua, peziolo luzea(2 cm) eta parakera txandakatua dute.LORATZE: udaberrian loratzen da,gerba arrak hostoak baino lehenagoagertuz. Fruituak uda amaieran edoudazken hasieran heldu egiten dira.Hasieran hazkuntza oso arina dubaina adinarekin gutxituz doa.Sustraiak azalekoak dira eta lurzoruzati handian zehar hedatzen dira.Hondar-lurrak atsegin ditu eta istilduta-ko lurzoruak onartzen ditu baldin etairaunkorrak ez badira, baina oso leho-rrak edota trinkoak direnean ez daageri.100 urte inguru bizi daiteke, -30ºC-tako tenperaturatan eta altitude tarteoso zabalean (0 - 2000 m). Garrantzi handikoa dalurzoruak eusteko eta zuhaitz gutxikoinguruneetan.ERABILERAk: hazkuntza arina eta

itxura dotorea dela eta, lorategi etaparkeak hornitzeko erabili da. Zura, tonu argikoa, paper-orea fabrika-tzeko erabiltzen da; hala ere, garaibatean, lanabeseak eta eskalapoiakegiteko ere erabiltzen zen. Barruandauzkan olio esentzialak direla medio,zurak oso ondo hartzen du su, eta osoestimatua da egurretarako.Europako Iparraldean, hangoa baitajatorriz, edari apartsu bat ateratzendute haren izerditik: urkizerbeza.Orobat izan da oso zuhaitz estimatuaherri-medizinan, propietate diuretikoaketa arazgarriak dituztelako haren izer-diarekin, azalarekin eta hostoekinprestaturiko ukendu eta infusioek.Prestakin homoepatikoetan ere erabil-tzen da.Autore batzuek izen generikoa, Betula,latinezko battuo "zigortu" hitzetik era-tortzen dute, aditzera emanez garaibatean ohitura zela haren adarrak era-biltzea eskoletan umeak zigortzeko.Beste batzuek, berriz, zeltikozko beth"zuhaitza" hitzetik deribatzen dute.Izen espezifikoak, pendula, adarrenitxura zintzilikariari dio erreferentzia.HABITATA: uriak harriarteak, basosoilduak eta hainbat baso erorkorrenordezko komunitateak kolonizatu ditu.Harizti azidofiloetan, lurzorua silizeoaden baso mistoetan, lurzorua eraitsi,lurbiziren bat edota demasako basomozketa eman deneko ingurunetan,ondo hazten da. Hau itzala ematen dio-ten espezierik ez dagoelako da. Honela

URKIAURKIA(Betula alba)

FAMILIA: BETULAZEOAK

99


espezie honek baso txikiak era ditzake;"urkidiak", Harizti eta baso mistoen bar-nean, substrato heze eta azidofiloetanageri dira.HEDAPENA: ia Europa osoan etaAsiako parte handi batean dago heda-tuta, substratu silizeo eta hezearen gai-

nean batipat.Euskal Herriari dagokionez, isurialdekantauriar guztian eta mendialde piri-niarrean aurkitzen da, harriartean,baso soilduak eta hainbat baso hosto-erorkorren ordezko komunitateak kolo-nizatuz.

100

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:berez zuhaiska da baina behin eta ber-rriz inausten badugu zuhaitz itxura hardezake. Forma basatia oinarritik osoadarkatua da eta ez du zurtoin nagusi-rik. Adaburua zabala eta dentsoa du.Azala gaztetan arre-gorriska eta adina-rekin gris ilun kolorea hartzen dihoa.Hostoak handiak, alde bietan pubes-zenteak, txortendunak eta oinarrianbihotz-formakoak ditu. Hosto erorkorraketa azpialdetik argiagoak dira. Ertzzerratua eta adarrean zehar parakuntzatxandakatua dute. Fruitua behealdetik biltzen inbolukruhostokara agertzen da. Banaka edogehienez lauko taldetan hazi daitezkeeta iraila-urrian heltzen dira.Loreak gerba modukoak dira; arrak zin-tzilik eta emeak tente agertzen dira.LORATZE: negu bete-betetan loratzen da, urta-rriletik apirilera bitartean,eta hurrak abuzturik urriraheltzen dira.ERABILERAK: gizakiokbertatik hurrak eskuratzenditugu. Baina, ekologikokigarrantzi handikoa da,ezponda eta erreketanburutzen duen euste lana-gatik. Dituen adar zuze-nak oso preziatuak dira,bere hostoak eta azalaidorgarri gisa eta lore

arrak izerdiarazle erabiltzen dira.Esaten dute San Juan gauan moztuta-ko adarrak uretan jartzen baldin badira,makilik sendoenak izaten direla.Antzina, druidek erabiltzen zituzten(mailaren arabera espezie bat edo bes-tea eramaten zuten). Igarleek maiz era-biltzen duten makila da, gehien bat ur-bilatzaileek, beren mugimenduak uradagoenaren seinale bait da.HABITATA: ingurune hezeak, freskoeta ospelak atsegin dituen espeziea da.Udalerrian dauden hosto erorkorrekobasoetan agertzen da. Ugaria da hal-tzadi, harizti eta baso mistoetan.Euskal Herriko ia ezponda eta errekagehienetan aurki dezakegun zuhaiskada, hosto handi eta zurtoin ugari ditue-na. Udazkenean bere fruituak, hurrak,ikus daitezke.

HEDAPENA: Ia Europaosoan eta Asiako mende-baldean dago banatuta,baso hosteororkorrenoihanpe eta mendelenparte osatuz, jeneraleanleku itzaltsu eta freskoe-tan.Euskal Herrian ugaria daiparraldeko zonan eta urri-tu egiten da hegoalde-rantz, trokarte Iaiotzetanbabestuz, Ebroren hara-neko behealdean erabatdesagertzeraino.

URRITZAURRITZA(Corylus avellana)


101


102

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:beti erreka eta ibaien edota hezetasunhandiko lurzoruetan hazten da. Hostoerorkorreko zuhaitzen pinaburuakdauden lurzoruetan aurkitzen dira.Hostopunta kamutsa eta sarritan hos-toruntz sartuta izateagatik bereizga-rria da.Itxura: 20-25 metrotako altuera lordezakeen zuhaitza, enbor zuzen etalodia, diametroan bi metro artekoa.Gaztea denean adaburu piramidalaeta adinarekin biribildu eta irregularraizaten dena.Zurtiona: enborraren azala, gaztetan,leuna eta disdiratsua da, arreberdekolorekoa, gero zartatu eta ilundu egi-ten dena.Hostoak: sinpleak eta erorkorrak dira,parakuntza sistematiko txandakatuadute eta hostoaren gainaldea azpial-dea baino ilunagoa.Azpialdeko nerbio-galtzarbeetan ile-mototsez hornituak (pubeszentzia).Itxura borobildua izaten dute etapunta kamutsa. Hostoak Apirila-Maiatza artean garatzen dira etaudazkenean berde jarraitzen duteerori egiten direnerarte.Fruitua: udazkenean heldu egiten da.Oso bereizgarria da zurezkoa etapinaburu gisakoa izateagatik.Bizitzaluzeera: Ertaina, oso gutxitanbetetzen du mendea.LORATZE: urtarril-maiatzean lora-tzen da eta fruituak udazkenean hel-

tzen dira.Landare honek badu bere garrantziekologikoa, bere sustraiek atmosfera-ko nitrogenoa finkatzeko duten gaita-sunari esker urbazterrak eta ezpon-dak erraz kolonizatzen ditu. Lurzoruneutro edo azidoak nahiago ditu bainabeti hezetasun handikoak. Haltzaerein nahi badugu, udaberrian hilabe-te bat itxaron beharko dugu hozitudadin. Bat metroko altuera minimoaeta argitasun ugari behar du birlanda-tua izateko. Hazkuntza arina du enbo-rra errez kimatzen da.ERABILERAK: egur arina du. Aireanazkar usteltzen den arren, ia ia haritzabezain iraunkorra da uretan. Egurrak,beroa ematen duen arren, arin kontsu-mitzen da, bero ahalmen gutxiko ika-tza bolbora egiteko erabili da.Denboraz gorriska jartzen den zurataila eta tornuetan erabiltzen da. Azalatanino ugarikoa da, eta honegatikastringente gisa eta oilozorrien kontraeraginkortasun handiz erabiltzen da.Espezie honetaz gain, erabili ohi daornamentazioan eta baso-birpopula-ketan beste haltz bat, inoiz basatibihurtzen dena, Korsika eta Italiakohegoaldekoa jatorriz, Alanus cordata.HABITATA: espezie dominatzaileenaeta esanguratsuena da, "Alisa EutrofaCantabrica"-ir izena ematen diona.Haltzadia egoera onean dagoeneanzuhaitz espezie bakarra izan daiteke.HEDAPENA: sarri azaltzen da

HALTZAHALTZA(Alnus glutinosa)


103


zuhaitz hau Europako eta Asiakoparte gehienetan eta Afrikako iparral-dean, eratuz parte gehienetan etaAfrikako iparraldean, eratuz arbola-ilarak ibai-bazterretan eta, inoiz,masak ere bai hezetasun freatikoa

duten mendi-hegaletan.Euskal Herrien, erabat hedatuta dagoisurialde kantauriarrean eta urrituz doamediterraneoan; baina ez da guztizdesagertzen, ibai handien ugaraneanmugatuta gertatuz.

104

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:hosto galkorreko zuhaitza, piramide-eite hedatu, adarkatu eta trinkoka, haz-kunde motelekoa eta oso bizi luzekoa.Hogeita hamar metroko garaiera iritsdezake itzal oneko tokietan. Enboradarkatua eta azal gris argia du, etazura, gogorra eta iraunkorra, maiz era-biltzen da pianoetako mailuak fabrika-tzeko. Garai batean, ordea, gurdietakogurpilen erdigunerako erabiltzen zen,berebizko presioa jasan behar izatenbaitzuetan.Hosto bakunak eta alternatuak ditu,obatuak, puntazorrotzak eta bitan den-tatuak, oso nerbiomarkatuekin; koloreberde iluna dute,baina, udazkenean,horira mudatzenzaie. LORATZE: loreakudaberrian ernetzendira. Arrak gerbazintzilikarietan elkar-tuak hazten dira, etaemeak baino lehenernetzen dira.Emeak ere gerbamehe eta tentesamarretan multzo-katzen dira, oinberean. Fruituak,intxaur txiki batenantzekoak, brakteaberde trilobulatu

batean bilduak egoten dira.Izen generikoa zeltikozko carr "zura"eta pen "burua" hitzetatik datorkio,haren zura abereen uztarrietarako era-bili izanari erreferentzia eginez; betalusespezifikoa, berriz, zeltikozko beth"zuhaitza" hitzetik datorkio.ERABILERAK: bere egurra oso gogo-rra da eta sustrako ere estimazio han-dia dauka. Hostoak egosita astringente gisa erabilohi dira.Zuhaitz hau parke eta jardinetan landa-tuta ere ikusten da.HEDAPENA ETA HABITATA:

Europakin, batez ereerdialdean, etaAsiako hego-ekialde-an dago banatuta,zoru eutrofo edo pitinbat azidoetako basohostoerorkorretan.Euskal Herrian, berebanaketa-arearenhego-mendebaldekomugan aurkitzen da,Pirinioen azken men-dinguruetan, nolaipar-isurialdean, halahegoaldekoan, kon-kretuki Aranaz etaIgantzin, Bidasoarenharanean, hauek diraPenintsula iberiarre-an ezagutzen direnleku bakarrak.

XARMAXARMA(Carpinus betelus)


105


106

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:zuhaitz handia altuera handia lordezakeena. Zurtiona zuzena, azalagaztetan grisaska eta leuna du bainaluzetara arin zartatu egiten da.Hostoak erorkorrak dira eta parakun-tza txandakatua dute. Bai gainazalabai azpialdea berde kolorekoa da etaez dute ilerik.Loreak gerba erako infloreszentziatanantolatuta daude; emeak luzeagoak,finagoak eta meheagoak dira arrakbaino. Fruituak kapsula itxurakoakdira eta haziak ile kotoikaraz estaliakdaude.Espezie honek ez ditu makalek nor-malean azpialdetik agertzen dituztenile zuriak (Populus albak); hostoekertza zeharargitsua, puntako amaierafina eta oinaldea aurreruntz okerturikdute, ez dute inolako ilerik. Nahikoesanguratsua da ere zurtionak dau-kan ilun kolorea.LORATZE: otsail-martxoan loratzen daeta haziak apiril-maiatzean heltzen da.Ekologikoki garrantzitsua da, errekaeta ibaien ezpondak eta ertzak babes-ten dituelako. Gainera, alerik zaharrenak eta gehienbat lepatuak direnetan (zurtoinekoadarrondotik edo gunetik kimatzenzaie, egurra eta kimu berriak eskura-tzeko) animali komunitate interesga-rriak bizi dira; zurtoin hutsetan babesabilatzen duten ornodun handiak ereegoten dira. Hauen artean hegaztiak,Apo-hontza (Otus scops); mamalio

haragijaleak, Katajineta (Genettagenetta), Lepazuria (Martes foina),Ipurtatsa (Mustela putorius) etaBasakatua ere aurki ditzakegu.ERABILERAK: atal guztietatik osoerabilia den espeziea da; bere egurrapaper pasta egiteko erabiltzen zen etagaur egun zurgintzan erabiltzen da.Bere hostoak eta adar finak, abereen-tzako sorobelar gisa eta adar lodiakerregai gisa erabiltzen dira. Bere hazkuntza arina, itxura liraina,eta adar-adasken bitartez daukan bir-sorketa erreza dela eta, lorezaintzanerabilia da. Gaur egun hazkuntza handiagoadaukaten espezieek ordezkatzendaudelarik.Basoko espezie bezala ere ordezka-tua izan da; bere familiako Populuscanadiensis adibidez, itxura zuzenaeta etekin ekonomiko handiagoaduena.Bere egurra biguna eta arina da, erre-sistentzia gutxikoa eta hauskorraHABITATA: ibaien ertzean bizi ohi da,ibarbaso, haltzadi eta sahastien bai-tan; sarritan ikusi ohi da ezponda etabizkargune freskoetan, urtegien ertze-an eta, kultibatua, bide eta errepideenalboan; zoru solte eta arinak guzta-tzen zaizkio, maila freatikoa azaletikhurbil daukatenak, eta argi-eskakizunhandikoa denez, ez du onartzen bestezuhaitzen itzalik. Haltzadi eta sahas-tietan agertzen da, hezetasun handikoguneetan eta ibai bazterretan (sako-

MAKALAMAKALA(Populus nigra)

FAMILIA: SALIKAZEOAK

107


nera handikoak badira ere).HEDAPENA: Europako parterik han-dienean, Asian eta Afrikako iparralde-an dago banatuta; dena dela, aspaldi-tik kultibatuak izan diren beste espe-zieetan bezalaxe, zaila da honenkasuan ere bere jatorrizko banaketa-

area zehaztea; ez dirudi bertakoaPenintsula iberiarrean, aspaldiko hul-tibo bidez sartua baizik.Euskal Herrian bertako geografía guz-tian zehar aurkitzen da sakabanatutaeta tamaina handiko oinak ikustendira ibai gehienen ertzean zehar.

108

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:hosto galkorreko zuhaitz dotorea, osohazkunde azkarrekoa eta zutabe-eite-koa, estilizatua eta adar tenteekikoa,hogeitia hamar metroko garaiera iritsdezakeena.Enborrak okre ilunetik beltzera bitartekoazala du, pitzatua.Hosto erorkorrak ditu, biribilduak etadiamante-formakoak.Berde distiratsuak dira,eta urre-tonu bateramudatzen dira udazke-nean.Barietate honetakozuhaitzak arrak dira,loreak, kolore gorri-koak, gerbetan bil-tzen dira, udaberria-ren bukaera aldean.LORATZE: otsail-mar-txoan loratzen da etahaziak apiril-maiatzeanheltzen da.ERABILERAK: zurakaxak, pospoloak etapaperorea fabrikatzekoerabiltzen da.HABITATA: oso ugariaurkitzen da Arabakoibar-basoetan eta erri-beretan, baita OriaIbaiaren goialdean ere.L a n d a r e z a i n t z a n ,apaingarri moduan kul-tibatzen da, duen eite

dotoreagatik, adaburu puntazorrotza-gatik -den baino garaiago irudiaraztenbaitueta hostotza dotoreagatik.HEDAPENA: irangoa da jatorriz, bainagero, Europa osoan barrena hedatuzen. Zuhaitz kultibatu gehienakLonbardian hazitako ale batetik datoz,eta hortik barietatearen izena.

ITALIAKO MAKALAITALIAKO MAKALA(Populus nigra italica)


109


110

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:tamaina ertaineko zuhaitza, altueran 20m artekoa, adaburu zabal, biribildu etaez oso trinkoa duena. Enborra zuzenaeta zilindrikoa eta azala leuna gaztetan,oinean arrailatua adineko aleetan, kolo-re huskara edo horiska-arreskakoa;adar erekto-patenteak eta adaskak biri-bilduak, ilegabeak edo ile gutxikoak;begiak zorrotzak, pixka bat liskatsuak.Hostoak meheak, suborbikularrak, 3-8cm luze puja laburretakoak, puntankamutsak edo, batzuetan, zorrotzak,oinean moztuak eta ertzean irregularkidentatu-krenatuak; ilegabeak adinare-kin, goinaldean kolore berde bizikoaketa argiagoak azpialdean;albotik zapal-dutako txorten luze batetik zintzilik ego-nik, haizeak jotzean dardaraz jartzendira.Gerbak sexubakarrak dira eta hostoenaurretik jaiotzen dira landarearen oindesberdinetan.LORATZE: otsailetik apirilera loratzenda; haziak apiriletik ekainera bitarteanbarreiatzen ditu haizeak.HABITATA. Ez dubasorik eratzen,bakarka edo talde txikietan bizi ohi baitda zona fresko eta hezeetan, sarritanmendi-hegal harritsuetan aitzindari gisaarituz edota hainbat basotako soiluneeta mendeletan, batez ere hostoerorko-rren artean.ERABILERAK: bere egurra biguna,zuria eta arina da, generokideetan esti-matuena, baina nekez lortzen du zerra-rako behar den tamaina; pospoloak,

hortzetako txotxak, jostailuak etab. egi-teko erabiltzen da; paper-pastarako erebadu estimazioa, baina ez du baso-masa handirik eratzen eta horregatikezin da asko ustiatu. Hostoak aziendenneguko saraletarako erabiliak izan diraeta begiak medikuntzan, hemorroideentratamenduan.Zuhaitz apaingarri bezala ere estimatuada, haizearekin hostoek mugimenduoso polita egiten dutelako eta udazke-nean kolore politak hartzen diztelako,baina badu eragozpen bat, bizitza nahi-ko laburrekoa izatea, nekez iristen baitda ehun urtetara.HEDAPENA: Europako eta Asiako par-terik gehienetan eta Afrikako iparralde-an dago banatita. Euskal Herrian, oso ugaria ez bada ere,han-hemenka sakabanatuta aurkitzenda, batez ere erdiz iparraldeko pagadieta hariztietan; hegoaldeko mutirreanbakarrik falta da.

LERTXUNALERTXUNA(Populus tremula)


111


112

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:hosto galkorreko zuhaitza, hazkundeazkarrekoa, hono-eite edo zutabe-eite hedatukoa, oso kementsua etahosto ugarikoa, hogeita bost metrokogaraiera irits dezakeena.Enbor zuzenekoa, azal gris pitzatuadu, beltza oinaldean. Hostoak aldako-rrak ditu, kimu kementsuak lobulatuakbaitira, astigarraren hostoen antzeko-ak, eta kimu motzenak lobulatu etaondulatu samarrak. Tonu berde ilune-koak dira gainaldetik eta zuri zilarre-koak eta iletsuak azpialdetik, eta hori-ra mudatzen dira udazkenean.Loreak, kolore grisekoak, gerba zintzili-karietan paratzen dira, eta fruituak kap-sula txiki batzuk izaten dira, barruanhaziak kotoi zuri moduko baten bilduakedukitzen dituztenak.Azkar hazteak, berrogei urterekin iristenbaitu hogei metroko garaiera, zura ustia-tzeko basoberritzeetan erabiltzea fabo-ratzen du; batez, ere, ibaiondoetan.Izen generikoa latinezko arbor populoiesapidetik datorkio, eta "herriarenzuhaitza" esan nahi du; izen horieman zioten erromatarrek, zuhaitzhau maiz kultibatzen baitzuten garaihartan. Izen espezifikoak hostoenazpialdearen kolore zuriari egiten dioerreferentzia.Nabarmentzea merezi duen ezaugarrigarrantzitsu bat da ezen, hostoakestaltzen dizkion tegumentuari esker,eguratseko hautsaren finkatzaile

bikainak direla, eta airea garbitzenlaguntzen duela hiribarruetan.Horregatik dira paregabeak errepide-en ondoan landare-hesiak eratzeko.LORATZE: otsailetik apirilera loratzenda eta haziak udaberrian zehar saka-banatzen dira.ERABILERAK: berebiziko hostotzaduelako, apaingarri moduan erabil-tzen da landarezaintzan. Hostoenazpialde zilar-kolorekoa zeru urdinarigailentzen zaio, eta bereziki dotoreada eguzkiaren izpiak hostoetan barre-na filtratzen direnean edo haizeakhostoei eragiten dienean.Bere zuria, arina eta biguna da, elasti-kotasun gutxikoa eta ale zakarrekoa,zurgintzan etapaper-pastarako erabi-lia. Bestalde bere sustrai-sistemaahaltsuak modu paregabean finkatzendu lurzorua; horregatik zuhaitz egokiada ibaien ugaranak eta bazterrakbabesteko, klima bero eta argitsuetan.HABITATA: uste denez, Europakohegoaldean eta Asiako mendebaleandu jatorria.Zoru gizen eta hezeetan bizi ohi da,klima lehor eta argitsko eskualdeetan,bereziki ur-ibilguen ertzean, ibarbasoibai-bazterreko basoen osagai.HEDAPENA: banaketa oso zabalekoada eta Europako erdialde eta hegoal-detik Afrikako iparralderaino etaAsiako erdialderaino hedatzen da;dena dela, ez da batere erraza berez-ko banaketa-area zehaztea, izan ere

ZURZURIAZURZURIA(Populus alba)


113


antzinatik izan bait da landatua etaerraz bihurtzen da basati. EuskalHerrian erdiz hegoaldean mugatzen

da eta bertan deforestazio hain borti-tza jasaten ari diren ibarbasoen partegarrantzizkoa osatzen du.

114

FAMILIA: NOMBRE

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:espezie honen identifikazioan (bestezuhaitz basatiekiko) bere hazkuntza etamoldapen ezaugarriak dira, ornamenta-ziorako suspertzen duen interesazgain. "Negrarti" izena, ia lurra ukitzerai-no zintzilikariak diren adar luzeei sordie. Ezaugarri hau askkoz ere nabaria-goa da beste espezie baten, non adas-kak zuzenak baino askoz kurbatuagoakdiren.Hosto galkorreko zuhaitza, siluetanahastezinekoa, delikatua. Adar mal-guak eta zintzilikariak ditu, ia lurra uki-tzera iristen direnak, eta hamabi batmetroko garaiera irits dezake.Enbor adarkatua eta azal arre-ilun kolo-rekoa duena. Hostoa gainaldetik berdeiluna da eta azpialdetik berde-urdinska,hala ere, urteko adaska gazteek koloreberde-horiska ematen diote zuhaitzari.Loreak hostoekin aldi berean garatzendira eta 2-4 cm-tako gerbatan.Izen generikoa, Salix, litekeena da zel-tikozko sal "hurbil" eta lis "ura" hitzeta-tik etortzea, zona hazeetan haztekojoera baitu. Espezifikoa, babylonica,.Eskualde horretakoa zelako uste oke-rragatik eman zitzaion.LORATZE: udaberrian loratzen da, etalore arrak eta emeak oin diferenteetanernetzen dira: arrak horiak eta gerbetanmultzokatuak, eta emeak berdeak.Fruitua kapsula berde bat da, irekitzendenean hazi zuriak eta zetadunakaskatzen dituena.ERABILERAK: bere interesa ornamen-

tala da, dudarik gabe. Landarezaintzan,siluetaren izaera apaingarriagatik kulti-batzen da.HABITATA: ez du inolako landare aso-ziazio konkreturik, espezie aloktonaizanik oraindik naturalizatu barik dago.Hala ere, haltzadi eta sahastietan ager-tzen da baldintza edafiko optimoak kon-partitzen dituztelako.HEDAPENA: Asiakoa da jatorriz, ziu-rren ekialdekoa (Txina) etaMesopotamiakoa bere izenak adiera-tzen duen moduan. XVII MendeanEuroparra ekarri zen helburu ornamen-talarekin. Enbor gazte eta adasketatikondo hozitzen den espeziea da. Leku"baztertuetan" dauden aleek, jatorri arti-fiziala edo birsorkuntza naturala dutenez dakigu.

