180

tximiniari arreta jartzeko garrantziaz ohartarazi dute

ALEA 3

1802019-02-01 ostiralaazaleko irudia: arabako foru suhiltzaileak

Kultura eta Hizkuntza Politika Sailak (Hizkuntza Politikarako Sailburuordetzak) diruz lagundua

Bultzatzaileak laguntzaileak

argitaratzailea arabako alea komunikazio taldea zuzendaria aritz Martinez de lunaerredakzioa anakoz amenabarMirian biteriesti lanaoestitxu ugarteJuanma Gallegokomertzialaerlantz andainprentaGertu inprimategia

tirada: 2.100 ale

egoitza nagusia eskola kalea 10, 7.bulegoa01001 Gasteiz (araba)tel.: 945 71 60 09info@alea.eus

PuBlizitatea publizitatea@alea.eus tel.: 695 63 28 62

harPidetza harpidetza@alea.eustel.: 945 71 60 09

lege gordailua: Vi-32-2015issn: 2386-8961

aleak ez ditu bere gain hartzen iritzia sailean edo bestelako orrialdeetako kolaboratzaileek adierazitako iritzien erantzukizunik.

asteko kolaboratzaileak: aintzane urrutia, txema ramirez de la Piscina, emaize eta igor Muñoz.

4 sakonean. etxeetako tximiniak garbi izatearen garrantzia.

8 Protagonista. edurne urrestarazu eta Josu ozaita antropologoak.

12 iritzia. 'oreka', aintzane urrutia.

13 iritzia. 'esparruak', txema ramirez de la Piscina.

14 sarean. #Venezuela.

15 gutuna. Maccabi, gerra makineriaren kate-maila.

16 gizartea. eztabaida piztu da salburuko basurdeen harira.

17 Politika. oier Gomezen heriotza salatzeko mobilizazioak deitu dituzte.

19 esanak eta datuak.21 laburrak.22 kultura. abel enbeita: 'zenbait zertzelada'.

24 gizartea. boilur beltza, arabako basoetako harribitxia.

26 sexualitatea. emaize.

27 musika. igor Muñoz.

28 gure bazterrak. arriano.

29 irakurleen txokoa.30 agenda.

Aurkibidea

4 ALEA

Neguan, su baxuak edo salamandra berogailuak martxan hasten direnean, alarma gorria pizten da Arabako suhiltzaileen parkeetan. Tximinietako mantenu falta izan ohi da etxebizitzetan jazotzen diren suteen arrazoi nagusia, eta hala islatzen dute Arabako Foru Suhiltzaileek emandako datuek: urtean, herrialdeko etxeetan gertatzen diren suteen %60 tximinietan hasten

dira. Suak esku artetik ihes eginez gero, larriak izan daitezke kalteak, teilatuaz gainera etxe osoa kiskali baitaiteke. Are larriagoa norbait hilik suertatuz gero. Tximiniak piztutako sute baten ondorioz Araban jazo den azken ezbehar hilgarria 2015an izan zen, Tuestan.

Javier Garcia Reina Arabako Suhiltzaileen buruak zehaztu duenez, bi arrazoirengatik sortzen dira suteak tximinietan: batetik, hodia gaizki eraikita dagoelako, eta bestetik behar bezalako mantenua egiten ez delako. "Arazoa izan daiteke hodia eraikita egotea material erregaietatik gertu –egurrezko habeak edo altzariak–, eta isolamendurik gabe; alegia, eraikuntza arazo bat izatea". Hartara, etxea berria izateak ez du sutea izateko arriskua ekiditen: "Azken sutea aurrefabrikatutako etxe batean izan da, bi urtekoa. Tximinia etxebizitzak inguratuta zegoen, ez zen paretaren kontra jartzen den hodi horietako bat; eta harri-zuntza soilik hodiaren zati batean zuen, beste batean isolamendua falta zitzaion".

Bestela ere, obrakoak, metalikoak edo fibrozementuzkoak diren hodiak ondo garbitzen ez badira, su har dezakete. "Muturreko tenperatura aldaketa dagoenean, adibidez, hodiak pitzatu daitezke, edo materia erregaiak atxiki daitezke tximiniaren barnealdean, eta su har dezake. 300 edo 400 graduko tenperaturara igo daiteke kea tximinian, eta suak hodia barrutik hartzen badu 1.000 gradura igo

Tximinietan pizten dira etxeko suteakarabako etxebizitzetan jazotzen diren suteen %60 tximinietan pizten dira; tiroaren mantenu falta eta eraikuntzako akatsak izan ohi dira arrazoi nagusiak. tximinia urtero garbitzea eta etxean ke-detektagailu bat jartzea dira foru suhiltzaileek gomendatzen dituzten neurriak; bizitza salbatzeko modurik samurrenak.

testua: estitxu ugarte lopez de arkaute. argazkiak: arabako Foru suhiltzaileak.

ALEA 5

Suak teilatua hartzen duenean teila guztiak kendu behar dituzte suhiltzaileek, eta erretako zur guztia moztu.

daiteke. Azpiegitura gehienak ez daude prest tenperatura hori jasotzeko", argitu du suhiltzaileak.

Hortaz, negua iritsi aurretik tximiniaren mantenua eta berrikusketa egitea gomendatzen dute Arabako Foru Suhiltzaileek. Reinaren esanetan, aukera desberdinak daude herritarren esku. Aukera bat da kedar-garbitzaileari deitzea. Egun, bakarra dago Araban, eta, Reinaren esanetan, oso ondo funtzionatzen du. Garbiketa fisikoa egiten du Matthias El Desollinadorek; tximiniaren goiko aldetik eskuila bat sartzen du, eta karrakatu egiten du barnealdea. "Bizitza osoan egin da horrela. Lehen kateekin egiten zuten edo nikelezko belakiekin".

Bigarren aukera bat da metodo kimikoak erabiltzea, alegia saltokietan dituzten tximiniak garbitzeko egur-puskak erostea; hauek erretzen direnean tximiniaren barruko zikinkeria altxatu egiten dute.

Kontuz erretzen denarekinHalaber, su baxuan edo salamandran zer erretzen den zaindu behar da. "Egur ona erretzen baldin badugu, haritza edo artea, oso hondar gutxi sortuko da, eta ez dugu tximinia hainbeste zikinduko. Aldiz, erretxinadun egurra erretzen badugu, edo, are okerrago, laminatuzko egurra edo bernizaturiko altzari zaharrak erretzen baldin baditugu, erreakzio kimiko oso arriskutsuak sortu daitezke".

Tximiniaren hodia garbi mantentzearekin batera, ke-detektagailu bat etxean instalatzea da, Arabako suhiltzaileen buruaren ustez, segurtasuna bermatzeko ezinbesteko urratsa. "Ni izan naiz suteetan Araban, hildakoekin; detektagailua egon izan balitz jendea bizirik egongo zen –nabarmendu du Reinak–. Ke-detektagailua oso

6 ALEA

Sakonean

garrantzitsua da, ez bakarrik tximinien suteak ekiditeko, baizik eta etxeetan jazotzen diren sute gehienak saihesteko". Gainera, gailu sinplea eta merkea da, zortzi eta hamar euro artean dago salgai, eta, gaur egun, hamar urterako balio duen detektagailu bat ere saltzen ari dira, hogei euroan. "Kea dagoela antzematen dute zuk konturatu baino lehen; hortaz, aukera ematen dizu suhiltzaileak berehala deitzeko".

Aberia txikiaIzan ere, tximinian arazoak dauden susmoa izanez gero, 112 telefonora lehenbailehen deitzea da kalteak murrizteko modurik eraginkorrena. Ke handia dagoenean etxean, erre usaina, kea behar ez den lekutik ateratzen bada, suhiltzaileak ohartarazi behar dira. "Sute hasiberri bat kontrolatzea erraza da, hiru metro koadroko teilatua garbitzearekin nahikoa delako, baina esku artetik ihes egin dienean... batzuetan teilatua eta etxea bera ere erretzen dira. Zanbranan, adibidez, iragan abenduaren 24an jazo zen sutean, bi etxebizitza goitik behera erre ziren. Teilatua kolapsatu zen, eta etxeen gainean erori zen".

Sute txiki batean, gainera, errazagoa da deskubritzea non dagoen ke-ihesa, eta matxura handia egin gabe itzali daiteke. "Mahukaren puntan bola bezalako bat jartzen dugu, zulo txiki asko dituena, eta tximiniaren barrualdea langartzen dugu; modu horretan hodia hoztu egiten dugu eta oso ur gutxi erabilita sua amatatzen dugu".

Sutea handiagoa denean, berriz, teilatuaren gainetik ura bota behar dute ezinbestez suhiltzaileek. Gainera, teilatuaren azpitik ondulinea baldin badago, urak ez du sutea itzaltzeko balio, eta teila guztiak kendu eta gero ondulinea bera ere kendu behar da, azpian zer dagoen ikusteko. "Moztu behar da erreta dagoen zur guztia, eta soilik osorik dagoen zura utzi; gori dagoen zatiren bat uzten baldin badugu, berriro piztu daiteke sua edo erretzen jarraituko da, egunetan edo asteetan. Gertatu daitekeen txarrena da alde egitea, eta ordu batzuk geroago itzuli behar izatea sutea berriz piztu delako".

