dakiguna jaten dugu!€¦ · egilea: gema celorio díaz berrikusleak: patricia gómez ruiz eta...
TRANSCRIPT
Dakiguna jaten dugu!
Landa ingurua sustatzeko eskolen sarea
Egilea: Gema Celorio DíazBerrikusleak: Patricia Gómez Ruiz eta Amaia del Río MartínezItzultzailea: Iñigo Gallastegi
Diseinaitzailea eta maketatzailea: Laura Fernández BlancoInprimatzailea: Gráficas UncillaISBN: 978-84-16257-48-5Lege-gordailua: BI-02424-2019
Finantzailea: Argitalpen honek Garapenerako Nazioarteko Lankidetzako Espainiako Agentziaren (AECID) diru-laguntza izan du. Argitalpenaren edukia Hegoa Institutuaren eta VSF-Justicia Alimentaria elkartearen erantzukizun osoa da eta ez du zertan AECIDren iritzia adierazi.
Calle Floridablanca 66-72, local 5 08015 BarcelonaTel. • 93 423 70 31 • Fax 93 423 18 [email protected] justiciaalimentaria.org • www.alimentaccion.net
Zubiria Etxea. UPV/EHULehendakari Agirre etorbidea, 81 • 48015 BilbaoTel. 94 601 70 91 • Fax: 94 601 70 [email protected]
Arabako Campuseko Liburutegia. UPV/EHUNieves Cano, 33 • 01006 GasteizTel. • Fax: 945 01 42 87 [email protected] www.hegoa.ehu.es
DAKIGUNA JATEN DUGU!ORTUA, JANTOKIA ETA GELA IKASTETXEAN BERTAN ETA INGURUAREKIN INTEGRATZEKO PROPOSAMENA
Lehen hezkuntzako 5. eta 6. mailarako curriculum-exenplifikazioa
Argitalpen honen edozein atal inprimatu nahi baduzu PDFa eskuragarri duzu helbide honetan:
https://www.alimentaccion.net/eu/recursos/dakiguna-jaten-dugu-ortua-jantokia-eta-gela-ikastetxean-bertan-eta-inguruarekin
Aitortu-EzKomertziala-LanEratorririkGabe 4.0 EspainiaLan honek Creative Commons lizentzia du. Baimenduta dago lan hau kopiatzea, banatzea eta publikoki komunikatzea egilea aitortzen bada eta helburu komertzialekin erabiltzen ez bada. Ezin da lan hau aldatu, eraldatu edo lan honetatik beste bat eratorri. Lizentzia osoa: https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0/deed.eu
Argitaratzaileak:
Dakiguna jaten dugu!
Landa ingurua sustatzeko eskolen sarea
4
AURKIBIDEA
Koadroen aurkibidea ............................................................................................................................................................................ 6
Irudien aurkibidea .....................................................................................................................................................................................7
Aurkezpena ........................................................................................................................................................................................................ 8
Sarrera ...................................................................................................................................................................................................................10
Helburu orokorra ...................................................................................................................................................................................... 11
Curriculumaren zehaztapena ................................................................................................................................................ 12
Zehar-konpetentziak/-elementuak .............................................................................................................14
Oinarrizko diziplina barneko konpetentziak ...................................................................................... 15
Etapako helburuak autonomia-erkidegoka. Alor bakoitzeko edukien eta ebaluazio-irizpideen aukeraketaren elkarrekikotasuna ............... 18
Euskadi ........................................................................................................................................................................... 18
Illes Balears ............................................................................................................................................................20
Catalunya ................................................................................................................................................................... 22
Comunitat Valenciana ................................................................................................................................24
Gai-proposamena .................................................................................................................................................................................. 26
Ortua. Elikagaien ekoizpenari buruz ikasiko dugu Metodologia ........................... 26
Jantokia. Elikagaien eraldaketari eta kontsumoari buruz ikasiko dugu ........27
Gela. Elikadura-sistemak ulertzeko ikasitakoa integratzen dugu ....................... 28
Tokiko ingurunea/testuingurua ....................................................................................................................... 29
Proposamenaren garapena ......................................................................................................................................................35
1. fasea. Motibazioa ..........................................................................................................................................................35
Hasierako akordioa .................................................................................................................................37
2. fasea. Aldez aurreko ideiak ............................................................................................................................ 39
5
3. fasea. Proiektuaren garapena ......................................................................................................................42
Sarrera .....................................................................................................................................................................42
Zer nolako iturriak erabil ditzakegu? ..............................................................................43
Nola sistematizatuko dugu informazioa? ..................................................................44
Zer jakin behar dugu? .........................................................................................................................45
Jarduera jarraitua proiektuan zehar ..................................................................................56
4. fasea. Ikasitakoa partekatzea ..........................................................................................................................57
Amaierako jarduera ..................................................................................................................................57
Ebaluazioa
Generoko behaketari buruzko errubrika ............................................................................................... 63
Oinarrizko konpetentzien ebaluazio-errubrika ..............................................................................65
Edukien ebaluazio-errubrika ................................................................................................................................ 68
Ikasleen talde-lanari buruzko ebaluazio-errubrika ..................................................................71
Ikasleek ebaluatzen dute ...........................................................................................................................................74
Bibliografia eta baliabideak .....................................................................................................................................................75
Eranskinak .........................................................................................................................................................................................................77
1. Kontratu pedagogikoa .................................................................................................................77
2. Munduko gastronomiak. Peter Menzel .......................................................................... 79
6
KOADROEN AURKIBIDEA
1. koadroa. Zehar-konpetentziak/-elementuak .................................................................................................14
2. koadroa. Oinarrizko diziplina barneko konpetentziak ......................................................................... 15
3.etik 6.era arteko koadroak. Etapako helburuak autonomia-erkidegoka. Alor bakoitzeko edukien eta ebaluazio-irizpideen aukeraketaren elkarrekikotasuna ...................................................................................................................................................................................... 18
3. koadroa. Euskadi ........................................................................................................................................ 18
4. koadroa. Illes Balears ..........................................................................................................................20
5. koadroa. Catalunya................................................................................................................................. 22
6. koadroa. Comunitat Valenciana .............................................................................................24
7. koadroa. Eskola-jantoki ekologikoen balioa ................................................................................................... 28
8. koadroa. Proiektuetan Oinarritutako Ikasketa metodologia ..................................................... 32
9. koadroa. Aldez aurreko ideien zundaketa ........................................................................................................ 39
10. koadroa. Informazio-fitxa .......................................................................................................................................................44
11. koadroa. Ikasitakoaren laburpena ...............................................................................................................................57
12. koadroa. Amaierako jardueren plana .....................................................................................................................58
13. koadroa. Generoko behaketari buruzko errubrika .............................................................................. 63
14. koadroa. Oinarrizko konpetentzien ebaluazio-errubrika..............................................................65
15. koadroa. Edukien ebaluazio-errubrika ................................................................................................................ 68
16. koadroa. Ikasleen talde-lanari buruzko ebaluazio-errubrika.. ...............................................71
17. koadroa. Ikasleek ebaluatzen dute ...........................................................................................................................74
7
IRUDIEN AURKIBIDEA
1. irudia. Ortua-jantokia-gela integrazioa inguruarekin lotuta ....................................................... 26
2. irudia. Integrazio metodologikoa ................................................................................................................................... 31
3. irudia. Zer dakit elikadura-sistemari buruz? ....................................................................................................45
4. irudia. Elikagaien jatorria ...........................................................................................................................................................54
5. irudia. Astebeteko menu osasungarria .................................................................................................................60
8
Dakiguna jaten dugu! proiektua elikaduraren gaia aztertzeko gonbidapen bat da. Horren helburua honako hau ulertzen laguntzea da: elikadura-eredu desberdinen ondorioak hobeto ezagututa elikadurari buruzko
erabaki hobeak hartzeko gai izango gara. Erabaki onak dira, hain zuzen ere, gure ingurumenaren eta gure ekosistemen kalitatea hobetzen dituztenak eta pertsonei mesede egiten eta beraien lan-baldintzak eta bizitza duinak eta osasuntsuak izateko aukerak hobetzen dituztenak.
Curriculum-exenplifikazio honek zeharkako eta diziplinarteko ikuspegi zabala, kritikoa eta eraldatzailea du eta bere helburua Lehen Hezkuntzako ikastetxeetako irakasleei elikadura lantzeko erabilgarriak izan daitezkeen iradokizunak ematea da. Edukiak eta ebaluazio-irizpideak aukeratzeko, Lehen Hezkuntzako 5. eta 6. mailako curriculum-diseinuetan oinarritu gara, baina horrek ez du esan nahi beste maila batzuetan elikaduraren gaia lantzeko erabiltzerik ez dagoenik –baldin eta dokumentuari egin beharreko aldaketak egiten bazaizkio-.
Bestalde, curriculum-exenplifikazio izena jarri diogu, dokumentuak malgutasunez lan egiteko aukera ematen duela adierazi nahi dugulako. Zentzu horretan, irakasle bakoitzak bere alorretik proiektuari laguntzeko nahi dituen aldaketak egin ditzake baina, dena dela, dokumentuak honako hau bermatzen duten argibide eta zehaztasunak ditu: irakaskuntza-ikasketa proiektua ulertzeko modu jakin bat, hezkuntza kritiko eta eraldatzailearen ikuspegiarekiko1 koherentzia eta -jakina- aukeratutako gaia, hau da, elikadura bidezkoa, osasungarria eta jasangarria ulertzen dela.
Beraz, dokumentua unitate didaktiko baten desberdina da eta ez du irakasleen esku-hartze osoa zehaztuko lukeen jarduera-sekuentzia batean oinarritzen den ohiko egitura (besteak beste, helburu orokorrak eta espezifikoak, edukien sekuentziatzea, metodologia, tenporizazioa eta materialak zehaztuko lituzkeena). Izan ere, horren antzeko barne antolaketa bat badu ere, bere helburua beste bat da; hain zuzen ere, Proiektuetan Oinarritutako Ikasketaren (POI) bitartez zenbait sailen artean koordinatutako diziplinarteko lana nola antolatu erakustea. Hala. elikaduraren gaia lantzeko asmoz, ortua, jantokia eta gela haien artean eta inguruarekin integratzen ditu.
Bai proposatzen dugu, ordea, egitura komun bat. Ikasleek, taldeka eta elkarlanean, elikadura-sistemak aztertu beharko dituzte eta, hala, gizarteari eta ingurumenari dagokienez bidezkoagoak diren ereduak lortzeko proposamenak identifikatu ahal izango dituzte. Gero, amaierako zenbait jardueraren bitartez (azoka ekologikoa, showcookinga, eta menu osasungarria) ikasleek proposamen
1 Alimentacción programaren barruan garatutako Hezkuntza kritikoa eta eraldatzailea. Bigarren Hezkuntzako zentroetan elikadura burujabetza genero ikuspegitik txertatzeko esparru teoriko-pedagogikoa dokumentuan ikuspegi hau zertan datzan kontsulta dezakezu. Hemen: https://www.alimentaccion.net/es/recursos/hezkuntza-kritikoa-eta-eraldatzailea-bigarren-hezkuntzako-zentroetan-elikadura-burujabetza
AURKEZPENA
9
Aurkezpena
horiek ikastetxe osoarekin, familiekin eta inguruko eragileekin partekatu beharko dituzte, egindako lana azalduz.
Dokumentu hau Bidezko Elikadurak eta Hegoak sustatzen duten Alimentacción programak eskaintzen dituen baliabideetako bat da. Ekimen honek kontzientzia kritikoa eta hezkuntza-ekintza sustatu nahi ditu gure elikadura-ereduak (ekoizpena, banaketa, merkaturatzea eta kontsumoa) sortzen dituen gizarte-, ekonomia- eta ingurumen-eraginen aurrean; izan ere, eredu hori merkataritzako kapitalismo neoliberalaren menpe dago.
Horrekin batera, ekimenak kualitatiboki garrantzitsuak diren eredu alternatiboak hedatzeko helburua du, genero-ikuspegia duen elikadura burujabetzan oinarritzen direnak, herriek eta komunitateek beraien elikadura sistema erabakitzeko eskubidea babesten dituztenak. Izan ere, pertsona guztiek izan behar dute elikadura osasungarria eta jasangarria eta bizi-baldintza duinak izateko aukera. Horretarako, bada, jendarte bidezkoagoak lortzeko bidean aurrera egin behar dugu eta planetan dugun inpaktua txikiagotzen eta ekosistemak leheneratzen laguntzen duten ekoizpen eta kontsumo ereduak sustatu.
Alimentacción programa lau lurralde hauetan garatzen ari da: Menorca (Illes Balears); Valentzia (Comunitat Valenciana), Catalunya eta Euskadi2. Hori dela eta, exenplifikazio honek erkidego horietako curriculum-dekretuak kontuan hartu ditu edukiak eta konpetentziak antolatzeko. Era berean, programaren zenbait partaidek sortutako eta inplementatutako unitate didaktikoak ere kontuan izan ditugu, exenplifikazio honek ez baitu bestelako eredu bat proposatzen; aitzitik, horiek aintzat hartzen ditu prozesuaren fase desberdinetan erreferentzia gisa hartuz. Nolanahi ere, ikusiko dugunez, exenplifikazioa lurralde horietatik kanpo edo Alimentacción sareaz kanpoko beste edozein eragilek erabiltzea ahalbidetzen duten parekotasunak daude.
2 Itzle. oh. Dokumentuan autonomia-erkidegoen jatorrizko izena mantendu da, gaztelaniazko testuak erabiltzen duen irizpidean oinarrituz.
10
SARRERA
Elikadurak ardura dio gizarte osoari, izan ere, guztiok jan behar dugu bizitzeko. Gainera, dieta-motak eta horren aniztasunak eta kalitateak eragina dute pertsonen garapen fisiko eta psikikoan eta, jakina, osasunean
ere. Alabaina, gure gizarte urbanizatu eta hiperkontsumisten testuinguruan, beste hainbat prozesu kontuan hartu behar ditugu elikaduraren inguruan; izan ere, horiek eragin handia dute gure elikadura-ohituretan, elikagaien ekoizpenaz arduratzen diren pertsonen bizi-baldintzetan eta gaur egungo elikadura-ereduen jasangarritasunean, giza-komunitateei zein planetari dagokienez.
Hala, bizitzaren iraunkortasunaz hitz egiten dugu. Ikuspegi horrek, bada, arreta berezia jartzen du pertsonen eta, orokorrean, izaki bizidunen eta planetaren zaintzan. Ikuspegi horren aldeko apustua egiteak generoko ikuspegia kontuan hartzera behartzen gaitu eta, hala, emakumeak historikoki bizitza zaintzeaz arduratu direla behin onartuta, betebehar horretan gizonen parte-hartze ardurakidea sustatzeko modua zehaztu behar dugu.
Bestalde, bizitzaren iraunkortasunaren ikuspegia lagungarria da honako eredu hauek alderatzeko: alde batetik, gizarte globalizatuek (eta horien gizarte- eta ingurumen-eragin handiko industria-ereduek) erabiltzen dituzten elikagaien ekoizpen- eta kontsumo-ereduen ondorioak; eta bestetik, izan daitezkeen alternatibak, pertsonengan eta planetan, justizian, elikadura-eskubidean eta iraunkortasunean arreta jartzen dutenak.
Pobrezia, bazterketa, desberdintasuna, lekualdatze behartuak, eskubideen defendatzaileen aurkako mehatxuak, lurren agortzea, deforestazioa, landa-eremua despopulatzea, bioaniztasuna galtzea, erregai fosilen eta uraren kontsumo handia, lurren jabetza galtzea, eskulan gutxi behar duten ekoizpen sistema mekanizatuak... Horiek merkatura eta irabaziak lortzera bideratutako elikadura-ereduaren arazo larrienetako batzuk dira. Baina horiek bezain kezkagarriak diren beste hauek ere daude: inpaktuak osasunean, gaixotasunak, nutrizio txarra; inportatutako elikagaiekiko menpekotasuna; pobreziaren feminizazioa; gizarteek dituzten lehentasunen, elikadura-tradizioen eta horien inguruan sortutako kulturaren aniztasuna hondatzen duen kultura-homogeneizazioa; eta abar, eta abar.