ZUME NEGARTIAZUME NEGARTIA(Salix babylonica)

115


116

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:zuhaitz txikia, altueran 11 m artekoa,sarritan oinetik adarkatua; adar egariak,erekto-patenteak edo, batzuetan, kur-batuak; azala zartatua, kolorez arre-gri-seska; azalaren azpoko egurra ildaskairtenik gabekoa; adaskak lodiak, biribil-duak, ez-ildaskatuak, zuri-iledunakhasieran, ilegabeak bigarren urtean;begiak handiak, luzanga-konikoak,puntan kanporantz kurbatuak, arre-gorriskak, pubeszenteak berritan bainaberehala soilduz. Hostoak handiak, 5-11 x 2-6 cm, zabalki obatu eta obatu-luzanga bitartekoak, oinean biribilduakpunta kurbatuarekin; ertza osoa edokrenatu-horztuna; zetadunak gaztetangainaldetik, gerora ia erabat galtzendute pubeszentzuia kolore berde ilunahartuz, azpialdean tomentu griseskakirauten du; nerbiazioa ongi markatuada eta dauzka 6-9 albo-nerbio pare, erdiko ner-bioarekin angelu iazuzena osatzen dute-nak; txortena luzea, 1-2cm-koa, pubeszenteaedo ilegabea. Estipulasemikordatuak, horztu-nak, iledunak.LORATZE: otsailetikapirilera loratzen da etahaziak berehala sakaba-natzen.ERABILERA: bere egu-rra da Europako sahatsguztietatik gogorren eta

trinkoena eta nekazaritzako lanabese-tarako erabiltzen da. Azalak % 70tamaino dauka eta Europako iparralde-an, haritzik ez dagoen lekuetan, larruakontzeko erabiltzen da. Liberrarekinsokak egin daitezke eta bere arbaaziendentzako bazka preziatua izatenda, bereziki ahuntzentzat, makalarenantzeko konposizioa duelarik. Gaineraornamentazioan erabiltzen da, adaskabidez ugalduz, eta bere adarrak saski-gintzan usatzen dira.HABITATA: zoru lehorrak ongien jasa-ten dituen sahatsetako bat da; bizi ohida baso hostoerorkorren mendel etasoiluneetan, eta gainera sahatsak egonohi diren leku hezeetan, trokarte etaerriberetan.HEDAPENA: Europako eta Asiako aldegehienetan aurkitzen da hedatuta,Japoniaraino iritsiz. Zoru lehorrak

ongien jasaten dituensahatsetako bat da.Euskal Herriari dago-kionez, sakabanatutaaurkitzen da beti,masa dezenterikeratu gabe; isurialdeatlantikoko erdizekialdean da usuena,urrituz doa mende-balderantz eta pixka-naka galduz hegoal-derantz, klima medi-terraneoaren eraginanabaritu ahala.

AHUNTZ-SAHATSAAHUNTZ-SAHATSA(Salix caprea)


117


118

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:altueran 10-20 m artekoa, adaburuluzeki obatu edo irregularrekoa.Urrundik ikusita zikar koloreko distirenantzekoak ikusten dira. Zurtoin sendoeta zuzena, metro batetako diametroairitsi daitekeena. Zuhaitzaren arabera,dituen adarkadura ugariak 1 m-takoaltueran hasi daitezke. Azala urteekinaldakorra da; oin adintsuetan luzetara-ko zartadurak agertzen dira eta zuhaitzgazteetan azalak duen gris-berdeskakolorea geroago arre-grisaska bihur-tzen da.Hosto sinple eta parakera txandakatuadute. 6-10 cm- arteko hosto luze etalantzeolatuak dira. Punta biak luzetarabukatuak. Azpialdeak itxura zilarkara duile zetakarez estaila bait dago.Gainaldeak aldiz, ez ditu hainbeste ile.Loreak: hostoekin batera garatzen dira(apirila-maiatza). Infloreszentzia gerba-tan garatzen da, bai eme zain ar.Bertatik fruitua ageriko da, kapsulatan.Bakoitzak zenbait hazi txiki izango ditu,ile fin kotoikaraz inguratuak daudenak.Ile hauei esker haize bidezko zabalkun-tza errezagoa gertatzen da.Ibai, erreka eta urtegietatik hurbil ego-tea eta hostoek azpialdean dituzten ile-mototsek ematen dioten itxura zuriska,identifikaziorako oinarrizko ezaugarriakdira. Hurbiletik, zurtoin sendo, luzetara-

ko zartadurekin eta zenbaitetan zulatu-ta dagoela konturatuko gara.LORATZE: martxotik maiatzera lora-tzen da eta berehala heltzen dirahaziak haizearekin sakabanatuz.ERABILERAK: bere egurra pospoluaketa hortz-zotzak egiteko baino ez daerabiltzen. Alabaina, garrantzi handi-koa da bere presentziak ematen duenbabesa ezponda eta ibai ertzeetan.Bere izen zientifikoak adieratzen duenbezela, Salix, zumeetatik azito azetilsalizilikoa eskuratzen da. Honegatikzuhaitz hauen kimu gazteak eta hosto-ak mastekatzea ona da buruko minakentzeko. Ardo eta arraultzarekin egi-niko enplastua jarriz hazteria senda-tzeko erabili izan da.HABITATA: haltzadi eutrofikoetanageri ei da, gehien bat beheko aldee-tan eta erreken haran zabaletan.Beste zumeekin batera "sahastiak"osotzen dituzte, hauetan Salix atroci-nerea-rekin batera espezie garrantzi-tsuena da.HEDAPENA: Europako parterik gehie-netan, Asian eta Afrikako iparraldeanaurkitzen da, era naturalez edo kulti-boaren bitartez.Euskal Herrian ongi hedatua dago,baina populazio hedatsurik inoiz eratugabe, ur-ibilguen ertzean, nola isurial-de atlantikoan, hala mediterraneoan.

ZUME ZURIAZUME ZURIA(Salix alba)


119


120

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:txinako sahats bihurritua, "herensugea-ren atzaparra" ere izendatua, hosto gal-korreko zuhaitza da, hazkunde azkarre-koa eta itxura bihurritu berezikoa.Hamabi metroko garaiera irits dezake.Ezaugarririk karakteristikoena eta defi-nigarriena adarrek eta hostoek dituztenbihurdurak dira. Hostoak kolore berdedistiratsukoak dira, eta negu-hasieraarte irauten dute zuhaitzean.LORATZE: maiatza loratzen da.Izen espezifikoa Sadahisa Matsudajaponiar botanikariari eskainia da, etazuhaitz honen barietatearen izeneak,tortuosa, adar karakteristikoei egitendie erreferentzia.HABITATA: zume negartiaren familiakoforma hibrido bat da, eta Txinako ipa-rraldean du jatorria. Landarezaintzan,zuhaitz apaingarri moduan kultibatzenda, duen silueta bereziagatik. Izan ere,oso dekoratiboa gertatzen da; batezere, neguan, hostoak erori direnean.

TXINAKO SAHATS BIHURRITUATXINAKO SAHATS BIHURRITUA(Salix matsudana “Tortuosa”)


121


122

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:tamaina ertaineko zuhaiska edozuhaitz txikia, altueran 10 metro arte-koa. Sustraia izugarri adarkatu eta aza-leratzen da; honegatik inausten ezbada, urteak pasata ez zaio zurtoinnagusirik desberdintzen. Adaburua ezda oso trinkoa eta berde-horiska kolo-rea du, azalak duen arre ilun kolorea-rekin errez desberdintzen dena.Zurtoina nahiko zuzen hazi eta arinadarkatzen da zuzenak diren adarre-tan. Hostoak nagusiak direnean gainal-dean ilegabeak eta berde ilun kolore-koak dira.Azpialdetik aldiz, ile kurbatuek irautendute eta kolore grisaska izaten du. Parakuntza txandakatua dute, erorko-rrak eta nahiko lodiak dira.Lantzeolatuak eta puntaldean zabalxe-agoak dira.Fruitua kapsula da eta ile zuriskazestaila dago, barnean hainbat haziizanda. Loreak gerba erako infloreszentziakdira eta udaberrian hostoak baino lehe-nago agertzen dira.Salix caprearekin erra dezakegu, bainaSalix atrocinerearen hostoek, luzeerazabaleraren bikoitza baino handiagoadaukate eta punta zuzena. Salix capre-ak aldiz, punta lateralki kurbatua du eta

luzeerak zabaleraren bikoitza eskasgainditzen du. Euskal Herrian Salixcaprea eskasagoa da eta itxura zuhais-kara du.Espeziearen karakterizaziorako gakoaS. atrocinereak, hostoaren azpialdeannerbaduran agertzen dituen burdinkoloreko ileak dira.LORATZE: urtarriletik apirilera loratzenda eta haziak apiriletik maiatzera saka-banatzen dira.ERABILERAK: adar zurrunak eta begiugari ditu, honegatik ez dira saskigin-tzan erabiltzen. Lurzoru degradatuetanduen babes eta kolonizatzaile funtzio-ak dira azpimagarrienak.HABITATA: zuhaitz gabeko eta lurzoruirregularrak kolonizatzen dituen espe-ziea da.HEDAPENA: Europako mendebalde-an dago banatuta, Ingalaterrara etaAfrikako iparraldera ailegatuz. Hau daEuskal Herrian ugarien aurkitzen densahatsa, batez ere isurialde kantauria-rrean; giza ekintzak lagunduta lekuberriak kolonizatzen ditu bertan, halanola, zabortegi, desmonte, ezpondoa,zona deforestatuak, etab; isurialdemediterraneoko zona lehorrenetan,ordea, hezetasun freatikoa duten ibar-baso eta erriberako zuhaiztietanbabesten da.

SAHATS ILUNASAHATS ILUNA(Salix atrocinerea)


123


124

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:zuhaitz txikia, altueran 8-10 m-koa,adaburu zabal eta biribildua duena.Adineko adaskak lustredunak, luzeaketa hauskorrak, batez ere adarkatzendiren gunean. Enbor zuzena eta bat-bateko amaiera duena, berau urterolepatu egiten da zumea eskuratzeko.Berezko itxura duenean, Getxon gutxi-tan ikusten dena, adar lodiagoak etaadarkatuagoak ditu. Adar hauetatikzenbait zume adaska irtengo dira,oinarrian oso hauskorrak direnak.Azala gris-arrea du, adinarekin zartatueta zimurtzen dena. Hosto erorkorrak,txandakatuak, lantzeolatuak eta ilegabeak adinekoak direneak. Puntalapranean estutuak daude. Lore arrakzein emeak unisexualak diren gerbaerako infloreszentzietan elkarturikdaude. Fruitua, hainbat iledun hazi bil-tzen dituen kapsula da.Hostoak luzeniki lantzeo-latuak, punta lapraneanestutuak (punta heltzeanestutu egiten da). Salixtrianda espeziearen hos-toak laburki eta bapateanakuminatuak dira barneangulo kamutsa osatuz.Salix alba eta Salix atro-cinerea espezieek ezbezala, ez du ilerik ager-tzen ez gainaldean eztaazpialdean ere.Adarkatze puntuetan

adaskek duten hauskortasuna etahauek erortzeko joera ezaugarribereizgarriak dira.Espezie honek sustraitzeko erreztasunhandia du. Maiz,lurrera erortzen direnadarrek sustraia garatu eta ale berriahozitzeko gai dira.LORATZE: martxotik maiatzera lora-tzen da eta haziak apiriletik ekainerabitartean sakabanatzen dira.ERABILERAK: egurra biguna etaarina du, sutarako ez da kalitate hone-koa baina bizkor egiten du su, bere ika-tzetik bolbora fabrikatzen da.Zuhaitz honek ustiapen bakarra du;adasken erabilera zumea eskuratzeko.Ikuspuntu ekologikotik, ibai eta ezpon-den ertzak babesten ditu.HABITATA: ibaien ertzean bizi ohi da,ibarbaso eta sahastien osagai, eta zen-bait zona hezetan. HEDAPENA: ia Europa osoan eta

Asiako parte handi bate-an bizi da eta Amerikanere sartua da.Euskal Herrian arrunta-goa dirudi erdiz iparralde-ko ibaien ertzetan, bainahegoaldeko ibai handie-tako sahastietan ere azal-tzen da. Populazio haue-tako batzuk izan litezkeaspaldiko kultiboetatikeratorriak eta zaika daberezko lekuak zeintzukdiren jakitzea.

ZUME HAUSKORRAZUME HAUSKORRA(Salix fragilis)


125


126

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:zuhaitz sendoa, altueran 30 m artekoa;enborra mardula eta zuzena; eta azalagriseska, leuna gaztetan, gerora luzeta-raka zartatua. Hostoak 6-12 cm bitarte-koak, obatuak, puntan bapatean akumi-natuak, erregularki zerratuak; ilegabeakgainaldean eta azpialdean ile zuriskazhornituak, batez ere, nerbioen galtzar-berean. Loreak 1-6ko zima zintzilika-tuetan. Fruitua 7-10 mm-koa, biribildueta piriforme bitartekoa, 5 saihetsnabarmenez hornitua eta oso iletsua.LOREATZE: udaren hasieran loratzenda eta fruituak udazkenean heltzendira.ERABILERAK: egur biguna du eta tai-latzeko paragabea; loreak eta brakte-ak infusio sedante bat egiteko biltzendira; azalak ezaugarri basodilatatzaileeta antiespasmodikoak ditu eta soka-

gintzarako zuntza ateratzeko ere era-bil izan da.HABITATA: trokarte, arroil eta amilde-gitan bizi ohi da, baso mistoen parteosatuz, kararri-substratuetan batipat. HEDAPENA: Europako erdialde etahegoaldean hedatzen da, eta EuskalHerri osoan dago sakabanatuta, hego-aldeko muturrean salbu.

EZKI HOSTOZABALAEZKI HOSTOZABALA(Tilia platyphyllos)

FAMILIA:TILIAZEOAK

127


128

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:hosto galkorreko zuhaitza, eite bikai-nekoa eta adar tenteekikoa, hogeitahamar metroko garaiera irits deza-keena.Enbor grisaxka du, azal liso batezestaila, adinarekin zimurtzen zaiona.Hosto bakunak ditu, biribilduak, oinal-dean bihotz-formakoak maiz, denta-tuak eta punta labur batean bukatuak.Gainalde berde iluna dute, eta azpial-dea, oso karakteristikoa, zuri iletsua.LORATZE: udaren erdialdean edobukaeran loratzen da, eta loreak, osoperfumatuak, kolore hori argikoak dira.Izen generikoa erromatarrek esleituzioten, baina ezezaguna da harenjatorria. Espezifikoak, tormentosa,hostoen azpialdea estaltzen duten

ilupa edo tomentuei egiten die errefe-rentzia.ERABILERAK: zur biguna du, osoestimatua jostailuak, kutxak etaontziak fabrikatzeko. Ezki-loreen infu-sioak, "tila" ezagunak, propietatesedatiboak ditu, eta antzina, katarroaketa gibeleko gaitzak oneratzeko erabil-tzen zen. Bitxia bada ere, lore horiekhilgarriak dira erleentzat, efektu narko-tiko bortitza eragiten baitiete.HABITATA: Asiako hego-mendebale-koa eta Europako hegoekialdekoa dajatorriz. Apaingarri moduan kiltibatzenda, hostoen azpialdeko zilar-kolorea-gatik, efektu bereziki ederra baitutehaizeak kulunkatzen dituenean.Oso hedatuta aurkitzen da gure herri-hirietako plaza eta parkeetan.

IDENTIFIKAZIO ETA EZAUGARRIAKaurrekoaren antzeko zuhaitza da, bainahosto txikiagoak ditu 3-10 bitartekoak,gainaldean ilegabeak eta azpialdean,batez ere nerbio-galtzarbeetan, ilegorriskaz jantziak.HEDAPENA: ia Europa osoan bizi da,aurreko espeziaren antzeko baldintze-tan: Euskal Herrian ez da hura bezainsarria eta isuriade kantauriarreko popu-lazio batzuetara murritzen da harenpresentzia.

EZKI ZILARKARAEZKI ZILARKARA(Tilia tormentosa)

EZKI HOSTOTXIKIAEZKI HOSTOTXIKIA(Tilia cordata)

FAMILIA:TILIAZEOAK

129


Ezki zilarkara. Ezki zilarkara.

130

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:hosto galkorreko zuhaitza, hazkundeazkarrekoa, eite tentekoa oso adaburuhostotsukoa, hogei metroko garaierairits dezakeena.Enborra zuzena du, azal gris eta leunbatez estalia. Hostoak erorkorrak etapalmatilobatuak ditu, bost lobuluak,hainbat hortzetan bukatzen direnak,punta luze eta lerdenekin, kolore berdebizikoak. Argazkian ageri den "CrimsonKing" barietatean, hostoen tonua gorribizia da, eta laranjaturantz mudatzenda udazkenean. Fruituak, astigarretanohi denez, samarak dira: hazi txiki biri-bilak, hegal handi batzuekin, paperakbezalatsuko trinkotasuna dutenak.Platanoides izen espezifikoak platanoa-ren (Platanus) hostoekin duen antzariegiten dio erreferentzia.LORATZE: apirilean loratzen da, hosto-ak jaio aurretik, eta fruituak udazkene-an heltzen dira.Herriko superstizioan, esan ohi sazuhaitz honek sorginengandik babes-ten gaituela, eta, horregatik, Europakoherrialde batzuetan, ateak eta leihoakharen adarrekin apaintzen zituzten.ERABILERAK: bere egurra zuri horis-ka edo gorriska izaten da eta osogogorra, ebanisterian eta zurgintzanestimatua.HABITATA: zoru gizen eta freskoakbehar ditu eta sarri landatzen da

zuhaitz apaingarri gisa.HEDAPENA: Europako alde gehiene-tan eta Asiako mendebaldean banatua,Penintsula iberiarrean ez da berezkoaerdialdeko Pirinioetan izan ezik.Euskal herriannahiko sarri azaltzen da,antza denez naturalizatua, isurialdekantauriarreko haltzadi eta hariztietan.Astigar zorrotza, jatorriz, Asiako etaEuropako hego-mendebalekoa da.

ASTIGAR ZORROTZAASTIGAR ZORROTZA(Acer platanoides)

FAMILIA: AZERAZEAKOAK

131


132

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:zuhaitz txiki edo ertaina izaten da,altueran 20 m artekoa, eta dauzka ada-buru trinkoa eta adar lodia, zartatua etaezkatatsua, kotxotsua. Adarren azalakortxotsua, luzetaraka idaskatua.Adaska gazteak gorriskak, zauritzeanlatex zuria dariela. Begiak txikiak, arre-ak, eta haien ezkatak hostokarak, ber-deak oinean eta arreak puntan.Hostoak luzeki peziolatuak, sarritanlodiak eta koriazeo samarrak, 3-8 cm,palmatuak, edukiz 3-5 gingil, sakonaketa kamutsak, ertzean 2-3 hortzekoak,oinean kordatuak; berdeak, argiagoakazpialdean, pixka bat iledunak gazte-tan, ileak galdu eta glabro bilakatuz adi-narekin alde bietan.Infloreszentziak korinbosoak, tenteak,kanduetan pubeszenteak, hostoekinbatera garatzen direnak; lore berdes-kak, ia beti sexubakarrak, kaliza etakorola ongi garatuak eta iledunak; 8estanbre, harizpietan ilegabeak.Fruitua normalean pubeszentea, etaharen hegalak mintzaireak, kokaeraoso dibergentean, ia 180 gradukoangelua eratuz, oinean gutxi estutuak.Bere egurra horiska edo gorriska izatenda, trinkoa, gogorra, zaila eta dentsitateertainekoa; estimazio handia du zurgin-tzan eta tornerian, erreminta-girtenak,altzariak, etab. egiteko. Sutaraklo ereerregai ona da.LORATZE: apirilean eta maiatzeanloratzen da eta fruituak udazkeneanheltzen dira.

EZAUGARRIAK: bere egurra horiskaedo gorriska izaten da, trinkoa, gogo-rra, zaila eta dentsitate ertainekoa; esti-mazio handia du zurgintzan eta torne-rian, erreminta-girtenak, altzariak, etab.egiteko. Sutarako ere erregai ona da. HABITATA. Europa, Asia eta Afrikakoiparraldean dago hedatuta. Basoenparte osatuz bizi da, bereziki hostoeror-korren artean, hala nola, haltzadi, hariz-ti, pagadi etab.etan, edota heskai etamendeletan.Berdintsu zaio edozein substratu, halaere aukeran zoru freskoak eta, areago,hezeak maite ditu. Ez du masa handirikeratzen, oin banakoetan edo arbola-unada txikietan azaltzen da. HEDAPENA: astigar zorrotza, jatorriz,Asiako eta Europako hego-mendebale-koa da, Euskal herrian zabalki banatuta dagoeta bakarrik falta da hegoaldeko herenaridoan eta mendi garaienetan.

ASTIGAR ARRUNTAASTIGAR ARRUNTA(Acer campestre)


133


134

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGA-RRIAK: zuhaitz txikia, altueran 7 martekoa, adaburu irregularra etabarreiatua duena. Enborreko azalahasieran leuna eta griseska, bilaka-tuz gerora lodia, zartatua eta ezka-tatsua, arre-horiska. Adarrakpatenteak eta adaskak arre-gorris-kak. Begiak lodiak eta biribilduak,griseskak, tomentudunak. Hostoaklarrukarak, tamaina aldakorrekoak,handienak 8-10 luzean, palmatuak,edukiz 5 gingil gutxi sakonak, orria-ren erdiraino iristen ez direnak,ertzean irregularki dentatu edozerratuak; berdeak eta pixka batlustredunak gainaldetik, mateaketa zurbilagoak azpialdetik; gazte-tan ileluzeak azpialdean, adinare-kin nerbioetan eta galtzarbeetanbakarrik gertatzen dira ileak; txorte-na luzea.Lore gutxiko korinbo ia-eseriak,zintzilikariak, pedizelo luzeak etailegabeak dituztenak, eta hostoenaurretik garatzen direnak; loreakberde-horiskak, ilegabeak, sexu-bakarrak edopoligamoak; 5 sepaloeta petalo askeak, 8 estanbre, dis-koaren barneko aldean lotuak.Akenio biribilduen disamara,hegalak oinean pitin bat estutuak,eratuz elkarrekin angelu zorrotzaedo, areago, izanik pitin bat kon-bergenteak.