Gomendioak

Oinarrizko arauak jarraituta suteak ekidin daitezke.

Sua eta kea ez zabaltzeko:

• Su baxu irekia baldin baduzu, jarri pantaila bat, eta ez utzi sua jaramonik egin gabe.

• Garbi mantendu tiroa.• Ez utzi umeak ondoan

jolasten.• Denbora luzez itzalita

egon bada, ziurtatu tiroa ondo dagoela.

• Ez jarri arropa lehortzen.

• Kendu errautsak soilik itzalita dagoenean.

Tximiniaren ingurua zaindu:

• Ziurtatu bero eroaleak ez diren materialekin inguratuta dagoela.

• Jarri su-itzalgailuak.• Ez erabili likido sukoiak

sua pizteko.

Tximinia garbi mantentzeko:

• Ez erabili tximinia zaborra, paperak edo hondarrak erretzeko.

• Garbiketa sakona egin urtean behin edo bi urtean behin.

• Aldizka garbiketa kimikoak egin.

• Egur lehorra erabili (bi urte baino gehiago duena), eta inoiz ez laminatuzko edo bernizatutako egurra.

Tuestako sutean 62 urteko gizon bat hil zen, 2015. urteko abenduan. EITB

ALEA 7

Eraikinetan (etxebizitzak, lonjak, garajeak) azken bi urteetan jazo diren sute guztiak biltzen dira koadroan. Horietatik %60 inguru tximinietan piztutako suteak dira. ARABAKO FORU SUHILTZAILEAK.

Araban aitzindaria den zerbitzua martxan jarri zuen Gaubeako Udalak 2016. urtean: 65 urtetik gorako bizilagunen etxebizitzetan kea detektatzeko gailuak instalatu dituzte, eta bi urtean behin tximiniaren berrikusketa eta garbiketa egiteko programa abiatu dute. Juan Carlos Ramirez Escudero alkateak azaldu duenez, Tuestan 2015. urteko abenduan jazotako sute hilgarriaren ostean erabaki zuten programa martxan jartzea. "Tuestako sutea jazo ondoren, pentsatu genuen adinekoen etxebizitzetan segurtasuna bermatzeko

neurriak hartu behar genituela".

Hortaz, 2016. urtean, uda partean, kedar-garbitzaileari deitu zioten, lehenbiziko aldiz, eta Udalean izena eman zuten bizilagunen tximiniak garbitu zituen. "Garbitzaileak esan zigunez, erretzeko zorian zeuden hainbat tximinia aurkitu zituen; milimetro bat ere ez zitzaiela libre geratzen, hondakinez gainezka zeudela".

Aurten, berriro bidaliko diete gutuna udalerriko adinekoei, garbiketa dohainik egiteko, eta izena ematen dutenen etxeetara joango da ekaina eta uztaila bitartean kedar-

garbitzailea. "Nahiago dugu garbiketa uda partean egitea, orain garbitzailea lanez gainezka dagoelako, eta gainera etxeetan sua piztuta dutelako".

Lehen urtean berrogei lagun inguruk eman zuten izena programan, eta aurten ere 6.000 euro inguruko aurrekontua zuzendu du Gaubeako Udalak tximinien garbiketa egiteko. Orain arte, erroldatuta dauden adinekoentzat zuzenduriko ekimena izan da, baina udatiarrak doako programaren barruan sartzea aztertzen ari dira.

"Erretzeko zorian zeuden hainbat tximinia aurkitu ditugu"Juan carlos ramirez escudero Gaubeako alkatea

8 ALEA

Protagonista

Barandiaran Fundazioak emandako beka bati esker, Arabako Errioxan ardoak duen eraginari buruzko ikerketa zabala egin dute Josu Ozaita (Ibarra, 1980) eta Edurne Urrestarazu (Idiazabal, 1993) antropologoek, urte eta erdiz.

Landa lanean eskuratutako emaitzak Eusko Folklore urtekariaren azken alean argitaratu dituzte. Nola laburbilduko zenukete egin duzuen ikerketa?Edurne Urrestarazu: Egungo Arabako Errioxako eskualdearen argazkia osatu dugu ikerketan, horretarako ardoa abiapuntu hartuta. Mahatsen zuku hartzituarekin baino, ardoak bizi ikuskera oso baten antz gehiago duela konturatu gara. Ingurune geografikoak zerikusi handia du hone-tan; eta hala goresten dute Arabako errioxarrek ere Toloño mendilerroa. Hegoaldean Ebro ibaia izateak baldintza klimatologiko egokiak ematen dizkie mahastiak landatu eta kalitatezko maha-tsak jasotzeko. Ardoa kulturan oso errotuta dago, eta, bertako herritarrekin batera, aurreko elemen-tu hauek guztiak elkarri eragiten dioten sarea osatzen dute.

Abiapuntua Arabako mahastiak izendapena izan zen, horrek atentzioa eman zizuen. Zergatik?Josu Ozaita: Prentsan irakurtzen ari ginen upategi batzuek Rioja izendapena utzi egin nahi zutela. Distantzia batetik, deigarri egiten zitzaigun, Rioja historia asko duen marka delako, sinbolikoki indarra duena, eta ardoa saltzeko beharrezkoa zirudiena. Mugimenduak zeuden, eta izendapen berriaren aurka zeuden esparru batzuetatik identitate interesekin lotzen zuten afera. Sakonta-sun gehiago zegoela aurreikusten genuen, ez zela hain sinplea. Zerbait konplexua gertatzen ari zela iruditzen zitzaigun, eta antropologo bezala hori bizitzeko erakargarritasuna piztu zitzaigun.Arabako mahastiak marka gai konplexutzat jo duzue. Zer etorkizun ikusten diozue?J.O.: Errespetua ematen digu, familia asko bizi direlako honetatik, eta eskualdean eragin deza-keelako nabarmen. Aukera da, ondo eginda eta adostasuna lortuz gero. Nahiz eta batzuk soilik hasi, beharrezkoa litzateke besteen babesa, eta ez elkarren aurka jartzea. Turismo eragileek ere parte hartu beharko lukete, zuzenean eragiten dielako, eta beraientzat ere aukera delako. Arabako Errioxan 350 upategi daude. Horiek

"Denboraren nozioa oso luzea izan daiteke Arabako Errioxan"EdurNE urrEstArAZu EtA josu oZAitA antroPoloGoak

arabako errioxan ibili dira edurne urrestarazu eta Josu ozaita ikertzaileak, ardoak kulturan uzten duen marka aztertu nahian, eta gai horren bueltan mundu oso bat aurkitu dutela diote. naturari eta, bereziki, eguraldiari begira bizi den gizarte bat aurkitu dute eskualdean. testua: juanma gallego. argazkiak: j. ozaita/e. urrestarazu.

ALEA 9

Arabako Errioxan egoteaz gain, Bordelera ere gerturatu dira antropologoak, bertan ardogintzaz duten ikuspuntua ikertzeko.

babesteko eta zaintzeko edozein bide ona izango da. Ixten den upategi bakoitzeko, Arabako Errioxak zerbait galtzen du. Nola izan da landa lana? Zer metodologia erabili duzue? E.U.: Gure etxetik ordu eta erdira dago Arabako Errioxa, baina bizimodua asko aldatzen da hain distantzia gutxian. Eskualde honetara gerturatzea beharrezkoa zela argi geneukan, eta denbora dezente igaro dugu bertan. Landa lanak oinarri sendoa eman digu: bertako denbora pausatuaren berri izan dugu, neguko isiltasunak eta udarako gau-giroak ezagutu ditugu, eta mugan bizitzearen ziurgabetasuna ezagutu dugu. Momenturik magikoenetakoa mahats bilketan izan genuen, eguzkipean astebetez makurtuta mahatsa biltzen ibili ginenean, ardoa egiteko prozesuaren parte bilakatu baikinen. Elkarrizketa formal eta infor-malez baliatu gara; jende irekia topatu dugu bertan, eta horrek asko erraztu digu lana. Han eta hemengo liburutegiak astindu ditugu, eta aditue-kin elkartu gara.J.O.: Sekulakoa izan da astebetez mahats bilketan aritzea. Halako bizipenek barneratzen laguntzen dute, eta gauzak beste modu batera sentitzen.