Horrek guztiak aurre egin beharreko panorama larria aurkezten digu. Premiazkoa da horren ordez beste proposamen batzuk ezartzea, esate baterako, ekoizpen agroekologikoko eta tokiko kontsumo arduratsuko sistemak. Izan ere, horiek bizitzaren iraunkortasuna sustatzen eta landa-eremuen ekonomia dinamizatzen laguntzen dute; ekoizleen eta kontsumitzaileen artean sortzen dituzten sareen bitartez komunitatea sendotzen dute; emakumeen eta gizonen arteko berdintasuna sustatzen dute; zaintza-lanen ardurakidetza sustatzen dute; eta elikaduraren inguruko tradizioak eta gure lurraldeetako bioaniztasuna babestuz, kultura aberasten dute.
Gure ustez, elikadura, ikuspegi global batetik landuta, lan-ildo garrantzitsua da eta, proposamen integral, diziplinarteko eta anitz bat erabiliz, horrek duen hezkuntza-ahalmen handia garatu ahal izango dugu.
11
Helburu orokorra
HELBURU OROKORRA
Curriculum-exenplifikazio honek ikasleen interesa piztu nahi du elikaduraren gainean, ikuspegi bikoitz batetik. Alde batetik, beraien kontsumo-ohituren gaineko hausnarketa sustatu nahi du, modu kontziente batean dieta
osasungarriak aukera ditzaten. Bestetik, interpretazio-marko zabalago batekin duten lotura aztertu nahi du; hala, ohiko elikadura-ereduek pertsonen osasunean eta planetan duten eraginei eta baserritarren eta komunitateen bizi-baldintzei buruzko kontzientzia kritikoa garatu ahal izango dute.
Bestalde, eskola-eremuan ortuaren, jantokiaren eta gelaren arteko harremanak lantzeak ikasleek elikagaien ekoizpen-, eraldaketa- eta kontsumo-prozesuak modu praktiko, aktibo eta oinarritu batean uler ditzaten ahalbidetzen du. Ulermen hori, gainera, beraien ikasketa prozesuan landu beharreko edukiekin erabat lotuta egongo da.
12
CURRICULUMAREN ZEHAZTAPENA
Atal honetan, Alimentacción programa garatzen duten lau lurraldeetako (Catalunya, Euskadi, Comunitat Valenciana eta Illes Balears) dekretuek ezartzen dituzten konpetentzia, helburu, alor, eduki-multzo eta
ebaluazio-irizpide desberdinen artean sor daitezkeen harremanak azalduko ditugu.
Kasu guztietan, aukeraketa egin dugu eta ebaluazio-irizpideak gai horretara egokitu ditugu, genero-ikuspegia duen elikadura burujabetzak esperotako ikaspenei egindako ekarpena bistaratzeko asmoz.
Hiru eremu aukeratu baditugu ere, horrek ez du esan nahi horiek gaia ulertzen eta zehaztutako helburuak eta konpetentziak lortzen laguntzen duten bakarrak direnik. Aitzitik, interesgarria litzateke, dokumentuan bildutako iradokizunak kontuan hartuz, beste alor batzuetako irakasleek -edota beste maila edo zikloetako irakasleek ere- diziplina arteko proposamen honetan parte hartzea.
Era berean, irakasleek berek erabaki beharko dute zeintzuk izango diren landuko dituzten eduki zehatzak eta zeintzuk guztien artean garatuko eta ebaluatuko dituzten helburuak eta konpetentziak.
Hala ere, honako hau azpimarratu nahi dugu: proposamen hau exenplifikazio bat da, hau da, izan daitezkeen gida guztien arteko bat.
Jarraian, gero ikusiko ditugun koadroak azalduko ditugu, landu dugun curriculum-zehaztapen horren logika laburbiltzen dutenak.
13
Curriculumaren zehaztapena
} 1. koadroa. Zehar-konpetentziak/-elementuak. Koadro horretan, lau lurraldeetako bakoitzak item horiei emandako izenak biltzen ditugu. Autonomia-erkidego batzuetan, zeharkako konpetentziak eta elementuak bereizten dira; hala ere, egitura eta, horren barruan, elementu komunak irudikatzen dituen sintesia aurkeztea erabaki dugu.
} 2. koadroa. Oinarrizko diziplina barneko konpetentziak. Kasu honetan, oinarrizko diziplina barneko konpetentziak biltzen ditugu (izen aldaketa txikiekin lau lurraldeetako dekretuetan ageri direnak) eta exenplifikazio honetarako egokiak diren ebaluazio-irizpideak seinalatzen ditugu, beren formulazioa aukeratutako gaira moldatuz.
} 3.etik 6.era arteko koadroak. Etapako helburuak autonomia-erkidegoka. Alor bakoitzeko edukien eta ebaluazio-irizpideen aukeraketaren elkarrekikotasuna. Exenplifikazioak hartzen dituen lau lurraldeetako bakoitzarentzat3 eta lau alorretako bakoitzarentzat (Atzerriko Lehen Hizkuntza, Gizarte-Zientziak eta Gorputz-Hezkuntza alor bakoitzeko etapako helburuen, eduki-multzoen eta ebaluazio-irizpideen ateko elkarrekikotasuna zehazten da4.
3 Etaparen antolaketa desberdina da erkidegoaren arabera. Euskadik eta Illes Balearsek bi ziklo ezartzen dituzte: lehenengoak 1., 2. eta 3. mailak hartzen ditu eta bigarrenak 4., 5. eta 6. mailak. Catalunyak, aldiz, hiru ziklo ditu: hasierakoa, 1. eta 2. maila hartzen dituena; erdikoa 3. eta 4. mailak hartzen dituena eta goi-zikloa, 5. eta 6. mailak hartzen dituena. Azkenik, Comunitat Valencianan ez da ziklorik ezartzen, 1.tik 6.era arteko mailak besterik ez daude.
4 Aurreko oin-oharrean azaltzen dugun aldagarritasuna dela-eta, edukiak eta ebaluazio-irizpideak goi-ziklo edo -maila baterako aukeratu ditugu (kasu batzuetan 6. mailarako eta beste batzuetan 5. eta 6. mailetarako).
14
1. koadroa. Zehar-konpetentziak/-elementuakC
ATA
LUN
YA
EU
SK
AD
IC
OM
UN
ITA
T V
AL
EN
CIA
NA
ILL
ES
BA
LE
AR
S
Ko
mu
nik
azio
rako
ko
np
ete
ntz
iak
Hiz
kun
tza-
kom
un
ikaz
iora
ko e
ta ik
us-
en
tzu
ne
zko
ko
np
ete
ntz
ia.
Hit
zezk
o e
ta h
itzi
k g
abe
ko
kom
un
ikaz
iora
ko e
ta k
om
un
ikaz
io
dig
ital
era
ko k
on
pe
ten
tzia
.
Irak
urk
eta
ren
su
stap
en
a
Irak
urr
izko
ule
rme
na.
Ah
ozk
o e
ta id
atzi
zko
ad
iera
zpe
na.
Iku
s-e
ntz
un
ezk
o
kom
un
ikaz
ioa.
Irak
urr
izko
ule
rme
na.
Ah
ozk
o e
ta id
atzi
zko
ad
iera
zpe
na.
Iku
s-e
ntz
un
ezk
o
kom
un
ikaz
ioa.
Art
era
ko e
ta k
ult
ura
rako
ko
np
ete
ntz
ia.
Ko
np
ete
ntz
ia
me
tod
olo
gik
oak
Info
rmaz
ioar
en
lan
keta
eta
ko
np
ete
ntz
ia d
igit
ala.
Ikas
ten
eta
pe
nts
atze
n ik
aste
ko
kon
pe
ten
tzia
.In
form
azio
- e
ta
Ko
mu
nik
azio
-Te
kno
log
iak.
Info
rmaz
io-
eta
K
om
un
ikaz
io-
Tekn
olo
gia
k.
Ko
np
ete
ntz
ia
mat
em
atik
oa.
Ikas
ten
ikas
teko
ko
np
ete
ntz
ia.
Ko
np
ete
ntz
ia
pe
rtso
nal
akA
uto
no
mia
rako
ko
np
ete
ntz
ia.
Eki
me
ne
rako
eta
esp
irit
u
eki
ntz
aile
rako
ko
np
ete
ntz
ia.
Eki
ntz
aile
tza.
Eki
ntz
aile
tza.
Co
mp
ete
nci
as
esp
ecí
ficas
ce
ntr
adas
en
co
nvi
vir y
hab
itar
e
l mu
nd
o
Ing
uru
ne
fisi
koar
en
e
zag
utz
arak
o e
ta
inte
rakz
iora
ko
kon
pe
ten
tzia
.
No
rbe
ra iz
ate
n ik
aste
ko
kon
pe
ten
tzia
.
Elk
arb
izit
zara
ko k
on
pe
ten
tzia
.
He
zike
ta z
ibik
oa
eta
ko
nst
itu
zio
nal
a.H
ezi
keta
zib
iko
a e
ta
kon
stit
uzi
on
ala.
Ko
np
ete
ntz
ia s
ozi
al e
ta
zib
iko
a.
ZE
HA
R-K
ON
PE
TE
NT
ZIE
N D
EFI
NIZ
IOA
Hit
zezk
o e
ta h
itzi
k g
abek
o k
om
un
ikaz
iora
ko e
ta k
om
un
ikaz
io d
igit
aler
ako
ko
np
eten
tzia
. Hit
zezk
o e
ta h
itzi
k g
abe
ko k
om
un
ikaz
ioa
eta
ko
mu
nik
azio
d
igit
ala
mo
du
osa
gar
rian
era
bilt
zea
da,
ko
mu
nik
azio
eg
oki
ak e
ta
era
gin
korr
ak e
gite
ko e
go
era
pe
rtso
nal
, so
zial
eta
aka
de
mik
oe
tan
.
Ikas
ten
eta
pen
tsat
zen
ikas
teko
ko
np
eten
tzia
. Ika
ste
ko e
ta la
n e
gite
ko
oh
itu
rak,
ikas
teko
est
rate
gia
k e
ta p
en
tsam
en
du
zo
rro
tza
izat
ea
da,
ik
asit
ako
a e
rab
ili e
ta b
est
e t
est
uin
gu
ru e
ta e
go
era
bat
zue
tara
tra
nsf
eri
tze
a,
no
rbe
rare
n ik
asku
ntz
a au
ton
om
iaz
anto
latz
eko
.
Elk
arb
izit
zara
ko k
on
pet
entz
ia. P
ert
son
en
art
eko
, tal
de
ko e
ta k
om
un
itat
eko
e
go
ere
tan
elk
arre
kiko
tasu
n-i
rizp
ide
ak e
rab
iliz
par
te h
artz
ea
da,
gai
ne
rako
p
ert
son
ei a
itort
uz
no
rk b
ere
bu
ruar
i aito
rtze
n d
izki
on
esk
ub
ide
ak e
ta
be
teb
eh
arra
k, e
ta h
orr
ela
, eka
rpe
n b
at e
gite
a n
orb
era
ren
eta
gu
ztio
n o
nar
i.
Eki
me
ne
rako
eta
esp
irit
u e
kin
tzai
lera
ko k
on
pe
ten
tzia
. E
kim
en
ez
jard
ute
a e
ta p
roze
su e
kin
tzai
lea
ausa
rt e
ta
era
gin
kor
kud
eat
zea
da
eg
oe
ra e
ta t
est
uin
gu
ru p
ert
son
al,
sozi
al, a
kad
em
iko
eta
lan
eko
eta
n, i
de
iak
eki
ntz
a b
ihu
r d
aite
zen
.
No
rbe
ra iz
ate
n ik
aste
ko k
on
pe
ten
tzia
. Biz
itza
ko h
ain
bat
e
go
era
eta
esp
arru
tan
no
rbe
rari
so
rtze
n z
aizk
ion
se
nti
me
nd
ue
z e
ta p
en
tsam
en
du
ez
hau
snar
tze
a e
ta
no
rbe
rak
eg
iten
dit
ue
n e
kin
tze
z g
og
oe
ta e
gite
a, e
ta,
ho
rie
n g
ain
ean
eg
iten
de
n b
alio
esp
en
ari e
rre
par
atu
ta,
hai
ek
sen
do
tze
a e
do
do
itze
a; fi
ne
an, p
ert
son
are
n
auto
rre
aliz
azio
rako
bid
ea
eg
itea
be
re d
ime
nts
io g
uzt
ieta
n,
ete
ng
abe
ko h
ob
eku
ntz
are
n b
ide
z.
Iturria: Egilea bera, lurralde bakoitzeko curriculum-dekretuetan oinarrituz. Zehar-konpetentzien definizioa Heziberri 2020 Planetik hartu dira (Eusko Jaurlaritzaren Hezkuntza Saila).
15
Curriculumaren zehaztapena
2. koadroa. Oinarrizko diziplina barneko konpetentziak
LAU LURRALDEETAN DAUDENAK
EBALUAZIO-IRIZPIDEAK GENERO-IKUSPEGIDUN ELIKADURA BURUJABETZAREN IKUSPEGIAREKIN LOTZEA
Hizkuntza-komunikaziorako konpetentzia.
Hizkuntza erabiltzeko, ideiak adierazteko eta beste pertsona batzuekin hitzez edo idatziz komunikatzeko gaitasuna da.
Elikaduraren gaia hainbat ikuspuntutik lantzen duten testu errazak euskarri desberdinetan ulertzea (ahozkoak, idatzizkoak, ikus-entzunezkoak...).
Elikadurari buruzko lanaren bitartez honako hauekin komunikazioa ezartzea:
i. hezkuntza-komunitatea bera -familiak, eskola kontseilua...-; eta
ii. inguruko gizarte eragileak -ekoizleak, tokiko merkatuta, denda txikiak, kontsumo taldeak...-. Helburua gelako, eskola-ortuko eta jantokiko jardueretan elikadura osasungarri, bidezko eta jasangarriari buruz sortutako proposamenak partekatzea.
Atzerriko hizkuntzan elikadurari lotutako edukiak azaltzea, diskurtso soila baina argia eta ondo egituratua erabiliz.
Hizkuntza inklusiboa eta ez-sexista erabiltzea komunikazio modu guztietan.
Konpetentzia matematikoa eta zientzia eta teknologiarako oinarrizko konpetentziak.
Lehenengoa eguneroko arazoak konpontzeko arrazoibide matematikoa aplikatzeko gaitasuna da; zientziarako konpetentzia gure inguruko errealitatea azaltzeko ezagutza eta metodologia zientifikoak erabiltzeko gaitasuna da; eta teknologiarako konpetentzia gizakion nahi eta premiei erantzuna emateko ezagutza eta metodo horiek aplikatzeko gaitasuna da.
Arrazoibide-prozesuak eta elikadurari lotutako arazoak konpontzeko estrategiak aplikatzea, lan-metodo zientifikoa erabiliz eta horren faseak kontrolatuz (galderak, planteamenduak, aldagai eta kalkulu errazak erabiltzea, argudio arrazoituak...). Adibidez, tokiko produktuetan oinarritutako elikadura-eredu bat elikagai kilometriko eta ultraprozesatuetan oinarritutako beste eredu bat baino hobea dela ulertzeko.
Errealitatea kalkulatzeko, irudikatzeko eta interpretatzeko prozedura matematiko egokiak aukeratzea eta erabiltzea (adibidez, ortuaren diseinua, tamaina eta antolamendua prestatzeko).
Emakumeek elikaduraren arloan duten papera onartzea eta aintzat hartzea. Elikadurari lotutako arazoak konpontzeko edo egoerak hobetzeko emakumeek garatu duten ezagutza zientifikoa aztertzea.
16
LAU LURRALDEETAN DAUDENAK
EBALUAZIO-IRIZPIDEAK GENERO-IKUSPEGIDUN ELIKADURA BURUJABETZAREN IKUSPEGIAREKIN LOTZEA
Konpetentzia digitala.
IKTak segurtasunez eta kritikoki erabiltzea da, informazioa lortzeko, aztertzeko, sortzeko eta partekatzeko.