LORATZE. Martxoan eta apirileanloratzen da; fruituak udazkeneanheltzen dira.ERABILERAK: bere egurra zuntzfin, homogeneo eta astunekoa da,zuri-gorriska edo arrosa, ongi puli-mentatzen dena; kalitate onekoaizaki, zurgin, tornero eta ebanistekestimatzen dute. Dena dela, hainurria izanda, ez du balio ekonomikohandirik. Sutarako ere egur ona da.HEDAPENA ETA HABITATA: berebanaketa-area Europako hego-mendebaldera mugatzen da,Alemaniako mendebaldetik hasieta Ebroko haran erdi-goikoraino.Jeneralean bakarka edo unada txi-kietan bizi ohi da, leku harritsuetan,haitzebakien oin, arroiletako erlaiz,etab.etan, aukeran kararrizkosubstratuetan, pagadiko, ametzilaundunaren basoko edo erkamez-ti-karraskaleko giroan. Erraz kimu-tzen da zepatik eta aisa jasaten dubeste zuhaitz handiagoen estaila,eginez berak ere itzal trinkoa. Euskal Herrian mendi piriniar etaprepiriniarretan aurkitzen da, men-debalderantz Arabako hegoaldekomendizerretaraino irits, eta ugariainoiz izangabe, mendigoi guztiakzipriztintzen ditu, bereziki erliebezakarreko kararrizkoak; haietakobatez zuhaitz honetatil hartu dubere izena, “Sierra de Illón”.

EIHAR ITALIARRAEIHAR ITALIARRA(Acer opalus


135


136

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:hosto galkorreko zuhaitza, tamaina txi-kikoa eta garapen azkarrekoa, hamaredo hamabi metroko garaiera iritsdezakeena.Enbor tentekoa eta oso adaburu adar-katukoa, azal grisa eta bertikalki pitza-tua du, kolore gris marroixkakoa.Gaineko astigarrek ez bezala, haiekhosto lobulatuak baitituzte, Negundoastigarrak hosto oposatuak, inparipina-tuak eta ertz zerratukoak ditu, koloreberde distiratsukoak gainaldetik etamateak azpialdetik. LORATZE: espezie dioikoa da, eta lore-ak udaberrian agertzen dira, hostoakbaino lehen, luku zintzilikarietan multzo-

katuak espezimen emeetan. Fruituaksamaretan paratzen dira, astigar guztie-tan bezala, hegalez hornituak.EZAUGARRIAK: haren zur gogorraoso estimatua da marketeriako lane-tan.Izen generikoa latinezko hacer hitzetikdatorkio, eta "gogorra", indartsua"esan nahi du. Negundo espezifikoa,berriz, sanskritozko nurgundi hitzetikdatorkio, Indian existitzen nurgundihitzetik datorkio, Indian existitzen denantzeko zuhaitz baten izenari (Viteznegundo) erreferentzia eginez.HABITATA: espeziea, jatorriz, IparAmerikakoa da, eta hango lur hezeakhabitatzen ditu, ibaiertzetan.

NEGUNDO ASTIGARRAGANEGUNDO ASTIGARRAGA(Acer negundo)


ASTIGAR GORRIAASTIGAR GORRIA(Acer rubrum)

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:hosto galkorreko zuhaitza, garapenazkarrekoa eta eite jasokoa, jatorrizkohabitatean hogeita bost metrokogaraiera irits dezakeena.Enborrak azal gris iluna eta lisoa du,eta hostoek bost lobulu dentatu dituz-te. Berde ilunak dira gainaldetik etazuri urdinxkak azpialdetik, eta gorriargitsura mudatzen dira udazkenean.LORATZE: loreak udaberrian erne-tzen zaizkio, eta txikiak eta gorriakdira. Fruituak samarak dira, hegal

gorrikoak.Izenen espezifikoak, rubrum, loreenkoloreari egiten die erreferentzia.HABITATA: espeziea, jatorriz, IparAmerikako ekialdekoa da. Oso zabal-dua dago han, eta, osatzen dituenbasoetan, udazkeneko koloreak zeharoaldakorrak dira: eskarlata, urre-kolorea,gorrizta eta purpura. XVII. mendearenerdialdean ekarri zuten Europara, etahostoen udazkeneko kolore bikainaga-tik kultibatzen da landarezaintzan, osogorri argitsukoak baitira.

137


138

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:zuhaitz garaia, altueran 30 m artekoa,adaburu zabal, trinko eta itzal ederre-koa duena. Enborreko azala leuna,griseska, adinarekin zartatu eta ezka-tatsu bihurtzen da eta plakatan aska-tu, platano arruntarena bezalaxe.Adarrak oso irekiak, patenteak edoerkto-patenteak.Hostoak 10-15 cm, palmatuak etaoinean kordatuak, eta haietan 5 gingil,aobatuak eta sakonak, iritsiz gutxigorabehera orriaren erdiraino, etaedukiz ertzetan hortz lodi desberdi-nak, zorrotzak eta sarritan zerra bateneran kurbatuak; garatzean azpialdeanduten tomentu kotoikarra galdu egitenda adinarekin eta ile bakan batzukbakarrik geratzen dira nerbioetan;txortena luzea eta gorria.Lore ugariak, hostoekin batera edogeroxeago garatzen diren panikulazintzilikari eta meheetan; hermafrodi-tak edo sexubakarrak, hori-berdeskaketa pedizelo luzekoak; 5 sepalo, aske-ak eta erorkorrak, eta 5 petalo, aske-ak eta luzatuak, 8 estanbreekin bateraobulutegiaren azpiko disko anular etamamitsu batean lotuak.LORATZE: apiril eta maiatzean lora-tzen da; fruituak udaren azkenalderaheltzen dira, baina ez dira zuhaitzetikerortzen udazkenaren bukaera edonegua irits arte.

ERABILERAK: bere egurra zuria, lus-treduna, arina eta homogenoa izatenda, ebanista, tornero eta zurginekestimatua; gainera ona da sutarakoeta ikazgintzarako. Enborrari edo ada-rrei ebaki bat egiten bazaie udabe-rrian, likido azukredun bat ateratzenda, edateko gozoa. Itzal-arbola gisakultibatua izaki, barietate asko lortudira jardingintzan, hainbat koloretakohostoak dituztenak.HABITATA: zoru fresko eta sakone-tan, haran eta hegaletan, bizi ohi da,haltzadiak, hariztiak, pagadiak etabestelako hostoerorkorren basoakzaplaztatuz, eta ez du ia inoiz arbola-unada handirik eratzen bereak baka-rrik.HEDAPENA: Europako erdialde etahegoaldean eta Asiako hego-mende-baldean aurkitzen da hedaturik; sarri-tan landatzen da zuhaitz apaingarrigisa eta basati bihurtu ere bai, IparAmerikan gertatzen den bezala.Euskal herrian nahiko sarri azaltzen daharan-hondoko baso mistoetan etapagadietan; gaineraerruz landatzen daparke eta kamino-bazterretan, eta aisabasatitzen, horregatik, ez da batereerraza erabakitzen zeintzuk direnberezko populazioak eta zeintzuk natu-ralizatuak. Gure Herriko alde guztietandago banatuta, hegoaldeko heren ari-doena eta mendi garaienak sabu.

ASTIGAR ZURIAASTIGAR ZURIA(Acer pseudoplatanus)


139


140

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:hosto galkorreko zuhaitza, oso hosto-tsua, hogeita bost metroko garaiera iritsdezakeena. Enbor mmotza du eta azalarre grisaxka, urteekin arre beltxexkabihurtzen zaioa.Bizi laburreko zuhaitza da: espezimengutxi dira 150 urteko adina eta metrobateko gerribuelta dutenak, eta joeranabaria dute urteekin karkailtzeko.Hosto konposatuak ditu, tamaina handi-ko bost edo zazpi foliolo azberdinekin,ertz dentatukoak eta forma irregularre-koak. Loreak leku tenteetanparatuakhazten dira, eta fruituak, globo-itxurako-ak eta arantza malgukoak, arrunki indi-gaztaineak esaten zaienak dira, eta ezdira jatekoak. "Indietako gaztaina" eta"itsas gaztaina" ere esaten zaio.Aesculus izena erromatarrek arteaizendatzeko erabiltzen zuten, eta hip-pocastanum hitzak, literalki, "zaldi-gaz-taina" esan nahi du, turkoen erabilerabati erreferentzia eginez, zuhaitz horrengaztainak baliatzen baitzituzten zaldienasmaatakeak arintzeko.LORATZE: udaberrian loratzen da, api-riletik aurrera; fruituak udaren azkenal-dera eta udazkenean heltzen dira.ERABILERAK: zura jostailuak etaaltzariak fabrikatzeko erabili izan da,arina delako eta ezpaltzen ez delako.Haziak, berriz, farmazeutikako eta kos-metikako industrietan baliatzen dira.Su-itzalgailuetako aparrak fabrikatzekoere erabiltzen dira. Bestalde, azalak

hainbat substantzia aktibo ditu, eta zir-kulazioko arazoak arintzeko baliatzenda hasien estraktua.HEDAPENA ETA HABITATA: zuhaitzhonen berezko eremua Greziako etaAlbaniako mendialdeetan barrena doa."Indigaztaina" izendapen arrunta, hainzuzen ere, jatorria Ekialdeko Indietanzuelako uste okerretik datorkio.Landarezaintzan, itzal-arbola moduanerabiltzen da parke eta pasealekuetan.Sarritan, "Baumannii" barietatea kiltiba-tzen da, fruiturik ematen ez duena;horrela, saihestu egiten da gaztainaklurrera erortzea, paseatzaileei enbara-zu egin bailiezaieke.

INDIGAZTAINONDOAINDIGAZTAINONDOA(Aesculus hippocastanum)

FAMILIA: HIPIKASTANAZEOAK

141


142

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:bai bere hostoak eta fruitua, bai neguosoan zehar mantentzen duen berdeilun kolore berezia lagungarri gertadakiguke. Baina ziurren bere usainberezia izango da adierazgarriena,hainbat jakitan gozagarri gisa erabil-tzen dena.Eitea: zuhahiska, 8-10 metroak nekezgainditzen dituenak. Adaburu dentso,trinko erregularra eta oro har, kolore ilu-nekoa. Adar tenteak, oinetik adarkatzendirenak.Zurtoina: enbor zuzena azal mehe etaleunekoa, kolorez grisaska dena.Hostoak: hosto sinple txandakatuak(luzanga-lantzeolatuak) eta ertz uhin-dukoak. Gainaldean distiratsu etaberde ilun kolorekoak, azpialdeanaldiz, argiagoak eta ilemotots ikuskorgabeak.Fruitua: erramuaren fruitua hasieranberde koloreko drupa txikiak dira, etabeltzak heldutasunean (udazkenhasieran).LORATZE: udaberriaren hasieran lora-tzen da eta fruituak urte bereko udaz-kenean heltzen dira.Sakabanaketa ornitokora du, hau da,txorien kontsumoaren bidez ematenda. Honexegatik, hegazti migratzaileeta sedentarioen udazkeneko dietanosagarri ezin hobea da.ERABILERAK: bere zura gogorraga-tik, baso ustiapenari dagokionez inte-

res gutxikoa da. Ez ordea bere hosto-ak; usaintsu, izerditsu eta estimulatzai-leak direnak.Hostoak erabilera sendagarriak dituzteurdailerako, toniko, lozio insektizida,bainu-erlaxagarri eta lurrin gisa.Kantitate handitan hartzen baldin badatoxikoa izan diren beste zenbait espe-zie ere badira.Erramu-igandean bedeinkatzen denadaska da; purifikazio zeinu, gaixota-sun eta zorigaitzen kontrakoa.Bedeinkatu ostean, ate zein leihoetanjartzen da eta etxea berria bada, pun-turik altuenean. HABITATA: landare termofila da etaberezkoa da kostaldeko trokarte hezeeta itzaltsuetan, bai eskualde medite-rraneoan bai atlantikoan.Isuarialde kantabriarreko populatzaileada, sarritan isurialde kantabriarrekoartadietan, zenbait harizti-baso mistoeta haltzadi kantabriarretan tartekatzenda espezie hau. Hala ere, beste zen-bait landarerekin asoziaturik aurki dai-teke.HEDAPENA: gure herriko isurialdekantauriarrean haltzadi, baso misto etaartadi babestuetan aurkitzen da,batzuetan arboladi txikiak eratuz.Sakabaneta ornitokoroak eta sarritanlandatua izanak eragozten dute berez-ko populazioak eta aspaldiko edo ezhain aspaldiko landaketatik sortu dire-nak berezi ahal izatea.

ERRAMUAERRAMUA(Laurus nobilis)

FAMILIA: LAURAZEOAK

143


144

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:zuhaitz txikia, altueran 12 m artekoa,nahiz eta normalean 5 m-tik ez pasatu;enborraren azala arre-gorriska edoarre-griseska, ezkatan eta luzeratakozirrindatan askatzen dena; puja gazte-ak gorriskak, latzak eta glandular-pubeszenteak partez bederen. Hostoakbakunak, lurrukarak, 4-11 x 1,6-4 cm,luzanga-lantzeolatuak, jeneralean luze-an 2-3 aldiz handiagoak zabaleanbaino, ertzean finki zerratuak edo iaosoak, ilegabeak oinaldean salbu,berde biziak eta pixka bat lustredunakgainaldean, zurbilagoak azpialdean;txortena laburra, 10 mm-rainokoa.Loreak panikula terminal zintzilikarie-tan; sepaloak txikiak, 1,5 mm, gingilsuborbikularrekin; korolaurtzeolatua, 9 x 7 mmingurukoa, zuria, sarritanberdez edo arrosaz tinda-tua, eta haren gingilaklaburrak eta errebolutuak.Fruitua baia biribildua,diametroz 20-25 mm-koa,papila konikoz josia, kolo-re horiskakoa hasieraneta gorri edo laranjatuaheldutasunean.Bere fruituak jangarriakdira, baina asko janezgero, buruko mina sordezakete eta mozkortuere bai, ongi heltzen dire-nean alkohola eduki baitdezakete. Garai batean

fermentatu egiten ziren, edari alkohol-dunak edo ozpina lortzeko, edota koni-fiturak eta mermelada egiteko.LORATZE: udazkenean eta neguarenhasieran loratzen da, aurreko urtekofruituak heltzen diren aldi berean.ERABILERAK: hostoek eta azalaktaninoak dauzkate, eta larruak ontze-ko erabili izan dira, eta astringentebezala ere bai, beherakoak eta disen-teriaren sendagarri.Egurra erregai bikaina da eta sus-traietatik estimazio oneko ikatza ate-ratzen da.HABITATA: klima biguna behar du, izoz-te gogorrik gabekoa eta berdintsu zaioedozein substratu, zoru fresko antzak etasakonak hobeto badatozkio ere.

H E D A P E N A :Mediterraneoa ingura-tzen duten herrialdeetan,Europako mendebalde-an, Irlandako ipar-men-debalderaino hedatzendaEuskal Herriko partegehienetan azaltzen dasakabanatuta, kostalde-an ugarien, barnealdeantrokarte eta mendi-hegalbabestuetan gordez;artadi harizti eta karras-kaletan, edo haien ordez-ko komunitateetan, bizida, batzuetan arbola-unada edo sail dezente-ak eratuz.

GURBITZAGURBITZA(Arbutus unedo)

FAMILIA: LAURAZEOAK

145


146

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:hosto iraunkorreko eta hazkundeezkarreko zuhaitza, eite biribildukoa.Hogei metroko garaiera iristen duberezko habitatean, baina ez dahamar metrotik gora hazten espezi-men kiltibatuetan.Enbor-azala leunaeta berdea izatendu hasieran, etabeltzu egiten zaioadinarekin. Hostobipinatuak ditu,ilupa zilarkara deli-katukoak, luma-itxurakoak etakolore berdeurdinxkakoak.Zuhaitz honetan,lore horiak nabar-mentzen dira, osotxikiak eta perfu-matuak, luku edomordoetan multzo-katuakAcacia izen generi-koa grekozko akis"punta" hitzetikdatorkio, eta harenhosto arantzatsueiegiten die errefe-rentzia. Izen espe-zifikoak, dealbata“zurixka”, ilupariegiten dio errefe-

rentzia, halako tonu zilarkara bat ema-ten baitio hostotzari.LOTATZE: urtarriletik martxora lora-tzen da eta lekak uztailetik irailerabitartean heltzen dira; dena dela,gurea bezalako latitudeetan zenbait

urtetan ez du iabatere fruiturikematen.HABITATA: espe-ziea, jatorriz,Australiakoa etaTasmaniakoa da.Hango ibai-erreke-tako erriberetanhazten da, etazura ustiatzekolandatu ohi da.Landarezaintzan,espezie apaingarrimoduan erabiltzenda, oso loraketaikusgarria izatenbaitu udazkeneaneta neguan. H E D A P E N A :Euskal Herrianongi moldatzen dakostaldeko zirrin-dako klima suabe-ra eta basati bihur-tzen da heskarieta sastrakadie-tan, puja ugariemanez.

ARKATZIAARKATZIA(Acacia dealbata)

FAMILIA: MIMOSAZEAK

147


148

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:Ezti-arbola ere esaten zaio, eta hostogalkorreko zuhaitza da, tamaina ertai-nekoa eta hazkunde ezkarrekoa.Adaburu biribildua du, oso dekoratiboa,eta hogei metroko garaiera iristendu berezko habitatean.Enborra azal arre grisaxka batezestaila du, oso gandor markatueki-koa da. Hosto konposatuak etaalternatuak ditu, zazpitik hamazaz-pira foliolo obalatu eta puntazorro-tzekikoak, gainalde berde iluneko-ak eta azpialde berde urdinxkapubeszentekoak. Hosto batzuktonu horietara mudatzen dira udaz-kenean. Loreak, zuriak eta perfu-matuak, panikula zintzilikarietanmultzokatzen dira kimumuturretan,uda-bukaeran edo udazken -hasie-ran. Fruitua leka zintzilikari bat da.Izan generikoa arabierazko sophe-ro hitzetik dator, horrela deitzenbaitzioten zuhaitz honi. Espezifikoaenagainagarria gerta daiteke jatorrigeografikoari buruz, ez baitaJaponiakoa. ERABILERAK: gainera, loreakherriko botikagintzan ere erabiliizan dira, dituzten propietateantihemorragikoengatik.HABITATA: espeziea Txinakoa dajatorriz. Han, lore-begiak tindu horibat fabrikatzeko baliatzen dira, tra-

dizioz enperadorearen familiaren jan-tziak tindatzeko erabili izan dena.Landarezaintzan, apaingarri moduanerabiltzen da, hostotza erakargarriaduelako eta berandu loratzen delako.+

JAPONIAKO SASIAKAZIAJAPONIAKO SASIAKAZIA(Sophora japonica)

FAMILIA: LEGUMINOSOAK

149


150

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:apaingarrizko zuhaitza, hosto galkorre-koa eta tamaina txikikoa. Adaburuazabala eta biribildua du, eta zortzimetroko garaiera irits dezake.Hosto bakuneko leguminoso bakarre-netako bat da. Hosto kordiformeak ditu,brontze-kolorekoak zuhaitza gazteadenean, eta berde urdinxka ilunak gero.Udaberriko loraketa du nabarmena;btez ere, hostoak erne aurretik gerta-tzen bada, kolore arrosa argiko lore-lukuak osatzen baititu enborraren etaadarren ondoan. Batzuetan, ordea,loreak hostoekin batera ernetzen dira,eta, orduan, efektua ez da hain dekora-tiboa. Fruituak leka luzeak eta purpuragorrixkak dira, eta, batzuetan, umotueta handik urtebetera ere irauten dutezuhaitzean.Hazkunde motela du eta bizi luzea.Espezimen zaharrek etzateko joeradute, eta, denborarekin, adarrak guru-tzatu egiten zaizkio.Izen generikoa, Cercis, grekozko Kerkishitzetik datorkio; espezifikoa, berriz,latinezko sliliqua "leka" eta astrum""antzekoa" hitzetatik, eta biek ere frui-tuaren formari egiten diote erreferen-tzia.HABITATA: espeziearen jatorrikolekuak Ekialdeko Mediterraneoa, Siriaeta Israel dira, eta, uste denez, soldadugurutzatuek ekarri zuten Europara,XVII. Mendean. Palestinako tradizioan,

Judasen arbola deitzen zaio zerenJudas Iskariotek Cercis batean urkatuomen baitzuen bere burua eta horrega-tik omen baita zuhaitz etzana.Landarezaintzan, dituen loraketa etahostotza apartengatik erabiltzen da.

JUDASEN ARBOLAJUDASEN ARBOLA(Cercis siliquastrum)

FAMILIA: LEGUMINOSOAK

151


152

LARANJONDOALARANJONDOA(Citrus sinensis)

FAMILIA: ERRUTAZEOAK

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:laranjondo ezaguna hosto iraunkorrekozuhaitz txiki bat da, adaburu biribildu-koa. Gehienetan, ez da zazpi metrotikgora hazten.Hostoak zabalak eta eliptikoak ditu, etahostopuntak, batzuetan dentatuak,kolore berde ilun eta distiratsukoak ditu.Loreak, zuriak eta usain gozo eta fine-koak, udaberrian ernetzen dira, multzotxikietan paratuak.Laranjondoaren bi espezie ezagutendira: laranja gozoka (Citrus sinensis)eta laranja mingotsekoa (Citrus auran-tium). Laranja gozoko arbola da zitriko-rik hedatuena, eta haren fruitu estima-tuak, laranjak, globo-formakoak dira,mami gozokoak, azal mikatzekoak etaoso zukutsuak. Laranja mingotsekoarbola, normalean, apaingarri moduankultibatzen da, eta haren hosto, lore etafruituek aplikazio medizinalak izatendituzte.Laranja-loreak oso estimatuak izatendira tonikoak prestatzeko, hala nolaKarmengo ura (laranja-loreko ura etamelisa), zorabioen kontra baliatua, etalaranja-loreko ura (propietate anties-pasmodikoak eta hipnotiko samarrakdituena), lasaigarri moduan erabilia,bai eta esentziak fabrikatzeko ere per-fumegintzan eta gozogintzan (nabar-mentzekoa da errege-erroskoarenelaborazioa,laranja-loreen esentziabaitarama).Izen generikoa, Citrus, grekozko kytros

hitzetik datorkio, eta espezie baten ize-nari egiteen dio erreferentzia: limoion-doari, hain zuzen. Laranja gozokoarensinensis izen espezifikoak Txinako jato-rriari egiten dio erreferentzia; laranjamingotsekoaren aurantium izenak,berriz, fruituen urre-koloreari.HABITATA: laranjondoa, jatorriz,Asiakoa da, eta Indiatik barrena ekarrizuten Europara, XIII. Mendean. Osohedatua dago Mediterraneo aldekoherrialde beroetan. Horien artean, bere-ziki famatuak dira Valentziako etaMurtziako komunitateetako laranjadiak.

153


154

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:zuhaiska edo zuhaitz txikia, oso adar-katua eta altueran 5 metrora hel daite-keena. Zurtiona, adar malgu, mehe eta ugarie-tan adarkatzen da. Klimatologia zorro-tzak edota haizeak gogorjotzen duenaldetik eta eguzkiak ematen ez duenaldeetan adarrak lehor egoten dira.Azal ilun-are eta zartatua du. Hosto osotxikiak, ezkata lantzeolatu formakoaketa berde-argi kolorekoak.Loreak ere txikiak dira, zuri-larrosak etagalburu luzatuetan taldekatzen dira.Fruitua, kapsula obal-piramidala. Kostaldeko parke eta lorategietan osoarrunta den zuhaiska. Sarritan, duenhostoagatik altzifrearekin erratzen dabaina milazkak duen itxura askoz irre-gularragoa eta okerragoa da. EuskalHerrian bere familiakoa den Tamarixafricana ere aurki daiteke; lore dentso-ago, kolore biziagokoa eta petalo han-diagoak dituenak. Tamarix gallica betihosto erorkorrekoa da eta hauetakobatzuk aldiz iraunkorrekoak.Izen generikoa latinezko Tamarice ibaitarrakonensearen izenetik dator, hangourertzean hazten baitzen. EspezifikoakEuropako jatorriari egiten dio erreferen-tzia, Afrikako beste espezie batzuetatikbereizteko.LORATZE: maiatzetik ekainera bitarte-an loratzen da eta fruituak udazkeneanheltzen dira.ERABILERAK: nagusiena, lurzoruen

babesa da; gaiztasun handiko lur,ibaien ezponda eta erreketarakogomendatzen dira. Bere familiako besteespezie batzuekin batera (Tamarix afri-cana eta Tamarix canariensis) orna-mental gisa erabiltzen da.HABITATA: itsasoko gazitasunak kos-taldean ezarritako landaredi-zirrindarenosagaia da. Gatzak azaleratzen direnguneetan, paduretan eta ibai handienbazterretan beste espezie batzuekinbatera ere agertzen dira.Nahiz eta lurzoru mota mugatzailea ezden, lurzoru silizeoak nahiago ditu.HEDAPENA: Mediterraneoko mende-balean eta Afrikako iparraldean du jato-rria, eta hango itsasertzeko eta ibaier-tzetako hareatzetan hazten da.Itsasoko gazitasunak kostaldean ezarri-tako landaredi-zirrindaren osagai batda; barnealdean ere gatzak azaleratzendiren uneetan eta ibai handien bazte-rrean azaltzen da.Euskal Herrian nahiko arrunta da kos-taldean eta barnealdean ere bai, gatz-lur kubeta endorreiko batzuetan edoEbro Aragoa ibai handien ertzean.BESTELAKOAK: hizkera arruntean,"tamarindo" izena eman zaie, eta hala-xe esaten zaie, esate baterako,Donostiako Kontzan. Hori, ordea, oke-rra da, zeren benetako tamarindoaTamarindus indica, zuhaitz tropikalabaita, edari freskagarrien elaborazioanerabiltzen den pulpa bat ateratzenzaiona.