Bestetik, astebetez Bordele inguruan ibili ginen landa lana egiten, furgonetan, interesgarria iruditzen zitzaigulako frantziarrengana gertura-tzea. Izan ere, edozein elkarrizketatan, beti azaltzen da beraiek hobeto transmititzen dutela ardoaren kultura eta balioa. Zergatik da hain berezia ardoa?E.U.: Erantzun bat baino gehiago eman genezake, eta hala ere, ez aurkitu zuzena. Ardoek mundu ugari gordetzen dituzte. Arabako Errioxan pasio handia aurkitu dugu, maitasuna, eta zenbaitetan amorrua eta pena. Eskualde ia osoa ardogintzan bustita dagoenean, zaila da edariaz deskonekta-tzea. Batek kontatzen zigun moduan, "ardoa ondo badoa Arabako Errioxa ere ondo doa, baina ardoaren gauzak gaizki badoaz, Arabako Errioxa ere gaizki doa". Diru-sarrera handiena da ardoa, eta horrek egunerokotasunean protagonista zentrala bihurtzen du. Arkitekturan, paisaian, dantzan edota bizimoduan, guztian eragiten du ardoak. Ba al dago zerbait bereziki harritu zaituztena?E.U.: Josu gehiagotan izandakoa zen bertan, eta ezagutza gehiago zuen ardoari buruz. Niretzat, berriz, nahiz eta eskualdean izan aurretik, mundu

Protagonista

10 ALEA

nahiko ezezaguna egiten zitzaidan, eta lehenengo irteeretan ia dena zen berria. Gure lehenengo kontaktuak urte luzez mahastizaintzan aritutako ardogileekin izan ziren. "Ardoa dena da niretzat" entzuten genuen beraien ahotan. Baina ikerketan, beranduago, 20 urte azpiko hiru Arabako errioxa-rrekin izan genuen elkarrizketa, eta beraiek ere sentimendu antzekoak izateak harritu gintuen. Sentimenez beteta hitz egiten zuten ardo, mahasti eta lurraldeari buruz. Familia ekartzen zuten mahai gainera, aurreko belaunaldiek egindako lana eta eskualdearen edertasuna. J.O.: Hori da. Eno-kultura horren indar eta prota-gonismoak harritu gaitu. Berezia izan da Euskal Herrian bertan dagoen halako errealitatea ezagu-tzea. Egunerokoan, edozein elkarrizketa ardoa edo hari eragiten dien lan edo eguraldiari buruzkoa da. Turismoaren oinarria ardoa da. Bizipenak, istorioak… Mundua ikusteko modua bera ere, ardotik egiten dutela dirudi. Hori bai, ikusi dugu, baita ere, ardoarekin zerikusirik ez duten lagunak pixka bat periferian geratzen direla, ardoaren mundua dagoelako erdigunean. Pertsonengan baino, beste elementuetan arreta jarri duzue. Zerk eraman zaituzte ikuspuntu horretara?E.U.: Bada antropologian azkeneko urteetan indar handia hartzen ari den teoria bat "giro ontologi-koa" deitzen dena, eta orain arte gizakiari eman-dako atentzioa zabaldu eta inguruneari ere arreta berarekin tratatzea eskatzen du. Ideia hori genuen buruan, batez ere, ardoarekin solasean aritu behar ginela jakinda, baina ez genuen gehiegi aurreratu nahi. Ordea, paisaia segituan azaltzen da Arabako Errioxan, eta herritarrek ere segituan egiten diote aipamen mendilerroari, foehn efektuari edota haien lurrari. Zer ekarri dio turismoak eskualdeari?E.U.: Frank Gehryren Marques de Riscal upate-giaren eraikuntzak puntu garrantzitsua suposatu zuen eskualdearen turismoan. Horrek Arabako Errioxa Euskal Herriko mapan jartzea eragin zuen, eta turismo nazional zein internazionala erakarri. Geroztik beste upategi asko izan dira turismoari begira aldaketak egin dituztenak, museoak eta turistei zuzendutako eskaintzak sortuz. Turismoa duela hamar urte ez zen diru-iturri garrantzitsu bihurtu da, eta ardogin-tzan eragina izan du, esaterako, lanbide berriak sortuz.J.O.: Izan ere, dibertsifikazioa ekar dezake turismoak, ardotik soilik menpeko ez izatea. Turismoa ez da ona edo txarra, bai konplexua.

"araBako errioxan Pasio handia aurkitu dugu: maitasuna eta, zenBaitetan, amorrua eta Pena"

"eguraldiak ziurgaBetasuna sortzen du, eta zalantza horrek errituetan eragina izan dezake"

"diBertsiFikazioa ekar dezake turismoak. ez da ona edo txarra, konPlexua Baizik"

Edurne Urrestarazu antropologoa, mahats bilketan.

ALEA 11

Etengabeko hausnarketa eskatzen du, zer lortu nahi den jakitea, galderak presente izatea; zeren, bestela, eskuetatik joan eta ezin kontrolatzea ekar baitezake. Aukera bikaina ere bada eno-kultura transmititzeko edota zuzenean ardoa saltzeko.Ardoa harremanen abiapuntua dela diozue ikerketan. Zergatik?J.O.: Ardoa txundigarria da zentzu horretan: nik orain mahasti bat jartzea erabaki dezaket, 38 urterekin. Mahasti hori hemendik 30 urtera egongo da goreneko mailan, 68 urte ditudala. Nire ilusioa oinordekoetan jartzera eraman nazake. Pentsa! Hori ez da gertatzen Ibarrako piparrare-kin: maiatzean landatu eta urrian kentzen da. Bestetik, komunikazio bidea da. Deigarria egin zaigu, nekazariak izanda ere, lagun asko nola ibiltzen diren munduan zeharreko azoketan, komertzialekin bileretan, bisitariak jasotzen, sare sozialetan… Eta ardoaren eragina ere hor dago, elkarrizketa arrunt bat bide sakonetatik eraman dezake ardo botila baten konpainiak. E.U.: Bai, ardoak joko asko ematen du. Agian horrek eraginda aurkitu ditugu hain irekiak diren Arabako errioxarrak, kalean oinez ibili eta beraien upategietako ateak ireki dizkigutenak, upategi osoa erakutsi ondoren beraien ardoa dastatzera

gonbidatzeko. Istorio askoko ardogileak dira, jende desberdinarekin erlazionatutakoak, eta hori nabaria da beraiekin solasaldian hasitakoan.Mahastizainak zeruari begira bizi direla diozue artikuluan, eguraldia dela eta...J.O.: Hori oso deigarria egin zaigu. Hemen naturarekin beste harreman bat dute, natura beste era batera sentitzen dute. Naturak eragiten die ardoei, eta, honenbestez, beren bizitzari. Eguraldiaren edozein aldaketari begira daude, eta laino beltz batzuek ezinegona sor dezakete, uztan eragin dezaketelako. Ziurgabetasuna sortzen du horrek; gizakia bere tokian jartzen du, dena ezin duela kontrolatu gogoraraziz. Zalantza horrek sinesmen eta errituetan eragin dezake. "Esker oneko" festak daude, zortea izateko errituak… eta baita ere, ikusi dugu Elizetako mezetara jende asko gerturatzen dela, eta hau, ziurgabetasun horren ondorioa izan daiteke. E.U.: Batzuk beraien aitaren negarrak gogoratzen zituzten harriak edo izotzak mahastietan gogor eragin zuten urteetan. 2017ko uzta, esaterako, oso zoritxarrekoa izan zuten, apirilean izandako izotzaldiarengatik. Mahats bilketan ondo jabetu ginen horretaz: eguraldiak leku gutxitan izango du hemen duen bezain besteko garrantzia.

Toloño mendilerroan izan ohi den foehn efektuak eragin berezia du eskualdean. Iparraldetik datozen haize eta lainoengandik babes pareta sortzen duela azaldu du Ozaitak. "Mendilerro hau gabe, agian ez litzateke Arabar Errioxa egongo". Bat dator Urrestarazu. "Klima berezia sortzen du Toloñok, gainerako Euskal Herritik desberdindu daitekeena, eta horrek bertako kultura ere desberdina izatea eragiten du". Batzuen ustez, mendilerro bera da, hain zuen "eskualdea isolatuta egotearen arrazoi nagusia", aipatu du Urrestarazuk.

Toloño mendilerroaren babesa Arabako Errioxari

Foehn efektuari esker, eskualdea babestuta geratzen da.

Iritzia

12 ALEA

E dertasuna subjektiboa da; ezaugarri desberdinek sortarazten dizkigute bakoitzari ongizate, transzendentzia edota gozamena. Sentipen hori norberaren pertzepzio eta

sentipenei loturik dago, baita kultura eta pentsamoldeei ere. Subjektiboa da, bai, baina denok aurkitzen dugu armonia edo oreka eder. Ederra da oreka.

Emakumea, langilea eta ama naiz, edo… ama, emakumea eta langilea. Gaur egun daramagun bizimoduarekin, bizitza pertsonala, familia eta lana uztartzea zaila da oso, are gehiago kontziliaziorako aukerek poltsikoa ukitzen badizute, ondo bizi nahi duzu eta hori lortu nahian… ondo-tik hondora egin duzu. Oreka galdu duzu.

Bada, haurren zaintzara dedikatuko den gurasoa ama izango dela errotuta dago gizartean, hori da erakutsi eta ikusten duguna. Aldiz, erantzukizun hori hartzen duen aitak justifikatu eta argudiatu egin behar du bere erabakia. Itziar Alonso-Arbiol-ek, Amatasuna eta aitatasuna, proposamen berriak (2006,UEU) liburuaren egileak, haurren zaintzara dedikatzen den aitak jendartearen begietara ukitu positiboa badaukala dio; aita jatorra da. Baina egunerokoan, eta batez ere lan-merkatuari lotuta, haurrak zaintzeko lana uztea ez da serioa. Etorkizunerako proiektuak dituen gizonak etenaldiak egitea ez da batere erraz ulertzen, haurren zaintza oztopoa da eta ez dator bat bere rolarekin. Oreka falta dugu.