Baliabide digitalak erabiliz elikadurari lotutako gaiei (sasoiko elikagaiak, elikagai freskoak, menu osasungarriak, ortu ekologikoa...) buruzko edukiak sortzea, adibidez: eskemak, podcastak, kartelak, triptikoak, komikiak...; eta hainbat euskarritan: testua, irudiak, bideoa, audioa...
Ikasten ikasteko konpetentzia.
Konpetentzia nagusietako bat da eta, helburu bat lortze aldera, ikasleek ikasketa hasteko eta mantentzeko, bere eginkizunak eta denbora antolatzeko eta banaka zein elkarrekin lan egiteko gaitasuna garatzea dakar.
Ahozko, idatzizko, ikus-entzunezko adierazpena eta komunikazioa, eta adierazpen eta komunikazio digitalerako gaitasunak hobetzeko gogoa izatea, mahai-inguruetan eta eztabaidetan argudio sendoak erabili ahal izateko.
Beste iritzi batzuk entzuteko eta nor bere ikuspuntua aldatzeko irekiera izateko gaitasunak garatzea.
Nork bere buruari galderak egiteko, erantzun anitzak identifikatzeko eta balioesteko eta, alde positiboak eta negatiboak aztertuz, erabaki ahalik eta bidezkoenak hartzeko estrategiak garatzeko jakin-mina izatea.
Proiektuetan Oinarritutako Ikasketak (POI) sortzen duen lankidetza-eremua honetarako aprobetxatzea: a) gogoz parte hartu, besteekiko harremanak sendotu eta komunikazio gaitasunak hobetu; eta b) elikaduraren arazoaren gainean taldekideek erabilitako ikasketa-estrategia desberdinak behatu eta horietatik ikasi.
Konpetentzia sozial eta zibikoak.
Beste pertsona batzuekin harremanak izateko eta bizitza sozial eta zibikoan modu aktibo eta demokratikoan parte hartzeko gaitasunak dira.
Elikaduraren arazoa nork bere esperientziatik lantzea, hori modu kritikoan baloratuz gure kontsumo ohiturek tokian zein mundu-mailan dituzten ondorioak identifikatu ahal izateko.
Gizakion jokabideak ingurumenean duen eragina azaltzea, baliabide naturalen erabilera jasangarria identifikatuz eta elikagai osasungarrien ekoizpena bermatzeko zenbait neurri proposatuz eta horien efektu positiboak zehaztuz.
Eskola-ortua, jantokia eta gela lotzen duten jardueren bitartez, elikagaien ekoizpen-kontsumo zikloaren funtzionamendua ulertzea elikadura osasungarria, bidezkoa eta jasangarria izateko eskubidea landuz.
Jokabide kontzientea eta arduratsua garatzeko, herritar bezala egin ditzaketen aldaketa indibidualak identifikatzea. Horiek jarraibideak aldatuko dituzte alderdi hauetan: elikadura, kontsumoa, besteekiko harremanak, etab.
Inplikazio kolektiboa sustatzeko, ikastetxeari eta familiei zuzendutako ekimenak proposatu eta horietan parte hartu, elikadurari lotutako kontsumo ohitura bidezkoagoak, osasungarriagoak eta jasangarriagoak garatzeko helburua duten ekintzak bultzatuz.
17
Curriculumaren zehaztapena
LAU LURRALDEETAN DAUDENAK
EBALUAZIO-IRIZPIDEAK GENERO-IKUSPEGIDUN ELIKADURA BURUJABETZAREN IKUSPEGIAREKIN LOTZEA
Ekimen-sena eta espiritu ekintzailea.
Ideiak ekintza bilakatzeko behar diren gaitasunak dira.
Elikadurari buruzko lanarekin lotutako arazo bat aukeratzea eta horretan sakontzea, banaka edo elkarrekin hartzeko konponbideak topatze aldera
Ideiak ekintza bihurtzea, sormenaren bitartez, modu errealistan eta testuinguruaren beharretara doituz
Elikaduraren arazoaren gainean egin daitezkeen ekimenak imajinatzea, diseinatzea eta burutzea; kontsumo arduratsu eta bidezko baten aldeko sentsibilizazioko, kontzientzia hartzeko eta jarrera aldatzeko konpromisoak/ekintzak ekarriko dituztenak.
Kontzientzia eta kultura adierazpenak.
Musikaren, arte plastikoen eta eszenikoen edota literaturaren bitarteko adierazpenaren garrantzia aintzat hartzeko gaitasunari dagozkio.
Gastronomia-kultura desberdinetara hurbiltzea tokiko kultura Espainiako estatuko eta/edo munduko beste lurralde batzuetako kulturarekin alderatuz.
Emakumeek elikaduran duten papera modu esplizituan bistaratzea.
Ortuan, jantokian, gelan eta ikastetxean egindako jardueretan modu ekitatiboan parte hartzea -ez generoko rol estereotipatuen arabera-.
Konpetentzia motorra.
Modu autonomoan, kritikoan, sormenezkoan eta adierazgarrian, arlo motorreko hainbat egoerari aurre egitea; bizimodu osasuntsu baten bitartez, ongizate integrala lortzen laguntzen duten jarduera fisiko eta kirol praktika ohiturak hartzeko helburuz.
Osasun integrala zaintzeko eta hobetzeko eta bizitza orekatu bat izateko ezinbesteko elementu gisa, egunerokoan jarduera fisikoa berariaz txertatzea, horren edozein adierazpenen bitartez.
Elikadura osasungarriak zorionez betetako eta besteekin eta ingurumenarekin harmonian dagoen bizitza bat izateko egin dezakeen ekarpena ulertzea.
Iturria: Egilea bera.
18
3.etik 6.era arteko koadroak. Etapako helburuak autonomia-erkidegoka. Alor bakoitzeko edukien eta ebaluazio-irizpideen aukeraketaren elkarrekikotasuna
3. k
oad
roa.
Eu
skad
i
IKA
SG
AIA
ETA
PA
KO
HE
LB
UR
UA
KE
DU
KI-
MU
LTZ
OA
KE
BA
LUA
ZIO
-IR
IZP
IDE
AK
Atz
err
iko
Le
he
n
Hiz
kun
tza
1.
Esk
ola
-ere
mu
ko k
om
un
ikaz
io-e
go
ere
tan
n
orb
era
ren
esp
eri
en
tzie
kin
eta
inte
rese
kin
e
stu
lotu
tako
ah
ozk
o, i
dat
zizk
o e
ta
iku
s-e
ntz
un
ezk
o d
isku
rtso
ak u
lert
zea
eta
inte
rpre
tatz
ea,
ze
nb
ait
mo
tata
ko
kom
un
ikaz
io-e
go
ere
i au
rre
eg
iteko
.2
. N
orb
era
ren
esp
eri
en
tzia
tik
ge
rtu
en
eko
e
spar
rue
tan
era
gin
kort
asu
ne
z, e
rre
spe
tuz
eta
elk
arre
kin
lan
eg
iteko
go
go
z b
ai a
ho
z e
ta b
ai id
atzi
z ko
mu
nik
atze
ko g
ai iz
ate
a,
ald
ez
aurr
eti
k ik
asg
ela
n b
ert
an la
nd
uta
ko
gai
eki
n lo
tuta
ko k
om
un
ikaz
io-p
rem
iei
txu
kun
eta
mo
du
ko
he
ren
tean
era
ntz
ute
ko
zen
bai
t e
red
u o
inar
ri h
artu
ta.
5. A
tze
rrik
o h
izku
ntz
a n
orb
era
ren
az
be
ste
lako
err
eal
itat
eak
eta
ku
ltu
rak
ule
rtze
ko e
rab
iltze
a, e
ta e
rre
alit
ate
ho
rie
k u
lert
zear
en
, err
esp
eta
tze
are
n e
ta h
ori
eki
n
kola
bo
ratz
ear
en
ald
eko
jarr
era
izat
ea.
6.
Info
rmaz
ioar
en
eta
ko
mu
nik
azio
are
n
tekn
olo
gia
k g
ero
eta
au
ton
om
ia h
and
iag
oz
era
bilt
zea,
atz
err
iko
hiz
kun
tzan
info
rmaz
ioa
lort
zeko
, ko
mu
nik
atze
ko e
ta k
oo
pe
ratz
eko
.
Ah
ozk
o
kom
un
ikaz
ioa:
h
itz
eg
itea,
e
ntz
ute
a e
ta
elk
arre
kin
so
lase
an
jard
ute
a (B
2).
B2
.1 H
ain
bat
eu
skar
rita
ko a
ho
zko
te
stu
so
ilak
ule
rtze
a e
ta in
terp
reta
tze
a, e
ta h
orr
eta
n,
test
ue
n z
en
tzu
oro
korr
ari e
ta in
form
azio
g
arra
ntz
itsu
en
ari i
gar
tze
a.
B2
.3 Ir
akas
leak
zu
zen
du
tako
ah
ozk
o
sola
sald
ieta
n o
so m
od
u s
oil
eta
ule
rgar
rian
p
arte
har
tze
a, e
ta h
orr
eta
n, k
om
un
ikaz
io-
tru
kear
en
oin
arri
zko
ara
uak
err
esp
eta
tze
a.
Idat
zizk
o
kom
un
ikaz
ioa:
ir
aku
rtze
a e
ta
idaz
tea
(B3
).
BB
3.4
Idat
zizk
o t
est
u s
oil
eta
lab
urr
ak u
lert
zea
eta
inte
rpre
tatz
ea
(ikas
lear
en
biz
ipe
ne
tati
k g
ert
ue
n d
aud
en
ak, b
atik
bat
), e
ta h
orr
eta
n,
zen
tzu
oro
korr
ari e
ta id
eia
nag
usi
eta
ko b
atzu
ei
igar
tze
a,
B3
.6 Ik
asg
ela
n e
gin
oh
i dit
uzt
en
jard
ue
reki
n
lotu
ta g
aie
i bu
ruzk
o id
atzi
zko
te
stu
so
il e
ta
lab
urr
ak s
ort
zea,
eta
ho
rre
tan
, gai
izat
ea
no
rbai
ten
lag
un
tzar
eki
n e
koiz
pe
n-p
roze
suko
u
rrat
sak
mo
du
txu
kun
eta
ko
he
sio
nat
uan
e
gite
ko.
Go
rpu
tz-
he
zku
ntz
a
6.
Jard
ue
ra fi
siko
a n
eu
rriz
eta
mai
z e
gite
are
n
gar
ran
tzia
bal
ioe
ste
a, n
orb
era
reki
ko n
ahiz
b
est
ee
kiko
era
ntz
uki
zun
ezk
o ja
rre
ra
era
kust
eko
, eta
ari
keta
fisi
koak
, hig
ien
eak
, e
likad
ura
k e
ta ja
rre
ra-o
hit
ure
k o
sasu
ne
an
dit
uzt
en
era
gin
ak a
intz
at h
artz
ea.
7.
Jard
ue
ra fi
siko
eta
n p
arte
har
tze
a,
be
ste
eki
n b
ate
ra t
ald
e-h
arre
man
ak
sust
atze
n d
itu
zte
n p
roie
ktu
ak g
arat
uz,
eta
ai
sia-
kult
ura
ab
era
sgar
ri b
ate
n o
inar
riak
e
raik
iz.
Jard
ue
ra
fisik
oa
eta
o
sasu
na
(B4)
.
B4.
8 J
oka
bid
e a
ktib
oak
izat
ea,
ari
keta
fisi
koak
o
sasu
ne
rako
du
en
bal
ioa
ain
tzat
har
tuta
, g
orp
utz
a e
ta ja
rre
ra-
nah
iz e
likad
ura
-o
hit
ura
k za
intz
eko
inte
resa
izat
ea,
eta
dro
ge
n
kon
tsu
mo
a e
ta p
ort
aera
-me
nd
eta
sun
ak s
or
dit
zake
ten
joka
bid
eak
sai
he
ste
a.
19
Curriculumaren zehaztapena
Iturria: Egilea bera, Heziberri 2020 Planaren Oinarrizko Hezkuntzako Curriculumean oinarrituz. Euskal Autonomia Erkidegoa, 2015. Hemen: http://www.hezkuntza.ejgv.euskadi.eus/contenidos/informacion/heziberri_2020/eu_2_proyec/adjuntos/OH_curriculum_osoa.pdf
3. k
oad
roa.
Eu
skad
i
IKA
SG
AIA
ETA
PA
KO
HE
LB
UR
UA
KE
DU
KI-
MU
LTZ
OA
KE
BA
LUA
ZIO
-IR
IZP
IDE
AK
Giz
arte
-Z
ien
tzia
k
1.E
zau
gar
ri b
ere
izg
arri
ak d
itu
zte
n g
izar
te-e
taku
ltu
ra-t
ald
ee
tako
kid
e d
ire
la o
har
tze
a e
tab
alio
est
ea
eta
gai
ne
rako
ide
nti
tate
, ku
ltu
rae
ta h
err
ieki
ko e
rre
spe
tua
izat
ea
eta
giz
ae
sku
bid
eak
err
esp
eta
tze
a e
zin
be
ste
koa
de
la o
har
tze
a.2
.Ta
lde
-lan
ean
jard
ute
a, a
rdu
raz,
elk
arla
ne
an, e
lkar
tasu
ne
z e
ta m
od
uko
nst
rukt
ibo
an. L
an h
orr
eta
n a
nko
mu
nar
eki
ko a
rdu
ra g
arat
zen
joan
,ko
mu
nit
ate
ari e
lkar
tasu
ne
z e
karp
en
ake
gite
ko, i
no
lako
baz
terk
eri
arik
gab
e.
4.G
izak
iak
ing
uru
ne
fisi
k oan
eta
giz
arte
-in
gu
run
ean
dit
ue
n e
sku
-har
tze
en
ze
nb
ait
adib
ide
iku
si e
ta k
riti
koki
azt
ert
zea,
irau
nko
rtas
un
are
n ik
usp
eg
itik
, eg
un
ero
kob
izit
zan
ing
uru
me
na
eta
on
dar
e h
isto
riko
ae
ta k
ult
ura
la b
abe
ste
ko, b
err
esk
ura
tze
koe
ta k
on
tse
rbat
zeko
jarr
era
izat
eko
.6
.In
gu
ruko
te
stu
ing
uru
ge
og
rafik
o, s
ozi
al
eta
his
tori
koko
ele
me
ntu
gar
ran
tzit
sue
ilo
tuta
ko z
alan
tzak
eta
pro
ble
mak
ze
ind
ire
n ja
kin
, pla
nte
atu
eta
eb
azte
a.In
form
azio
are
n e
ta k
om
un
ikaz
ioar
en
tekn
olo
gia
k e
rab
iliko
dir
a in
form
azio
ab
ilatz
eko
eta
info
rmaz
ioa
eta
eza
gu
tzak
tru
katz
eko
, eta
hip
ote
siak
eg
ing
o d
ira
kon
po
nb
ide
alt
ern
atib
oak
azt
ert
zeko
.
Gu
re m
un
du
a e
ta h
are
n
kon
tse
rbaz
ioa
(B2
).
B2
.17
Giz
akia
k n
atu
ra-i
ng
uru
ne
an d
ue
n
po
rtae
rare
n e
rag
ina
azal
tze
a, b
alia
bid
e
nat
ura
lak
irau
teko
mo
du
an e
rab
ili b
eh
ar d
ire
la
adie
razt
ea,
eta
giz
arte
ek
lurr
ald
e-g
arap
en
ja
san
gar
ria
bu
ltza
tze
ko e
zin
be
ste
koan
be
te
be
har
dit
uzt
en
ne
urr
i bat
zuk
pro
po
satz
ea
eta
h
aie
n e
rag
in o
nu
rag
arri
a az
altz
ea.
20
4 k
oad
roa.
Ille
s B
ale
ars
IKA
SG
AIA
ETA
PA
KO
HE
LB
UR
UA
KE
DU
KI-
MU
LTZ
OA
KE
BA
LUA
ZIO
-IR
IZP
IDE
AK
Atz
err
iko
Le
he
n
Hiz
kun
tza
6.