TAMARIZATAMARIZA(Tamarix gallica)

FAMILIA: TAMARIKAZEOAK

155


156

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:hosto iraunkorreko konifero maiestati-koa, oso bizi luzekoa eta eite konikopiramidalekoa. Ia ehun metroko garaie-ra irits dezake jatorriko lekuan,Kaliforniako Sierra Nevadan.Oso enbor lodia du, azal arre grisaxka,haritsu eta lodi batez estaila. Hosto azi-kularrak eta puntazorrotzak ditu, koloreberde urdinxka bizikoak. Fruituak pina-zi zintzilikariak dira, kolore arrekoakumotzean, bi urteren buruan.Bere generoko espezie bakarra da, etaSequoia sempervirens sekuoia luzeare-kin batera, gaur egun existitzen direngaraierarik handieneko zuhaitzak dira.Izen generikoak See Quoiah buruzagicherokeeari egiten dio ohore, eta den-dron eransten zaio, grekoz "zuhaitza"esan nahi duena. Espezifikoak enborra-ren tamaina handiari egiten dio errefe-rentzia. HEDAPENA ETA HABITATA:Kaliforniako Sierra Nevada da jatorriz,eta eguzkialdera orientatutako mendi-hegaletan hazten da. Kuriositatemoduan, Yosemiteko ParkeNazionalean, non baitago sekuoia-basoikaragarria, bada ale bat tunel batekzeharkatua. Hortik atera kontua zeinenenbor erraldoia duen. Espezimen horie-tako batzuei bi mila eta hirurehun baturteko adina kalkulatu zaie, eta izenberezia ematen zaie, hala nola"Sherman Handia".

Estatu Batuetan, "mamuten zuhaitza"esaten diote, aro geologiko hartatikbizirik iraun duen espeziea delako.Wellingtongo Dukeak ekarri zuenIngalaterrara, XIX. Mendean, eta horre-gatik deitzen zaio askotan"Wellingtonia".

SEKUOIA ERRALDOIASEKUOIA ERRALDOIA(Sequoiadendron giganteum)

FAMILIA: TAXODIAZEKOAK

157


158

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:hosto galkorreko koniferoa, eite konikopiramidalekoa. Berrogei metrokogaraiera irits dezake berezko distribu-zioko eremu heze eta zingiratsuetan.Enborrak azak mehe eta latza du, arregrisaxka, ildaskatua oinaldean, eta sus-traiak maiz ateratzen zaizko lur gaine-ra. Hosto galkorrak ditu, linearrak etalauak, hedatuak kimu galkorretan etakiribilduak kimu iraunkorretan. Koloreberde leuna dute, eta arrera mudatzenzaie umotzetan, udazken-hasieran.Abenduaren erdira arte irauten dutezuhaitzetan.Lore arrak eta emeak oin berean atera-tzen dira, eta fruitua kono biribildu bat

da, kolore arrekoa umotzean.Oso bizi luzeko zuhaitza da, mila urtebaino luzaroagoan bizi ahal baitaberezko eremu geografikoko zingira etaistingetan. Landarezaintzan, eite etahostotza dotoreengatik kultibatzen da.Izena grekozko taxis "ilara" eta latinez-ko distichum "distikoa" edo "ilara" hitze-tatik datorkio, eta biek egiten diote erre-ferentzia hostoek distikoki edo ilaretanparatzeko duten joerari.HEDAPENA ETA HABITATA: jatorriaFloridako baso zingiratsuetan etaMississipi ibaiaren bokalean du, EstatuBatuetako hego-ekialdean. Hizkeraarruntean, "zipres burusoila" esatenzaio, hosto erorkorrak dituelako.

ZINGIRA-NEKOSTAZINGIRA-NEKOSTA(Taxodium distichum)

FAMILIA: TAMARIKAZEOAK

159


160

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:hosto galkorreko zuhaitz ezaguna, haz-kunde azkarrekoa eta oso kementsua.Eite hedatua du, eta hogeta hamarmetroko garaiera irits dezake.Enbor zuzena du, kolore arre grisaxkakoazal karakteristiko batez estaila. Azalaaise azkatetzen zaio, eta agerian uztendu barruko partea, tonu krematsukoa. Hosto erorkorrak, handiak, palmatuaketa 3-7 gingiletan ebakiak ditu. Koloreaberde bizia da gainaldean eta argiagoaazpian.Ertzean hortz lodiak dauzkate eta zur-toinean zehar parakera txandakatuadute.Fruitua: infruteszentzia esferikoa da etaadasketan zehar zintzilik daude.Loreak, arrak eta emeak zuhaitz bereanjaiotzen dira baina infloreszentzia unixe-sualetan. Pedunkulu luze baten amaia-ren kokatzen dira eta uda amaieranheldu.Hostoen kolore berde argia, tamainaeta forma, identifikaziorako ezauga-rriak dira. Azala, forma irregularrekoplaka marroi ilunetan askatzean utzi-tako zikatriz zuriskak bereizgarriakdira.Zuhaitz hau bi espezieren arteko hibri-doa da: Platanus occidentalis etaPlatanus orientalis. Lehendabizikoa,Amerikako Estatu Batuetako aldeatlantikokoa da eta bigarrena, EkialdeHurbileko eta Europako ekialdekoa.

Lorazaintzan bere hazkuntza handieta azkarraz gain, aipatzekoa dainausketa jarraiak eta bortitzak jasate-ko ahalmena.Plagak, gaisotasunak eta hirietakoatmosfera kutsatuak jasateko gai denespeziea da.Izen generikoa erromatarrek eman zio-ten, eta grekozko platys "zabala" hitze-tik dator, duen eite hedatuari erreferen-tzia. Espeziea izendatzeko, Platanus xacerifolia izena ere erabiltzen da, hosto-ek astigarrarenekin duten antzari errefe-rentzia.LORATZE: apiril eta maiatzean loratzenda eta fruituak udaren azkenaldera edoudazkeneko lehen egunetan.ERABILERAK: probetxurik handienaarbola apaingarri bezala ateratzen zaiobaina basoetan erabiltzen hasi dira berehazkuntza azkarra dela eta. Bere egurrapagoaren (Fagus sylvatica) antzekoada; egokia da zurgintzan, ebanisterian,eraikuntzan eta erregai gisa.HABITATA: espezie arrotz hau helburuhonetarako ekarri zenez, eskualdehonetan ez du inolako landare-asozia-zioril. Ale gehienak, plantazio, kimu etasustraietatik hozitzen dira, hazi gehie-nak antzuak direlako.HEDAPENA: Europako alde gehiene-tan landatzen da itzal-zuhaitz gisa pase-aleku, etorbide eta kaminoetan zehar;batzuetan basogintzan ere erabili da,noiz edo noiz basati bihurtuz.

PLATANO ARRUNTAPLATANO ARRUNTA(Platanus acerifolia)

FAMILIA: PLATANAZEOAK

161


162

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:hosto galkorreko zuhaitza, kono-eitezabalekoa, oso dotorea eta oso biziluzekoa. Berrogei metroko garaiera iritsdezake berezko habitatean.Enborra azal gris pitzatu batez estailadu. Hosto bitxiak ditu, argazkian detai-lean ikus dezakegunez, eta abanikoentankera dute; sarritan, arraila izatenduten erdian, bi lobulutan banatzendituena. Kolore berde bizia dute, bainaurre-tonu eder batera mudatzen zaieedazkenean, erori baino lehen.Bakartuak paratzen dira kimu luzeetan,eta multzokatuak kimu motzetan.LORATZE. loreak udaberrian ateratzendira. Arrak gerbetan paratzen dira;emeak, berriz, bakarka edo binaka.Espezie dioikoa da (badira oin arrak etaoin emeak). Fruitua mamitsua du, ara-naren antzekoa, kolore arre laranjatu-koa, usain ezatseginekoa usteltzean.Hala ere, barruan daukan hazia txigor-tuta jaten dute Txinan eta Japonian;jakina, tratatu eta gero mami kirastuakentzeko.Botanikako kuriositate bat da, zerenbizirik iraun duen espezie bakarra baitaorain hirurogei bat milioi urte ipar-hemisferio guztian bizi izan ziren landa-ren ordena batetik, eta Txinan bakarrikiraun du bizirik. Hango monasterio etatenplu budistetan kultibatzen zuten, etazuhaitz sakratutzat zeukaten.Horregatik iraun du gaur egun arte.Pagodetako zuhaitza esaten diote han.

Autore batzuek Ginkgo izen generikoajaponierazko Yinkuo hitzetik eratortzendute, eta "neguan hostorik gabekozuhaitza" esan nahi du; beste batzuek,berriz, txinerazko ginkyo "zilarrezkoabrikotondoa" hitzetik, fruituaren itxura-gatik. Izen espezifikoak hostoen formabilobulatuari egiten dio erreferentzia.HEDAPENA ETA HABITATA:Japonian, orain mila bat urte sartuzuten, eta handik ekarri zuen EuroparaKaempfer-ek, XVIII. Mendearen hasie-ran. Hain zuzen, lehen espezimenaUtrechten landatu zuten, 1730ean.Hostotzaren izaera apaingarriagatik etainteres botanikoagatik kultibatzen dalandarezaintzan.

GINKGOAGINKGOA(Ginkgo biloba)

FAMILIA: GINKGOAZEOAK

163


164

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:hosto galkorreko arbolatxoa edo zuhaixkahandia. Oso apaingarria da -batez ere,uda-bukaeran, loratzen denean-, eta bostmetroko garaiera irits dezake. Zuhaixka-eitea du, adaburu zabal eta biribildukoa.Hosto oposatuak ditu, eliptikoak eta kolo-re berde bizikoak.LORATZE: loreak ditu nabarmen abuztu-rik urrira bitartean agertzen dira, kolorearrosa purpurakoak, kimu berrien mutu-rrean panikuletan multzokatuak. Uda zen-

bat eta beroagoa eta eguzkitsuagoa izan,hainbat eta ikusgarriagoa dute loraketa.HEDAPENA ETA HABITATA: jatorriz,Txinakoa eta Japoniakoa da, eta XVIII.Mendearen erdialdean ekarri zuenEuropara magnus von Lagerström botani-kariak. Ekialdeko Indietako KonpainiaSuediarreko zuzendaria izan zen, eta haridio izen generikoa. Izen espezifikoak,oker bada ere, jatorriko lekuari egiten dioerreferentzia. Udako lila edo Indietako lilaere esaten zaio.

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:callistemon generoak barruan hartzendituen espezieak hosto galkorrekoakdira, jatorriz hego-hemisferiokoak.Zehazkiago, Australiakoak etaTasmaniakoak dira, eta hango hezegu-neetan hazten dira.Espezie batzuk zuhaitz txikiak dira,hamar bat metro gorakoak, bainagehienak zuhaixkak dira. Kasu horie-tan, eitea makotu samarra izaten dute,eta bi metroko garaiera iristen dute.Hosto estuak eta puntazorrotzak ditu,lantza-formakoak, eta kolore berdematea dute; batzuetan, gazteak direne-an, tonu brontzekara edo gorrixka.Generoaren gauzarik karakteristikoenaloreak dira, oso petalo txikikoak baina

estamine luzekoak eta kolore bariatu-koak: zuri krematsua, horixka etagorria. Buruxka dentsoak osatzen dituz-te, eta horrek ttuak edo botilak garbitze-ko eskuilen itxurakoak egiten ditu; hor-tik datorkie hizkera arruntzeko izena.Izen generikoa grekozko kali "ederra"eta stemon "estaminea" izenetatikdatorkio, loreen estamineen edertasu-nari erreferentzia eginez; izen espezifi-koa, berriz, latinetik, eta hostoen formalantzeolatua ematen du aditzera.HABITATA: landarezaintzan, apainga-rri moduan kultibatzen da, loreengatik,eta espezierik ugarienak bi dira: lance-olatus, udaberriaren bukaeran loratzendena, eta citrinus, udan loratzen denaeta limoi-usaineko hostoak dituena.

INDIMITREAINDIMITREA(Lagerstroemia indica)

FAMILIA: LITRAZEOAK ETA MIRTAZEOAK

TUTU-ESKUILATUTU-ESKUILA(Callistemon sp)

165


166

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:normalean, zuhaixka izaten da; batzuetan,ordea, zuhaitz moduan kultibatzen da,argazkiko espezimena bezala. Hosto galko-rrekoa da, eite tentekoa eta adaburu heda-tukoa, oso hototsua. Sei metroko garaierairits dezake.Hostoek hiru lobulu dentatu dituzte, formairregularrekoak eta kolore berde ilunekoak.Lore handiak eta kanpai-formakoak ditu,malbaren antzekoak, eta barietate handiaizaten dute koloreetan: zuritik arrosarainoeta gorritik lilaraino. Uda-bukaeran edoudazken-hasieran ernetzen dira. Izen generikoaren jatorriaz, badira ezados-tasunak: autore batzuek egiptoarren Ibis

jainkoaren izenetik eratortzen dute; bestebatzuek, berriz, latinezko hibiscum hitzetik,erromatarrek horrela izaandatzen baitzutenmalba. Bi kasuetan, loreei egiten zaie erre-ferentzia. Izen espezifikoak, oker bada ere,jatorriko lekuari egiten dio erreferentzia.ERABILERAK: Kuriositate moduan, seina-latzekoa da loreak Txinako sukaldaritzanerabiltzen direla.HEDAPENA ETA HABITATA: Txinan,Asiako hegoaldean eta Ekialde Hurbileandago naturalizatua, eta, seguru asko, XVIII.Mendearen bukaeran ekarriko zutenEuropara. Hemen, aipaingarri moduan kulti-batzen da, uda beranduan izaten duen lora-keta ederragatik.

SIRIAKO ARROSASIRIAKO ARROSA(Hibiscus syriacus)

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:Zuhaitz txikia, altueran 7 m artekoa, adarbihurriak dituena, egonik haietako gaztee-nak ilaun hauskara edo horiz estaila.Hostoak 5-10 x 3,5-7,5 cm-koak, obatuakedo biribildatuak, berdeakgainaldetik, haus-kara-tormentudunak azpialdetik, txortenla-burrak. Loreak handiak, diametroan 4-5 cm,edukiz sepalo foliazeoak, luzatuak, etapetalo suborbikularrak, zuriak edo arrosak;obulutegia inferoa. LORATZE: Martzotik maiatzera loratzen daeta irasagarrak irailean heltzen dira.HEDAPENA: Jatorriz Asiako erdialde etahego-Mediterraneoaren arro guztian fruituakaprobetxatxeko.

IRASAGAORRONDOAIRASAGAORRONDOA(Cydonia oblonga)

FAMILIA: MALBAZEOAK

167


Siriaco arrosa.

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:hosto iraunkorreko zuhaitza edozuhaixka, oso apaingarria, loraketa era-kargarria baitu neguaren bukaeratikudaberria arte. Aldeko kondizioetanbost metroko garaiera irits dezake.Hosto lanzeolatuak ditu, kolore berdeilun distiratsukoak, eta loreek, oso doto-reak, kolore-gama zabala dute, zuritikgorrimin bizirainokoak. Kamelieen

barietate asko dira, 50 baino gehiago,loreen formaren eta kolorearen arabera.HEDAPENA ETA HABITATA: espe-ziea, jatorriz, Asiako baso eta epeleta-koa da, oso ugaria Japonian etaTxinan, eta Georg Josef Kamel botikarijesuitak sartu zuen Europan. Hari zorzaio izen generikoa, bai eta loreenaere. Izen espezifikoak, berriz, jatorrikolekuari egiten dio erreferentzia.

KAMELIAKAMELIA(Camelia japonica)

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:zuhaiska, altueran 1-2 m artekoa, inoiz 8m arteko zuhaitz txikia, adaburu osoadarkatua eta trinkoa duena. Azala gri-seska eta leuna, denbo-rarekin zartatuz eta ilun-duz. Adaskak gorriskak,zuria egitean usain aro-matiko erretxinadunaateratzen zaie. Hostoaktxandakatuak, iraunko-rrak, paripinatuak, etaberaietan 4-12 foliolo,koriazeoak, 1,5 x 0,5-1,5cm,lantzeolatu eta estuiobatu bitartekoak, ertze-an osoak eta apikula-tuak.LORATZE: martxotikekainera loratzen da etafruituak udazkenean hel-

tzen dira.ERABILERAK: egurra gogorra eta astu-na da, arrosatua, ebanisterian estimaziohandikoa; gainera erregai paregabea da.

Legeltxorrari erretxinaaromatiko bat ateratzenzaio, almaziga edo maz-tikea deitua.HEDAPENA ETA H A B I T A T A :Mediterraneoaren ingu-ruko lurraldeetan bizi da;abariztietan eta karras-kalen eta artadien sas-trakadietan; hotzarekokosentikorra denez, EuskalHerrian leku termikoifaboragarrietan bakarrikazaltzen da,erdiz hego-aldean eta Bizkaikokosta-zirrindan.

LEGELTXORRALEGELTXORRA(Pistacia lentiscus)

FAMILIA: TEAZEOAK ETA ANAKARDIAZEOAK

168

169


Kamelia.

170

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:hosto galkorreko zuhaitz dotore etadelikatua, eute zabal eta hedatukoa.Enborra adarkatzeko joera du, etahogeita hamar metroko garaiera iritsdezake.Kuriositate botaniko bat da; izan ereoso zuhaitz primitiboa da, eta zerzidifi-lazeoen familiatik gaur arte bizirik iraunduen espezie bakarra da.Hostobiribilduak, oinalde kordiformeko-ak eta ertz dentatukoak ditu, brontze-kolorekoak ernetzenan eta berdeurdinxkak gero. Oso erakargarria gerta-tzen da udazkeneko hostotza, zeren,urte-garai horretan, hostoek kolore-tonu gorri bizia hartzen baitute espezi-men gazteetan eta urre-kolorea, anbar-kolorea, arrosa-kolorea eta are laranja-kolorea ere espezimen helduetan.Arrazoi horregatik, oso zuhaitz estima-tua da landarezaintzan.Espezie dioikoa da, eta loreak, txikiaketa gorriak, udaberri-hasieran ernetzenzaizkio. Fruitua leka kurbatu txiki batda, kolore berdekoa.Izen generikoak hostoek Cercis gene-rokoenekin duten antzari egiten dioerreferentzia, eta espezifikoak jatorrikolekuari.HEDAPENA ETA HABITATA: egoeranaturalean, Himalaiatik Japoniara bitar-tean aurkitzen da, non hosto galkorrekozuhaitzik ugariena baita, eta XVIII.Mendearen bukaeran ekarri zutenEuropara.

KATSURAKATSURA(Cercidiphyllum japonicum)

FAMILIA: ZERZIDIFILAZEOAK

171


172

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:hosto galkorreko zuhaitz apaingarria,hazkunde azkarrekoa eta tamainaertainekoa. Enbor motza du eta ada-buru hedatua, eta hamabost metrokogaraiera irits dezake. Hosto handiakditu, hogeita bost bat zentimetro luze-oak; bihotz-formakoak dira, apexeanestutzen direneak, eta kolore berdeadute, udazkenean horira mudatzenzaiena.Loreak zuriak eta orban hori eta pur-purakoak dira, tronpeta-forma dute,eta panikuletan multzokatzen dira.Zuhaitzean irauten dute udaren erdial-detik bukaera arte. Fruituak leka zintzi-likariak ditu, eta udazkenaren hasieranagertzen zaizkio.Izen generikoa amerindiarren Catabbahitzetik datorkio, horrela izedatzen bai-tzuten Kaliforniako eta Georgiako tribuiparramerikar batzuek zuhaitz hori;izen espezifikoa, berriz, Bignon LuisXIV.aren liburuzainari eskaina da.Hizkera arruntean, tronpeta-arbola ereesaten zaio, loreen formagatik.HEDAPENA ETA HABITATA: egoerabasatian, Floridatik Louisianariko doanlurzerrenda estu batean aurkitzen da,ibai-erreken erriberetan basoak osa-tuz. XVIII. Mendean ekarri zutenEuropara, eta arrakasta handia izan

zuen parke eta lorategietako zuhaitzapaingarri moduan.Jatorriko lekuan, haren lekak etahaziak baliatzen dituzte, propietateantiespasmodikoak eta sedatiboakbaititu.

AMERIKETAKOAMERIKETAKOKATALPA ARRUNTAKATALPA ARRUNTA

(Catalpa bignonioides)

FAMILIA: BIGNONIAZEOAK

173


174

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:hosto galkorreko zuhaitza, hazkundeertainekoa eta bizi luzekoa. Zutabe-eite zabala du, eta berrogeitia hamarmetroko garaiera irits dezake berezkohabitatean.Enborrak behereneko partea adarkatugabea izaten du, eta azal arre grisaxkabatez estaltzen da, adinarekin pitzatzendena. Hosto dotore eta handiak ditu,laulobulukoak eta apex trunkatukoak, osokarakteristikoak, kolore berdekoak gai-naldetik eta berde urdinxkakoak azpial-detik. Udazkenean, urre-kolore politbatera mudatzen dira, argazkiko espe-zimenean ikusten dugunez.Udan loratzen da, eta loreak oso deiga-rriak gertatzen dira, tulipekin dutenantzagatik. Loraketa hori, ordea, espe-zimen helduetan bakarrik gertatzen da,hogei urtetik gorakoetan.Izen generikoa grekozko dendron"zuhaitza" eta leirion "lirioa" hitzetatikdatorkio, eta espezifikoak loreek tuli-pekin duten antzari egiten dio errefe-rentzia.HEDAPENA ETA HABITATA: osozuhaitz primitiboa da, magnoliekin ahai-detua, eta Amerikako sortaldean dujatorria. Oso ugaria Virginiako estatuan,eta itsasontziak egiteko erabiltzen duteharen zura.Landarezaintzan, apaingarrimoduan kultibatzen da, hostotzagatik,udazkenezko koloreengatik eta lorake-tagatik.

TULIPA-ARBOLATULIPA-ARBOLA(Liriodendron tulipefera)

FAMILIA: MAGNOLIAZEOAK

175


176

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:hosto iraunkorreko zuhaitz bikaina,hazkunde motelekoa eta bizi luzekoa.Kono-eite zabal du, eta hogeita bostmetroko garaiera irits dezake.Azal grisa, du, plaka txikietan zarta-tua. Hostoak alternatuak ditu, koriaze-oak eta handiak, berde ilun distira-tsuak gainaldetik eta argiagoak edo ilegorrixkakoak ezpialdetik.Magnoliak izan ziren, seguru asko,lehenbiziko landare loredunak, eta,hortaz, lore-motarik primitiboena dutezuhaitzen artean. Lore horiek, osohandiak, usain gozokoak eta kolorezuri krematsukoak, hogeita bost zenti-metroko diametroa irits dezakete ireki-tzean, uda-erdian. Lorebakoitzak bizpalauegun bakarrik irautendu, ez badirudi ere,hain baitu loraketaugaria.Izen generikoaMontpellierko LorategiBotaniko Pierre Magnolzuzendariari zor zaio,eta espezifikoak loreentamaina itzelari egitendie erreferentzia.HEDAPENA ETAHABITATA: zuhaitza,jatorriz, Ipar-Carolinakoa da, etaTexasaino hedatzen

da. XVIII. Mendean ekarrizuten Europara, eta maizkultibatu izan da hemengoparke etalorategietan,apaingarri moduan, dueneiteagatik, hostotza iraunko-rragatik eta udako loraketa-gatik. Sarriena"Gallisonensis" barietateada.