Desoreka horrekin amaitzeko aurrerapauso garrantzitsua izan daitekeena eman du aste honetan Jaurlaritzak. Euskal Enplegu Publikoaren Lege-Proiektua onetsi du, non, orain arteko amatasun eta aitatasun baimenak luzera berbera duten gurasotasun baimenengatik ordezkatzen diren. Ama eta aita orekan.

Horrenbestez, Jaurlaritzak ekin dio Europatik datorren zuzentaraua betetzeko asmoari, eta lege-proiektuan 10 asteko derrigortasunaren inguruan ezer esaten ez den arren, positiboa da, baina motz geratzen da.

Izan ere, derrigortasunik ez dagoen bitartean ez dugu aita-ama dikotomia ezabatuko eta berdintasunaren bidean ezinbestekoa dugu hori lortzea. Jendartea guztiok gara, eta horrenbestez guztiok gara nolabait horren erantzule. Beraz, egin iezadazu mesede bat: hurrengo aita zaintzailearekin topo egiten duzunean, ez iezaiozu bere erabakiaren zergatia galdetu eta lortu dezagun zaintza orekatua denon artean!

haurrak zaintzera dedikatuko den gurasoa ama izango dela errotuta dago gizartean

Oreka

aintzane urrutiainforMatikaria

Iritzia

ALEA 13

S eguru asko irakurle, dagoeneko, sumatu duzu. Lau hilabete baino ez dira falta udal hauteskundeak izateko. Izan ere, aspalditik hautagaiak eta alderdiak mezuak zabaltzen ari

zaizkigu gure arreta eta boto-asmoa erakartzeko. Xuxurlatzen batzuetan, oihukatzen besteetan.

Duela lau urte zerbait berezia gertatu zen Gasteizen. Aliantza eta konplizitate ugari ehundu ziren eta, horren ondorioz, mezu xenofoboa ordezkatzen zuen hautagaiak alkatetza galdu zuen (nahiz eta politikari horren alderdia indarrik bozkatuena izan).

2019an gaude, ordea, eta gauzak dezente aldatu dira, ez beti onerako. Aurtengo hauteskundeak desberdinak izango dira, besteak beste, Final Fourra kanpainaren erdi-erdian egokitu delako, maiatzaren 17tik 19ra bitartean, alegia. Hauteskundeak, maiatzaren 26an. Horrexek baldintzatuko du kanpaina, jendearen eta komunikabideen arreta lortzea zailagoa izango da.

Inkesten arabera, hiru hautagaik dute alkatetza eskuratzeko aukera: PPko Letizia Comeronek, egungo alkate Gorka Urtaranek eta EH Bilduko eledun Miren Larrionek. Comeron ez da lar ezaguna Gasteizen, baina PPren marka du atzean. Galdera da: Vox-ek kenduko dion koska lehen postua galtzeko adinakoa izango al da? (gogoan izan PPk orain bederatzi zinegotzi dituela). Urtaran, jakina, ezagunagoa da. Nago, ordea, lau urteotan ez diola karguari behar besteko distirarik atera. Itauna: EAJk duen aldeko haizeak lehen postua emango al dio? (ez ahaztu jeltzaleak hirugarren indarra direla, bost jarlekurekin). Larrion hautagairik baloratuena da inkestetan. Inkognita: Larrionek lortuko al du ezker subiranistak Gasteizen duen esparru/muga soziologikoaz harago iristea? (Bildu, egun, bigarren indar politikoa da sei zinegotzirekin). Ez dirudi sozialisten hautagai ia ezezagun Maider Etxebarriak aukera askotxo duenik. Zer esanik ez, (Des)unidos Podemos-ekoak.

Modu batera edo bestera izan, hautagai guztiek ahalegin estra egin behar dute euren esparru naturalagoaz harago iristeko, alkatetza lortu nahi badute. Eskertzekoa litzateke, nahasmena eta zarata nagusi den honetan, euren mezu politikoa argia, zehatza eta bateratzailea izatea. Eta, denok, garbi jokatzea, azpijoko eta gezurretan ibili gabe.

hautagai guztiek ahalegin estra egin Behar dute euren esParru naturalaz harago iristeko

Esparruak

txema ramirez de la Piscinakazetaritza irakaslea

Iritzia

#Venezuela

N icolas Maduro presidentea inguratzeko saiakerak pauso gehiago

eman ditu azken egunetan. Juan Guaido Asanblada Nazionaleko eta oposizioko buruak herrialdeko presidente izendatu zuen bere burua, AEBen itzalpean, eta atzetik nazioarteko herrialde ugarik eman diote babesa, presioa handitzearekin batera. Krisi politikotik ateratzeko, "elkarrizketarako prest" dela berretsi du Madurok.

@anamenaBar

sareanUlertu dudanez, zoru etikoa litzateke hauteskundeak irabaztean agintzea, eta galtzean estatu kolpea ematea, ezta?lander garro

@landergarro

Okerrena da Venezuelaz askorik jakin gabe iritzi bat badutela jende anitzek. Eta zer egin behar den badakitela edo soluzioak proposatzeko gai ikusten dutela heien burua. Inperialista potentzialak.

jon garmendia

@txuriya

Maduroren balizko "defizit demokratikoaz" ahoa betetzen duten gehienek ez diote aitzakiarik ikusi Bolsonarok boterea lortzeko Brasilen egin dutenari, besteak beste Lula zirkulaziotik kenduta. #Venezuela

iñaki Petxarroman

@petxarroman

Ezin dut ulertu inondik inora nola XXI. mendeko Euskal Herri aurreratu honetan, gure artean Maduroren aldeko forofoak han eta hemen aurkitzea. Jendea gosez hiltzen eta gu astakirten horren defentsan.😢

je@Josebaetxeberri

Luze eztabaidatu dezakegu Venezuelako iraultzari buruz. Baina ez gaur. Gaur estatu kolpe inperialista salatu beharra dago. Gora herriak!Pello

@Pellosopela

14 ALEA

Iritzia

ALEA 15

Maccabi, gerra makineriaren kate-maila

koldo alzolaeuskal herria-Palestina sarea

Aste honetan zenbait talde antimilitaristak, internazionalistak eta errefuxiatuen aldekok Euskal Herriko armagintza mahaigaineratzeko jardunaldiak jarri dituzte abian Gasteizen. Gerrarako Eusko Label Armak lelotik tiraka, antolatzaileek salatu nahi izan dute hemen ekoiztutako tresneria belikoa urruneko gatazka armatuetan giza eskubideak zanpatzeko baliatzen den bitartean, gatazka horietatik ihesian datozen pertsonei gizalegezko harrera ukatzen diegula.

Izan ere, gugandik milaka kilometrotara gertatzen diren gerrak, urtean 70 milioi lagun erbestera bultzatzen dituztenak, gurean bertan dute sorburua. Euskal Herrian armagintza industrian diharduten ehundik gora enpresek 500 milioi baino gehiagoko etekina eragiten dute urtean. Zerrenda luzea da. Badira arlo aeroespazialean ari direnak; hala nola, ITP edota Aernova; ekoizpena misil eta elektronika militarrera bideratzen dutenak, SENER, kasu; gerra-tanke eta ibilgailu militarrak egiten dituztenak, SAPA, esaterako; edota SIDENORrek bezala, armagintzarako lehengaiak saltzen dituztenak…

Baina, gero eta globalizatuagoa den mundu

honetan, gerraren makineria ez dugu elikatzen bakarrik armak edota euren osagaiak salduz. Gerra Unibertsitateak ere elikatzen du, bere baliabideak ikerkuntza eta ekoizpen militarrera bideratuz; eta Eusko Jaurlaritzak, gastu militarrean etengabeko gorakada duten aurrekontu ofizialak babestuz; eta bankuek, armagintza industria finantzatuz eta bertan inbertituz… Urruneko gerrek uste baino gertuago ukitzen gaituzte.

Aste honetan, hilaren 31n, eusko labeldun armagintza industria horretako lehentasunezko bezeroetako batek, Israelek, bere ordezkarietako bat bidaliko du Euskal Herrira: Tel Aviveko Maccabi saskibaloi taldea. Palestinarekiko elkartasun mugimenduak hamarkada luze batez salatu duenez, Maccabi ez da kirol talde hutsa, aitzitik,

Israelgo apartheid erregimenaren normalizazio kanpainaren ezinbesteko eragilea da.

Zehatzago esanda, Maccabi kirol klubak esku-hartze zuzena izan du Israelgo armadaren zenbait kanpaina belikotan; eta NBEren Giza Eskubideetarako Kontalariak, Goldstone txostenean, gerra krimentzat hartu ditu maccabitarrek babestutako kanpaina hilgarri horiek. Hain zuzen ere, 2009an talde israeldarrak armadaren aldeko propaganda kanpainia batean hartu zuen parte, "Berun Urtua" izeneko operazio militarraren testuinguruan. Operazio hark 1.400 hildako utzi zituen Gazan. 2014an Ejerzitoaren Lagunen Elkartearen aldeko partida benefikoa antolatu zuten, "Babes Hesia" operazio militarraren ondorengo egunetan. Operazio hark 2.202 hildako utzi zituen Palestinako eskualde hartan.