Ah
ozk
o e
ta id
atzi
zko
ko
mu
nik
azio
rako
ko
np
ete
ntz
ia g
arat
zea,
be
ste
eki
n
kom
un
ikat
zeko
, ika
ste
ko, i
ritz
iak
adie
razt
eko
, ku
ltu
rare
n a
be
rast
asu
na
tran
smit
itze
ko e
ta n
orb
era
ren
be
har
rak
ase
tze
ko.
7.
Ge
ro e
ta a
uto
no
mia
han
dia
go
are
kin
, h
on
ako
bal
iab
ide
hau
ek
kom
un
ikat
zeko
e
ta a
tze
rrik
o h
izku
ntz
a ik
aste
ko t
resn
a g
isa
era
bilt
zen
ikas
tea:
oh
iko
bal
iab
ide
ak, i
kus-
en
tzu
ne
zko
bal
iab
ide
ak, l
ibu
rute
gia
eta
In
form
azio
eta
Ko
mu
nik
azio
Te
kno
log
iak.
Ah
ozk
o te
stu
ak
ule
rtze
a (L
iste
nin
g) (
B1)
.
B1.
1 N
orb
era
ren
esp
eri
en
tzie
kin
, pre
mie
kin
e
ta in
tere
seki
n lo
tura
du
ten
ko
ntu
arr
un
t e
ta
esp
ezi
fiko
en
ze
ntz
u o
roko
rra
ide
nti
fikat
zea,
e
rem
u p
ert
son
ale
ko, p
ub
liko
ko e
do
h
ezk
un
tza-
ere
mu
ko b
ere
hal
ako
pre
mie
i d
ago
zkie
n e
gu
ne
roko
te
stu
ing
uru
eta
n.
Ah
ozk
o te
stu
ak
sort
zea:
ad
iera
zme
na
eta
inte
rakz
ioa
(Sp
eak
ing
) (B
2).
B2
.3 A
lde
rdi s
ozi
oku
ltu
ral e
ta s
ozi
olin
gu
isti
ko
oin
arri
zko
ak, z
eh
atza
k e
ta e
san
gu
rats
uak
e
zag
utz
ea
eta
eza
gu
tza
ho
rie
k te
stu
ing
uru
ari
eg
oki
tuta
ko a
ho
zko
so
rku
ntz
ari a
plik
atze
a,
oin
arri
zko
ko
mu
nik
azio
-ara
uak
zai
nd
uz.
B2
.6 E
gu
ne
roko
an e
ta n
orb
era
ren
inte
rese
i, e
spe
rie
ntz
iei e
ta b
eh
arre
i lo
tuta
ko o
hik
o g
ai
jaki
ne
tan
mai
z e
rab
ilita
ko a
ho
zko
hiz
teg
i m
ug
atu
a e
zag
utz
ea
eta
era
bilt
zea.
Idat
zizk
o te
stua
k so
rtze
a:
adie
razm
ena
eta
inte
rakz
ioa
(Writ
ing
) (B
4).
B4
.1 A
urr
eik
us
dai
tezk
ee
n t
est
uin
gu
ru
eza
gu
ne
tan
, te
stu
lab
ur
eta
so
ilak
sort
zea
no
rbe
rari
, in
gu
ruar
i ed
o e
gu
ne
roko
ald
erd
iei
bu
ruz
hit
z e
gite
ko.
Go
rpu
tz-
He
zku
ntz
a
1.
No
rbe
rare
n g
orp
utz
a e
ta m
ug
itze
ko
auke
rak
eza
gu
tze
a, o
nar
tze
a e
ta
bal
ioe
ste
a, b
aita
jard
ue
ra fi
siko
a e
re,
ikas
teko
eta
dib
ert
itze
ko, n
ork
be
re b
uru
a e
zag
utz
eko
eta
no
r b
ere
bu
ruar
eki
n e
ta
be
ste
eki
n o
nd
o s
en
titz
eko
bid
e g
isa.
2.
Jard
ue
ra fi
siko
a o
ng
izat
era
ko a
intz
at
har
tze
a e
ta n
ork
be
re b
uru
are
kin
, b
est
ee
kin
eta
ing
uru
me
nar
eki
n ja
rre
ra
ard
ura
tsu
a iz
ate
a, e
ta a
rike
ta fi
siko
ak,
atse
de
nak
, hig
ien
eak
, elik
adu
rak,
la
sait
asu
nak
eta
jarr
era
-oh
itu
rek
osa
sun
ean
du
ten
era
gin
a id
en
tifik
atze
a.
Jard
ue
ra
fisik
oa
eta
o
sasu
na
(B4)
.
B4
.1 A
rike
ta fi
siko
ak, h
igie
ne
ak, e
likad
ura
k e
ta
jarr
era
-oh
itu
rek
osa
sun
ean
eta
on
giz
ate
an
du
ten
era
gin
a id
en
tifik
atze
a, e
ta n
ork
be
re
bu
ruar
eki
n ja
rre
ra a
rdu
rats
ua
izat
ea.
21
Curriculumaren zehaztapena
4 k
oad
roa.
Ille
s B
ale
ars
IKA
SG
AIA
ETA
PA
KO
HE
LB
UR
UA
KE
DU
KI-
MU
LTZ
OA
KE
BA
LUA
ZIO
-IR
IZP
IDE
AK
Giz
arte
-Z
ien
tzia
k
4.G
izak
iok
ing
uru
me
ne
an d
ug
un
era
gin
are
kin
kri
tiko
ak iz
ate
a, g
iza-
biz
itza
k in
gu
rum
en
ean
no
lako
era
gin
ad
ue
n ik
aste
a, e
ta in
gu
rum
en
a e
ta g
ure
erk
ide
go
are
n e
ta E
spai
nia
ko e
stat
uar
en
kult
ura
-on
dar
ea
bab
est
era
eta
leh
en
era
tze
ra b
ide
ratu
tako
oh
itu
rak
eta
jarr
era
k h
artz
ea.
7.Ik
erk
eta
rako
eta
info
rmaz
ioa
lan
tze
ko,
hip
ote
siak
fo
rmu
latz
eko
eta
eg
iazt
atze
ko,
kon
po
nb
ide
a al
tern
atib
oak
azt
ert
zeko
eta
ikas
keta
pro
zesu
be
rari
bu
ruz
hau
snar
tze
ko e
stra
teg
iak
era
bili
z,in
gu
run
eko
ele
me
ntu
esa
ng
ura
tsu
eki
nlo
tuta
ko g
ald
era
k e
ta k
on
tuak
ide
nti
fikat
zea
eta
pe
nts
atze
a e
ta h
ori
ei
irte
nb
ide
a au
rkit
zea,
ho
rre
tara
ko ik
aske
ta-
alo
r h
orr
en
ko
mu
nik
azio
rako
ko
np
ete
ntz
iak
era
bili
z (d
esk
rib
ape
na,
aza
lpe
na,
just
ifika
zio
a, in
terp
reta
zio
a e
ta a
rraz
oik
eta
).9
.B
anak
a ze
in t
ald
ean
, giz
arte
- e
taku
ltu
ra-i
ng
uru
ne
are
n a
lde
rdi n
agu
sie
i,in
gu
rum
en
are
n e
ta o
nd
are
are
n b
abe
sari
eta
elk
arta
sun
-eki
ntz
ei l
otu
tako
ike
rke
tala
nak
eg
iteko
eta
eb
alu
atze
ko p
roze
suan
par
te-h
artz
ea.
Gu
re m
un
du
a (B
2)..
B2
.17
Giz
akio
n jo
kab
ide
ak in
gu
rum
en
ean
d
ue
n e
rag
ina
azal
tze
a, b
alia
bid
e n
atu
rale
n
era
bile
ra ja
san
gar
ria
ide
nti
fikat
zea,
giz
arte
en
g
arap
en
irau
nko
rre
rako
be
har
rezk
oak
dir
en
ze
nb
ait
ne
urr
i pro
po
satz
ea
eta
ho
rie
n e
fekt
u
po
siti
bo
ak z
eh
azte
a.
B2
.18
Gu
re e
kin
tze
k kl
iman
eta
klim
a al
dak
eta
n d
ute
n o
nd
ori
oak
aza
ltze
a.
Iturria: Egilea bera, Decret 32/2014, de 18 de juliol, pel qual s’estableix el currículum de l’Educació Primària a les Illes Balears dekretuan oinarrituz. Hemen: http://weib.caib.es/Normativa/Curriculum_IB/versio_consolidada/Versio_consolidada_Decret_322014_primaria.pdf
22
5. k
oad
roa.
Cat
alu
nya
IKA
SG
AIA
ETA
PA
KO
HE
LB
UR
UA
K(K
ON
PE
TE
NT
ZIA
BE
ZA
LA
AD
IER
AZ
IAK
)E
DU
KI-
MU
LTZ
OA
KE
BA
LUA
ZIO
-IR
IZP
IDE
AK
Atz
err
iko
H
izku
ntz
are
n
alo
rra.
In
ge
lesa
1.
Oin
arri
zko
info
rmaz
ioa
lort
zea
eta
e
gu
ne
roko
, he
dab
ide
eta
ko e
do
esk
ola
ko
aho
zko
te
stu
so
il e
do
eg
oki
tuak
ule
rtze
a.4.
Oin
arri
zko
info
rmaz
ioa
lort
zeko
eta
e
gu
ne
roko
, he
dab
ide
eta
ko e
do
esk
ola
ko
aho
zko
te
stu
so
il e
do
eg
oki
tuak
ule
rtze
ko
est
rate
gia
k ap
likat
zea.
7.
Ko
mu
nik
azio
eg
oe
rare
n e
lem
en
tu
nag
usi
ak id
en
tifik
atu
z, t
est
u s
oila
k p
lan
ifika
tze
a.
Ah
ozk
o
dim
en
tsio
a (B
1).
B1.
1 Ik
asle
eki
n e
ta h
ori
en
ing
uru
ne
are
kin
lo
tura
du
ten
te
stu
ing
uru
eta
ko a
ho
zko
so
rku
ntz
a e
ta in
tera
kzio
en
me
zu o
roko
rra
eta
e
spe
zifik
oa
antz
em
ate
a.
B1.
5 E
zag
utz
a-al
or
de
sbe
rdin
eki
n lo
tura
du
ten
g
aie
i bu
ruzk
o a
ho
zko
au
rke
zpe
n t
xiki
ak e
gin
, b
anak
a ze
in t
ald
ean
.
Irak
urr
izko
d
ime
nts
ioa
(B2
).
B2
.6 H
ain
bat
mo
tako
eta
hai
nb
at e
usk
arri
tako
id
atzi
zko
te
stu
en
ze
ntz
u o
roko
rra
eta
in
form
azio
esp
ezi
fiko
a an
tze
mat
ea.
Idat
zizk
o
dim
en
tsio
a (B
3).
B3
.7 E
red
u b
at e
rab
iliz
eta
har
tzai
lea,
te
stu
m
ota
eta
ko
mu
nik
azio
-he
lbu
rua
kon
tuan
h
artu
z, id
atzi
zko
te
stu
so
ilak
sort
zea,
pap
ere
an
zein
eu
skar
ri d
igit
ale
an.
B3
.16
Be
ste
ak e
rre
spe
tatz
en
dit
ue
n e
ta
dis
krim
inat
zaile
a e
z d
en
hiz
kun
tza
era
bilt
zea
eta
au
rre
irit
zi a
rraz
iste
kin
, sex
iste
kin
, e
rliji
oso
eki
n e
ta k
lasi
ste
kin
kri
tiko
a iz
ate
a.
Go
rpu
tz-
He
zku
ntz
a
3.
Jard
ue
ra fi
siko
eta
n e
ta e
gu
ne
roko
an
oh
itu
ra o
sasu
ng
arri
ak iz
ate
a.4.
Jar
du
era
fisi
koa
mai
z e
gite
a o
sasu
ne
rako
o
nu
rag
arri
a d
ela
ule
rtze
a.
Oh
itu
ra
osa
sun
gar
rie
n
dim
en
tsio
a (B
2).
B2
.4 A
rike
ta fi
siko
a m
od
u e
go
kian
eta
mai
z e
gite
are
n e
ta o
sasu
na
ho
be
tze
are
n a
rte
an
dau
de
n z
en
bai
t lo
tura
ide
nti
fikat
zea.
23
Curriculumaren zehaztapena
5. k
oad
roa.
Cat
alu
nya
IKA
SG
AIA
ETA
PA
KO
HE
LB
UR
UA
K(K
ON
PE
TE
NT
ZIA
BE
ZA
LA
AD
IER
AZ
IAK
)E
DU
KI-
MU
LTZ
OA
KE
BA
LUA
ZIO
-IR
IZP
IDE
AK
Ing
urum
enar
en
eza
gu
tza
1.
No
rk b
ere
bu
ruar
i in
gu
run
ear
en
gai
ne
ko
gal
de
rak
eg
itea,
dat
uak
bilt
zeko
e
stra
teg
iak
era
bilt
zea
eta
, era
ntz
un
ak
top
atze
ko a
smo
z, e
mai
tzak
azt
ert
zea.
4.
Pai
saia
k e
ta e
kosi
ste
mak
azt
ert
zea,
ho
rie
k so
rtze
n d
itu
zte
n f
akto
re s
ozi
alak
eta
n
atu
rala
k ko
ntu
an h
artu
z e
ta h
ori
eta
n
era
gin
a d
ute
n ja
rdu
era
k b
alo
ratz
eko
h
elb
uru
z.5.
G
izar
te-a
razo
nag
usi
ak b
alo
ratz
ea,
h
ori
en
kau
sak
eta
on
do
rio
ak a
zte
rtu
z e
ta
eto
rkiz
un
era
ko p
rop
osa
me
nak
em
ate
ko
he
lbu
ruz.
6.
On
giz
ate
fisi
koa
lort
zeko
he
lbu
ruz,
e
zag
utz
a zi
en
tifik
oe
tan
oin
arri
tuta
ko
elik
adu
ra, j
ard
ue
ra fi
siko
ko e
ta a
tse
de
n
oh
itu
rak
har
tze
a.11
. O
nd
asu
nak
eta
ze
rbit
zuak
esk
ura
tze
ko,
kon
tsu
mit
zaile
ard
ura
tsu
bat
i dag
ozk
ion
o
hit
ura
k h
artz
ea,
ho
rre
tara
ko e
zag
utz
a zi
en
tifik
oak
eta
so
zial
ak e
rab
iliz.
12. B
alio
de
mo
krat
iko
eta
n o
inar
ritu
ta, b
izit
za
kole
ktib
oan
par
te h
artz
ea,
elk
arb
izit
za
ho
be
tze
ko e
ta b
ide
zko
ago
a e
ta
solid
ario
ago
a d
en
ing
uru
ne
a su
stat
zeko
h
elb
uru
z.
Ing
urum
enar
en
eza
gu
tza
(B2
).
B2
.4 Ik
asg
aiar
en
fe
no
me
no
fisi
ko e
ta k
imik
oe
i b
uru
zko
esp
eri
en
tzia
so
ilak
pla
nifi
katz
ea
eta
bu
rutz
ea:
hip
ote
siak
so
rtze
a, b
eh
arre
zko
m
ate
rial
a au
kera
tze
a, e
mai
tzak
err
eg
istr
atze
a e
ta, o
hik
o b
ide
ak e
ta ik
aske
ta-
eta
eza
gu
tza-
tekn
olo
gia
k e
rab
iliz,
on
do
rio
ak z
en
bai
t h
izku
ntz
atan
ko
mu
nik
atze
a.
B2
.5 Z
en
bai
t o
bje
ktu
, mak
eta
, eta
tre
sna
soil
era
bili
z, e
raik
un
tza
pro
iekt
uak
pla
nifi
katz
ea
eta
bu
rutz
ea,
ho
rre
tara
ko d
ago
kio
n m
ate
rial
ak
auke
ratu
z, b
anak
ako
lan
ak a
rdu
raz
be
tez
eta
ta
lde
lan
ean
jarr
era
ko
op
era
tib
oa
era
kuts
iz,
eta
no
rbe
rare
n e
ta b
est
ee
n s
eg
urt
asu
na
zain
du
z.
Giz
arte
- e
ta
kult
ura
-in
gu
run
ear
en
e
zag
utz
a (B
3).