MAGNOLIAMAGNOLIA(Magnolia grandiflora)


177


178

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:hosto galkorreko zuhaixka edo arbo-latxo apaingarria, eite hedatukoa etaloraketa oparokoa udaberrian. Zortzimetroko garaiera irits dezake.Azal gris eta lisokoa, hostoak ellipti-koak ditu, oinalde estukoak eta apexbiribildukoak, punta motzbateanbukatuak eta kolore berde ilunekoakUdaberri-hasieran izaten duen lora-keta zoragarriak tulipa-formako lorezuri-arrosaz beteriko zuhaitza era-

kusten digu, argazkiko detaileanikusten dugun moduan.HEDAPENA ETA HABITATA: landa-rezaintzan lortutako hibrido bat da -1820an, Parisen, EtienneSoulangek-, Txinako tulipa-arbolaedo Yulan magnoliaren (Magnoliadenudata) eta magnolia lila-lorearen(Magnolia liliflora) artekoa, etaapaingarri moduan erabiltzen da lan-darezaintzan, duen loraketa ikusga-rriagatik.

SOULANGE MAGNOLIASOULANGE MAGNOLIA(Magnolia soulangeana)

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:zuhaitz garaia 50 m-rainokoa, adaburulerden, zabal eta obatua daukana.Enborra oso lodia eta azala arre-bel-tziska, berehala zartatzen dena luzeta-raka. Adarrak nahiko lodiak, griseskak,oubeszenteak gaztetan. Begiak biribil-duak, ezkatagabeak.Lore arrak aurreko urteko adarren albo-etan jaiotzen diren infloreszentziaamentazeoetan ugari; emeak urtekoadasken puntan tente, bakanak izatendira. Fruitua drupa erakoa, ia-biribilduaedo oboboidea, 3,5-5 cm, kolore berde-koa, pubeszentea, usain aromatiko bizi-koa; endokarpoa oboidea, lodia eta osolignifikatua, zorrotza, iloduna eta ireki-

gaitza; hazia nahiko txikia, barrunbeaguztiz okupatzen duena, ateratzenzaila, dauzka tegumentu arreska etamami zuri jangarria, baina, zapoprez ezintxaur arruntarena bezain fina.LORATZE: udaberrian loratzen da etaintxaurrak urri aldera heltzen dira, bainazuhaitz gainean irauten dute udazkene-an hostoak erorita gero ere.HEDAPENA: Jatorriz Ipar Amerikakoekialdekoa da, non bizi bait da zuhitzhostoerorkorren baso mistoetan; ongimoldatzen da beste espezieekiko lehia-ketan, altueran bizkor hazten delako,eta kaltegarria ere gerta liteke inguruanlandatu diren arbolentzat, bereziki fru-tarbolak direnean.

INTXAUR BELTZAINTXAUR BELTZA(Juglans regia)


179


180

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:hosto galkorreko zuhaitz bikaina, pira-mide-eite hedatukoa; berrogei metrokogaraiera irits dezake berezko habitate-an.Enbor zuzena du, azal arre grisaxka etaildaskatu batez estaila. Haren hostogalkorrek astigarrarenak ekartzendituzte gogora, palmatuak eta lobula-tuak baitira, finki dentatutako ertzekin.Kolore berde distiratsukoak dira gainal-detik; udazkenean, ordea, kolore laran-jatu, gorri eta purpuren gama zabalbatera mudatzen dira, erori bainolehen, eta horrek edertasun paregabeaematen dio urte-garai horretan.Izen generikoa latinezko liquidus "liki-doa, isurkaria" eta arabierazko ambar"anbarra" hitzetatik datorkio, eta enbo-rrak eta hostoek egoera naturaleanduten aromari egiten dio erreferentzia.Izen espezifikoa, berriz, grekozko sty-rax "estorakea" eta phluo "jariatu" hitze-tatik datorkio, eta azaletik ateratzenzaion estorakeari egiten dio erreferen-tzia.LORATZE: maiatzean loratzen da etafruitua uda barnean edo udazkenhasieran heltzen da.ERABILERAK: azalak, irakin eta zuku-tuz gero, erretxina oliotsu bat ematendu, estorakea, baltsamo baten tankera-koa eta perfumerian finkagarri moduanerabilia.

HEDAPENA ETA HABITATA: estatuBatuetako baso hezeetan du jatorria,eta New Yorkeko Long IslandetikHondurasaino hedatzen da.Gehienetan, hosto iraunkorreko zuhai-tza izaten da. 1965 aldera ekarri zutenEuropara, eta maiz erabiltzen da lan-darzaintzan, duen eite bikainagatik etaudazkeneko hostotzaren koloreengatik,eta, batzuetan, basogintzan erabiltzenda masa mistoetan espezie sekundariobezala.

ESTORAKE ARBOLAESTORAKE ARBOLA(Liquidambar styraciflua)

FAMILIA: HAMAMELIDAZEOAK

181


182

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:pertsiako parrotia edo burdin arbolahosto galkorreko zuhaitz apaingarria da,tamaina txikikoa eta eite hedatukoa.Berezko habitatean, hogei metrokogaraiera irits dezake, baina ez da hama-bi metrotik gora hazten espezimen kulti-batuetan.Enborra, sarritan, adarkatua izaten du,eta azalaarre grisaxka eta ezkatatsua.Hosto eliptiko edoobalatuak ditu, zain-tsuak. Ertz ondulatua dute, baina den-tatua agertzen da oinetik urrutienekoerdian. Kolore berde distratsukoakdira, eta tonu hori laranjatu eta gorrix-ketara mudatzen zaie udazkenean,

erori baino lehen.Loraketa goiztiarre du, antera gorrikolore txikiak neguareen bukaeran erne-tzen batzaizkio. Fruitua kapsula txiki-txiki bat da, arrea eta intxaur-formakoa.Izen generikoa Parrot naturalista etaesploratzaile alemanari eskainia da,hark aurkitu baitzuen espeziea. Izenespezifikoa, persica, jatorriko lekutikhartzen du.HEDAPENA ETA HABITATA: kaukasoneta Iranen du jatorria, eta espezimenler-den moduan hazten dira han, basotxoakeratuz. 1841ean ekarri zuten Europara,eta udazkeneko hosotza dekoratiboa-gatik kultibaten da landarezaintzan.

PERTSIAKO PARROTIAPERTSIAKO PARROTIA(Parrotia persica)

FAMILIA: HAMAMELIDAZEOAK

183


184

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:hosto iraunkorreko zuhaixka edo arbola-txoa, oso apaingarria. Eite tentea etabiribildua du, eta bostmetroko garaierairits dezake.Hosto iraunkorrak ditu, lantzeolatuak etakoriazeoak, tonu berde iluneko bertizilo-etan multzokatuak.Lore politak ditu, lukuetan paratuak uda-berritik udazkena bitartean, eta oso tonubariatuak dituzte: arrosa, zuria, horia,abrikota…Izen generikoa grekozko Nereus itsaso-aren jainkoaren izenetik datorkio, etaberezko habitata kostaldeetan izateariegiten dio erreferentzia. Oleander

espezifikoak, berriz, hostoek olibondoa-ren (Olea) hostoekin duten antzari egi-ten dio erreferentzia.Mediterraneo aldean, erramu arrosaere esaten zio.HEDAPENA ETA HABITATA: jatorriz,Mediterraneo aldekoa da, etaTxinaraino hedatzen da. Lur harritsue-tan hazten da, ur-korronteen ondoan,kostaldean nahiz barrualdean.Landarezaintzan, udako loraketagatikkultibatzen da.Europako espezie bakarra da familiatropikal batetik: apozinazeoak. Ezaugarrinagusi bezala, latex pozoitsu bat izatendute zurtoinetan eta hostoetan.

HERIOTZORRIAHERIOTZORRIA(Nerium oleander)

FAMILIA: APOZINAZEOAK

185


186

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:zuhaitz txikia, altueran 5 m artekoa, osoadartsua eta ilegabea. Azala gorria edoarre-griseska, leuna hasieran, zartatuaeta ezkatatsua gerora. Adaskak sarritangorritan gorriak eta zuku erretxinadunaromatikodunak.Hostoak txandaka-tuak, erorkorrak, iparipinatuak, etahaietan 3-11 foliolo, koriazeoak, 2-8 x1-3,5 cm,lanzeolatu eta luzanga bitarte-koak, ertzean osoak eta mukronatuak;lustredunak gainaldetik, zurbilagoak etamateak azpialdetik, pezioloa glabroaeta errakia hegalgabea. Loreak arres-kak, aurreko urteko adarretan panikulaadartsuetan antolatuak; arrek kalizapentalobulatua eta 5 estanbre; emeek3-4 gingileko kaliza eta adar gisako 3estigma purpureo dituen pistiloa.Fruitua drupa erakoa, 5-7 x 4-6 mm,oboboidea eta pixka bat zapaldua, api-kulatua; gorri bizia hasieran eta arreskagerora. Intsektu baten ziztadak ahun-tzaren adarraren tankerako kikusagarhandi batzuk ateratzen dizkio landarehoni, eta hortik datorkio herri-izena,baina ez dira nahastu behar horiekbenetako fruituekin. LORATZE:apirilean eta maiatzeanloratzen da eta fruituak udan heltzendira.ERABILERA: bere azalean ebakia egi-nez ateratzen den erretxina aromatikoada eta propietate diuretiko eta estimula-tzaileak dauzka; hartatik ateratzen da

aspaldidanik ezaguna den Kio trementi-na. Egurra gogorra, trinkoa eta erretxi-naduna da, arre-gorriska, hari politekoabereziki sustrai lodietan, eta estimaziohandia du ebanisteria, marketeria… HEDAPENA ETA HABITATA:Mediterraneoa inguratzen duten herrial-deetan dago banatuta; karraskal, artadiedo erkameztietan edota hauen ordez-ko sastrakadietan bizi ohi da, batez ereharri-azaleramenduetan eta, oro har,hegal harritsuetan.Euskal Herrian erdiz hegoaldeko lekugehienetan azaltzen da, sakabanatutaeta populazio handirik eratu gabe; bana-lerroaren iparraldean karrizko azalera-menduetako artadietan aurkitzen da.

AHUNTZADARRAAHUNTZADARRA(Pistacea terebinthus)

FAMILIA: ANAKARDIAZEOAK

187


188

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:tamaina handiko zuhaitza,altueran 50m gainditzen dituena; enborra lodiaeta zuzena, eta azala latza, griseskaeta oinean iraunkorra, leunagoa etaluzetarako zirrinda bihurrietan aska-tzen dena goialdean. Puja gazteaklauangeluarrak, urdinskak, argizarrizuriskaz estailak, eta haien hostoakaobatuak, 7-16 x 5-9 cm, oineanzabalduak eta biribilduak; adinekohostoak luzeak eta estuak 15-30 x 3-4cm. txortenluzeak, igitari eran kurba-tuak eta bertikalean halako moldezzintzilikatuak, ezen zuhaitzak itzakeskasa ematen bait du; mota bietanesentzi guruinak ikusten dira argitarabegiratzean.Loreak bakartiak, pedizelo laburreko-ak, eltze-formakoak; dauzkate lauangelu, oso markayuak eta azalagaratxoduna, argizari zuri-urdinskazestaila; tapakia pitin bat zapaldua daeta erdian titi bat dauka; hura askatze-an kukuluan tolestua zeuden ehunkaestanbreak hedatzen dira.Fruitua kapsula petreo bat da, 10-15 x15-30 mm, puntatik 3-5 kusku triange-luarretan irekitzen dena, egonik haueksarritan diskoak estalita. LORATZE: udazkenean eta neguanloratzen da.ERABILERAK: egurra horiska izatenda eta eraikuntzan erabiltzen da,baina, batez ere, paper-pastarako.Hostoek propietate baltsamiko eta

antiseptikoak dauzkate eta bronkitisaeta katarroak sendatzeko usatzendira, infusio edo inhalazio eran.HEDAPENA ETA HABITATA: jatorrizAustralia eta Tasmaniakoa, berau daklima ozeaniko, heze eta epelekozonetan gehien landatzen den eukali-tu-espeziea, ez bait ditu ongieramatenizozte gogor edo luzeak. HorregatikEuskal Herrian Bizkaiko kostaldeankiltibatzen da, bertako klima ekialdekokostaldekoa baino bigunagoa bait da;azken honetan probak egiten hasiakdira hotzarekiko jarkikortasun handia-goko espezie batzuekin.

EUKALITUEUKALITU(Eucalyptus globosus)

FAMILIA: MIRTAZEOAK

189


190

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:zuhaitz txikia, altueran 8 m artekoa;adar zurrun ugari dauzka eta haienazala arre argia da, normalean poligo-no txiki angelutsuetan sakoni zartatua.Adaska gazteak ebakidura koadrange-luarrekoak, berehala galtzen diren ilebanaka batzuez hornituak eta trikokihostoz estailak; hauek txikiak dira, 15-30 x 7-15 mm, obatu eta luzanga-elipti-ko bitartekoak, biribilduak edo emargi-natuak puntan, ertzean arinki errebolu-tuak eta txorten laburrekoak; berde ilu-nak eta distiratsuak gainaldetik, zurbila-goak eta mateak ezpialdetik.Lore-glomerulu axilarrak, diametroan 5mm ingurukoak, brakteola obatu zorro-tzez hornituak; arrak eseriak, eta haienestanbreak 1-3 mm-koak; emeek pistilooboide bat, 3 estilo adar-formakozkoroatua.Fruitua kapsula erakoa, obobatu etaesferiko bitartekoa, trilokularra, luzean7-8 mm, ildotua, azkenean 3 kuskutanirekitzen dena.LORATZE: martxotik maiatzera lora-tzen da, baina loreak irail-urrian hastendira garatzen.Landare pozoitsua da eta urtetsua, 500urtetik gora bizi bait daiteke.ERABILERAK: oso estimatua du jar-dingintzan, batez ere heskaiak era-tzeko, eta bere egurra oso astuna etahoria da, torneatzeko eta tailatzekoerabilia.

HEDAPENA ETA HABITATA:Mediterraneoaren arro inguruan dagohedaturik; baso-mota desberdinetan,sastrakadietan, gailur eta hegal harri-tsuetan bizi ohi da.Euskal Herrian azaldu ohi da nola subs-tratu kalkareoetan, hala hertsiki silizeo-etan, eta sail handiak estaltzen ditumendi-hegal desoihandu eta harritsue-tan; bereziki ugaria da zona submedite-rraneo eta piriniarrean, eta desagertuegiten da Bidasoaren mendebaldekoharan atlantikoetan, izanik haran hartanhariztien oihanpeko osagaia.

EZPELAEZPELA(Buxus sempervirens)

FAMILIA: BUXAZEOAK

191


192

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGA-RRIAK: zuhaitza, altueran 20 martekoa, batzuetan arantzaduna;adaskak arre-gorriskak, sarritanilegabeak eta distiratsuak.Hostoak aobatuak edo eliprikoak,5-8 x 3-5 cm, ertzean krenatu-zerratuak edo ia osoak, pitin batiledunak hasieran; pezioloabatzuetan orria bezain luzea.Loreak pentameroak, pedizeloluzekoak, adasken puntan korin-bo unbeliformeetan elkartuak;sepaloak lantzeolatu-akumina-tuak, petaloak 12-14 mm-koak,obobatuak. Fruitua jeneraleanpiriformea, 5-16 x 4-12 cm-koa,zapore gozokoa. LORATZE: martxotik maiatzerabitartean loratzen da.HEDAPENA ETA HABITATA:planeta guztiko eskualde epele-tan kultibatzen da, baratza eta lurureztatuetan, izaugarri polimor-foa da eta mila kultibarretik goraezagutzen dira.Beste landare kultibatu askotanbezalaxe, kasu honetan ere ezda ezagutzen bere jatorria, bainauste da zenbait espezie europareta asiarren hhibridazio ata hau-tespenez sortu dela.

UDAREONDOAUDAREONDOA(Pyrus communis)

FAMILIA: ERROSAZEOAK

193


194

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAU-GARRIAK: hosto galkorrekoarbola, tamaina ertainekoa,kono-eitekoa eta lerdena, osoapaingarria. Hamabost-metroko garaiera irits dezakejatorriko mendietako erreke-tan, Txinako hegoaldean.Azal gris iluna du, eta gandorezkatatsuak izan ohi ditu.Hostoak obalatuak edo elipti-koak ditu, finki dentatuak,kolore berde ilunekoak.Udazkenean, erori aurretik,kolore gorri purpurara muda-tzen dira. LORATZE: udaberriko lorake-ta guztiz aparta du.Normalean, hostoak aterabaino lehen gertatzen da, etalore txikiz beteriko zuhaitz baterakusten digu, denak zuriaketa sortetan paratuak.HEDAPENA ETA HABITATA:espezieak jatorra Txinan baduere, argazkian ageri den"Chanticleer" barietatea DeScanlon-ek Ipar-Amerikanjatorrizko espezietik ateratakoforma bat da.Lorategietan maiz kultibatzenden arbola da, eite dotoreaduelako, loraketa apaingarriaduelako eta hirietako poluzioaondo jasen duelako.

TXINAKO UDAREONDOATXINAKO UDAREONDOA(Pyrus calleryana)


195


196

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:zuhaitz txikia edozuhaiska, altueran 2-10 m-koa. Adarrak patenteak eta adas-kak sarritan puntuan gogortuak, aran-tza-gisakoak. Kostoak 3-11 x 2,5-5,5cm-koak, obatuak, eliptikoak edosuborbikularrak, laburki apikulatuak etaoinean biribilduak edo kuneatuak;ertzean krenatuak edo finki zerratuan,nerbioetan pubeszenteak gaztetan,erabat glabroak adinarekin.Infloreszentziak zima unbeliformeetan,edukiz bakoitzak 3-7 lore diametroan 3-4 cm-koak. Petaloak zuriak edo arrosa-tuak, biribildunak eta atzazaldunak.Fruitua 2,5-3 cm bitartekjoa, ia ilega-bea, berd´-horiska, zapore garratzekoa.Sagar kultibatuaren arbaso posibleeta-kotzat jotzen da eta haren txertakabezala ere erabili ohisa. Sagar kultiba-tua, Malus domestica aurreko espezie-aren eta beste espezie europar etabere ezaugarri bereizleak dira hostoakarinki tomentudunak izatea gainaldean,eta trinkokiago azpialdean, eta gainerahonen sagarrak handiagoak dira etajeneralean gozoak. Historia idattziahasi baino lehenagotik izan da kultiba-tua eta bere fruituak Kreazioko lehengaraien kontakizun bibilkoan azaltzendira.LORATZE: apiril eta maiatzean loratzenda eta sagarrak irail-urrian heltzen dira.ERABILERAK: egurra gogorra etaerresistentea da, kolore arre-arrosaatu-koa, testura fin eta uniformekoa, ongi-leutzen dena, udareondoaren antze-

koa, baina hura baino kalitate txarxea-gokoa. Egur biak erabili izan dira lan-tresnak egiteko, gauzaki torneatu txi-kiak, eta grabatuak eta eskulturak egi-teko. Dena dela, arbola nahiko arraroaizaki, ezinezkoa da eskala handian era-biltzea egura, eta aplikazio lokalbatzuetan geratzen da. Saturako ereegur ona da, ia pagoa bezain ona.Sagarrek garrantzi handia hartu dutegiza elikaduran eta haien muztioarenfermentazioz sagardoa egiten da. Herri-mendikuntzan egosita edo jarabeanerabili izan dira laxante arin gisa.HEDAPENA ETA HABITATA: Europaeta Asiako eskualde epel gehienetandago hedaturik, hainbat hosteoerorko-rren baso-mendel eta soiluneetanhaziz.

SAGARMINASAGARMINA(Malus sylvestris)


197


198

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:landarezaintzan erabiltzen diren saga-rrondo basati gehienak hainbat espe-zieren hibridoak dira, udaberriko lora-ketaren edertasunagatik eta udazke-nean darraizkien fruituengatik kultibatudireneak. Zail izaten da zehatz-mehatzdeterminatzea, baina lorategietan lan-datzen diren gehienak Malus floribun-da Japoniako sagarrondotik datoz,edota Malus spectabilis Txinako saga-rrondotik.Gehienetan, tamaina txikiko zuhaitzakdira, hosto galkorrekoak eta eite heda-tukoak, zortzi edo hamar metrokogaraiera irits dezaketenak. Guztiek dutehostotza koloretsua udazkenean eta

loraketa polita udaberrian, eta kolorebiziko fruituak ematen dituzte udannahiz udazkenean.Hosto bakunak ditu, eliptiko obalatuaketa zerratuak, berde ilun opakuak etabrontze purpurak gazteak direnean.Lore txikiek, kolore arrosa argikoak edopurpurakoak, adarrak estaltzen dituzteudaberriaren hasieran, eta fruitu txikiak,ia esferikoak eta kolore horitik gorrixkaartekoak, udan eta udazkenean ager-tzen dira.Sagarrek garrantzi handia hartu dutegiza elikaduran eta haien muztioarenfermentazioz sagardoa egiten da.Izen generikoa latinetik datorkio, etasagarrondoa esan nahi du.

SAGARRONDO LOREDUNASAGARRONDO LOREDUNA(Mallus everest)


199


200

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGA-RRIAK: zuhaitz txikia edo, altueran 10m artekoa, enbor bihurria eta azalzimurtsu eta zartatua dituena. Landarebasatiak arantzadunak eta adaje kora-pilatsukoak diren arren, landare kultiba-tu eta bertakotuek adar arantzagabeakdauzkate, luzeak eta zuzenak, azallekunekoak eta kolore berde edo gorris-kakoak. Hostoak erorkorrak, bakunak,4-12 x 1,5-3 cm, luzanga-lantzeolatuak, ertzean krenatuak edo zerratuak, ile-gabeak eta pitin bat lustredunak gainal-dean. Loreak binaka, batzuetan bakarka,pedizelo laburrekoak, eta hipantoazabalik kanpanulatua.Fruitua drupa erakoa, aobatua etazapaldua, tomentuduna eta berde gri-seska; mesokarpoa larrukara da etalehortu ondoren endokarpo zurezkotikaskatu egiten da; honek gainazaleansakonuneak eta ildaska irregularrakdauzka eta barnean hazi bat, gozoa etajangarria edo, inoiz, mingotsa.LORATZE: loreak hostoen aurretik jaio-tzen dira, urtarriletik martxora eta frui-tuak abuztu-irailean heltzen dira.ERABILERAK: eskakizun gutxikoarbola da eta benetako interes ekono-mikoa dauka bere produkzioak, horre-gatik gaur egun almendroko-sail berriakugaltzen ari dira haren kiltiborako ego-kiak diren zonetan.Almendrak gordinik nahiz tostatua jatendira etakontaezinak dira pastelgintzan

eta konfiterian dituzten aplikazioak;kosmetikan erabiltzen den almendra-oiloa ere beraietatik atertzen da.Almendra mikatzen amigdalina izenekoglukosido bat daukate, deskonposatze-an azido zianhidrikoa ematen duena,pozoi hain indartsua, ezen uste bait dahaietako hogei aski direla heriotzaekartzeko. Loraketa hain ikusgarriadutenez, ornamentazioan ere kultiba-tzen dira.HEDAPENA ETA HABITATA: jatorrizAsiako erdialde eta hego-mendebalde-koa eta Afrikako iparraldekoa da, bainaaspalditik kultibatzen da Mediterraneoainguratzen duten herrialdeetan.Euskal Herrian sarri kultibatzen dahegoaldeko herenean, klima lehor,eguzkitsu eta negu gogorrik gabekolurretan, izan ere hotz berantiarrekkalte larria ekartzenj bait diote almen-dren produkzioari. Basati bihurtuta ikusliteke ezponda eta bazterretan.