Hori guztia normaltasunez onartzeak zilegitasun bermea ematen die gerra krimen horiei. Eusko labeldun armak edota armetarako osagaiak eta lehengaiak saltzen dituzten enpresari kupidagabeak bezala, arma horiek eragindako sarraskiak justifikatzen dituztenak ere ezinbesteko kate-mailak dira gerraren makinerian. Urtarrilaren 31n, Gasteizen, aukera bat daukagu gerraren normalkuntza estrategia hori apurtzeko, Maccabiren bisita anormala bilakatuz.

Bidali zure gutuna: erredakzioa@alea.eus

karaktereak, gehienez: 2.000 (hutsuneak barne). aleak eskubidea du gutuna laburtzeko eta alea.eus-en argitaratzeko. Gutunarekin batera, bidali honako hauek: zure izen-abizenak, herria, harremanetarako telefonoa eta nortasun agiriaren zenbakia.

Gutunak

16 ALEA

Astekoak gizartea

erredakzioa GasteizSalburuko hezeguneko basurdeen populazioa kontrolpean izateko Gasteizko Udalak arku bidezko ehiza abiatzeko hartu duen era-bakiak hautsak harrotu ditu ani-maliak babesteko taldeen artean. ARA Animaliak Begirunez Trata-tzeko Ekimenak eskaera abiatu du Change.org plataforman, Udalak abiatu nahi duen "hilketa" geldia-razteko. "Historiaurrean" egotea egotzi dio Urtaranen gobernuari.

Gaia aldez aurretik jorratzeko txostenik ez dela abiatu diote, eta animalia horiek akabatzea ez den beste aterabiderik ez dela kontuan

hartu salatu dute. "Dauden au-keren artean, krudelena eta man-tsoena hobetsi" dutela dio ARAk. Elkartearen hitzetan, animaliak arku bitartez hiltzeak "oso geldoa eta arras mingarria den heriotza" eragiten du. "Geziek barne orga-noak zulatzen dituzte, animalia-rengan sufrimendu handia sorra-

razita. Kasu askotan, egunak ematen dituzte gezia barrenean sartuta, ordutako edo egunetako agoniarekin".

Horren aurrean bost alternatiba jarri dituzte mahai gainean. Ba-surdeak uxatzeko otsoaren gernua erabiltzea, zenbait eremu hesi bidez ixtea, hondarren eta beste elikagaien gaineko kontrola ezar-tzea, kontrolpeko jantokiak jartzea eta antisorgailuak erabiltzea, gehie-gizko populatzea ekidin aldera.

Euskadiko Otso Taldeak ere go-gor kritikatu du iragarritako neu-rria. Gaiaren bueltan "manipula-zioa eta hedabideen kriminaliza-zioa" dagoela diote, eta apurtu-tako oreka ekologikoan jarri dute arreta: "Otsoen populazio fun-tzionalak behar ditugu, askotan frogatu baita gizakiek egindako ehiza ez dela egokia basurdeen populazioak gutxitzeko". Taldeak dio basa ungulatuak kontrolpean edukitzeko biderik hoberena otsoak erabiltzea dela: "Hala adie-razten dute zientzia artikuluek, baina azken urteetan otsoak ia-ia iraungiak izan dira Araban".

Gasteizko Udalak basurdeen populazioa kontrolpean izateko hartu duen erabakiak polemika eragin du. EnThETA - COMMOnS

ara elkarte animalistak eta euskadiko otso taldeak gogor kritikatu dute salburuko basurdeen populazioak kontrolatzeko Gasteizko udalak hartutako erabakia. arak bost alternatiba aurkeztu ditu.

Bide "krudelena" basurdeen kontra

gezi Bidezko ehizak heriotz "geldoa eta arras mingarria" eragiten duela diote

Astekoak politika

erredakzioa GasteizLarunbatean Oier Gomez preso politikoaren heriotza ezagutu ze-netik asko izan dira gasteiztarra gogoan izateko eta indarrean da-goen espetxe politika salatzeko Euskal Herrian deitu diren mobi-lizazioak. Astelehen arratsaldean, esaterako, ehunka lagun atera ziren kalera Gasteizen, Gogoan zaitugu Oier. Larriki gaixorik dau-den presoak kalera lemapean. Ernai taldeak ere elkarretaratzea egin zuen egun berean Gasteizko unibertsitateetan.

Datozen egunotarako ere pro-testa gehiago daude iragarrita.Larunbatean, otsailak 2, bi hitzor-

du daude Arabako hiriburuan. Batetik, Sare herritarrak deituta, Oier azkena izan dadila eta larri-ki dauden euskal presoak etxera eskatzeko manifestazioa abiatu-ko da Iparralde gizarte etxetik, 17:00etan; Galdakaon eta Donos-tian ere mobilizazioak iragarri ditu egun horretarako Sarek.

igandean, Auzolana pilotalekuanBestetik, Amnistiaren aldeko eta Errepresioaren aurkako Mugi-menduak ere manifestazioa an-tolatu du larunbaterako; Bilbo plazan hasiko da martxa, 18:30ean. Horrez gain, Legution ere Gomez izango dute gogoan, 19:15ean,

plazan. Igandean, azkenik, azken agurra egingo diote Gasteizko alde zaharreko Auzolana pilotalekuan, 13:00etan.

Oier Gomez Mielgo Baionan hil zen pasa den larunbatean, 35 urte zituela; asteak zeramatzan ospitalean haren osasun egoerak nabarmen egin zuelako okerrera. 2012an, preso zegoela, Hodgkinen linfoma diagnostikatu zioten, eta kimioterapia jaso behar izan zuen. 2017ko urtarrilean, Ewingen sar-koma topatu zioten, eta buruan eta aldakan metastasia aurkitu zioten. Haren gaitza "larria eta sendaezina" zela eta hilzorian zegoela jakinarazi zuten orduan medikuek.

Baina, larri egonda ere, preso mantendu zuten Gomez Meau-xeko espetxean (Frantzia); apiri-lean, Parisko Pitie-Salpetriere ospitalera eraman zuten, eta hi-labete horretan bertan askatu zuten, bere kondena eta bere aurka ezarritako euro-aginduak etetea onartu ondoren. Geroztik, Baionan bizi zen gasteiztarra; haren gorputza asteazkenean ehortzi zuten, Miarritzen.

Astelehen arratsaldean Gasteizko kaleetatik egindako manifestazioa. hALA BEdI

Mobilizazio asko antolatu dituzte egunotarako: larunbatean bi martxa daude deituta Gasteizen gaitz larriak dituzten presoak aske utzi ditzatela eskatzeko; igandean, azken agurra jasoko du gazteak.

oier gomez presoa, gogoan

astekoak laburrean

esanak zenbakitan

"Tokioko Olinpiar Jokoetan egoteko borrokatuko naiz. Aukerak badaude"

elena loYokorrikalaria

"Aiaraldean 10.000 langile egon ahal izan dira kontaktuan amiantoarekin"

roBerto eizmendiaMiantoaren biktiMen elkartea

"Ekonomian eraldaketa oso azkarra beharko litzateke klima aldaketa gelditzeko"

unai PascualbC3 zentroko ikertzailea

langabetuaklangabezia tasa %7,39koa da araban, ine espainiako estatistika institutuak argitaratutako biztanleria aktiboaren inkestaren arabera. 2018ko laugarrenhiruhilekori dagozkion datuak dira horiek. arabako tasa hego euskal herriko lurraldeen artean txikiena litzateke, eta bat dator ipar euskal herrirako Gaindegiak egiten duen estimazioarekin (%7,39). aurreko hiruhilekoan araban 12.500 langabetu zeudela kalkulatu du ineren inkestak.

11.600

milioi euroakribabellosako arasur industrialdean kokatuko dute euskal autonomia erkidegoko parke fotovoltaiko handiena. Guztira, 55 hektarea okupatuko ditu energia-azpiegitura berriak, eta 67.000 eguzki-panel izango ditu. urtean, batez beste, 40.000 MWh sortuko ditu parkeak, hau da, 15.000 familiak urtean egiten duten kontsumo elektrikoaren parekoa. aste honetan aurkeztu dute eguzki-parkea eusko Jaurlaritzak eta krean izeneko interes ekonomikoko elkartean bildutako hainbat enpresek. lankidetza publiko-pribatu gisa eratu da proiektua, 30 urteko eperako.

24

zabortegiaklegez kanpoko 60 zabortegi inguru atzeman ditu Gasteizko udaltzaingoak 2018an, orain zabaldutako datuen arabera. horiei lotuta zeudelakoan, 15 lagun identifikatu eta zigortu dituzte. Mota guztietako hondakinak aurkitu dituzte toki horietan: zaborra, komun-zatiak, etxetresna elektriko txikiak edota altzariak. Gardelegin eta oto hiribidean mota horretako hondakinak uzteko garbiguneak daudela gogorarazi du udalak.