B3
.2 B
est
e b
alia
bid
e b
atzu
en
art
ean
, ura
b
alia
bid
e u
rri b
eza
la b
alio
est
ea
eta
giz
a ja
rdu
ere
k in
gu
rum
en
ean
du
ten
era
gin
a p
reb
en
itze
ko e
do
mu
rriz
teko
mo
du
ak
eza
gu
tze
a.
B3
.6 In
gu
run
eko
giz
arte
-, k
ult
ura
-, e
kon
om
ia-
eta
te
kno
log
ia-a
ldak
eta
eta
-e
rald
ake
ta
pro
zesu
ak id
en
tifik
atze
a, d
esk
rib
atze
a e
ta a
zte
rtze
a, b
ate
z e
re, g
lob
aliz
azio
ak
sort
uta
ko h
ori
ek,
ho
rre
tara
ko m
un
du
ko
de
sbe
rdin
tasu
ne
n z
en
bai
t ka
usa
ide
nti
fikat
uz
eta
bal
ora
tuz.
Iturria: Egilea bera, Decret 119/2015, de 23 de juny, d’ordenació dels enseyaments de l’educació primari en Catalunya. Hemen: http://portaldogc.gencat.cat/utilsEADOP/PDF/6900/1431926.pdf
24
6. k
oad
roa.
Co
mu
nit
at V
ale
nci
ana
IKA
SG
AIA
ETA
PA
KO
HE
LB
UR
UA
K
(Ez
dira
ikas
gai
ka e
spez
ifika
tzen
, ber
az, e
tap
ako
helb
uru
orok
orre
tatik
cur
ricul
um-e
xenp
lifika
zio
hone
kin
zerik
usi h
and
iag
oa d
uten
hor
iek
auke
ratu
ditu
gu)
ED
UK
I-M
ULT
ZO
AK
EB
ALU
AZ
IO-I
RIZ
PID
EA
K
Atz
err
iko
Le
he
n
Hiz
kun
tza.
In
ge
lesa
a) E
lkar
biz
itza
ren
bal
ioak
eta
ara
uak
e
zag
utz
ea
eta
ain
tzat
har
tze
a, h
ori
en
ar
abe
ra ja
rdu
ten
ikas
tea,
he
rrit
arta
sun
are
n
arik
eta
akt
ibo
rako
pre
stat
zea
eta
giz
a e
sku
bid
eak
eta
giz
arte
de
mo
krat
iko
are
n
plu
ralis
mo
a e
rre
spe
tatz
ea.
f)
Gu
txie
ne
z at
zerr
iko
hiz
kun
tza
bat
ean
, m
ezu
so
ilak
adie
razt
eko
eta
ule
rtze
ko
eta
eg
un
ero
ko e
go
ere
tan
mo
ldat
zeko
b
eh
arre
zko
a d
en
oin
arri
zko
ko
mu
nik
azio
-ko
np
ete
ntz
ia e
sku
ratz
ea.
Ah
ozk
o te
stu
ak
ule
rtze
a (B
1).
B1.
4 M
od
u a
uto
no
mo
an m
aizt
asu
n h
and
iko
h
izte
gia
ide
nti
fikat
zea;
no
rbe
rare
n in
tere
seki
n,
esp
eri
en
tzie
kin
eta
pre
mie
kin
lotu
ra
du
ten
eg
un
ero
ko e
ta o
hik
o e
go
era
jaki
ne
n
test
uin
gu
ruan
ko
katz
en
de
na.
Ah
ozk
o te
stu
ak
sort
zea:
ad
iera
zme
na
eta
inte
rakz
ioa
(B2
).
B2
.1 M
od
u a
uto
no
mo
an, n
orb
era
ren
in
tere
seki
n e
do
esp
eri
en
tzia
reki
n lo
tura
du
ten
e
gu
ne
roko
gai
eza
gu
ne
n g
ain
ean
jard
ute
a,
mo
du
ule
rgar
rian
eta
oin
arri
zko
so
inu
-,
aze
ntu
-, e
rrit
mo
- e
ta d
oin
u-e
red
uak
era
bili
z,
aurr
ez
aurr
eko
ed
o b
ide
te
knik
oe
n b
ide
zko
so
lasa
ldi b
at iz
ate
ko.
Idat
zizk
o
test
uak
u
lert
zea
(B3
).
B3
.1 N
orb
era
ren
esp
eri
en
tzie
kin
eta
in
tere
seki
n lo
tura
du
ten
ere
mu
pe
rtso
nal
eko
, p
ub
liko
ko e
do
esk
ola
ko id
atzi
zko
te
stu
so
il e
ta
lab
urr
en
he
lbu
rua,
ze
ntz
u o
roko
rra,
oin
arri
zko
in
form
azio
a e
ta p
un
tu n
agu
siak
ide
nti
fikat
zea;
h
ori
ek
ed
oze
in e
usk
arri
tan
eta
hiz
kun
tza
est
and
arre
z id
atzi
ta d
aud
ela
rik
eta
eg
itu
ra
soila
k e
ta m
aiz
era
bili
tako
hiz
teg
ia e
rab
iltze
n
du
tela
rik.
Idat
zizk
o
test
uak
so
rtze
a e
ta in
tera
kzio
a (B
4).
B4
.1 B
anak
a, t
ald
ean
ed
o h
urb
ilke
ta
dia
log
iko
are
n b
itar
tez,
mo
du
au
ton
om
oan
id
atzi
zko
te
stu
lib
reak
so
rtze
a; a
urr
eik
us
dai
tezk
ee
n e
go
era
eza
gu
ne
tan
, no
rk b
ere
b
uru
ari,
ing
uru
ne
ari e
ta e
gu
ne
roko
ald
erd
iei
bu
ruz
hit
z e
gite
ko.
25
Curriculumaren zehaztapena
6. k
oad
roa.
Co
mu
nit
at V
ale
nci
ana
IKA
SG
AIA
ETA
PA
KO
HE
LB
UR
UA
K
(Ez
dira
ikas
gai
ka e
spez
ifika
tzen
, ber
az, e
tap
ako
helb
uru
orok
orre
tatik
cur
ricul
um-e
xenp
lifika
zio
hone
kin
zerik
usi h
and
iag
oa d
uten
hor
iek
auke
ratu
ditu
gu)
ED
UK
I-M
ULT
ZO
AK
EB
ALU
AZ
IO-I
RIZ
PID
EA
K
Giz
arte
-Z
ien
tzia
k
b)
Ban
akak
o e
ta t
ald
eka
ko la
n-o
hit
ura
k e
ta ik
aske
tan
ah
ale
gin
tze
ko e
ta a
rdu
ra
har
tze
ko o
hit
ura
k g
arat
zea,
bai
ta n
ork
b
ere
bu
ruan
ko
nfia
ntz
a iz
ate
ko o
hit
ura
, ze
ntz
u k
riti
koa,
eki
me
n p
ert
son
ala,
jaki
n-
min
a, in
tere
sa e
ta s
orm
en
a e
ta e
kim
en
se
na
ere
.h
) N
atu
rare
n Z
ien
tzie
n, G
izar
te-z
ien
tzie
n,
Ge
og
rafia
ren
, His
tori
are
n e
ta K
ult
ura
ren
fu
nts
ezk
o a
lde
rdia
k e
zag
utz
ea.
Jen
dar
tean
b
izit
zea
(B3
).
B3
.7 L
eh
en
gai
eta
en
erg
ia it
urr
i nag
usi
ak
eko
izte
n d
itu
zte
n h
err
iald
ee
n e
ta h
err
iald
e
kon
tsu
mit
zaile
en
art
eko
de
sbe
rdin
tasu
nar
en
e
ta g
arra
io-s
are
en
era
keta
ren
art
eko
lotu
ra
bila
tze
a, h
on
ako
hau
en
ing
uru
an d
itu
zte
n
eza
ug
arri
ak d
esk
rib
atu
z: g
arra
iatz
en
dir
en
p
rod
ukt
u-m
ota
k (li
kid
oak
ed
o s
olid
oak
, ta
mai
na
han
dik
oak
ala
ari
nak
) eta
, map
a te
mat
iko
ak e
rab
iliz,
eko
izp
en
eta
ko
nts
um
o
leku
en
art
eko
dis
tan
tzia
.
B3
.9 H
ed
abid
ee
tako
pu
bliz
itat
ea
be
hat
uz,
p
rod
ukt
uar
en
ed
o z
erb
itzu
are
n h
artz
aile
a e
ta
pro
du
ktu
are
n e
zau
gar
riak
azp
imar
ratz
eko
h
elb
uru
a d
ue
n in
form
azio
-alb
ora
pe
na
ide
nti
fikat
zea,
pu
bliz
itat
eak
har
tzai
lear
en
e
rost
eko
era
bak
ieta
n e
rag
iten
du
ela
ule
rtu
z;
eta
, ho
rtaz
, ko
nts
um
o a
rdu
rats
ua
izat
eko
p
ub
lizit
ate
are
kin
kri
tiko
a iz
ate
ko b
eh
arra
z ja
be
tze
a.
Go
rpu
tz-
he
zku
ntz
a
k)
Hig
ien
ea
eta
osa
sun
a b
alio
est
ea,
n
orb
era
ren
eta
be
ste
en
go
rpu
tza
on
artz
ea,
de
sbe
rdin
tasu
nak
err
esp
eta
tze
a e
ta G
orp
utz
-He
zku
ntz
a e
ta k
iro
la
no
rbe
rare
n e
ta g
izar
tear
en
gar
ape
na
lort
zeko
bid
e g
isa
ain
tzat
har
tze
a.m
) G
aita
sun
afe
ktib
oak
izae
rare
n e
rem
u
gu
ztie
tan
eta
be
ste
eki
ko h
arre
man
eta
n
gar
atze
a, b
aita
ind
arke
riar
en
, ed
on
ola
ko
aurr
eir
itzi
en
eta
est
ere
oti
po
sex
iste
n
aurk
ako
jarr
era
ere
.
Jard
ue
ra
fisik
oa
eta
o
sasu
na
(B4)
.
B4
.1 J
ard
ue
ra fi
siko
an e
ta e
gu
ne
roko
an
hig
ien
e-,
jarr
era
- e
ta e
likad
ura
-oh
itu
ra
osa
sun
gar
riak
au
ton
om
iaz
era
bilt
zea
eta
h
ori
ek
osa
sun
ean
eta
on
giz
ate
an d
ute
n e
rag
in
po
siti
bo
a az
altz
ea.
Iturria: Egilea bera, Decreto 108/2014, de 4 de julio, del Consell, por el que establece el currículo y desarrolla la ordenación general de la educación primaria en la Comunitat Valenciana. Hemen: https://www.docv.gva.es/portal/portal/2014/07/07/pdf/2014_6347.pdf
26
GAI-PROPOSAMENA
Gai-proposamenak elikadura-ereduei buruzko ezagutza kritikoa sortzeko eta elikadura osasungarri, bidezko eta jasangarri batekin bat datozen elikadura-ohiturak garatzeko helburua du. Curriculum
proposamen integral honetan, ortuko, jantokiko eta gelako lanak elikagaien ekoizpen-, eraldaketa- eta kontsumo-prozesuak lantzeko aukera emango digu; hori beharreko ikaspena baita ikasleek elikadura-sistema eta horren prozesuak eta inpaktuak uler ditzaten. Gainera, hori inguruneko eragileekin eta elikadura burujabetzan oinarritutako esperientziekin egiteak kontzientzia kritikoa garatzen lagunduko du eta hori beharrezkoa da eredua nola aldatu hausnartzeko.
1. irudia. Ortua-jantokia-gela integrazioa inguruarekin lotuta
Iturria: Egilea bera.
Ortua. Elikagaien ekoizpenari buruz ikasiko dugu
Lehen Hezkuntzako 5. eta 6. mailako edozein ikasgaitan eskola-ortuaren inguruko lana txertatzeak aukera paregabea ematen du ikasleek ikaskuntza esanguratsuak egin ditzaten, baita pentsamendu kritikoa eta herritar aktibo eta arduratsuak izateko gaitasunak garatzeko ere.
Elikaduraren gaiak -ortuaren kasuan hori tokiko ekoizpen ekologiko eta iraunkorraren ikuspegitik landuko dugu- ikasleei beraien eta beren familien elikadura ohituren eta horien ondorioen artean nolabaiteko konplexutasuna duten konexioak ezartzeko aukera emango die; ez osasunaren arloan bakarrik, baizik eta gizarte- eta ingurumen-justiziaren arloan ere.
JANTOKIA
Menu osasungarriakOrtutik jantokira
Tokikoa eta ekologikoa erostea
Elikadura tailerrak
ORTUA
Laborantza ekologikoaBertako barietateakSasoiko barazkiak
Ongarri eta konpost naturalakHazitegia
GELA
Elikadura bidezkoa, osasungarria eta iraunkorra
Nondik datoz gure elikagaiakElikadura-piramideak
Tokiko nekazaritza ekologikoa
Kontsumo-taldeak
Ekoizleak (nekazariak eta
abeltzainak)Tokiko merkatua
Bidezko merkataritza eta arduratsua
IKASTETXEA
ING
URU
NEA
/
TOKI
KO
TEST
UIN
GU
RUA
27
Gai-proposamena
Ikasleen interesa eta motibazioa pizteko asmoz, lanketa hori esperimentazioaren, behaketaren eta manipulazioaren bitartez egingo dute eta, hala, elikadura bidezko, iraunkor eta osasungarriari buruzko ikasketa-proposamen honekin inplikazio handiagoa har dezaten lortuko dugu.
Eskola-ortuak, bada, gure egunerokoan, eskolan (jantokian eta gelan egingo den lanarekin) eta eskolatik kanpo hartzen ditugun elikagai-motak aztertzearen inguruan ezagutza kritikoa, diziplinartekoa eta integratua sortzeko aukera emango digu, familiak inplikatuz eta tokiko ingurunea aztertuz eta horrekin konektatuz. Izan ere, azterketa hori bizitzaren iraunkortasuna bermatzeko ezinbestekoa da.
Jantokia. Elikagaien eraldaketari eta kontsumoari buruz ikasiko dugu
Eskola-jantokiak ezinbesteko zerbitzua ematen die familiei; seme-alabek eguneko otordu nagusia egiteko aukera ematen baitu. Maizegi, horri bigarren mailako garrantzia ematen zaio, ikasleak elikatzeko eta beste ezertarako balio ez duen eremua izango balitz bezala.
Baina jantoki-zerbitzua eskola-eremuan ematen den zerbitzu bat da eta, hortaz, eskola-jantokiak betetzen duen funtzio pedagogikoa azpimarratu behar dugu. Izan ere, funtzio hori aintzat hartzen den heinean, jantokia hezkuntza-jardueraren osagarria izan daiteke, ikastetxearen hezkuntza- eta curriculum-proiektuan txertatzen delarik.
Are gehiago, horrela ikuspegia zabal dezakegu eta eskola-jantokia hezkuntza- eta gizarte- eremuetako eragile desberdin hauek antolatzeko gaitasuna duen gunetzat har dezakegu: familiak, ikasleak, irakasleak, sukaldeko eta jantokiko irakasleak, hezitzaileak, ekoizleak...
Ikuspegi horretan oinarri hartzen dugunean, modu hezigarrian landu ditzakegu, alde batetik, elikadura-ohitura onak sortzea eta dietan sasoiko elikagai freskoak eta ekologikoak sartzea eta, bestetik, elikadurak pertsonak eta ingurumena zaintzearekin duen lotura; elikadura-sistemaren eta gizarte- eta ingurumen-justiziaren arteko konexioak, tokian zein mundu mailan; elikadura-ohiturak; janariari dagokionez, emakumeek historikoki eta orain elikaduran duten papera; eta abar, eta abar.
28
7. koadroa. Eskola-jantoki ekologikoen balioa
OREKA NUTRIZIONALA SUSTATZEN DUGU
Izan ere, eskola-jantokietan elikadura ekologikoa ezartzeak menuak berrikustea eskatzen du, lekale, barazki eta fruitu kopuru optimoa finkatzeko eta, beharrezkoa balitz, frijituak, animalia-proteina eta opil industrialak murrizteko, horren bitartez umeen osasuna hobetuz.