ALMENDRONDOAALMENDRONDOA(Prunus dulcis)


201


202

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAKzuhaitza, altueran 30 m artekoa; enborlodia du eta azala griseska, ia leuna,adinarekin orri papirazeo horizontaletanezkatatzen dena. Adarrakgorakariakedo ia horizontalak, adaskak arre-gorriskak, lisoaak eta ilegabeak.Hostoak erorkorrak, 9-15 x 4,5 -7 cm,obobatu luzangak, akuminatuak, ertze-an krenatu-zerratuak, berde mateakgainaldetik, pixka bat iledunak azpial-dean; pezioloak 2-5 cm luzean eta 2guruin txiki, gorriska eta nabariak, orria-ri lotzen zaion unean.Loreak 2-6ko ginbail eserietan, erama-nez oinean braktea eskariosozko koroabat, eta pedizeloak 2-5 cm-koak; hipan-toa urtzeolatua, goialdean estutua.Fruituak drupa erakoak, biribilduak, 9-12 mm, heldutakoan gorri, beltziskaedo hori-kremakarak arrazen arabera;gozoak edo mingotsoaketa hezurra ia-biribildua,leuna.LORATZE: loreak hosto-ekin batera garatzen diramartxoaren bukaeran edoapirilean eta gereziakmaiatzetik uztailera bitar-tean heltzen dira.ERABILERAK: egurragaztain-kolorekoa edoarre-gorriska, gogora etaastuna da, testura fine-koa, ebanisterian eta tor-nerian estimatua, baina

gutxi balio du busti-lehorretan.Loreak hostoekin batera garatzen diramartxoaren bukaeran edo apirilean etagereziak maiatzetik uztailera bitarteanheltzen dira.Gereziak estimazio handiko mahai-fruta dira eta beren txortenetatik tisanadiuretiko bat ateratzen da. HABITATA: zoru fresko eta gizenetanbizi ohi da, harizti eta pagadietan eta,batez ere, hostoerorkorreen baso mis-toak zaplaztatuz.HEDAPENA: ia Europa osoan, Asiakomendebaldean eta Afrikako iparraldeandago hedatuta. Zenbait ikerleren ustez,Asiako mendebaldekoa izango litzatekejatorriz, baina badaude antzinakogaraietako aztarna arkeologikoakEuropan.Euskal Herrian nahiko usua da isurialdekantauriarrean eta urrituz doa desager-

tu arte isurialde medite-rraneoan.Bere honetatik sortu diragerezi kultibatuen barie-tate ugarietako gehienak.Euskal herrian gereziarenkultiboa erdialdeko zona-ko enklabe freskoetanhedatu da, baina baitaEbroko erriberako urezta-lurretan ere; sarritanPrunus mahaleb erabil-tzen da Txertatzekomentu-oin gisa.

GEREZIONDOAGEREZIONDOA(Prunus avium)


203


204

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAKhosto galkorreko zuhaitz apaingarria,tamaina txikikoa eta adaburu heduta-koa, amar metroko garaiera irits deza-keena.Azala arre purpura eta pitzatua izatendu espezimen helduetan. Hosto baku-nak ditu, alternatuak, obalatuak etadentatuak, apexa puntan bukatua dute-la. Kolore gorri purpura iluna dute,gutxiasko bizia, zein barietatetakoa denarabera.Loraketa goiztiarrekoa, udaberria has-tean, lore zuri txiki batzuk ateratzendira, arrosa-koloreko pipiletan irekitzendirenak, eta denbora laburrean irautendute zuhaitzean, berehala ernetzen bai-tira hostoak. Fruitua biribila da, arantxiki baten tenkerakoa, garratza etakolore gorrikoa.Izen generikoa, prunus, erromatarrekfruitu hezurdunez hornitutako arbolaorori emandako izena da, eta espezifi-koa, carasifera, fruituek gereziekinduten antzagatik ematen zaio. Pissardiibarietateari dagokionez, Pissard lore-zainari zor dio izena hark ekarri bai-tzuen arbola hori Europara.HEDAPENA ETA HABITATA: irangoada jatorriz, eta Pissard lorezain frantse-sak ekarri zuen Europara, XIX.Mendearen bukaeran.Maiz kultibatzen da landarezaintzan,oso hostotza apaingarria baitu, hostoberdeko beste espezie batzuetatik

nabarmentzen duena. Askotan, lerroanlandatua ikusten dugu, beste gerezion-do batzuekin batera.

GEREZI-ARANONDOAGEREZI-ARANONDOA(Prunus cerasifera var Pissardii)


205


206

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAKhosto galkorreko arbola, tamaina ertaine-koa eta eite hedatukoa. Loraketa apain-garria du, eta hogei metroko garaiera iritsdezake berezko habitatean.Azala gris purpura du, eta hostoak, obo-batuak eta dentatuak, puntan bukatuak,gainalde berde bizikoak eta azpialdegris urdinxkoak, tonu hori eta gorrietaramudatzen dira udazkenean. Loraketanabarmena du eta udaberriaren erdial-dean gertatzen da, hostoak ernetzen

diren une berean. Lore txikiak ematenditu, arrosa-kolore oso argikoak, inflo-reszentzietan paratuak. Fruitua gerezia-ren tankerako baia bat da, kolore gorripurpura bizikoa.Izen espezifikoak, Serrulata, hostodenatu edo zerratuei egiten die errefe-rentzia.HEDAPENA ETA HABITATA: egoeranaturalean, Txinan, Korean etaJaponiank aurkitzen ditu garaiera txiki-ko mendietan.

Japoniako gereziondoak Japoniakojatorri hibridoen hautespen bat dira.Han, “sato-zakura” gerezioindoak edogereziondo apaingarriak esaten zaie,fruitu jankizuneko gereziondoei ezbezala.Jatorria zehatz-mehatz mugatzen zaildenez gero, bi espezieren hibridotzatjotzen dira: Japoniako gereziondo hos-tozerratua (Prunus jamasakura) etaJaponiako gereziondo espeziosa(Prunus speciosa).Sato gereziondoak, hibridoak direnezgero, oso kementsuak dira. Horri guz-tiari eransten badiogu ongi jasatendutela hirietako poluzioa, hostotza poli-ta dutela eta loraketa bikaina dutela, ezda harritzekoa horrenbeste erabiltzea

landarezaintzan, hirietako parkeak,kaleak eta lorategiak apaintzeko. EZAUGARRIAK: oso sato karakteristi-koa da, eite estua eta adar tenteakdituelako. Iaia zilindrikoa da, eta zortzimetroko garaiera iristen du.Hosto errorkorrak ditu, estuak, obala-tuak eta oso dentatuak. Ernetzean,brontze-kolorekoak edo kobre-kolore-koak dira; gero, berde ilun bihurtzendira; eta, azkenean, urre-tonu gorrixka-ra mudatzen dira, udazkenean. Loreakbikunak eta arrosa-kolore argikoak dira,antera horikoak, eta lukuetan paratzendira, antera horikoak, eta lukuetanparatzen dira, udaberriaren erdialdean,hostoak baino lehenago edo haiekinbatera.

JAPONIAKO GEREZIONDOAJAPONIAKO GEREZIONDOA(Prunus serrulata)

PRUNUS AMANOGAWAPRUNUS AMANOGAWA


207


208

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:hosto iraunkorreko zuhaitza, tamainatxikikoa. Batzuetan, zuhaixka-eiteaizaten du, eta zazpi edo zortzi metro-ko garaiera irits dezake.Enborra, gehienetan, adarkatua iza-ten du, etahostoak, iraunkorrak etaforma obalaturik lantzeolatura bitarte-koak, handiak ditu, hamabost bat zen-timetro luzekoak, dentatuak eta gogo-rrak, berde ilunak gainaldetik eta osoiletsuak azpialdetik.Loreak, zuriak eta aromatikoak -almendra- usaina dute-, neguan erne-tzen dira, azaroaren bukaeratik urta-rrilera bitartean, eta oso ikusgarriakdira.Fruituak, horixkak eta luku ilupatsue-tan paratuak, ia esferikoak dira, mami-tsuak, gazi-gozoak eta jateko modu-koak, eta oso estimatuak dira marme-ladak, gozokiak eta likoreak egitekoIzen generikoa grekotik datorkio, etaluku iletsua esan nahi du, fruitu-lukuilupatuari erreferentzia eginez. Izenespezifikoak, oker bada ere, jatorrikolekuari egiten dio erreferentzia.HEDAPENA ETA HABITATA: jatorrizTxinakoa, Mediterraneoko zona beroguztian barrena hedatzen da, hangoklimaren kondizioek fruktifikatzekoaukera ematen baitiote, eta 1910aldera ekarri zuten Europara.Gainerako zonetan, apaingarrimoduan kultibaten da, berandu lora-tzeak ematen dion edertasunagatik

JAPONIAKO MIZPIRONDOAJAPONIAKO MIZPIRONDOA(Eriobotrya japonica)


209


210

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAKnormalean lau metroak nekez gaindi-tzen ditu. Berez zuhaiska bada ere,zuhaitz itxura har dezake eta altuerahori gainditu. Baltzutan zurtoin nagusibat desberdindu dakioke, baina norma-lean ditu. Asko adarkatzen den espe-ziea da eta bere adasketan 20mm-rai-noko arantza ugari izaten ditu.Azala grisaska eta pitzatua du. Hostoakerorkorrak dira eta 3-7 lobulo desberdinizaten dituzte. Lore deigarriak, 5 petalozuri edo larrosaz osoturik, hamar loreta-ko lukuloetan eta oso usaintsuak.Fruituak heldu egiten direnean gorrikolorekoak, mamitsuak, forma biribilaeta hezur bakarrekoak dira. Nahiz etadestatzean irintsua den arren janga-rria da.Hosto biribilek haritzaren familiako(Quercus generoa) zuhaitzen batekinerratzera eraman gaitzake, baina Elorrizuriak hostoak txikiagoak, adarretanarantzak eta fruitu eta loreak oso des-berdinak ditu (Crataegus laevigata),ingurune menditsuagoak nahiago ditue-nak eta fruituan bi hezur dituena.Bigarren espezie honen hostoek ertzzerratuak dituzte eta Crataegusmonogyna-k aldiz leunak edo hortz txikibatzuekin.LORATZE: apiril-maiatzean loratzen da.ERABILERAK: hegaztiek euren habiakegiteko, aterpe eta fruituak lortzekoasko erabiltzen duten espezie bat da.

Lurzoru txarrak eusten ditu eta arantza-dun zuhaiska bezala oso erabila da.Bere loreetatik sedagarria den eztia lor-tzen da.HABITATA: hesaki eta sasietan, basokomendel eta soiluneetan bizi ohi da, etaeskualde aridoenetan enklabe freskoe-tan babesten da, ibarbaso eta erreka-bazterretan.Harizti azidofiloan ageri oi diren zuhais-ka espezietako bat da. Harizti-BasoMistoetan ere izaten da, berton basoe-tako argi-guneak nahiago ditu lurzoruidorrak baino. Artadi kantabriarrean ereaurki daiteke baina dentsitate askozbaxuagoan.Heskaietako ohiko espeziea da etabakarra ere izan daiteke. Oso arruntada era naturalan aurkitzen diren Elorriiladak ebakitzea, hesolak egiteko etabertan txarrantxa zintzilikatzeko.Baserri inguruetan mantentzen direnzuhaiska basatien artean aurki dezake-gu espezie hau. Kopurua gutxitu denarren, oraindik ikus daitezke neurri txiki-ko ale batzuk. Ezin daiteke berdinaesan handiak diren ale basatiei buruz,eskasak eta oso puntualki agertzen baitdira.HEDAPENA: Europa, Asia eta Afrikakoiparraldean dago hedatuta eta zenbaitsubespezietan dibertsifikatu da; haieta-ko bat, subespezie brevispina, EuskalHerri osoan aurkitzen da, goimendietan1.500-1.600 m-ko altituderaino.

ELORRI ZURIAELORRI ZURIA(Crataegus monogyna)


211


212

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:sastrakadietan agertzen diren zuhaiskenartean, arantzen presentziak bereiztendu. Behin desberdintzapen hau egindaeta fruitu ematen duten garaian baldinbagaude, bere fruitu ezagunak lagundugaitzake; basarana.Beste elorrietatik desberdintzeko erizpi-dea hostoak izango dira; hosto sinpleakditu (arrosa - landareek konposatuakdituzte) eta ez dira lobulatuak (Crateagusmonogyna-n aldiz bai).8 metroraino altuera lor dezakeenzuhaiska da. Itxura nahasia du eta osoadarkatua. Azala iluna du eta heldutasu-narekin grisaska bihurtzen da. Hostoakerorkorrak, parakera txandakatua etahainbat arantzekin tartekaturik agertzendira. Hosto txiki, lantzeolatu-obatu etaertz zerratudunak dira. Kolore berdeadute eta udazkenean horiska bihurtzendira. Loreek, bost petalozuri dituzte eta hostoakbaino lehenago agertzendira. Adarrean zehar bana-ka ala binaka paratzendira.Fruitua mamitsua du, ezkogeruza batek urdin kolore-ko drupa hau babesten du.LORATZE: udaberrianloratzen da eta fruitua udaamaieran edo udazkeneanheldu egiten da.ERABILERAK: egurra osogogorra eta dentsoa da,horregatik tornuan landu

da, eta herraminten kirtenak egin dira,nahiz eta hezetasun aldaketak ez dituenoso ondo jasaten.Haskaietan oso erabila izan da. Besteespezieekin batera, zein espezie mono-espezifiko bezala, inausketak oso ondoonartu eta gero arin hozitzen delako.Basaranak, gehienetan bigunduak, liko-reak eta xarabeak egiteko erabiltzendira. Ezagunena patxarana daukagu.Patxarana egiteko, anisarekin betekodugun ontzi batean sartu behar ditugubasaranak. Zenbait alditan estali behardute ontziaren oinarria. Honi, kanela,kafe garauak, limoia edota uxuala gehituahal diogu. Geldi utziko dugu, hilabetebatzuk, leku ilun eta hozkirrian, ilargiahilabetean dagoen bakoitzean 2-4 buel-ta emanez. Kontutan izan behar dugufruitu basatien kontrolik gabeko nilketa-ren kaltegarritasuna. Batez ere, norbera-

rentzat hartzeaz gain, auzo-ko edo lagunarentzako erehartzen baditugu.HABITATA: heskai eta sastra-kadietan ugaria. Ugaritasunhau handitzen doa heskaiarenkalitatearekin batera. Zuhaiskahauek garbitu egiten direneinean euren presentziamurriztuz doa.HEDAPENA: Europakoalde gehienetan, Asiakomendebaldean eta Afrikakoiparraldean dago hedatuta.Heskai, sasi eta oroar, lekuirekietan bizi ohi da.

ELORRI-BELTZAELORRI-BELTZA(Prunus spinosa)


213


214

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAKpalmondo biziki komentsua, hogeimetroko garaiera irits dezakeena. Osoadaburu zabala du, eta itxura lodikoenborra. Hostoak konposatuak ditu,akuminatuak eta oso ugariak, koloreberde distiratsukoak.Palmondo askok bezala, zurtoinaak ezzaizkio lodieraz hazten, baizik eta hos-toen oinalde handiez inguratuak geldi-tzen zaizkio; izan ere, zimeldutakoan,enborrari itsasten zaizkio, eta horrekestaldura haritsu bat ematen dio, enbo-rrari benetan den baino lodiago irudia-ratzen diona.Espezie dioika da, eta oso lore txikiakditu, kolore hori arrekoak; metro batbaino luzeagoko multzo zintzilikarietanbiltzen dira, eta apirilean ernetzen dira.Fruituak datil txiki batzuk dira; jatekomodukoak badira ere, zapore gutxidute. Kanarietako Uharteetan, palma-eztia ateratzen dute.Izen generikoa grekozko phoenik hitze-tik datorkio, horrekin izendatzen baitzu-ten datil-palmondoa. Canariensis espe-zifikoak palmondo honen jatorrizkolekuari egiten dio errferentzia.HEDAPENA ETA HABITATA: arrunte-an, Kanarietako palmondoa deitzenzaio, zerren jatorria KanariarUharteetako kostaldean baitu, nahiz etaMediterraneo alde guztian hedatzenden. Aipangarri moduan kultibatzen daeskualde horietan.

KANARIETAKO PALMONDOAKANARIETAKO PALMONDOA(Phoenix canariensis)

FAMILIA: PALMAZEOAK

215


216

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGA-RRIAK: oso palmondo erresisten-tea da, enbor bakarrekoa eta adar-katu gabea, zuntz beltzez estailaeta hosto-txorten dentatuekikoa.Hamabi metroko garaiera iritsdezake.Hosto palmatikonposatuak ditu,ugariak muturreko koma edo moto-tsean. Kolore berde ilunekoak diragainaldean, eta berde urdinxkako-ak azpialdean. Espezie dioikoa da,eta loreak, oso txikiak, horiak etaperfumatuak, panikula zintzilikarie-tan paratzen dira uda-hasieran.Fruitua baia beltz urdinxka bat da,ilarraren tamainakoa.Izen generikoa grekozko trachyseta karpos hitzetatik datorkio, eta"fruitu zimurra" esan nahi du. Izenespezifikoa Robert Fortune botani-kari ingelesari eskainia da, harkekarri baitzuen Europara.

HEDAPENA ETA HABITATA:Txinakoa da jatorriz. Hango mendi-hegaletan hazten da, eta enborrekozuntzak esterak fabrikatzeko erabil-tzen dira. Landarezaintzan, batetik,eresistentzia handiakoa delako kul-tibatzen da, jelateak ere jasatenbaititu, eta, bestetik, apaingarriadelako. Txinako palmondoa ereesaten zaio.

TXUSAN PALMONDOATXUSAN PALMONDOA(Trachycarpus fortune)

FAMILIA: PALMAZEOAK

217


218

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:hosto iraunkorreko zuhaitza edozuhaixka, tamaina txikikoa eta hazkun-de motelekoa. Egoera basatian, hamarmetroko garaiera irits dezake.Enbor zuzena du, azal gris argi eta lisobatez estaila, eta hostoek, oso karakte-ristikoak, dimorfismo nabarmena ageriohi dute: gazteak arantzatsuak dira, etahelduek ertza gutxi-asko arantzagabeadute. Hostoen kolorea berde iluna etaoso distiratsua da, eta oso forma alda-korrak dituzte, eliptikoetatik obatueta-raino.Fruitua, oso karakteristikoa ere, baiabat da, udazkenean umotzen dena etaneguan irauten duena, eta espezimenemeek bakarrik ematen dituzte. Fruituhoriek efektu purgagarriak dituzte, etasubstantzia toxikoren bat daukate. Izen generikoa, Ilex, erromatarrek arte-ari ematen zioten, eta hostoen antzaga-tik erabili zen gorostiarentzaat ere.Espezifikoak, aquifolium, hostoen ertzarantzatsuari egiten dio erreferentzia,eta latinezko acus ""rratza""eta folium""ostoa""hitzetatik dator.Kuriositateen artean, seinalatzekoa dazinegintzako gailurraren Hollywood ize-nak gorostibasoa esannahi duela, etaIlex paraguayensis espezietik ateratzendela Hego-Amerikako "mate" ezaguna.LORATZE: apiriletik ekainera lora-tzen da.ERABILERAK: bere egurra gogorra,astuna eta lantzeko zaila da, tornero

eta ebanistek estimatua. Bere azaletik txoriak harra-patzeko biska egiten da.HABITATA: baso meatz, sastrakadi etaheskai, mendel eta otalurretan bizi ohida, aukeran zoru fresko eta heze ez-kalkareoetan. HEDAPENA: era naturalean, ia Europaosoan, Afrikako iparraldean, AsiaTxikian, Txinan eta Ipar-Amerikan dagohedatua.Euskal Herrian zabalki hedatuta dagoerdiz iparraldetik; basoetan eta haienordezko komunitateetan sakabanatutaazaldu ohi da eta ez du ia inoiz arbola-undata dezenterik eratzen.Pinu-sail landatuen ondoan ere topaditzakegu egoera basatian. Espezieaoso erregresio azkarrean dago egoeranaturalean, asko erabili izan baitaEguberrietako apaingarri moduan.Horregatik, espezie babestua da gauregun, haren fruituak oso garrantzitsuakbaitira hegaztiak neguan elikatzeko.

GOROSTIAGOROSTIA(Ilex aquifolium)

FAMILIA: AKIFOLIAZEOAK

219


220

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:lorezaintzan duten duen zuhaitza. Tamaina txikikoa (10 metrokoa normale-an) eta kono-itxurako adaburuduna, osopreziatua da bere hosto eta fruituen itxu-ra ederragatik.Poluzioa eta kostaldea ongi onartzen.

Hostoak. Iraunkorrak, berde dirdatsuaketa biziak, ertz horidunak, uhin-formakoak,elorri gogorrekin.Azala. Leuna eta lisa. Loreak. Sexukabanandurik, sortetan; zuriak eta oso txi-kiak. Fruituak. Baia-formakoak, taldekagorri biziak.

GOROSTIGOROSTI(Ilex aquifolium aureomarginata)

FAMILIA: AKIFOLIAZEOAK

FAMILIA: RENUNKULAZEOAK

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:zuhaitz eta zuhaisken inguruan nahastuegiten den landare igokaria da.Behealdean zurezko zurtoina izaten dueta 30 metrorainoko altuera lor dezake.Hostoak konposatuak, pinatuak etabehin bakarrik banatuak. Ertz horztunaeta batzutan obatuak. Kolore berde-argiadute eta punta kamutsa.Udan loratzen da zimatan garatzen direninfloreszentzi zuriak emanez. Fruitubitxiak ditu, zabaltzean estilo lumakaraduten akenioak azaltzen dituztenak.Udazken hasieran heltzen da.Fruituak heldu egiten direnean, sailkatze-ko errezak dira, itxura "mardoilotu" eta"ile-harrotua" bait dute. Ile lumakarakluzeera handikoak izaten dira eta sarritanbizi diren zuhaitz edo zuhaiska estaltzendute. Gasteleraz "hierba de los pordiose-ros" izen arruntaz ere ezagutzen da. Izenhonen jatorria badirudi, garai batean

eskaleek hanka eta oinak igurtzeko era-bili zutelako dela. Honela, zaurial eginez,jendea errukitzea eta hauengandiklaguntza ekonomikoa jasotzea lortzenzuten. Badirudi, behin helburua lortutako-an, zerba hostoak jarriz, zauriak senda-tzen zituela.Gizakion ikuspuntutik erabilera gutxikoakdira, erretzeko (ohizkoa ez bada ere) etasaskigintzan baino ez dira erabiltzen.Landare osoak, bereziki hosto hezeeketa zurtoinak azido oleanolikotik etaheredagenikotik eratorritako printzipioaktiboak dituzte. Arriskutsuak dira narrita-garriak diren produktu hauek ukitzeanlarruazalean inflamazio handiak sortzendituztelako, baita irenstean beherakobortitzak ere sor sitzaketelako.HABITATA: gehien bat landa irregularre-tan dauden sastrakadietan (Rubus spp.),baso mugetan eta pinudietako ibarbasoaosatuz agertzen da.