60

astekoak laburrean

AHT-rik EZ Lautada plataforma-ko kideak Manu Lezertua ararte-koarekin bildu dira asteazkenean, Gasteiz eta Iruñea lotu behar dituen Abiadura Handiko Trena-ren egitasmoan haren bitarteka-ritza eskatzeko. Beste behin ere, AHTa zabaldu beharrean egun indarrean dauden azpiegiturak hobetzeko eskatu dute. Bruselara ere joko dutela aurreratu dute.

aHTaren aurkakoek bitartekaritza eskatu diote arartekoari

LABek Arabako hiru enpresatan jazotako "indarkeria matxistarekin" eta "emakumeenganako diskri-minazioarekin" lotutako hiru egoera salatu berri ditu. Palacio de Elorriaga hotela, Aldundiaren menpeko azpikontrata bat eta Transportes Barreira dira salatu-tako enpresak. Lan munduan gertatzen diren erasoak salatzeko deia luzatu diete emakume guztiei.

Hiru enpresatan sexu jazarpenak salatu ditu laB sindikatuak

Erasoei erantzuteko deia luzatu dute. LAB

Hilaren 16tik 17rako gauean 28 urteko lagun bat hil zen Zaballa-ko espetxean, eta hala jakinarazi zioten familiari espetxeko ardu-radunek. Jakinarazpen hori fami-liara mugatu izana kritikatu du Salhaketa elkarteak. Erabakiaren atzean espetxe barruko heriotza isilarazteko asmoa dagoelakoan dago elkartea, "ezkutatze politika" baten barruan.

zaballan izandako heriotza bat "ezkutatu" izana salatu dute

Barron-Añanako Urtegiari Ez Pla-taformak Europako Legebiltza-rrera eraman du egitasmoari buruzko oposizioa. Plataformako kideek Europara jotzea erabaki dute iragan astean Arabako Ha-ranak Ureztatzeko Ingurumen Inpaktuko Txostena onartu eta gero; Bruselak proiektua aztertu eta horren inguruan iritzia eman dezan nahi dute.

Barrongo urtegiaren egitasmoa aztertzeko eskatu diote europari

ALEA 21

22 ALEA

Hamaika saltsa

aBel enBeita bertsolaria

Bertsolaritzaren munduan izandako nondik norako batzuk idatz ahal nitzakeen esan zidatenean, hustasun bat sumatu nuen nire baitan. Zer konta nezake bertsozaleek ez dakitenik? Baina barneko inurritegiari buelta eman eta idazteari ekin diot.

Bertsolaritzako nire ibilbideak bi ardatz ezberdin izan ditu: bat, oholtza gaineko jarduna; eta bestea, bertso eskola eta ikastetxeetakoa. Oholtza gaineko jardunean gai-jartzaile gisa hasi nintzen, eta bat-bateko jauzia modu xelebrean iritsi zitzaidan. Orominoko Bakixa auzoan ginen eta ni, gai-jartzaile. Saioa bukatzean, entzuleen artetik "euk bota eik bat", oihukatu zuten. Eta ezustea irentsi baino lehen, kantuan aritutako batek (Jon anaia bera) "entzun dok ezta"?, aldamenetik. Oholek ere oin azpitik ihes egiten zidatela iruditu zitzaidan, baina gelditu gabe bukatu nuen oholtzako nire lehen bertsoa. 18 urte nituen.

Hiru data aipagarri Gero, herriz herriko ibilbidean, badira data edo urte bereziak: 1967a, 1969a eta 1987a, hain zuzen. Lehen urtean, 1967an, bi gertakari bitxi bizitzea suertatu zitzaidan. Bat Durangaldeko Izurtza herri zoragarrian, eta bigarrena, Gernikan.

Izurtzan, X. Amuritza, A. Muniategi eta ni neu, A. Enbeita, ginen bertsotan. Giro berezia sumatzen zen inguruan, tentsio ukitu bat. Izan ere, herriko agintariak eta herriko dantzariak talka eginda zeuden. Dantzariek Taldearena zen "estandarte" edo ikurrinarekin dantzan egin nahi, eta agintariek Espainiako bandera erabili behar zutela. Azkenean dantzariek, apaizaren baimenagaz, elizan eta beren ikurrarekin dantzatu zuten, eta zelaian dantzatzeari, uko.

Ondoren zetorren gure saioa, eta bertsolaria herriaren bozgorailua dela esaten denez, gertatutako arazoari lotuta ekin genion geure ekinari. Aguazila, ordea, itxuraz gustura ez eta, bere makilarekin bozgorailuari kolpeka hasi zitzaigun, "Nahikoa da, behera hortik", oihukatuz. Iskanbila latza sortu zen agintari eta herritarren artean, eta halaxe bukatu zen gure egun hartako jarduna. Gerora, 25. urteurrena ospatu genuen, berriz hirurok, toki berean.

Bigarrenak, ordea, ondorio latzagoak ekarri zizkidan.

Gernikako Lurgorri auzoan izan genuen saioa eta gorabeherarik gabe bukatu genuen egitekoa. Baina egun batzuetara, herriko aguazil eta postaria zena etorri zitzaidan bere Vespa motorrean, eta paper bat luzatu: "25.000 pts. de multa por atentar contra la unidad de la patria e injurias al jefe del Estado". Halaxe zioen agiriak. Ezagutu ahal izan genuen salatzailea, baina 30 egunez Basauriko kartzela berria ezagutzeko abagunea izan nuen.

Muxikatik Abornikanora 1969an, oholtza gaineko nire bidea zeharo aldatuko zuen jauzia eman nuen. Hala, Muxika, guztiz euskalduna eta bertsozalea zen herri batetik, erdaldun hutsa eta bertsoa zer zen ere ez zekien Abornikano herrira aldatu nuen nire bizitza, Bizkaitik Arabara. Horrela, Bizkaian, plazan kantatzea "Gobernadoreak" debekatu bazidan, aldaketa honek bigarren hesi bat jarri zidan, hala nire euskararekiko zein bertsolaritzarekiko nuen harremana zeharo murriztuz.

Txapelketako ibilbidean ere badut bitxikeria xelebre bat: enpatea. Mungian, Bizkaiko Txapelketaren kanporaketan, epaileek Jon Lopategi eta Abel Enbeita puntu berdinetan zirela eta enpatea hausteko bertso bana kantarazi ziguten. Lopategik egin zuen aurrera

gai-jartzaile lanetan ari nintzela Bertsoa Botatzeko eskatu zidaten. 18 urte nituen.

Zenbait zertzeladabertsolari aldizkariak abel enbeita bertsolariaren gogoetak jaso ditu bere azken zenbakian; hasiera "xelebrea" eta ibilbidean nabarmendutako data eta gertaera bereziak izan ditu gogoan.

ALEA 23

eta, urte hartan, bere Bizkaiko lehen txapela jantzi. Baina hori gutxi ez eta, hurrengo urtean, Lekeitioko azken aurreko saioan, Abel Muniategi eta Abel Enbeita omen ginen enpate. Nola biok ginen Abel, hiruna bertsotarako gaia jarri ziguten: Kain eta Abel. Saio hori ere bukatu genuen eta, hara non, berriz ere enpate. Halaxe geratu zen, biok berdinduta. Muniategik eta biok maiz gogoratzen dugu gure "enpate"tasuna, biok urte berean jaioak (1942), biok apaizgintzan izanak, biok bertsolari eta biok "enpate".

Xalbadorren heriotza eguna ere gogoan dut. Aita, ama eta emaztearekin izan nintzen Urepelen, kantatu ere aitak eta biok kantatu genuen. Egun latza suertatu zitzaigun, batez ere aitari, lagun mina baitzuen.

Bada beste pasarte bat, eta aipatu nahi dut. Hernandorena jaunari bururatu zitzaion Bizkai, Gipuzkoa, Nafarroa eta Iparraldetik bina bertsolari aukeratu eta sariketa bat burutu behar zela. Bururatu eta burutu. Leitza, Bergara eta Gernika aukeratu saioetarako geltoki eta, I. Lazkano eta J.L. Gorrotxategi Gipuzkoatik, Arozamena eta Madariaga Nafarroatik, Xanpun eta Mattin Iparraldetik eta J. Azpilaga eta Abel Enbeita Bizkaitik, eta esperientzia berri bat bizi izan genuen.

1987a oholtza gaineko nire ibilbidearen helmuga gertatu zen. Urte horretan emaztea hil zitzaidan eta bertso kantua etetea erabaki nuen. Dena bat-batean utzi ez banuen ere, ez nuen ez indarrik ezta gogorik, bera baitzen martxan jartzen ninduen motorra.

Arabako bertso eskolaren sorreraBaina, dena ez da iluna mundu honetan. Niretzat Arabako bertso eskolen sorreran parte hartu eta ezagutu dudan jende zoragarri guzti horrekin nire jarduna partekatzea, harro sentitzeko moduko arrazoia da. Eta nola ez, gaurko Arabako Bertsolari Txapelketan, oholtza gainean eta bat-batean 40 bertsolari ikustea. Baita ikastetxez ikastetxe aurkitu ditudan hala ikasle, nola irakasle. Guzti hori urrez ordaintzerik ez dago.