ESKOLA-KOMUNITATEAREN HEZIKETA INDARTZEN DUGU ETA TALDE-LANA SUSTATZEN DUGU
Alde batetik, jantoki-eredu horrek eskolaren hezkuntza-proiektuak sustatzen dituen balioak indartzen laguntzen du; izan ere, balio horietan eskola-jantoki ekologikoko proiektuan parte hartzen duten beste eragile batzuek ere parte hartzen dute, esate baterako, sukaldariek, frutaz hornitzen gaituzten nekazariek... Beste alde batetik, tartean dauden eragileen aniztasunak konplexutasuna eta aberastasuna ematen dio proiektuari. Esperientzia horren arrakasta honako eragile hauen arteko harremanaren menpe dago: nekazariak eta beste hornitzaile batzuk, jantokiaren kudeatzaileak, irakasleak, gurasoak, ikasleak, begiraleak, sukaldeko langileak, erakunde publikoak, etab. Halaber, esperientzia horrek harremanak lantzera eta lankidetza-harremanak ezartzeko eta ahalegin eta sentsibilitate desberdinak uztartzeko gaitasuna sustatzera bultzatzen gaitu.
BASERRI-EREMUAREN GARAPENA SUSTATZEN DUGU
Gertuko elikagai ekologikoak aukeratzeak zonalde bakoitzeko landa-ehuna garatzen laguntzen du; izan ere, ikasturtean zehar eskola-jantokiak kontsumo-gune konstanteak direnez, nekazaritza-ekoizpen planifikatua sustatzen dute eta alde bientzako onuragarriak diren prezioak eta kopuruak adosteko aukera ematen dute.
INGURUMENA ZAINTZEN DUGU
Nekazaritza-ekoizpen ekologikoak honako helburu hauek ditu, besteak beste: baserri-eremua eta ziklo naturalak errespetatzea -zoruaren, uraren, laboreen eta abereen osasuna zainduz-; bioaniztasuna mantentzea eta handitzea; energia eta baliabide naturalak arduraz erabiltzea; abereen ongizatea bermatzea eta espezie bakoitzaren berezko portaera errespetatzea, eta gure nekazaritza- eta paisaia-ondarearen aberastasuna gordetzea eta handitzea.
Iturria: Taula de Treball d’Alimentació Escolar Ecològica (2010:15).
Gela. Elikadura-sistemak ulertzeko ikasitakoa integratzen dugu
Ikastetxeetan ematen den bizitza osoa hezigarria bada ere, funtzio hori gelan egindako jarduera guztien oinarria da. Exenplifikazio honetan, bada, programazio osoari zentzua emateko erabiliko dugu gela. Hala, eskola-ortuan eta eskola-jantokian egindako lana gelako lanarekin lotuko dugu, baita tokiko testuinguruko eragileekin egindako lanarekin ere.
Gizarte-Zientzien, Atzerriko Hizkuntzaren -ingelesaren- eta Gorputz-Hezkuntzaren alorretara zuzendutako baina beste alor batzuetara ere zabalik
29
Gai-proposamena
dagoen diziplinarteko proiektu baten bitartez, edukiak aztertuko ditugu eta plan bat garatuko dugu, ikasleei honetarako aukera emango diena:
} Elikadura bidezko, osasungarri eta jasangarriaren gaineko ezagutzak han-ditzeko (pobrezia eta desberdintasuna, nondik dator jaten duguna? Elikagai kilometrikoak, emakume baserritarrak, bidezko prezioa? Eta planetarekin zer?).
} Ohiko ekoizpena eta tokiko ekoizpen ekologikoa bereiztea (energia fosilak edo berriztagarriak; ongarriak, plagizidak -industrialak edo naturalak/orga-nikoak-; sasoiko produktuak, bertako barietateak, merkaturatze-bide labu-rrak...).
} Arduraz kontsumitzea (elikagai naturalak, freskoak, prozesatuak, ultraproze-satuak...).
} Sasoiko eta tokiko elikagaiez osatutako elikaduraz gozatzea, dieta anitz eta osasungarri baten bitartez (elikadura-eskubidea, genero-ikuspegidun elika-dura burujabetza...).
} Ikastetxean inpaktua duten ekintzekin konpromisoa hartzea, elikadu-ra-eredu bidezkoagoetara eta jasangarriagoetara igarotzeak eskatzen duen kontzientzia sortzeko asmoz.
Tokiko ingurunea/testuingurua
Curriculum-exenplifikazio honen atzean dagoen marko pedagogikoak aipatzen duenez5, ikastetxeetan ematen den hezkuntza-ekintza tokiko testuinguruarekin, ingurunearekin eta, oro har, lurraldearekin lotzea ezinbestekoa da. Horren bitartez, tokiko esperientzia eta gizarte-esperientzia lotzen ditugu, kokatutako ikasketa bat sustatzeko; hau da, ikasleen egunerokotik sortzen den ikasketa, elikadura bidezko, osasungarri eta jasangarriari buruzko eduki guztiak hobeto integratzen dituena.
Honako hauek ezagutzeari jarriko diogu arreta:
} Lurraldeko nekazariak eta abeltzaintzak, beraiek egiten duten lana lehen eskutik ezagutzeko bisitak antolatuz. Posible bada, tamaina desberdineko eta eredu desberdineko (agroekologikoa eta industriala) ustiategietara bisi-tak programatuko ditugu.
} Tokiko merkatuak. Kontsumo arduratsua sustatzeko tokiko merkatuen, auzoko denda txikien eta azalera handien arteko aldeak aztertuko ditugu. Horiek dituzten produktuen artean alderik dagoen aztertuko dugu (freskoak eta naturalak ala prozesatuak eta ultraprozesatuak), baita elikagaien jato-rriari dagokionez (tokikoak ala kilometrikoak).
5 Ikus 1. oin-oharra, 8. orr.
30
} Kontsumo-taldeak. Kontsumo-taldeen esperientzia ezagutuko dugu, hori jendeari elikaduraren kontrola itzuli nahi dion alternatiba baita, kolektiboan antolatzen dena. Ekoizleen eta kontsumitzaileen arteko bitartekaritza baz-tertzeak izan dezakeen eraginaren gainean hausnartuko dugu, baita tokiko edota ekologikoa kontsumitzeak dituen eragin positiboen gainean ere. Hala-ber, gaur egun honako hauek dakarten kultura-aldaketa aztertuko dugu: sasoiko elikagaiak hartzeko logika berreskuratzea eta tokiko barietateak ezagutzea (bioaniztasuna zaintzea), etab.
} Bidezko kontsumo arduratsua. Badakigu zer jaten dugun eta bidezko mer-kataritza arduratsu baten aldeko erabakiak hartzen ditugu. Horretara helt-zeko, elikagaien multinazional handiek pertsonen bizitzan eta ingurumenean duten eraginaren aurrean jarrera kritikoa garatzea beharrezkoa da. Hala, errazagoa da modu arrazoitu batean onartzea elikagaien truke prezio duina ordaindu behar dugula. Prezio horrek, hain zuzen, ekoizleen lana duin egin eta aintzat hartu beharko du eta agroekologiaren eta genero-ikuspegidun elikadura burujabetzaren aldeko apustua gizarte- eta ingurumen-justiziaren aldeko konpromisoaren parte dela ulertu beharko du. Aldi berean, desber-dintasunak aztertzeko eta kolektibo pobreen eta baztertuen elikadura-es-kubidea eta, are gehiago, elikadura osasungarria izateko eskubidea urratzen dela ikusteko aukera ematen du.
31
Metodologia
METODOLOGIA
Aurretik aipatutakoak, elikaduraren problematikaren ezaugarrietako batzuk dira, hain zuzen ere, hezkuntzan lantzeko interesgarritzat jotzen ditugun horiek. Jakina, ikaskuntza esanguratsuak sortzeko, ezaugarri
horiek LHko 5. eta 6. mailetara egokitutako sakontasun-maila batekin aztertu beharko ditugu, bi maila horiek baitira proposamen honen protagonista nagusiak.
Gure hezkuntza-subjektua gaztea izateak ez du esan nahi konplexutasuna lantzerik edo haien kontzientzia kritikoa pizterik ez dagoenik. Aitzitik, adin horiekin inguruko bidegabekeriak antzemateko eta beraien kontsumo-ekintzak beren bizitzatik kanpo dituzten eraginak ulertzeko gai dira dagoeneko.
Beraz, pentsamendu kritikoa eta elikaduraren problematika orokorrean uler dezaten sustatzeko, ortu-jantoki-gela lan koordinatua proposatzen dugu; izan ere, horrek honako metodologia hauek uztartzeko aukera emango digu: esperientzialak (ortuan eta jantokian egindako jardueren bitartez), kooperatiboak-kolaboratiboak (Proiektuetan Oinarritutako Ikasketan -POI- erabiltzen den talde-lana animatuko dutenak) eta ulerkorrak (batez ere gelan garatuko dituzten ikerketa-, azterketa- eta interpretazio-jardueren bitartez).
2. irudia. Integrazio metodologikoa
Iturria: Egilea bera.
METODOLOGIA ULERKORRAK
ME
TO
DO
LO
GIA KOOPERATIBOAK-KOLABORATIBO
AK
METODOLOGIA
ESPERIMENTALAK
32
8. koadroa. Proiektuetan Oinarritutako Ikasketa metodologia
LAN-PROZESUARI DAGOKIONEZ
1. Motibazio fasea. Ikasleentzat motibagarria den jarduera bat iradokitzea da,lantzen ari den gaia ezagutzeko jakin-mina pizten diena eta lan-prozesuazarduratzera animatzen dituena. Ikasleek egindako proposamenakirudikatuko dituzten hiru superheroi sortzea proposatzen dugu. Hala,prozesua modu dibertigarrian, iradokitzailean eta askatasun osoz bizi izangodute. Superheroi horiek, bada, entzuleak kontzientziatzeko rola izango dute.
2. Ikasleen parte-hartze aktiboarekin kontratu pedagogiko bat osatuko dugu(ikus 1. eranskina). Horrek beraien interesei erantzun beharko die etaproiektua ikasketa-baldintza onenekin eta elkar zaintzeko giro onenarekinaurrera eramateko beharrezkoak diren akordioak eta ardurak zehaztubeharko ditu.
3. Aldez aurreko ideiak. Ikasleek proiektuari buruz dakitenaz eta ez dakitenazkontzientzia hartuko dute eta hori adieraziko dute.
4. Elkarri lotuta dauden hiru interes-gune landuko ditugu. Eskola-ortuan,nekazaritza ekologikoa, sasoiko produktuak, tokiko barietateak eta abar landuko ditugu. Eskola-jantokian menu osasungarriak, tokiko kontsumoarduratsua, dieta orekatuak eta abar landuko ditugu. Gelan nekazaritza-eredu industrialen ondorioak aztertuko ditugu eta eredu agroekologikoareneta elikadura burujabetzaren ereduaren ondorioekin alderatuko ditugu.Azkenik, tokiko testuinguruan ikasten ari garen guztia lotuko dugu, honakobisita hauen bitartez: nekazaritza- eta/edo abeltzaintza-ustiategietara,hipermerkatuetara eta tokiko merkatuetara, kontsumo-taldeetara...
5. Ikasitakoari buruzko aurkezpena eta amaierako lana. Amaierako lanahonako hauek prestatzera bideratuko da: tokiko azoka hezigarri bat, zeineaneskola-ortuko produktuak erakutsiko ditugun; gastronomia-erakusketa bat(showcooking), errezeta originalekin; eta astebeteko menu osasungarribat (nutritiboa, bidezkoa, ekologikoa, gertukoa eta sasoiko produktuezosatua). Amaierako jarduera horietan, proiektuan zehar lagun izan ditugunsuperheroiak aurkeztuko dizkiogu hezkuntza-komunitateari.
6. Azkenik, prozesu osoa argazki eta bideo bitartez dokumentatuko duguirakasleek esperientzia sistematizatu ahal izateko. Gainera, ikasleak etahezkuntza-komunitate osoa motibatzeko, urtero ematen den sariren bateraaurkeztu dezakegu proiektua, esate baterako, honako hauetara: AECIDEspainiako garapenerako lankidetzaren agentziak antolatzen duen VicenteFerrer Garapenerako Hezkuntzaren Sari Nazionala edo Vida Sana Elkarteaketa Tríodos Fundazioak urtero emandako. Informazio gehiago hemen:http://www.aecid.es/ES/la-aecid/educación-y-sensibilización-para-el-desarrollo/el-premio-nacional-de-educación-para-el-desarrollo eta
https://www.agriculturasocial.org/premio/
33
Metodologia
TALDE-LANARI DAGOKIONEZ
1. Talde bakoitza osatu (gutxienez 3 lagun, gehienez 5). Taldea anitza izatea komeni da, kideek gaitasun desberdinak eskaintzea.
2. Lan-prozesua eztabaidatzea eta zehaztea, guztion parte hartzeaz eta bakoitzaren eta taldearen ardurak betetzeko konpromiso argia adieraziz (1. eranskina, kontratu pedagogikoa).
3. Arazoaren hasierako azterketa. Horri buruzko aldez aurreko ezagutzak partekatzea. Ikertzea merezi duten gaiak, ikuspegiak edo alderdiak proposatzea.
4. Antzeko lanak ekitatez banatzea (hau da, kide guztiek ikertuko dute, kide guztiek aztertuko dute, kide guztiek idatziko dute...; horren bitartez, honako hau lortu nahi dugu: lan jakin batzuek hobeto -edo errazago- egiten dituzten horiek beren taldekideak laguntzea eta beren ezagutza, trebetasuna edo gaitasuna partekatzea).
5. Ikerketa eta azterketa lana. Epeak zehaztuko dira, banakako lanerako, partekatzeko (hainbat ziklo izan ditzakete), aztertzeko eta edukiak eztabaidatzeko momentuak zehaztuz.
6. Emaitzak partekatzea, zirriborro fasean. Talde desberdinek beraien artean ondorioak partekatzeko eta alderatzeko momentuez ari gara. Hala, talde bakoitzaren lana gainontzeko taldeen ekarpenekin eta iradokizunekin aberasteko aukera izango da.
7. Ikasitakoa partekatzeko amaierako jarduerak adostea eta planifikatzea.
8. Azoka ekologikoa, showcooking jarduera eta astebeteko menuaren aurkezpena komunikatzea eta martxan jartzea. Ikasle guztiek ardura bat edo batzuk har dezaten komeni da, ardurak generoaren arabera bana ditzaten saihestuz.
Iturria: Egilea bera.
Horrez gain, genero-ikuspegia ezinbestekoa da elikaduraren eremu guztietan emakumeek izan duten paper garrantzitsua -baina historikoki aintzat hartu izan ez dena- ezagutzeko eta balioesteko:
} nekazari eta elikagai-ekoizle bezala;
} etxeko elikaduraren arduradun bezala;
} familia eta ingurunea zaintzeko arduradun bezala;
} ikertzaile eta zientifiko bezala -hazien eta sendabelarren zaindariak; elika-gaiak prestatzeko eta kontserbatzeko eta lurren emankortasuna sustatzeko, osasunerako eta ongizaterako beharrezkoak diren fisikan, kimikan, matema-tikan eta biologian adituak-.
Genero-ikuspegidun elikadura burujabetzaren ikuspegiak eragina du eduki horietan eta, gainera, proposatutako metodologia hezkidetzan oinarritzea eskatzen du, ekitatea garatzeko eta ardurakidetza sustatzeko.
34
Horretarako, honako hau iradokitzen dugu:
} nesken parte-hartze aktiboa, batez ere, protagonismo/ikusgaitasun publi-koa duten eginkizun horietan (adibidez, ikasitakoa gela edo ikastetxe osoari edota familiei komunikatzea...);
} hizkuntza inklusiboa eta ez-sexista erabiltzea eta ikasleen artean sustatzea;
} talde-lana gidatuko duen kontratu pedagogikoan honako hau sartzea: tal-deko kide bakoitzak gainontzeko kideak zaintzeko eta lan-giro segurua -ahozko, keinuzko edo beste edozein motako erasorik gabekoa-, afektiboa eta atsegina sustatzeko prest izatea;
} ikasleekin batera ikastetxearen edozein eremutan ematen den edozein jarrera sexista, diskriminatzaile, erasotzaile, eta abar behatzea, komentatzea, eztabaidatzea eta, dagokionean, ekintza positiboen bitartez zuzentzea;
} neska-mutilak ortuko lanak beren gain hartzera animatzea -horiek gene-roaren arabera banatzea saihestuz-; dagokionean, neskak tresnak erabilt-zera, eremuak diseinatzera edo hesiak jartzera animatzea eta mutilak hazi-tegiak zaintzera edo konposta egitera animatzea, besteak beste.