AIHENAAIHENA(Clematis fammula)

221


222

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:elite indartsuko zuhaitza, 15-20 metrorai-no altuera lor dezakeena. Zurtoin biluzia du eta adaburu zabalabaina ez oso dentsoa. Adarrak bihurriakditu, adaska gazteek estipulak eraldaturikdituzte eta arantza formakoak dira.Arantza hauek animali belarjaleen aurre-an babes mekanikoa ematen diete, kimuberriak babestuz.Azala gorri-aerea du eta erretikulo itxura-koa. Hostoek parakera txandakatua dute,erorkorrak eta konposatuak dira. Hostobakoitza 11-25 forma eliptikodun foliolozosoturik dago.Loreak lukuetan taldekaturik daude, kolorezurikoak oso usaintsuak dira eta korolakpinpilipauxa itxura hartzen du. Fruitua leka formakoa, luzeeran 10 cm-takoa eta heldua denean arre kolorekoa da. Hosto konposatuak ditu; folioloek ertzaosoa eta itxura eliptiko nahiko bereizga-rria dute. Hostoa inparipinatua da. Hauda, hostoak beti foliolo terminala du.Hurbiletik behatuta kimu berriek dituztenarantza sendoak ikusi daitezke (akazie-tan ohikoa den ezaugarria.); baina hauenaurrean honek foliolo handiagoak, bana-tuagoak eta gutxiago ere baditu.Sasiakazia itxura oneko zuhaitza da,haziera arinekoa eta ondo hozitzen dena,horregatik ortuen eta lorategien jabeekgustokoa dute. Kontuz ibili behar garalandatu bezain laster ale kopurua handi-tzen bait du eta hau kontrolatu beharradago.LORATZE: udaberrian loratzen da eta

fruitua uda amaieran heldu egiten da.ERABILERAK: bere egurra hesolak egi-teko erabiltzen da, oso erresistenteakdirenak. Hostoak abereentzako eta lore-ak, oso ikusgarriak eta usaintsuak, harajoaten diren erleek eztiari zaporea emate-ko erabiltzen dute. Hala ere, bere interesnagusia ornamentala da, horregatik ekarrizen Estatu Batuetako erdi eta ekialdetik.Loreak usain eta zapore onekoak dira etajangarriak; gainera zuhaitz hau ugariaden lekuetan garrantzi handia dute erleenjanaritarako eta eztigintzarako. Bere arbaazienda-bazka paregabea da.HABITATA: espezie aloctona izanik,Euskal Herriko basoetan ez du asoziaziodeterminaturik, baina ibai ertzetan arruntada. Berton espezie aloktonoen gaineanindar kolonitzaile handia du. Beraz, hal-tzadi eta baso mistoetan arrunta da.Ingurune honetan bere ale kopurua han-dituz doa azkenean espezie bakarra iza-tera heltzen denerarte. Sasiakazia sus-traitik osoondo hozitzen da, horregatikinbaditzaile oso arriskua da.HEDAPENA: estatu batuetako erdialdeeta ekialdekoa da jatorriz, handikEuropan sartua izan zen XVII. Mendean.Bere kultiboa hain izan da hedatua parke,kale eta pasealekuetan, ezen gaur egunsarritan ikusi bait daiteke Europako men-debalde eta hegoalde guztian; basogin-tzan ere egin izan dira saioak berarekin.Ruskal Herrian lurralde guztian azaltzenda mendi garaienak salbu, baina isurialdekantauriarreko haranetan da berezikiusua.

SASIAKAZIASASIAKAZIA(Robinia pseudoacacia)

FAMILIA: PAPILIONAZEOAK

223


224

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:hesakai eta zenbait pinudietakooihanpean sarritan aurkitzen denespeziea da. Alde heze eta ospele-tan hazten da. Gorri kolorekoakdituen kimu eta adaskak, hostoekduten parakera oposatuarekin bateradira ezaugarririk karakteristikoenak.Oso adarkatua den zuhaitza. Orohar, altuera eskasakoa (0,5-1 m),baina 5 metrorainoko altuera lordezakeena.Zurtoin zuzena, azal arrea eta zarta-tua. Adaskak oso bereizgarria dengorri kolorekoak dira, are biziagoa daneguan hostoak jausten zaizkionean(itzaletan daudenean berde koloreahartzen dute).Hostoek parakera oposatua, itxuraaobatu eta punta zorrotza dute.Ertza osoa dute, nerbazio sekunda-rioak arku itxura eta berde koloreadu (azpialdetik glaukoak dira), udaz-kenean gorriska jartzen dira. Hostoerorkorreko zuhaiska da.Loreak, zuriak eta hermafroditakdira. Zima apikaletan kokatzen diraeta pedunkulu luze batek eustenditu.Fruitua drupa globularra da. Ilar beltzbaten antzekoa da baina barneanhezur lodi batekin, ez da janarria.Maiatza eta ekaina bitartean loratzendira eta inoiz udazkenean zehar ere.Fruituak toxikoak dira, goitiak eta

liseriarazoak eraginez. Hala ere,Zozoek eta Birigarroek jaten dituzte,honen sakabanaketa bultzatuz. Azallehor birrindua, zuhaiskaren zerrau-tsarekin batera, zinginarri babesleakegiteko balio du.LORATZE: maiatzean eta ekaineanloratzen da eta zenbait urtetan berri-ro loratzen da udazkenean. ERABILERAK: zuhandorraren egu-rra txuri-arrosa da, oso gogorra etaerresistentea, horregatik tornuan etaherraminten kirtenak egiteko osoerabilia da; sua egiteko ere oso erre-gai ona da. Bere adartxoekin saskiakegiten dira eta kimuak lorezaintzanerabiltzen dira, tutore moduan.Ornamental gisa ere erabilgarria da.HABITATA: Euskal Herriko basonagusi guztietan ageri den espezieada. Hariztietan, ordea eskasagoa daeta agerpen puntualak ditu.HEDAPENA ETA HABITATA:Europako eta Asiako alde gehiene-tan aurkitzen da, basoetako mendeleta soiluneetako sastrakadien osa-gai; berau izaten da gainera soroeneta belardien bazterrean eratzendiren hesietako landare nabarmen-tsuena.Euskal Herrian arrunta da ia lurraldeguztian, mendi garaienetan salbu,eta hegoaldeko mutur aridoeneanibarbaso eta ureztatutako baratzabazterretan babesten da.

ZUHANDORRAZUHANDORRA(Cornus sanguinea)

FAMILIA: KORNAZEOAK

225


226

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:2-4 metrotako altuera izaten duenzuhaiska. Adar ugari, tenteak eta ilegabekoak izaten ditu. Adaskak leunaketa berdeskak, luzetara lau nerbio dituz-te zurtoinaren zeharkako ebaketan itxu-ra karratua ematen dizkiotenak.Zurtoinak azala grisa eta leuna du.Hosto sinpleak ditu eta parakera oposa-tua dute. Itxura lantzeolatua, baina elip-tikoa eta puntan amaitua dute.Gainaldetik kolore berde iluna dute etaazpialdetik disdira gabekoa. Hostoenpezioloa laburra da. Loreena aldiz,luzea. Hauek lau petalo zuri dituzte eta3-4 aletako zima axilarretan kokatzendira.Fruituak heldu egiten direnean pedunku-lo hauek ia ia tente daude.Fruituek larrosa-gorri kolore deigarriaizaten dute eta lau kuskutan banaturikdaude. Kusku hauek zabaldu egitendirenean, haziak ikusgai gelditzen dira;arilo edo haziaren kanpo tegumentuariatxikituta gelditzen zaion exkrezio laran-ja batek inguratuta.Espezie desberdintzeko ezaugarribereizgarrienak; zuhaiska itxura, aran-tza eza, zimatan kokatutako loreak etaparakera oposatua duten hostoak dira.Hostoetan gainaldea disdiratsua etaazpialdea aldiz matea dutela eta itxuralantzeolatu - eliptikoa begiratuko dugu.Hostoen ertza piska bat zerratua da.Fruituak helduta daudenean erizpideargia dira hostoen parakera oposatuaz

gain. Euronymus japonicus oso espeziearrunta da udalerrian, parke eta lorate-gietan asko erabili da. Gure espezieare-kin erratzea da, hosto larrukarak, borobi-lagoak, disdiratsuak eta parakera opo-satukoak bait dira.Landarearen zati guztiak pozointsuakdira. Baiak jan eta 10-12 ordu geroagosortzen da efektua; gorakoak, haluzina-zioak, logurea, eta beste sintomabatzuk, meningitisak dituenaren antze-koak. Hauek, sabaleko odoltsuak etakonbultsio oso gogorrak eragin ditzake,batzutan heriotzaraino. Egin behar denlehendabizikoa sabelaren garbiketa etapurgak hartzea da.LORATZE: maiatzan loratzen da etafruituak udazkenean heldu egiten dira.ERABILERAK: bere egurra txuri-horix-ka eta biguna da, marketeria lanak egi-teko oso aproposa. Garrantzitsua daere, hegaletan egiten duen babes lana.Oso ikusgarria den espeziea da.HABITATA: edozein basotako aldeospeletan hazi daiteke, baina baso hezeeta hosto erorkorrekoak nahiago ditu(haltzadi eta baso mistoak).HEDAPENA: Europako eta Asiako aldegehienetan dago hedatuta eta baso hos-toerorkorretako heskai eta mendeletanbizi ohi da, aukeran zoru fresko eta gize-netan.Euskal Herrian ia lurralde guztian aurki-tzen da, mendi garaienetan salbu, etahegoaldeko muturrean erriberetako ibar-baso ongien egituratuetan babesten da.

BASAERRAMUABASAERRAMUA(Euonymus europaeus)

FAMILIA: ZELASTRAZEOAK

227


228

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:artearen (Quercus ilex) itxura du, bainabere fruitua drupa itxurakoa da eta ezezkurra. Bestalde, hostoak ez dira ezlobulatuak ezta arantzatsuak ere.Karraskiloak hosto larrukarak, gainal-detik berde kolore bizikoak eta nerba-dura oso markatua dutenak ditu.Normalean 3-4 metrotako altuera nekezgainditzen duen zuhaiska; hala ere,inoiz 8 metrotara heldu da. Eite osoaldakorrekoa da, inguruneak edotahabitatak baldintzatzen duena; adaburudentsoa eta adarkatua du edo nanotuaizan dezake. Zurtiona leuna eta griskolorekoa du, urteak aurrera joan ahalazartatu egiten dena. Adaska gazteekazala leuna eta kolore gorriska dute.Hostoak berde ilunak, iraunkorrak,larrukarak eta disdiratsuak dira. Hauenparakera txandakatua da eta azpialdeagainaldea baino argiagoa dute.Loratzea negu eta udaberrian ematenda, lore berdeak, petalo gabeak eta ezoso ikuskorrak dira. Espezie dioikoa da;oin batzuk emeak eta beste oin batzukarrak dira. Fruituak drupa globularrakdira, lehendabizi gorriskak eta gero bel-tzak. Uda-udazkenean heldu egitendira.LORATZE: neguaren bukaeran etaudaberrian loratzen da, eta fruituakudaren azkenaldera edo udazkeneanheltzen dira.ERABILERAK: oso desatsegina denusaina botatzen duen egur gogorradauka. Hala ere, egokia da tornuan

eta ebanisteritzan lantzeko.Ornamentaziorako ere erabiltzen da,baserri giroa emanez.Azalean propietate purganteak dauz-ka eta hostoak eta adarrak astrin-genteak dira beren tanino-aberasta-sunagatik, eta horrela gargarismoe-tan erabili izan dira ahoko eta ezta-rriko gaixotasunak sendatzeko.HABITATA: itsasladetik eta honeningurutik oso arrunta da espezie hau,eite handiko aleak ikusi daitezke.Sasitza eta heskaietan ere agertzen dazuhaiska moduan. Ondo moldatzen dahorma eta eraikin zaharretanHEDAPENA: Mediterraneoaren inguruherrialdeetan zabalki hedatua, edozeintereno-motatan bizi da, hainbat baso-motatako heskai, mendel eta sastraka-dien osagai izanez.Euskal Herrian lurraldearen partegehienetan azaltzen da sakabanatua,mendi garaienetan salbu; eitean etahostoen forman aldakortasun handiaerakusten du.

KARRASKILOAKARRASKILOA(Rhamnus alaternus)

FAMILIA: RHAMNAZEOAK

229


230

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:5 metroko altuera nekez gainditzenduen zuhaiska edo zuhaitz txikia.Euritako itxura izaten du. Adaburu osodentsoa, biribila, altuera txikikoa etaelkarren artean oso hurbil dauden zur-toinen gainean paratzen dena da.Zurtoinaren azala arre-horia, kortxoaeta urteak aurrera joan ahala gero etazartatuagoa da. Hostoak erorkorrak,konposatu inparupinatuak dira; 5-7folioloz osoturik daude. Lantzeolatuak,oinarrian zabalagoak (aobatu-lantzeo-latuak), puntaldean zorrotzagoak etaertz zerratudunak dira. Lore oso txikieta usaintsuak, infloreszentzi apikale-tan garatzen dira. Bost petalo zuri-horidituzte loreek eta infloreszentziakkorinbo motakoak dira.Fruitua baia beltz disdiratsua (batzutangorria), globularra eta diametroz 6-8cm-takoa da. Hosto konposatu inparipinatua du etaosotzen duten folioloak berdinak dira.Zuhaiska itxura du. Honez gaineralore korinboak edota fruituak ere iden-tifikaziorako erizpide dira. Ezponda,heskai eta urbazterretan agertzen da.Badago beste espezie bat, Intsusagorria (Sambucus racemosa) fruitugorriak eta loreak panikuluetan ditue-nak. Loreak panikuluetan dituenean,zurtoinaren altuera desberdinetangaratzen direla eta zenbat eta apikal-deetik hurbilago txikiagoak direla esa-ten ari gara; hau da, itxura piramidaladuela. Korinbotan aldiz, loreak zurtoi-

nean zehar garatzen dira baina altue-ra berdinera heltzen dira, kota lauaosotuz.LORATZE: maiatza eta ekaina bitarte-an loratzen da eta fruituak abuztu irailabitartean heldu egiten dira.ERABILERAK: ibaien bazter etaezponden babesle ona da. Ornamentalgisa eta lorategien probetxurik gabekoaldeen kolonizatzaile bezala ustiatuzhasi dira, bertan hazteko daukan abia-duragatik eta bere lore eta fruituenikusgarritasunagatik. Sendabelarmoduan ere erabilera asko ditu: izer-diarazteko, diuretiko, garbigarri, antiin-flamatorio, antirreumatiko, etab.Adarrak zinginarri erabil dira, norbera-rentzat gainean eramanez eta etxe etakortak gaitzetatik libratzeko ate etaleihoetan jarriz. Ez da komeni freskojatea ezta toxikoak diren S racemosa-rekin ere nahastea.HABITATA: haltzadi KantabriarEutrofikoko, Harizti-Baso Mistoko parteda, eta sahasti, sastrakadi eta basohauen garai erregresiboetan edo kolo-nizatzaileetan ere ager daiteke.Normalean alde eguzkitsuetan edoibaien urbazterretan finkatzen da. Halaere, artadietan ager daiteke baldin etalurzoru sakonak eta hezeak aurkitzenbaditu.HEDAPENA: Europa, Asia eta Afrikakoiparraldean dago hedatuta, zoru freskoeta hezeetan biziz, bereziki erribera,bizkarrune, baso-soilune eta heskaie-tan biziz, bereziki erribera, bizkarrune,

INTSUSA BELTZAINTSUSA BELTZA(Sambucus nigra)

FAMILIA:KAPRIFOLIAZEOAK

231


baso-soilune eta haskaietan.Euskal Hererian arrunta da ia lurraldeguztian, urrituz doa hegoaldeko mutu-

rrean baratza ureztatuetan babestuz,eta falta da mendigoietan, 1.200 m-koaltitudetik gora.

232

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:zuhaitza, altueran 10 m artekoa, ada-buru trinkoduna; baina batzuetanzuhaiska-eitean geratzen da. Enborralodia eta irregularra, eta adarrak lodiaketa luzeoak, oso behetik hasita; azalaia leuna, gris-arreska. Hostoak txanda-katuak, edukiz 2-5 foliolo-pare, koriaze-oak, 3,5 x 3-4 cm, eliptikoak edo subor-bikularrak, ertzean osoak; berde ilunaketa lustredunak gainaldetik eta zurbila-goak azpialdetik.Loreak txikiak, ikusgaitzak, adar etaenborretan jaiotzen diren lukuetanelkartuta, ia beti sexu bakarrekoak oinberean; sepaloak berdeskak edo gorris-kak, korolarik ez; lore arrek 5 estanbreaske, emeek karpelo bakarra eta estig-ma oso irtena.Leka zintzilikaria, luzea, 10-20 x 1,5-2cm, arkatua, mamitsua, berdea hasie-ran, arre-iluna ia-beltza heldutakoan;hasieran zapore gozokoa da eta neguosoan zuhaitz gainean irauten du; berebarnean 10-16 hazi, zapalak, arreak,pulpazko trenkadaz bananduak.LORATZE: uztailetik urrira loratzen daeta fruituak urtebete geroago heltzendira.ERABILERAK: egurra gogorra da,ebanisterian estimatua eta sutarakoona. Bere haziak, kilate deituak, joiaketa botikak pisatzeko erabiltzen zirenaspaldiko garaietan eta hortik etorri dagaurko neurri-unitatearen izena. Azalaeta hostoak taninotan aberatsak diraeta larru-ontzeko erabili izan dira, eta

herri-mendikuntzan astringente gisa;fruituak, ordea, egosita laxanteak dira.Fruitua alimentu handiakoa da etaaziendak bazkatzeko erabiltzen da etagiza elikadurarako ere bai zenbaitgosete-garaitan.HABITATA: Mediterraneoa inguratzenduten lurraldeetan bizi da, berezikikostaldean, klima suabeko lekuetan,oso sentikorra bait da izozteetan.HEDAPENA: aspalditik kultibatua izanda eta ez dago argi bere jatorrizkobanaketa-area; ez dirudi berezPenintsula iberiarrekoa izango zenik,baina gaur egun Mediterraneoko kosta-zirrinda guztian kultibatzen da.Euskal Herrian puntu bakar batzuetanazaltzen da, Bizkaiko kostaldeko zonalehorren eta termofiloenetan, hots,Luzero mendian; zuhaiska-eitea dauka-te eta naturalizatuak dirudite. Populaziomurritz hau galzori larrian dago, suteak,larreko aziendak eta komunikabideberriak irekitzean ikusten den arreta-falta direla medio.

ALGARROBOAALGARROBOA(Ceratonia sililqua)

FAMILIA:KAESALPINIAZEOAK

233


234

HESILAHARRAHESILAHARRA(Rhamnus cathartica)

FAMILIA: RHAMNAZEOAK

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:Zuhaitz txikia, altueran 6-8 m artekoa,eite aldakorra, irregularra eta gutxi trrin-koa duena. Enborreko azala beltziaka,zimurtsua edo zartatua adineko alee-tan. Adarrak hurrunduak, angelu zuze-nean jaioak, sarritan arantzan amai-tuak; arantza hauen oinean askotan bipuja oposatu ateratzen dira Adaskagazteen azala leuna, marroi argia etalentizela handiz hornitua; zehartzean,ulundu egiten dira eta luzetarako aldas-kaz markatu. Begi-ezkatak marroiak,ertzean ziliatuak.Hostoak erorkorrak, txandakakoak,mintzaireak hasieran, gogortuak gero-ra, 3-7 x 1,4 cm, obatu eta eliptiko bitar-tekoak, kamutsak edo kuspidatuak.Loreak 2-8nako faszikulu axilareetan,txikiak, berdeska-horiskak, usain atse-ginekoak; dioikoak edo poligamoak diraeta dute kaliza urtzeolatua eta haren 4gingilak lantzeolatuak. LORATZE: maiatzean eta ekaineanloratzen da; fruituak abuztuan eta iraile-an heltzen dira.HEDAPENA ETA HABITATA: iaEuropa osoan, Afrikako iparraldean etaAsiako mendebaldean zabalki hedatutadago eta bizi ohi da hostozabalen baso-etan edo artadietan, heskai, mendel,ezponda,. Erribera eta erreka-ertzakokupatuz, batez ere zoru harritsu etakalkareoetan.Euskal Herrian lurraldeko parte gehie-netan azaltzen da, salbu mendi garaie-

nak eta hegoaldeko leku aridoenak;dena dela bere banaketak badauzkahutsune nabarmenak ere, oraindik ezbaita da aurkitua izan zenbait lekutan.ERABILERAK: egurra astuna eta harri-tsua da, erreminta-girtenak eta, oro har,pieza txikiak egiteko egokia; gaineraerregai paregabea da eta bere ikatza,errauts oso gutxikoa, oso estimatuazen polbora egiteko.Sustraiko zurak eta azalak koloratzailehori bat daukate, eta azala mendikun-tzan erabiltzen da laxante eta bermifu-go gisa, baina urteetan eduki behar dagordeta erabili aurretik, bere substan-tzia kaltegarriak deskonposa daitezen.

235


236

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:Zurezko landare igokaria, bere kasahazten denean altueran 30 m gaindiditzake, baina nola urtero inausten den,zenbait kultivo.motatan 1 m-raino iristenez den zuhaiska bihurtuta geratzen da.Enborra bihurria eta andarkatua, etaazala lodia eta latza, arreska, luzetarakozirrindetan askatzen dena. Hostoaktxamdakatuak, 5-15 cm, palmatuak eta3-5 gingil sakonetan arrailatuak, izanikhauek beren aldetik ertzean horztunaketa oinean kordatuak; artiledunak azpial-dean eta txorten luzekoak; kiribilak eus-karri batekin tipo egitean haren jiranbildu eta loditu egiten dira. Loreak ber-deskak, txikiak eta ugariak, hosto batenaurrean jaiotzen diren panikula estue-tan; kaliza disko-formakoa, 5 gingil txikizhornitua; 5 petalo, puntuan soldatuaketa lorea irekitzean erortzen direnak,bistan utziz 5 estanbreak. Fruitua bainabiribildua edo eliptikoa, pruinaduna,kolorez aldakorra, horitik beltzera bitar-tekoa; barnean 3-4 hazi.LORATZE: Apiriletik abuztura loratzenda eta lehen mahatsak uztailaren hasie-ran heltzen dira.HEDAPENAETA HABITATA: duela5.000 urtetik hona kultibatua izan damahai-frutatarako eta, batez ere, ardoaegiteko, eta barietate kontaezinak lortudira. Dirudienez, hego Europakoerdialde eta ekialdekoa eta Asiakohego-mendebaldekoa da jatorriz, etahan hasi izango zen, itxura denez, berelandaketa.

Euskal Herrian batez ere isurialde medi-terraneoan kiltibatzen da eta kostaldeatlantikoan ere bai. Sarritan ikusten dabasati bihurtuta trokarte eta erribera-basoetan.Joan den mendaren azkenaldera,intsektu batek, filoxerak, suntsitu zituenEuropako mahastiak, honek mahatsensustraiak erasotzen bait ditu.Hondamendi hain handiaren konpobi-dea barietate emankorrak txertaka jarki-kor amerikarretan txertatzea izan, erabi-liz horretarako Vitis rupestris, Vitis aesti-valis eta beste zenbait espezie; gauregun ere prozedura bera segitzen da etatxertaka hauetako batzuk basati bihur-tzen dira mahasti abandonatuen ingu-ruetan.