Oholtza gainean kantu kide izateko ohorea izan dudan bertsolari andana ere hor dago; joanak, nire garaikoak eta gaurkoak. Benetan ohorea.

Hor gelditzen dira, baita, Euskal Herrian zehar bertsoz agurtutako 225 plazatik gora ere. Altxor gisa dauzkat apuntatuta eta gordeta.

Denetarik izan dut nire bertsolari izan nahi eta iritsi ezinean egindako ibilbidean, baina azkenean, eta horrekin gelditzen naiz, "Bertsoak entzunez gozatzen ikasi izan dut".

Patxi Gallego marrazkilariak Abel Enbeitari egindako marrazkia. pATxI GALLEGO

denetarik izan dut nire Bertsolari izan nahi eta iritsi ezinean egindako iBilBidean

24 ALEA

Hamaika saltsa

e.ugarte/m.Biteri

Azken urteotako ohiturarekin jarraituz, boilur beltza ezagutarazteko asmoz nazioarteko azoka egin zuten urtarrilaren 20an Ribabellosan. Edizio honetan onddo horren inguruan erreferente den Eslovenia izan zen gonbidatutako herrialdea; hango ordezkariek bere esperientziaren berri eman zuten, eta, betiko moduan, boilurraz egindako askotariko produktuak erosteko aukera ere izan zen bertan.

Hitzordu hori aitzakia hartuta, horren estimatua den onddoa hobeto ezagutzeko hainbat zertzelada eman ditu Felix Aguilera adituak Alea FM saioan. Dituen berezitasun guztien artean, usaina nabarmendu nahi izan du, eta baita boilurra egin ahal izateko behar duen ingurunea. "Derrigorrezkoa da ondoan artea bezalako zuhaitz bat, onddoa bera eta lur berezia. Araba egokia da horretarako eta toki askotan agertzen da", azpimarratu du.

Gogorarazi du, gaur egun, bi modutan sortu daitezkeela. Kanpezu (Mendialdea) eta Gaubea (Añana) aldean, esaterako, berez ateratzen da basoetan, bereziki, artadi inguruetan. Baina gizakiok landatuta ere sortu daiteke: "Sustraietan dagoeneko onddoaren esporak dituzten

zuhaitzak landatzen dira zenbait tokitan, eta urteak pasa ahala, boilurra agertuko da. Pazientzia behar da, ez direlako urte batetik bestera ateratzen. Guk, Astulezen, 1993an sartu genituen eta lehenengo boilurrak hamar urte pasa eta gero ikusi genituen. Esaten dute bost eta hamar urte artean behar direla".

Añanan uzta ona espero daBoilur beltzaren denboraldia azaroan hasi eta martxora arte luzatzen da. Oraindik datuak emateko goizegi baldin bada ere, aurten Añana aldean uzta ona jasoko dela iragarri du Aguilerak, uztailaren erdialdean txingorra egin zuelako eta uda

partean ur asko jasotzea "oso ona" delako.

Bilketari dagokionez, Araban debekatuta dago txerriekin egitea, eta txakurrak erabiltzen dituzte; horiek ez dira arraza jakin batekoak izan behar, ondo hezita baino ez dira egon behar. Horrekin lotuta, honakoa esan du: "Badaude bestelako sistemak; tartean, menditik ibiltzea eta animaliek uzten dituzten arrastoei erreparatzea edo euli berezi bat ere badago inguruan badabilena".

Inguruan boilur beltza (Tuber melanosporum) ezagunena baldin bada ere, lurpeko bestelako onddo batzuk ere badaudela aipatu du: udakoa (Tuber Aestivum), apiriletik jasotzen dena; eta negukoa (Tuber brumale), kalitate eskasekoa. Boilurren erregea, dena dela, Italian eta Eslovenia aldean baino ez da irteten: Tuber magnatum. Estimatuena da azken hori; kiloa 3.000 eurotik gora ordaintzen dute. Boilurrak ez diren lur azpiko beste espezie asko ere badaudela aipatu du.

Boilur beltza bigarren preziatuena da, sukaldaritzan ere asko erabiltzen dena. Aguilerak berak etxean egiten duen errezeta klasikoa prestatzeko gonbita egin du: arrautzak boilurrarekin. "Postreetan ere erabiltzen dugu; esaterako, arroz esnerako”, adierazi du.

Arabako basoetako harribitxiaGaubeako felix aguilerak boilur beltzak biltzen ditu; onddo preziatuaren berezitasunei, denboraldiari edo sukaldean prestatzeko dauden moduei buruz aritzeaz gain, dauden bestelako boilurrez ere hitz egin du.

sustraietan onddoaren esPorak dituzten zuhaitzek 10 Bat urtera eman dituzte Boilurrak

Boilur beltza, saltzeko moduan. phOT.Ok

Gaubeako Felix Aguileraren 'Akira' txakurra, boilur beltza bilatzen. fELIx AGuILErA

ALEA 25

26 ALEA

Hamaika saltsa

Urtarrilaren 26an Donostiako Antzoki Zaharrean Naizen

elkarte berriaren aurkezpena egin zuten ordura arte Chrysallis Euskal Herriaren partaide izan zirenak. Lau urte eman dituzte Chrysallis-en euskal delegazio gisa, eta ehun bat familia lagundu dituzte bere trantsizioan.

Elkarte honek izugarrizko aldaketa lortu du gure gizartean denbora labur honetan. Transexualitate egoeran dauden adin txikikoak ezkutuko eta onartzeko zaila zen egoeran egotetik agerikoa eta onartua den errealitatean bizitzera pasatzen ari dira. Alua duten mutilak eta zakila duten neskak badirela ikasi dugu, emakumezko eta gizonezko ereduetatik harago joz biologiaren aniztasunetik hasita.

Emaizeko kideok egiten dugun sexuen heziketa saioetan identitatea eta rolak beti landu baditugu ere, Chrysallisek egin zuen kanpaina horrek lana erraztu digu etxe guztietara iristea lortu zuelako eta ume zein gazteak, irakasle zein gurasoak, honen inguruan interesa azaltzen hasi zirelako, honek ikasteko, ulertzeko eta onartzeko dakarren aukera guztiekin. Ikastetxe eta familietan "neska naiz, ez deitu Asier", "noiz ulertuko duzue mutila naizela?" eta horrelako esaldiak alboratzetik aintzat

hartzeko pausua ematen ari da, eta ondorioz ume eta gazte askoren bizi kalitatea hobetzen ari da. Gurasoek badute laguntza non bilatu eta bidelagun izango dituzte Naizen elkartekoak.

Emaizek dituen helburu eta lan eremuen artean, transexualitate egoeretan bidelagun izatea du, baita ere; azken urteetan auzolanean aritu gara familia hauekin eta Naizen-ekin horretan jarraituko dugu. Gu ere Donostian egindako ekitaldian izan ginen, elkarteak gonbidatua. Ekitaldi hunkigarria, Ekai gogoan izan genuena: bera eta hainbat

pertsonari esker, identitate sexuala genitaletan ez dagoen ideia zabaltzeko pauso handiak eman ditu gure gizarteak.

Bidearen etapa berri honi hasiera emateko egindako ekitaldia aparta izan zen. Komunikabide, kirol eta kulturako pertsona ezagunak izan ziren bertan, eta senitarteko eta elkarteko protagonistak diren neska eta mutilen testigantzak entzungai eta bizigai izan genituen. Guztion irudia eta hitza garrantzitsu eta beharrezkoa da, batzuen lekukotza eta besteen babesa, konpromisoa eta oihartzuna.

Hauetako aurpegi asko Nor Naiz? bideoan ikus ditzakegu. Karlos Argiñano, Edurne Pasaban eta Aritz Aduriz azaltzen dira, besteak beste. Hauen ostean "nor naiz?" erantzutean zalantzarik ez duten neska eta mutilak agertzen dira, eta hauen atzean gurasoak, bere seme-alabeek merezi duten bizi kalitatea bermatuz eta antzeko egoeran egon daitezkeenekin bere bizipenak partekatu eta laguntza emateko prest.

Izena aldatu dute izana mantenduz eta aurrerantzean beren kabuz egingo dute hegan. Emaizeko kideok bakoitzak bere burua ezagutu, onartu eta modu zoriontsuan adierazteko lanean jarraituko dugu. Hegaldi horien atzetik putz egiten izango gaituzue.

Naizen

izena aldatu dute izana mantenduz, eta aurrerantzean Beren kaBuz egingo dute hegan

sexualitatea

nAIzEn

emaizesexoloGia zentroa

ALEA 27

Hainbat eragilek aurkeztu duten Eusko Label Armak Gerrarako

ekimenak Euskal Herrian 100 enpresak baino gehiagok armagintzan dihardutela salatu du. Hausnarketa sakona egitera bultzatu behar gaituen gertaera honi helduta, gaurkoan gatazka larriak dauden herrialdeetako bost diskorekin natorkizue.

Zortzi urte daramatza gerran murgilduta Siriak. Zifrak negar egiteko modukoak dira; 500.000 pertsona hil eta 5,7 milioi pertsona inguruk errefuxiatu gisa ihes egin behar izan dute atzerrira. Londresera alde egiteko aukera izan zuenetako bat Maya Youssef musikaria da. Damaskokoak 2017an argira atera zuen Syrian Dreams debut lanean qanun-a da protagonista, 78 soka dituen ekialde hurbileko salterioa. Diskoari izena eman dion lanaz gain, Bombs turn into roses da gudaren aurka duen alegaturik nabarmenena.