35
Proposamenaren garapena
PROPOSAMENAREN GARAPENA
1. FASEA. MOTIBAZIOA
Honetan ikasketa ludikoaren garrantzia berreskuratu nahi dugu, ikasleak motibatzeko eta elikaduraren eremua ikuspegi kritiko eta ulerkor batetik esplora dezaten animatzeko helburuz.
Honako hau iradokiko diegu: proiektu batean parte hartuko dutela eta horretan egindako lanaren ondorioz, superheroi hirukote bat izango dutela (beraiek antzeztuko dituztenak). Horien bitartez, elikadura txarraren eta onaren alderdi nagusi asko partekatuko dizkiote hezkuntza-komunitateari.
Pertsonaia horien izenak badakizkigu, baita horien eginkizun nagusia hezkuntza-komunitatea kontzientziatzea izango dela ere; baina horiek izango dituzten superbotereak zeintzuk izango diren ikasleek erabaki beharko dute. Superheroi hiru horiek, gainera, ikasleek berek antzeztuko dituzte eta beraiek erabakiko dute hirukotearen agerpenak nolakoak izango diren (noiz agertuko diren, zer egin eta esango duten...). Hala, beren burua kontzientziatuko dute, baita ikastetxeko gainontzeko kideak, familiak eta inguruko beste eragile batzuk ere. Pertsonaia horiek amaierako komunikazio-jardueretan izango dute protagonismo handiena, baina aurretik ere ikasleek pertsonaiak ezagutzera eman beharko dituzte, beste gela edo maila batzuetako lagunei eduki batzuk aurkeztuz.
Hona hemen:
SUPERJASANGARRI
Bere eginkizuna honako hau da: eredu agroekologikoetara igarotzeko beharraz kontzientziatzea; izan ere, horiek bioaniztasuna berreskuratzen eta sistema erresilienteak sortzen saiatzen dira eta ekoizpen ekologikoa, tokiko kontsumoa eta baserri-eremua biziberritzea sustatzen dute.
36
Lehen jarduera gisa, ikasleek superheroi bakoitza nolakoa den eta zer nolako superbotereak dituen erabaki beharko dute (kontzientziatzeko boterea nahiko litzateke, baina beste superbotereren bat eman diezaiokete, fikziozko pertsonaia fantastiko baten antz handiagoa har dezan, esate baterako, ikusezintasuna, izugarrizko indarra, izpi paralizatzaileak, denboran zehar bidaiatzeko boterea, hegan egiteko boterea, etorkizuna ikusteko boterea, abiadura supersonikoa...). Nolanahi ere, hori superheroi bakoitzari dagokion paperaren arabera erabaki beharko dute.
SUPERHEALTHY (SUPEROSASUNGARRI)
Bere eginkizuna honako hau da: pertsonak kontzientziatzea, beraien elikadura-ohituretan dieta osasungarriagoak sartzeko modua erakutsiz, bai propietate nutrizionalen aldetik, bai tokiko ekoizpen eta kontsumo arduratsuak aktibatzen laguntzen dutelako.
SUPERBIDEZKO
Bere eginkizuna honako hau da: elikadura-eredu desberdinek pertsonen bizitzan eta planetaren zaintzan dituzten ondorioak (lan-baldintza duinak, nekazarien jakintza aintzat hartzea eta emakumeek elikaduraren eta bizitza zaintzearen eremuan izan duten papera eta ezagutzak balioestea...).
37
Proposamenaren garapena
Hala, ezaugarri horiek behin zehaztuta, pertsonaiek ikastetxeko gainontzeko ikasleak eta irakasleak, familiak, gizarte-eragileak eta erakundeak honelako ekoizpen- eta kontsumo-ereduak lortzearen garrantziaz kontzientziatzeko eginkizuna izango dute: bidezkoak, tokikoak, ekologikoak, osasungarriak eta jasangarriak. Aldez aurretik, ordea, ikasleek Dakiguna jaten dugu! proiektuaren gaia ondo ezagutu beharko dute. Horrek honako hau eskatzen du: elikadurari dagokiona aztertzea eta hausnartzea, argudio sendoak emateko gaitasuna garatzea...; hau da, superheroi bilakatzeko beharrezkoak diren ikasketa guztiak integratzea.
Hasierako akordioa
Hezkuntza kritiko eta eraldatzailearen ikuspegia proiektu honen oinarrian dago eta garrantzia berezia ematen die, alde batetik lanaren edukiei (curriculumari lotuak egon daitezen, garrantzitsuak izan daitezen, ulermen kritikoa erraz dezaten...) eta, bestetik, prozedurei, metodologiari, gelan sortzen dugun giroari eta gelan eta gelatik kanpo ematen diren harremanei.
Alderdi horiek, bada, hezigarriak dira eta honetan lagundu beharko dute: lan kolaboratiboa sustatzen, gaitasun anitzak aintzat hartzen, lankidetza eta errespetu giroa sustatzen, ardurakidetza bultzatzen eta, pixkanaka, ekitate eta gizarte-justizia balioak garatzen dituen ikuspegi etikoa sortzen.
Horretarako, bada, kontratu pedagogikoa erabiliko dugu. Hori ikasleen parte-hartze aktiboaren bitartez eztabaidatutako, negoziatutako eta adostutako dokumentu bat da. 1. eranskinean horren adibide bat aurkituko duzue.
38
Egin beharreko urratsak
1. Ikasleak gelako batzarrera deituko ditugu.
2. Honako hau azalduko diegu: helburua guztion artean kontratu pedagogiko bat idaztea da. Horretan, bada, lanarekin eta gure taldekideekiko harremanekin izango dugun konpromisoa eta ardurak ezartzen dituzten arauak adieraziko ditugu.
3. Arauen/akordioen zenbait adibide emango diegu, hala nola, “Eztabaidetan hitz egiteko txandak errespetatuko ditugu”, “Arreta jarriko diogu hitz egiten duenari”, etab.
4. Talde-lana nola arautu nahi duten edo Dakiguna jaten dugu! proiektuarekin zer nolako konpromisoa hartu nahi duten pentsatzera animatuko ditugu.
5. Taldeka, guk proposatutako blokeen inguruan 3 edo 4 arau pentsatu eta adostu beharko dituzte.
6. Talde guztien arteko bateratze-lana. Eztabaida, negoziazioa eta amaierako adostasuna.
7. Kontratu pedagogikoa idaztea6.
8. Ikasle guztiek sinatzea.
6. Interesgarria izango litzateke irakasleak ere kontratu pedagogikoan bere irakaskuntza-jarduerari dagozkion bi edo hiru konpromiso sartzea. Horrela, ikasleek ikusi ahal izango dute adostasun batzuetan oinarrituz lan egiteko ardura ez dela beraiena bakarrik, irakaslearena ere badela. (Adibidez, “Nire ikasleen ahalegina aintzat hartzeko eta horiei hobeto eta modu autonomoago batean ikasten laguntzeko konpromisoa hartzen dut”; “Gelan giro atsegina sortzen laguntzeko konpromisoa hartzen dut, non guztiok maitatuak senti gaitezen”…).
39
Proposamenaren garapena
2. FASEA. ALDEZ AURREKO IDEIAK
Ikasleek elikadurari buruz aurretik dituzten ezagutzak -zuzenak izan ala ez- baloratu ahal izateko eta taldeak berak hasierako egoera ikus dezan, alor bakoitzeko jarduera bana proposatzen dugu. Estrategia asko dago aurretiko
ideia horiek detektatzeko, hala nola, galdetegiak, eztabaida gidatuak, arazoak konpontzea, ideia-jasa, argazkiak, marrazkiak edo bideoak aztertzea... Hona hemen adibide bat:
9. koadroa. Aldez aurreko ideien zundaketa
ALORRA PROPOSATUTAKO JARDUERAK
ATZERRIKO LEHEN HIZKUNTZA EXTRANJERA
Ortuko Lanaren Gurpila aurkeztuko diegu (kartoi mehe batean biribil bat marraztuko eta zatituko dugu baina zatien edukia bete gabe). Horrez gain, ikasleei txartel batzuk emango dizkiegu. Horietako bakoitzak ekintza nagusi bat izango du idatzita ingelesez (lursailak prestatu -preparing the plots-, lurra landu -preparing the land-, erein -sowing-, belar txarrak kendu -weeding-, insektuak eta izurriteak kontrolatu -controlling insects and pests-, ureztatu -irrigating-, uzta bildu -harvest-, garraiatu -transporting-, banatu -distributing-...). Horiek Gurpilean modu logiko batean ordenatu beharko dituzte eta jarduera bakoitzari beraiek marraztutako ilustrazio erakusgarri bat ere jarri beharko diote.
ORTUKO LANAREN ZIKLOA
www.fao.org/ag/humannutrition/21877-061e61334701c700e0f53684791ad06ed.pdf
Preparing the land
Irrigating
Sowing
Weeding
Ways and fences
Controlling insects and pests
Orchard events and promotion
Transporting and
distributing
Preparing, cooking and
preserving food
Harvest Observing and noting
Packaging and labelling
40
ALORRA PROPOSATUTAKO JARDUERAK
GIZARTE-ZIENTZIAK
Dieta mota desberdinetan kulturak duen eragina aztertuko dugu eta elikadura bidezko, osasungarri eta jasangarriaren irizpideak aplikatzen saiatu, horiek proiektuaren jarduera guztietan txertatzeko asmoz. Horretarako, bada, munduko leku desberdinetako elikadura-ohiturak erakusten dituzten argazkiak erabiliko ditugu (ikus 2. eranskina) eta horien gainean hiru jarduera soil garatuko ditugu:
1. Bakoitzak gogokoen duen argazkia aukeratu beharko du eta besteei bere aukeraketaren arrazoiak azalduko dizkie.
2. Horren ondoren, taldea 4-5 kideko taldeetan banatuko dugu. Talde bakoitzari ausazko bi argazki banatuko dizkiogu. Horietan ageri diren elikagai motak behatu eta osasungarria/osasungaitza irizpidea erabiliz sailkatu beharko dituzte. Azkenik, emaitza aurkeztu beharko dute, sailkapenaren arrazoiak azalduz.
3. Argazkiaren deskribapen oso bat egin beharko dute (bertan ageri diren pertsonak, eremuak, altzariak, eta abar kontuan hartuz). Horren bitartez, honako hau ikusi nahi dugu: eremua nola karakterizatzen duten, zenbateraino iruditzen zaien gertukoa/urrunekoa, nola baloratzen duten (estereotipoetara jotzen dute? Zer iruditzen zaie deigarri?...).
41
Proposamenaren garapena
ALORRA PROPOSATUTAKO JARDUERAK
GORPUTZ-HEZKUNTZA
Badakigu bizimodu osasuntsu batean ariketa fisikoa ezinbestekoa dela eta elikadurak gure osasunean eta gure errendimenduan eragina duela. Harreman horri buruz, hainbat adierazpen proposatuko diegu eta horiek egia ala gezurra diren erabaki beharko dute.
E G
Nire errendimendua hobetzeko muskulua irabazi eta gantza galdu behar dut.
√
Edari energetiko komertzialak (Red Bull, Burn, Monster...) ariketa fisikoan zehar galdutako likidoak berreskuratzeko onenak dira (azukre ugari).
√
Egarriak deshidratazioa adierazten du. √
Jarduera/ariketa fisikoa egiten badut nahi dudana jan eta edan dezaket.
√
Ahalegin fisiko handi baten ostean jatea komeni da. √
Gehigarri dietetikoak eta bitaminikoak ezinbestekoak dira errendimendu optimoa lortzeko.
√
Dieta begetarianoa edo beganoa izanda ere kirolaria izan zaitezke.
√
Iturria: Egilea bera.
42
3. FASEA. PROIEKTUAREN GARAPENA
Gizakiok bi parametro nagusi hauen arabera elikatzen gara: gure gizartean ikasi dugun gastronomia-kultura (horrek elikagaien aukeraketan eragiten du, horiek prestatzeko moduan, menuak osatzean, egiten
ditugun otordu kopuruan...) eta gure ahalmen ekonomikoa (horrek murriztu edo handituko du elikagai mota desberdinen artean aukeratzeko dugun ahalmena). Horrek guztiak, jakina, gure testuinguruaren araberakoa da. Eragina duten beste hainbat faktore ere daude, hala nola, gustuak, modak edo publizitatea baina, hemen, lehenengo bi horiek aztertuko ditugu. Horregatik, Dakiguna jaten dugu! proiektua honetan oinarritzen da: elikadurari buruz dugun ezagutza handitzen badugu hobeto jango dugu eta gure erabakiek pertsonen bizitza (gizarte-justizia) eta planetaren osasuna (ingurumen-justizia) hobetzen lagunduko dute.
Sarrera
Dakiguna jaten dugu! proiek-tuarekin hasteko bideo bat ikustea proposatzen dugu. Horrek elikaduraren gaian kokatuko gaitu eta taldeak landu beharko dituen hainbat elementu aurkeztuko dizkigu.
Iturria: FUHEM: Alimentando otros modelos. Agricultura ecológica: cuidar las raíces (1 de 3) https://www.youtube.com/watch?v=gy2mY1yLZwY
Ondo jan etxean eta eskolan!
43
Proposamenaren garapena
Proiektua garatzeko ortuko, jantokiko eta gelako jarduerak lotuko ditugu, gaia ikuspegi global eta integratzaile batetik lantzeko estrategia bezala, eta aldi berean, esploratze-, ikerketa-, manipulazio- eta komunikazio-prozedurak erabiliko ditugu
Horretarako, ikasleek, talde txikietan banatuta, zenbait lan egin beharko dituzte eta, horietako azkena, emaitzak ezagutzera ematzeko eta hezkuntza-komunitatea elikadura bidezko, osasungarri eta jasangarriaren gainean kontzientziatzeko jarduera bat izango da.
Baina, aurretik informazioa biltzeko iturri zerrenda bat eman nahi dizuegu, baita informazio hori laburbiltzeko eta sistematizatzeko fitxa-eredu soil bat ere.
Zer nolako iturriak erabil ditzakegu?
Ikasleek landuko ditugun edukiei buruzko informazioa bilatu beharko dute eta, horretarako, iturri desberdinak erabil ditzaten komeni da. Iturri guztiak izan daitezke beharrezkoak, momentuaren arabera:
} Ahozko testigantzak.
} Testuak, artikuluak, dokumentuak.
} Bideoak, pelikulak, film laburrak, dokumentalak...
} Blogak, web orrialdeak, atariak.
} Sare sozialak (Facebook, Twitter, Instagram, Pinterest, Youtube).
} Wikipedia.
} Datu estatistikoak (taulak, grafikoak...).
} Irudiak, argazkiak, kartelak.
} Mapak, planoak.
Ahozko testigantzek duten balioa azpimarratu nahi dugu -horrexegatik jarri dugu lehenengoa-, proiektuari lotutako lehen eskuko informazioa lortzeko iturri baliotsua baita.
Bideoa ikusiz, aitaita-amamei (edota gurasoei edo beste senide batzuei ere) galdetzeko ideiak har ditzakete -lurra lantzen zuten, zer landatzen zuten, produktuak etxerako ziren ala saltzen bazituzten, zer nolako ongarriak erabiltzen zituzten...; baita nolakoak ziren beraien elikadura-ohiturak, ea dieta aberatsa eta anitza izateko aukera zuten, nola prestatzen zituzten elikagaiak...; nortzuk egiten zituzten baserriko lanak, familiaren elikadura- eta zaintza-lanak...-.