MAHATZONDOAMAHATZONDOA(Vitis vinifera)

FAMILIA: BITAZEOAK

237


238

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:zuhaitza, altueran 20 m eta gehiagorairisten da eta adar barreiatuak dauzka,oin adintsuetan adaburu aobatu edogoardasol-formakoa eratzen dutenak.Azala grisa, mehea eta finki pitzatua.Adaskak eta pezioloen oinak gorriskak,,tomentu ilunez estaliak. Begiak txikiak,arre-gorriskak. Hostoak konposatuak,inparipinatuak, luzean 45-60 cm, edukizbakoitzak 13-25 foliolo, 7-12 cm-koak,obal-lantzeolatuak eta luzeki akumina-tuak, ertzean ziliatuak eta oinean 2-4gingil, bakoitza guruin banaz hornituaazpialdean; ilegabeak eta lustredunakgainaldean, eta zurbilagoak eta mateakazpialdean; igutztean kiratsa darie.Loreak sexubakarrak edo hermafrodi-tak, usain txarrekoak bereziki arrak, txi-kiak eta berdeskak, luzean 10-20 cm-ko panikula handietan elkartuta; kalizak5 gingil, 5 petalo aske eta 10 estanbre;pistiloa, aztarna-erakoa lore arretan, 2-5 karpelo-orriz eratua, eramanez bakoi-tzak obulu bana. Fruitua samara-mul-tzoa da eta dauzka karpelo-orriak hain-bat samarra, izanik bakoitza luzatua, 3-4 cm-koa, horiska edo gorriska; berenaldetik, panikula handietan daudeelkartuta.LORATZE: udaberrian loratzen da etafruituak udan heltzen dira.ERABILERAK: egurra horiska, arrinaeta lantzeko erraza da b aina erresis-tentzia gutxikoa; eraikuntzarako etapaper-pasta egiteko balio du

HEDAPENA ETA HABITATA: jatorrizTxinakoa da eta sarri landatzen dakamino-bazterretan, kale eta paseale-kuetan, batez ere ale emeak, usainmotelagoa bait dute. Nahiko errazbihurtzen da basati, eta hala azaltzenda Euskal Herriko puntu askotan,batzuetan herri-nukleo eta errepideeta-tik hurrun.Hazkunde bizkorreko zuhaitza da etasarritan sustraietatik puka berriak bota-tzen ditu arbolatik distantzia handira;gainera ingurune-baldintza guztiz kon-trakoakk ere ongi jasaten ditu.Horregatik, zona aridoak birpopulatze-klo eta terreno ezegonkorrak finkatzekoerabili izan da.

ALIANTOAALIANTOA(Alianthus altissima)

FAMILIA: SIMAROUBAZEOAK

239


240

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:zuhaitz txikia altueran 7 m edo gehixeagoarte haz daitekeena, arantzaduna.Enborreko azala arre-iluna, pixka bat zar-tatua; adaska gazteak oso ezkatatsuak,gris-zilarkarak.Hostoak erorkorrak, txandakatuak, 4-8 x1-2,5 cm luzangak edo linear-lantzeola-tuak, berde-griseskak gainaldetik, ezkatazilarkaraz estaliak azpialdetik.Loreak kandudunak, bakartiak edo 2-3naka, hostoen galtzarbean, hermafrodi-tak edo arrak; kaliza 8-10 mm-koa, turbu-rra, zilarkara, edukiz 4 gingil apikal horibere barnean, 4 estanbre. Fruitua mami-tsua, 10-20 mm-koa, elipsoidea, gorriska-horiska, ezkata zilarkaraz estaila.

LORATZE: maiatzetik uztailera loratzenda eta fruituak abuztutik irailera bitarteanheltzen dira.ERABILERAK: fruituak jangarriak diraeta landarearen jatorrizko lekuan edarialkoholdun bat ere egiten da beraiekin.HEDAPENA: berez Asiako erdialde etahego-mendebaldeko klima epeleko lurral-deetan aurkitzen da. Apaingarritarakolandatua izan da, bere hosto zilarkara etalore usaintsuengatik, eta sarritan bihurtuda basati eskualde mediterraneoan.Euskal Herrian bertakotua aurkitzen da,batez ere, Ebroko erriberaren behekoatalean eta kostaldeko zona termikoene-an, non erabiltzen bait da kale eta jardi-nen apainketan

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:landare igokaria, 6 m-raino luzeko zurtoinbirakagarriak dituena; latza da, ile defle-xuak bait dauzka igotzen duen euskarria-ri itsasteko balio diotenak. Hostoak aurka-koak, txortendunak, obatu kordatuak eta,goialdekoak salbu, palmatilobatuak, 3-5gingil obal-akuminaturekin, ertzean zerra-dun-horztunak. Espezie dioikoa; landarearrek luku adarkatuak dauzkate eta haue-tan lore txiki ugariak, horiskak, bostnsepalo eta estanbre dituztenak.LORATZE: udaldian loratzen da eta frui-tuak udazkenaren hasieran heltzen dira.

OLIBO - ZUMEAOLIBO - ZUMEA(Elaeagnus angustifolia)

LUPULUALUPULUA(Humulus lupulus)

FAMILIA: ELAEAGNACEOAK ETA CANNABAZEOAK

241


242

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:garaiera ertain edo txikiko zuhaitza,altueran 25 m artekoa, adaburu zabaleta oso adartsua duena. Enborra lodiaeta zuzena; honen azala leuna etagris hauskara. Adaska gazteak pubes-zenteak.Hostoak txandakatuak, erorkorrak, 4-15x 1,5-6 cm, lantzeolatu eta obatu-lan-tzeolatu bitartekoak, luzeki akumina-tuak, oinean biribilduak edo kordatuaketa ertzean zerratuak; kolore berde ilu-nekoak eta eskabridoak gainaldean,argiagoak eta pubeszenteak azpialde-an; txorten laburra.Lore txikiak, hermafroditak edo arrak,bakartiak hosto-galtzarbetik jaiotzenden pedizelo luze baten puntan; kalizaerorkorra eta 5-6 sepalo aske, aoba-tuak, bakoitzak oinean lotutako estan-bre bana, bilduz; hermafroditek gainerapistilo bat dute, bi estigma luze diber-genterekin. Fruitua frupa esferikoa. 9-12 mm diametroan, ilegabea, berdeahasieran eta beltziska heldutasunean,hazibakarra; jangarria da,baina hezu-rrak betetzen du ia fruitu guztia.LORATZE: apiril-maiatzean da, fruituakirail-urrian heltzen dira eta zuhaitzeanirauten dute neguan ongi sartu arte.ERABILERAK: egurra trinkoa eta elas-tikoa da, eta horregatik ezaugarri hauekbehar dituzten zenbait gauzakietarakoerabiltzen da: upelgintzan, sarda etaarraunak egiteko, etab- Honen hostoakere erabiltzen dira aziendak neguan

bazkatzeko, gainera jardin-gintzarakozuhaitz paragabea da bere eite bikaineta bizi-luzetasunagatik, 500 urtetikgora bizi bait daiteke.HABITATA: arro mediterraneoan, klimaleuneko eskualdeetan bizi da, edozeinsubstratu onartzen du baina atseginzaizkio zoru fresko, arinak eta harkai-tzetako arrailetan ere aurki daiteke. HEDAPENA: Nafarroa eta Arabakohegoaldeko muturrean aurkitzen da etaisurialde mediterraneoan sarritan lan-datzen da apaingarri gisa, aldizkabasati bihurtuz.

ALMEZAALMEZA(Celtis australis)

FAMILIA: ULMAZEOAK

243


244

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:zuhaitza, altueran 20 m artekoa, ada-buru piramidal zabala eta adar patente-ak dituena; enborra zuzena,. Eta harenazala zartatua; adaska gazteak arre-gorriskak, pixka bat iledunak puntan.Begiak lodiak, konikoak, glabroak, lis-katsuak, ezkata berdeskaz estailak.Hostoak inparipinatuak, edukiz 6-9foliolo-pare 3-8 cm luzekoak, luzan-gak, ertzean zerratuak, berde biziaketa glabroak gainaldean eta zurbila-goak eta pubeszenteak azpialdetikgaztetan, gerora glabroak.Loreak 16-18 mm diametroan; sepa-loak triangeluar luzatuak, petaloakzuriak, 5 estilo. Fruitua oboboideaedo piriformea, 2 cm edo gehiago-koa, berde-griseska edo arreska, len-tizela ikuskorrez hornitua, zaporegozokoa eta zelula petreo askoa.LORATZE. Apiriletik ekainera lora-tzen da eta fruituak urritik azarorabitartean heltzen dira.ERABILERAK: bere egurra osogogorra da, gorri arreska, tailatzekooso egokia eta tornerian eta erremin-tak egiteko preziatua. Fruituak gozo-ak, baina astringenteak, izaten diraoso helduta daudenean, eta gosegarai batzuetan giza elikaduran erabi-li izan ziren; edari bat ere egiten zenhaiekin, sagardoaren antzekoa, bainagaur egun ohitura hauek galdutadaude.HABITATA ETA HEDAPENA:

eskualde mediterraneoaren inguruanbizi da eta aspalditik kultibatua izan dafruituengatik eta ornamentaziorako.Euskal Herrian han-hemenka azaltzenda erkamezti eta karraskaletan; berekultiboa galdu den arren, sarritan ikusdaiteke herri inguruetako ezponda etaheskaietan basati bihurtua.

GURBEAGURBEA(Sorbus domestica)


245


246

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGA-RRIAK: zuhaitz txikia edo tamainaertainekoa, 15-20 m arte hazten dena,normalean 10 m-tik pasatzen ez badaere, adaburu aobatu edo luzanga-biri-bildua eta azal leun griseska dituena.Adaskak ere griseskak eta begiakpubeszenteak, gutxi edo ia batere ezliskatsuak. Hostoak txandakatuak,konposatuak, inparipinatuak, edukiz,5-8 foliolo-pare eta bat muturrean,denak luzangak, 2-7 cm, ertzeanzerratuak, pixka bat pubeszenteakgaztetan, berde mateak gainaldeaneta argiagoak azpialdean.Loreak korinbo terminaletan, diame-troan 8-10 cm, oso usaintsuak, obulu-tegi inferoa 5 sepalo deltatuz koroa-tua, petaloak zuriak eta 3-4 estilo, ten-teak. Fruitua pomoa da, baia batenitxurakoa, ia-biribildua, diametroan 7-10 mm. azal gori leunekoa.Neguaren parter handi batean zuhaitzgainean geratzen dira, mordoska osoikusgarrietan, beren pisuarekin ada-rrak piska bat kurbatuz, eta osogarrantzikoak dira hegazti fruitujaleennegu-mantenurako.

LORATZE: maiatzetik ekainera lora-tzen da fruituak irailetik urrira bitarteanheltzen dira.

ERABILERAK: egurra zuria edo zuri-

gorriska da, trinkoa eta erresistentea,eta bere gogortasunagatik marruska-dura asko jasan behar duten piezeta-rako erabili izan da. Azalean eta hos-toetan tanino ugari dauka eta larruakontzeko erabili izan dira; fruituek eretanino asko dute eta C bitamina, etahorregatik astringenteak dira etaantieskorbutikoak; Europako iparral-dean mermelada eta vodkaren osagaiden pattar bat egiten da haiekin. Berelore eta, bereziki, fruituetan daukanbalio ornamentalarengatik parkeetaneta kale-ertzetako arbola-ilaratan kul-tibatzen da.

HEDAPENA ETA HABITATA:Europako partetik gehienetan etaAsiako iparralde eta mendebaldeanaurkitzen da banatuta, zenbaitsubespezietan dibertsifikaturik.Hostoerorkorren basoetan barreiatu-ta bizi ohi da, adibidez, pagadi etahariztietan, ale banakatan edozuhaitz-unada txikiak eratuz; baitaere ikus daiteke klima hezeko zone-tan harkaiztegietara igota. Karegabeko zoruak dira bere gustokoe-nak. Euskal Herriak eragin atrlantikokozonan aurkitzen da, es oso ugari, etaurriagotuz doa hegoalderantz, klimamediterraneoaren eragin gogorrekolekuetan erabat desagertuz.

OTSALIZARRAOTSALIZARRA(Sorbus aucuparia)

FAMILIA ERROSAZEOAK

247


AURKIBIDE

Larizio Pinua (Pinus nigra) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .18

Itsas pinua (Pinus pinaster) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .20Intsini pinua (Pinus radiata) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .22

Pinazi pinua (Pinus pinea) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .24Pinu gorria (Pinus sylvestris) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .26Aleppo pinua (Pinus halepensis) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .28Izei gorria (Picea abies) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .30Izeia (Abies alba) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .32Kaukasoko izeia (Abies normanniana) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .34Himalaiako zedroa (Cedrus deodara) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .36Atlasko zedroa (Cedrus atlantica) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .38Laritza (Larix decidula) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .40Nekosta (Cupressus sempervirens) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .42

Monterreyko nekosta (Cupressus macrocarpa . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44Lawson nekosta (Chamaecyparis lawsoniana) . . . . . . . . . . . . . . . . . . .46Ipar-orrea (Juniperus comunis) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .48Tuia (Thuja occidentalis) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ..50Haritz kanduduna (Quercus robur) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .52Haritz kandugabea (Quercus petraea) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .56Zingira haritza (Quercus palustris) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ..58

Artea (Quercus ilex) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .60Artelatza (Quercus suber . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ..62Ekametza (Quercus faginea) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .64Ametza (Quercus pyrenaica) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ..68Pagoa (Fagus sylvatica) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .70Gaztainondoa (Castanea sativa) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .72Intxaurrondoa (Juglans regia) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .76Lizar arrunta (Fraxinus excelsior) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ..80Olibondoa (Olea europaea) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .84Gautxu hostoestua (Pyllirea latifolia) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .86Japoniako ligustroa (Ligustrum japonicum) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .88Ligustrum ovalifolium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .88Zumar hostozabala (Ulmus glabra) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ..90Zumar hostotxikia (Ulmus minor) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .92Hagina (Taxus baccata) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .94

249

Pikondoa (Ficus carica). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .96Urkia (Betula alba) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .98Urritza (Corylus avellana) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .100Haltza (Alnus glutinosa) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .102Xarma (Carpinus betulus) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .104Makala (Populus nigra) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .106Italiako makala (Populus nigra italica) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .108Lertxuna (Populus tremula) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .110Zurzuria (Populus alba) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .112Zume negartia (Salix babylonica) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .114Ahuntz-sahatsa (Salix capea) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .116Zume zuria (Salix alba) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .118Txinako sahats bihurritua (Salix matsudana) . . . . . . . . . . . . . . . . . .120Sahats iluna (Salix atrocinera) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .122Zume hauskorra (Salix fragilis) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .124Ezki Hostozabala (Tilia platyphyllos) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .126Ezki ilauntsua (Tilia tormentosa). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .126Ezki hostotxikia (Tilia cordata) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .128

Ezki zilarkara (Tilia tormentosa) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128

Astigar zorrotza (Acer platanoides) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .130

Astigar arrunta (Acer campestre) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .132

Eihar opalus (Acer opalus) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .134

Negundo astigarraga (Acer negundo) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136Astigar gorria (Acer rubrum) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136Astigar zuria (Acer pseudoplatanus) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .138Indigaztainondoa (Aesculus hippocastanum) . . . . . . . . . . . . . . . . . .140Erramua (Laurus nobilis) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .142Gurbitza (Arbutus unedo) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .144Arkaitza (Acacia dealbata) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .146Japoniako sasiakazia (Sophora japonica) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148Judasen arbola (Cercis siliquastrum) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150Laranjondoa (Citrus sinensis) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .152Tamariza (Tamarix gallica) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .154Sekuoia erraldoia (Sequoiadendron giganteum) . . . . . . . . . . . . . . . .156Zingira-Nekosta (Taxodium distichum) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .158Platano arrunta (Platanus acerifolia) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .160

250

Ginkgoa (Ginkgo bilboa) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .162Indimitrea (Legerstroemia indica) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .164Tutu/eskuila (Callistemon sp) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .164

Siriako arrosa (Hibiscus syriacus) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .166Irasagarrondoa (Cydonia oblonga) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .166

Kamelia (Camelia japonica) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .168Legeltxorra (Pistacea lentiscus) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .168Ameriketako katalpa arrunta (Catalpa bignioides) . . . . . . . . . . . . . .172Tulipa-arbola (Lirodentron tulipifera) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .174Magnolia (Magnolia grandiflora) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .176Soulange magnolia (Magnolia soulangeana) . . . . . . . . . . . . . . . . . . .178Intxaur beltza Juglans nigra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .179

Estorake arbola (Liquidambar styraciflua) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .180Pertsiako parrotia (Parrotia parrotia) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .182Heriotzorria (Nerium oleander) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .184Ahuntzadarra (Pistacea terebrinthus) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .186

Eukalitu (Eucalyptus globosus) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .188Ezpela (Buxus sempervirens) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .190Udareondoa (Pyrus communis) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .192Txinako udareondoa (Pyrus calleryana) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .194Sagarmina (Malus sylvestris) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .196Sagarrondo loreduna (Mallus everest) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .198Almendrondoa (Prunus dulcis) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .200Gereziondoa (Prunus avium) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .202Gerezi-aranondoa (Prunus cerasifera) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .204Japoniako gereziondoa (Prunus serratula) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .206Prunus amanogawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .206Japoniako mizpirondoa (Eriobotrya japonica) . . . . . . . . . . . . . . . . .208Elorri zuria (Crataegus monogyna) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .210Elorri-beltza (Prunus spinosa) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .212Kanarietako palmondoa (Phoenix canariensis) . . . . . . . . . . . . . . . . .214Txusan palmondoa (Trachycarpus fortune) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .216Gorostia (Ilex aquifolium) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .218Gorosti (Ilex aquifolium aureomarginata) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .220Aihena (Clematis fammula) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .220Sasiakazia (Robinia pseudoacacia) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .222

251

252

Zuhandorra (Cornus sanguinea) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .224Basaerramua (Euonymus europaeus) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .226Karraskiloa (Rhamnus alaternus) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .228Intsua beltza (Sambucus nigra) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .230Algarroboa (Ceratonia siliqua) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .232Hesilaharra (Rhamnus cathartica) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .234Mahatsondoa (Vitis vinifera) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .236Aliantoa (Alianthus altisima) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .238Olibo zumea (Elaegnus angutifolia) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .240Lupulua (Humulus lupulus) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .240

Almeza (Celtis australis) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .242Gurbea (Sorbus domestica) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .244Otsalizarra (Sorbus aucuparia) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .246Bibliografía . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .256

253

AUTORES VARIOS, A world geography of forest resources, TheRonald Press Company, New York, 1956.CAPPELLETTI C., Trattado di botanica, vol. I: Morfología, Fisiologia,Fitogeografia; vol. II: Sistematica, Torino, 1967.CLARASÓ N., Los árboles cultivados, Gili, Barcelona, 1958.CORE E., Plant taxonomy, Prentice-Hall, Inc., Englewood Cliffs,1955.DALLIMORE W. Y BRUCE JACKSON A., A handbook of coniferae,Arnold, London, 1954.DARRAH W., Principles of paleobotany, The Ronald Press Company,New York, 1960.DEBAZAC E. F., Manuel des conifères, Louis-Jean, Gap, 1964.FONT QUER P., Diccionario de botánica, Labor, Barcelona, 1935;Historia Natural, t. III, Botánica, Galllach, Barcelona, 1936.FOWELLS H. A., Silvics of forest trees of the United States, ForestService, Washington, 1965.FRISCH K. VON., Der farbensinn und Formensinn der Biene,Zoolog. Jahrb., vol. 35, 1914; Über den Geruchssinn der Biene,Zoolog. Jahrb., vol., 37, 1919; Zur Streifrage nach dem Farbensinnder Bienen, Biol. Zentralbl., vol. 39, 3; Über die Sprache der Bienen,Zoolog. Jahrb., vol. 40, 1923. GAUSSEN H., Les Gymnospermes actuelles et fossiles, fasc. VI,gen. Pinus, Faculté des Sciences, Tolosa, 1960.GIORDANO G., I legnami nel mondo, Ceschina, Milano, 1964.GÖKMEN H., Forest trees and shrubs in Turkey, Harita GenelMüdürlügü, 1962.GOLFARI L., Exigences climatiques des conifères tropicaux et sub-tropicaux, Unasylva, 68, Roma, 1963.HESS C. Exper. Unters. Über den angeblichen Farbensinn der

BIBLIOGRAFIA

254

Bienen, Zoolog. Jahrb., vol. 34, 1913; Munch. med. Wochenschr., nº27, 1914; Arch. f. l. ges. Physiol., vol. 163, 1916.HESS C., KÜHN A. Y POHL R., Dressurfahigkeit der Bienen aufSpektrallinien, Die Naturwissenschaften, IX, 1921.HILL B., OVERHOLTS L., POPP H. Y GROVE A. JR., Botany, MacGraw-Hill, New York, 1960.KRÜSSMANN G., Die Nadelgehölze, parey, Berlin, 1955.LAWRENCE G., An introduction to plant taxonomy, Macmillan, NewYork, 1956.MESCLANS F., Guia per a conèxer els arbres, Cent. Excur. Cat.,1958.MONDINO G. P., Note sull’ecologia delle conifere messicane, N.Giorn. Bot. Ital., 68, Firenze, 1961.MORANDINI R., Note sui pini messicani, Publ., Stazione sper. Selv.,Firenze, 1964.PARDÉ L., Les conifères, La Maison Rustique, Paris, 1955.PEATTIE CULROSS D., A natural history of western trees, HoughtonMifflin, Boston, 1953.PIGNATTI S., Fitogeografia (en Cappelletti C., Trattato di botanica,vol., I: Morfologia, Fisiologia, Fitogeografia), Torino, 1967.SÁNCHEZ MONGE E., Fitogenética, Salvat, Barcelona, 1955.SAPPA F. Y TOSCO U., Le piante e la loro vita, vols I y II, Novara,1961 y 1963.SAPPA F., Contributo all’interpretazione della vegetazione deiMonegros, Allionia, Torino, 1954.SCOTT C. W., Le pin de Monterey (Pinus radiata D. Don), FAO,Roma, 1962.STRASBURGER E., Tratado de botánica, trad. O. de Bolós, Marín,Barcelona, 1960.Tonzig s., Elementi di botanica, Ambrosiana, Milano, 1956.TORTORELLI L., Maderas y bosques argentinos, ACME, BuenosAires, 1956.ZANONI G., Problemi e metodi della botanica sistematica, Pubbl. Ist.Univ. di Magistero, Genova, 1965.

255

Fernando Pedro Pérez naturalista eta argazkilari bilbotarra da;hamabost urtetik gora eman ditu Euskal Herriko fauna autokto-noa ikertzen.

Galzorian dauden Espezieen Defentsarako Elkartearen sortzailea etalehendakaria da; naturaren babeserako euskal elkarte hori 1990. urteansortu zen eta 1996. urtean herri onurakoa zela adierazi zen. Haren burudela, Fernandok, kazetariak, herpetologo eta naturalista taldea zuzen-tzen eta koordinatzen du landa-azterlanak egiten; horrez gainera elkar-teak zoologia eta naturaren babesari buruzko euskal aldizkari bakarraargitaratzen du. Naturaren ahotsa: bi hilez behin plazaratzen da 1992azgeroztik.Fernando Pérezek liburu batzuk argitaratuak ditu (“Euskal HerrikoMarrazoak eta Arrainak”, “Euskadiko Anfibioak”, “Euskal HerrikoUgaztunak”, “Euskal Herriko Sugeak”, “Euskadiko Muskerrak,Sugandilak eta Apoarmatuak”, “Euskadiko Hondartzak”, “UrkiolakoParke Naturala, Fauna eta Flora”, “Urdaibaiko Itsaspeko Fauna etaFlora”, “Biotopo Babestuak” eta “Euskadiko Gaueko Harrapariak”, Egilea eguneroko lanera eta bizitzera bultzatzen duena Euskal Herrikofauna ezagutarazi nahia da, euskaldunek maite izan dezaten eta irau-narazten lagun dezaten.

256

1 -Euskal Herriko Kostaldeko Marrazoak eta Arrainak.

2 -Euskadiko Anfibioak.

3 -Euskadiko Gaueko Harrapariak.

4 -Euskal Herriko Sugeak.

5 -Euskadiko Muskerrak, Sungadilak eta Apoarmatuak.

6 -Euskadiko Hondartzak.

7 -Euskal Herriko Ugaztunak

8 -Euskal Herriko Biotopo Babestuak.

9 -Urdaibako Itsaspeko Fauna eta Flora.

10 -Gorbeiako Parke Naturala, Fauna eta Flora

11 -Euskal-Herriko Eguneko Harrapariak

12 -Urkiolako Parke Naturala, Fauna eta Flora

IRAUNGITZEKO ZORIAN DAUDEN ESPEZIEAK DEFENDATZEKO ELKARGOA

A.D.E.V.E.

euskal herriko zuhaitzak

Documents