Ekialde hurbiletik atera gabe, Palestinako Le Trio Joubran oud-jotzaile beteranoen estudioko lan berria da gomendatuko dizuedana, The Long March (Martxa Luzea). Munduan zapalduta dagoen herri indigena orori, eta bereziki Israelgo ejertzito sionistak itota duen Palestinari eskainitako diskoa.

Afrikan egoera ez da hobea; Somalia, Kongo edota Txad odolez blaituta daude. Gure

hurrengo protagonista Hego Sudangoa da. Emmanuel Jal ez da rap-kantari arrunta; zortzi urte besterik ez zituela, soldadu bidali zuten Etiopiara. Orain, 39 urterekin, eta Kanadan salbu bizi dela, gerra-ume izandako artista eta ekintzaile honek armak eskegi eta sortzen duen musika guztia herrien arteko bakea aldarrikatzera bideratzen du. Naath izenarekin bataiatu du Nyaruach arrebarekin grabatutako afropop disko dantzagarri berria.

Latinoamerikan, besteak beste, larritzekoa da Kolonbiako egoera. Gatazka hau eta munduan dauden beste guztiak ekiditeko mezuarekin, 2014an Para la guerra nada abestia konposatu zuen Bogotako Marta Gomezek. La Alegría y el Canto iazko disko zoragarria da, ordea, goraipatuko dudana.

Amaitzeko bosgarren disko bat gomendatuko dizuet, AEBetakoa honakoa. Gudak ez dira blindatutako herrialde horretan fisikoki gertatzen; haien politika inperialistak, ordea, planetako beste herri askotan du eragina. Are gehiago Trump buru dutela. Marc Ribot gitarra-jole maisuak argi dauka hori, eta Songs of Resistance 1942-2018 diskoan bere aberriaren jokabide maltzurrak irmoki salatu ditu.

Gerraren aurka

emmanuel jalek armak eskegi eta herrien Bakea aldarrikatzen du musikaren Bidez

EMMAnuEL jAL

igor muñozMusikazalea

Musika

28 ALEA

Hamaika saltsa

argazkia: WikiMediatestua: estitxu uGarte lz. de arkaute

Kuartango haraneko mendebaldeko herri nagusia da Arriano, eta, ingurukoetan bezala, oso biztanle gutxi bizi dira ere Peña Colorada haitzaren azpian dagoen herrian. 760 metrotan kokatuta dago Arriano, eta garaiera horri esker bista ederrak ikusi daitezke uda partean; neguan, berriz, elurra eta haizea dira nagusi zonaldean. Arrianoko Atsoak esaten zuen moduan: Si el invierno fuera verano, no habría pueblo como Arriano.

Arrianoko Atsoa oso pertsonaia ezaguna da, Kuartangon ez ezik baita Erriberagoitin, Urkabustaizen, Iruña Okan eta Zuian ere. Adineko bizilagunek beti ahotan erabili dute Arrianoko Atsoaren esaerak eta ateraldiak, nahiz eta egun ia galdurik egon.

Dena den, Carlos Ortiz de Zarate etnografoari esker, Kuartangoko inauterietako protagonista nagusia bilakatu da Arrianoko Atsoa azken urteetan. Ortiz de Zaratek 2000. urtean jaso zituen atsoaren mitoaren inguruan dauden dozenaka kondaira. Legenda batzuk alde mitikoari

erreparatzen diote: sagarrondo batean jaio omen zen atsoa, eta Luna eta Arriano artean dagoen Mariaran izeneko haranean bizi zen. Beste kondaira batzuk inguruko jendearen izaeraren eta garaiko bizimoduaren isla dira.

Mitoak alde batera utzita, gizon-emakumeen presentziaren arrastoak ugariak dira Arriano inguruan. Historiaurreko tumuluak daude

adibidez, eta gainera, Arriano bezala, Kuartangoko

hainbat herriren izenak –Sendadiano, Jokano,

Aprikano, Katadiano– erromanizazioarekin lotu dituzte hainbat ikertzailek. Alta, Felix Mugurutza Euskaltzaindiko Onomastika Batzordeko kideak

erromanizazioaren teoriarekin tentuz

jokatzeko aholkatu du, toponimoek Erdi Aroan

ere izan dezaketelako jatorria, eta bide batez

euskararekin lotura.

Arriano

Kuadrilla: Añana.Udalerria: Kuartango. Biztanleak: 9 (2018ko Eustaten datuen arabera).Bitxikeria: San Roman tenpluak bataiarri ederra du barrualdean, XIII.mendekoa.

Atsoaren esaeren gordailu

eman zuen araBako txoko kutunaren Berri. erredakzioa@alea.eus

Gure bazterrak

ALEA 29

Indarrean dagoen LOPD 15/1999 legearen arabera, jakinarazten dizugu zure datu pertsonalak ARABAKO ALEAren fitxategi batean sartuko direla. Datu-bilketa honen helburu bakarra da indarrean dagoen sustapena kudeatzea. Eskubidea izango duzu datuotan sartzeko, haiek zuzentzeko edo ezeztatzeko, helbide honetara idatzita: harpidetza@alea.eus

zozketak

Telefonoz:945 71 60 09On-line:alea.eus/harpidetzakE-mailez:harpidetza@alea.eus

Babestu Arabako euskarazko kazetaritza, eta jaso ALEA astero

zure etxean (55 euro urtean).

'Hamaika amaren seme (alaba)'Antzerkirako hamar sarrera bikoitzEusko Ikaskuntzaren eta Euskal Herriaren historia oinarri duen antzezlana taularatuko du Doke taldeak. Otsailaren 16an izango da, Gasteizko Felix Pettite antzokian. Otsailaren 6ra bitartean eman daiteke izena.

PARtE hARtU www.alea.eus/zozketak

Irabazleak: ALEAko hiru harpidetza: Xabier Etxebarria Lesmes, Idoia Alvarez Lopez eta Itsaso Azkarraga.

'Ghero' antzezlanaAntzerkirako sarrera bikoitz batEuskaltzaindiaren mendeurrenaren harira, Tartean Teatroaren Ghero. Azken euskalduna antzezlana ikusteko sarrera bikoitz baten zozketa. Otsailaren 20an aurkeztuko dute, Gasteizko Principal antzokian. Otsailaren 6ra bitartean eman daiteke izena.

'Izarren bila' ipuinaBi libururen zozketaEneko Etxegarai idazleak eta Eduardo Rodriguez ilustratzaileak sortutako Izarren bila ipuin ilustratuaren zozketa. Eman izena otsailaren 6a baino lehen.

Irakurleen txokoa

30 ALEA

Euskararen agenda

musika

gasTeiz eraso!Ostirala 1, 21:00etan, Urban Rock Concept aretoan.

paganos joselu anaiakSan Blas jaien barruanLarunbata 2, 20:00etan, plazan.

leguTio nafarroa 1512Ars Moris eta Mugi panderoa taldeekin batera. San Blas jaien barruan.Larunbata 2, 23:00etan, herriko plazan.

antzErkia

gasTeiz 'Bidaiek ez dute bueltarik'Gerrarako Eusko Label Armak jardunaldien barruan antolatutako antzerkia. Itziar rekalde aktorearen eskutik.Ostirala 1, 21:00etan, La Monstrenka aretoan.

haurrak

gasTeiz 'Birziklatuz, askoz hobeto!'haurrentzako eskulan lantegia. 4-8 urte bitarteko umeentzat. Ostirala 1, 18:30ean, Zabalgana gizarte etxean.

dulanTzi 'tomaxen abenturak'San Blas jaien barruan. xepeta taldearekin.Igandea 3, 18:00etan, auditorioan.

amurrio 'Pinotxo'Antzerki musikala. 3-9 urte bitartean.Igandea 3, 17:30ean, Amurrio antzokian.

ikus-Entzun

gasTeiz 'hanna arendt'Margarethe Von Trottak zuzendutako pelikula. jatorrizko bertsioan eskainiko dute, euskaraz azpititulatuta.Asteartea 5, 19:00etan, Oihaneder Euskararen Etxean.

bEstElakoak

laudio kokoriko hezkuntza Faktoriaren aurkezpenahezkuntza eredu alternatibo bat eskaini nahi duen egitasmoa. Aurkezpen ekitaldian musika, ipuin kontalariak, tailerrak eta beste hainbat jarduera izango dira.Ostirala 1, 17:30ean, Kasinoan.

AgeNdA Otsailaren 1etik 7ra

soka

gasTeiz 'soka' erakusketaSoka euskal dantzari buruzko erakusketa ezagutzeko bisitaldi gidatua antolatu dute, Oier Araolaza dantzari eta antropologoaren eskutik. Euskal kultur Erakundeak ekoitzitako erakusketa sortzeko prozesuan parte hartu zuen Araolazak. Asteazkena 6, 19:30ean, Oihaneder Euskararen Etxean.