Bestalde, honako hauei galdetzeko aukera ere dago: eskualdeko ekoizleak, merkatuan saltzen duten pertsonak edo bidezko merkataritza arduratsuaren, agroekologiaren, eskola jantokien, landa-eremuak biziberritzearen edo baserritarren eskubideen gainean lan egiten duten tokiko kolektiboak.
44
Nola sistematizatuko dugu informazioa?
Kontsultatutako iturrietatik lortutako informazioa fitxetara pasatzea proposatzen dugu, horrela ikasleek eduki horien artetik kontzeptu eta gako-ideia nagusiak ateratzen eta laburbiltzen ikasiko dute.
Horretarako, fitxa-eredu soil eta estandar bat proposatzen dugu baina hori kontsultatutako iturriaren arabera moldatu beharko dugu.
10. koadroa. Informazio-fitxa
IZENBURUA:
DAGOKION ALORRA:
EGILEA:(edo elkarrizketatutako pertsona edo erakundea...)
URTEA:
DOKUMENTU MOTA: (ahozko testigantza, artikulua, liburua, aldizkaria, bloga, web orrialdea, sare soziala...)
ITURRIA:(elkarrizketa, prentsa -izena eta data-, internet -web orrialdearen izena eta URLa-…)
GAKO-HITZAK:
EDUKIAREN LABURPENA:
Iturria: Egilea bera.
45
Proposamenaren garapena
Zer jakin behar dugu?
3. irudia. Zer dakit elikadura-sistemari buruz?
Iturria: CERAI (2015).
46
Ortua. Gorputz-Hezkuntzaren alorrean ikasleek ortuan egingo duten lana koordinatuko dugu. Ikasleek maiztasunez ariketa fisikoa egiteak osasunean eta ongizatean dituen onurak ezagutu behar dituzte. Era berean, ezinbestekoa da jarduera hori elikadura on batekin osatu beharra dagoela ulertzea eta aintzat hartzea. Ortuan ekoizpen ekologikoaren printzipioak eta teknikak gauzatu ahal izango ditugu elikadura osasungarri, bidezko eta iraunkorraren esanahian sakonduz.
Ikasleek ortua martxan jartzeko beharrezkoak diten jarduera guztietan parte hartu behar izango dute, hau da, diseinuan eta hazien eta landareen aukeraketan, ereintzan, ureztaketan, ongarriketan eta uztan.
UNITATE DIDAKTIKO LAGUNGARRIA: Unidad didáctica. El huerto escolar.
https://www.alimentaccion.net/sites/default/files/unidad_d_huerto_escolar_0.pdf
Iturria: Pixabay. https://pixabay.com/es/photos/hortalizas-canasta-de-verduras-752153/
7 Alor bakoitzerako autonomia-erkidego bakoitzari dagozkion eduki-multzoen eta ebaluazio-irizpideen adibideak hartu ditugu, hain zuzen ere, 3.etik 6.era arteko koadroetan ematen den laburpena ez errepikatzeko. Adibide bat besterik ez da, jakina, irakasle bakoitzak bere lurraldeari dagozkionak aukeratuko ditu.
Gorputz-Hezkuntza
EDUKI-MULTZOA EBALUAZIO-IRIZPIDEA
ILLES BALEARS7 Jarduera fisikoa eta osasuna (B4).
B4.1 Ariketa fisikoak, higieneak, elikadurak eta jarrera-ohiturek osasunean eta ongizatean duten eragina identifikatzea eta nork bere buruarekin jarrera arduratsua izatea.
47
Proposamenaren garapena
Baina, saltsan sartu baino lehen eta Dakiguna jaten dugu! proiektuaren garapenak ortuaren zaintzari buruz erabaki onak hartzen lagun diezaien, ikasleek informazio garrantzitsuak bilatu beharko dituzte.
} Jarduera fisikoa eta elikadura. Elikadurak ba al du gure egoera fisikoa hobetzen laguntzeko ahalmena? Dieta anitza eta elikadura orekatua ezin-bestekoak dira osasunerako, baina zer esan nahi du dieta bat osasungarria izateak? Kirolari bat eta ortuzain bat gonbidatuko ditugu hori azaltzeko? Zer-gatik hartu behar ditugu bertoko produktu fresko eta naturalak? Norbera-rentzako onurez gain, zer nolako onurak ditu baserritarrentzat, gizartearent-zat edo ingurumenerako?
} Ortua diseinatzea eta antolatzea. Lursaila prestatzea. Zer nolako lurra dugu? Zein da orientazio egokiena. Nola antolatuko ditugu ortuko alorrak?
} Tokiko barietateak. Ereingo/landatuko ditugun barazkien bertako barietate-rik dugu?Non lortu ditzakegu?
} Sasoiko-produktuak. Zer barazki erein/landatu behar dugu sasoi bakoit-zean?
} Ongarriak, konposta eta ongarri naturalak. Zeintzuk dira ongarri naturalak? Zer da konposta eta zertarako balio du? Nola egin dezakegu konpostera bat?
} Hazitegia. Non lortu ditzakegu haziak? Hazi mota desberdinak daude? Zer dira hazi-bankuak? Ba al dago hazi-bankurik gure inguruan? Nola egin dezakegu gure hazitegia?
Metodologikoki, interesgarria da gelan sortu ditugun talde txiki bakoitzak item bat edo biren gaineko informazioa arakatzea eta konponbideak ematea. Horrela, talde guztiek ardura jakin bat hartzen dute eta horrek talde osoari egiten dio mesede, ortuaren zaintzari aurre egiteko ezinbestekoa den lankidetzaren balioa indartuz.
Taldeek ikerketa lanarekin amaitutakoan, talde bakoitzak gelakideen aurrean egin beharko duen aurkezpenaren edukia prestatu beharko du. Aurkezpenen ostean, guztion artean erabaki beharko dute ortuan zer landatu, lan bakoitzaz nor arduratuko den eta txandaketa nola egingo duten. Helburua honako hau da: ortuko lanetan guztiek parte hartzea.
48
Jantokia. Eremu horrek alderdi desberdinak lantzeko aukera ematen digu, esate baterako, honako hauek aukeratzeko: produktuak (tokikoak, gertukoak, sasoikoak, freskoak...) eta hornitzaileak (ustiategi txikiak, ingurukoak, agroekologikoak...) edota elikagaiak eraldatzeko prozedurak (elikagai fresko eta naturala eta prozesatu osasungarriak lehenetsiz eta ultraprozesatuak kenduz) eta menu eta dieta osasungarrien osaketa.
Atzerriko Lehen Hizkuntzaren alorrean, eta ikastetxe edo gela desberdinetako -eta gela barruko- ikasleek izan ditzaketen ikasketa-maila desberdinak kontuan hartuz, irakasleen esku utziko dugu atzerriko hizkuntzaren erabilera zehaztea jarduera horietarako. Hiztegia landu dezakete, gramatika-egitura soilak dituzten galdetegi laburrak egin, gai horiek lantzen dituzten dibulgazio testuak erabili, ingelesez egiteko eztabaidak proposatu edo, ikasleen maila horretarako nahikoa ez balitz, ikasleek eztabaidetan parte hartzean aurretik landutako zenbait kontzeptu erabiltzea proposatu.
UNITATE DIDAKTIKO LAGUNGARRIA
Comedores escolares ecológicos. Material didáctico.
http://entrepueblos.org/ecomenjadors/castellano/arxius/md.pdf
Era berean, eskola-jantoki osasungarriak izatearen onurei buruzko informazioa emango diguten eta trantsizioa egiten lagunduko diguten iturriak kontsultatzea komeni da:
Garúa / Fundación Daniel y Nina Carasso / FUHEM fundazioa: Fomento de la alimentación saludable y sostenible en centros educativos de la Comunidad de Madrid. Alimentar el cambio http://alimentarelcambio.es
Atzerriko Lehen Hizkuntza
EDUKI-MULTZOA EBALUAZIO-IRIZPIDEA
EUSKADIIdatzizko komunikazioa: irakurtzea eta idaztea (B3).
B3.4. Idatzizko testu soil eta laburrak ulertzea eta interpretatzea (ikaslearen bizipenetatik gertuen daudenak, batik bat), eta horretan, zentzu orokorrari eta ideia nagusietako batzuei igartzea.
CATALUNYA Irakurrizko dimentsioa (B2).B2.6. Hainbat motako eta hainbat euskarritako idatzizko testuen zentzu orokorra eta informazio espezifikoa antzematea.
49
Proposamenaren garapena
https://browse.startpage.com/do/show_picture.pl?l=espanol&rais=1&oiu=https%3A%2F%2Fwww.thelittlepine.com%2Fwp-content%2Fuploads%2F2018%2F09%2FKeto-Vegetables.jpg&sp=24eb29f92fc38f0860e33572c1b6aff6&t=default
50
https://static.onecms.io/wp-content/uploads/sites/44/2018/05/27200157/vegetables-carbs-chart.png
51
Proposamenaren garapena
} Elikadura-ohiturak. Gure elika-dura-ohituren, gure dietaren eta egiten dugun kontsumoaren gai-nean hausnartu. Zeintzuk dira zure elikagairik gogokoenak? Aurrez prestatutako elikagaiak jaten dituzu (pizzak, sopa pres-tatuak...)? Zenbat fruta ale jaten duzu egunean? Zer hartzen duzu gosarian, hamaiketakoan eta askarian? Zer hartzen duzu eda-teko (ura, freskagarriak...)? Astean zenbatetan jaten duzu haragia? Eta arraina? Nagusiekin zoaz erosketak egitera? Non erosten dituzue elikagaiak? Auzoko den-dan, merkatuan, supermerka-tuan? Produktuen etiketak irakurri ohi dituzue?
} Eating habits. Reflection on our eating habits, our diet, the type of consumption we make. What are your favourite foods? Do you usually eat pre-cooked foods (pizzas, prepared soups...)? How many pieces of fruit do you eat a day? What do you usually eat at breakfast, lunch and snack? to drink, do you drink water, soft drinks...? How often do you eat meat a week? And fish? Do you campaign your parents to do the shopping? Where do you usually buy food, in the neighbourhood shop, in the market, in the super-market? Do you usually read pro-duct labels?
} Ortutik jantokira. Zer nolako barazkiak ematen ditu gure ortuak? Zer beste elikagai erosi behar ditugu inguruan -merka-tuan edo tokiko nekazariei zuze-nean- dieta osasungarri bat iza-teko?
} From the orchard to the can-teen. What vegetables does our orchard provide us with? What other food will we have to buy in our environment, either in the market or directly from local far-mers - to achieve a rich and heal-thy diet?
} Tokiko ekoizleak. Ba al dakigu zer nekazaritza-ustiategi txiki ditu-gun gure inguruan? Gertuko pro-duktu freskoak eskaintzen dituz-ten tokiko merkatuak ezagutzen al ditugu? Zergatik daude ger-tuko produktu fresko gutxi gure jantokian? Gonbidatuko dugu hori azalduko digun inor?
} Local farmers. Do we know which small farms exist in our local environment? Do we know local markets that can provide us with fresh and local products? Why are there so few/many local pro-ducts in our canteen? Do we invite someone who can explain?
52
} Tokiko gastronomia. Zeintzuk dira zure lurraldeko platerak? Nola prestatzen dira, nolakoak dira errezetak? Ba al dago data/jai/gertaera jakin batean prestatu ohi den errezetarik?
} Local gastronomy. What are the local dishes? How are they cooked? What are the recipes? Is there a dish prepared at a specific date/party/event?
} Elikagaien eraldaketa. Elikagaiak eraldatzeko teknika garrantzit-suenak ezagutzen al ditugu? Horietako zeintzuk dira osasun-garriak? Elikagai naturalak, proze-satuak eta ultraprozesatuak: zeintzuk dira horien ezaugarriak eta horien arteko aldeak?
} Food processing. Do we know the most important food proces-sing techniques? Which ones are healthy, natural, processed and ultraprocessed foods? What are their characteristics and what are the differences between them?
} Janaria xahutzea. Zer da? Zenbat janari botatzen dugu? Zer nolako eragina du horrek gizartean eta ingurumenean? Nola murriztu dezakegu xahutze hori?
} Food waste. What is food waste? How much food do we throw away? What is its social and envi-ronmental impact? How can we reduce food waste?
} Menu osasungarriak. Zeintzuk dira menu bat osasungarrit-zat emateko irizpideak? Eta hori bidezkoa eta jasangarria ere iza-teko?
} Healthy menus. What would be the criteria that allow us to affirm that a menu is healthy? What if we also want it to be fair and sus-tainable?
Lehenengo galdera-blokea banaka erantzuteko pentsatuta dago. Erantzun guztiak kontuan hartuz, ikasleek gelan nagusi diren elikadura-ohiturak identifikatu beharko dituzte. Galdera horien gainean egingo duten ikerketa-lanaren ostean, hausnartzeko eskatuko diegu eta -berriro ere, banaka- kartoi mehe batean beraien dietan egiteko prest dauden aldaketa bat idatzi beharko dute, hori osasungarriagoa egiteko helburua duena. Gelan txoko bat egin dezakegu bertan kartoi mehe guztiak ikusgai jartzeko.
Gainontzeko gaderei erantzuteko, lantalde bakoitzak gai baten edo biren gaineko informazioa bildu beharko du. Hala, behar duten informazioa eskuratzeko gelatik irten beharko dute, tokiko dendak bisitatu (merkatuak, dendak... eta azalera handien ikuspegi bat ere garatu beharko dute, batzuek
53
Proposamenaren garapena
eta besteek eskaintzen dituzten produktuak alderatzeko, elikaduren jatorria aztertzeko, prezioak konparatzeko...), tokiko ekoizleen nekazaritza-ustiategiak aurkitu...
Behin informazio-bilketa eta -azterketa amaituta, ikasleek informazio hori partekatuko dute. Horretarako, talde bakoitzak bere ondorioak partekatuko ditu eta gelakideek zalantzak argitzeko, ideiak osatzeko edo ekarpenak egiteko aukera izango dute. Horren bitartez, taldeek emandako informazioa integratzen duen ikuspegi osatu bat garatu nahi dugu.
Gela eta ingurunea. Gizarte-Zientzien alorrean elikadura-sistemen funtzionamenduari eta horiek jendearen bizitzan eta ingurumenean dituzten inpaktu positiboei/negatiboei lotutako edukiak landuko ditugu.
Lehen aipatu bezala, gelako lanaren bitartez, lantaldeen ikerketan sortutako ikaspen berriei gainontzeko irakasgaietan eta alorretan egindako prozesuetatik sortutako horiek gehituko zaizkie. Gela, beraz, Dakiguna jaten dugu! proiektuaren elementu koordinatzailea da eta ingurura egindako irteeren emaitzak ere txertatzen ditu. Hala, ikasleek elikadurari eta susta daitezkeen alternatibei buruzko gaiaren egoeraren ikuspegi globala eta integratua
Gizarte-Zientziak
EDUKI-MULTZOA EBALUAZIO-IRIZPIDEA
COMUNITAT VALENCIANA
Jendartean bizitzea (B3).
B3.7. Lehengai eta energia iturri nagusiak ekoizten dituzten herrialdeen eta herrialde kontsumitzaileen arteko desberdintasunak garraio-sareen eraketarekin lotu, honako hauek deskribatuz: garraiatzen diren produktuen arabera (likidoak edo solidoak, tamaina handikoak ala arinak) garraio-sareek dituzten ezaugarriak; eta, mapa tematikoak erabiliz, ekoizpen eta kontsumo lekuen arteko distantzia.
54
garatuko dute, bai konpromiso indibidualen mailan eta bai beste elikadura-eredu bidezkoago, osasungarriago eta jasangarriago batzuk sustatzen dituzten ekintza kolektiboen mailan.
UNITATE DIDAKTIKO LAGUNGARRIA
Propuesta didáctica ¡No te comas el mundo! Por una alimentación sana y sostenible.
https://www.alimentaccion.net/es/recursos/¡no-te-comas-el-mundo-por-una-alimentación-sana-y-sostenible-1
4. irudia. Elikagaien jatorria.
Iturria: BBC News (2016).
} Elikagaien ekoizpena. Zeintzuk dira elikagaien ekoizpen industrialaren eta tokiko edo gertuko ekoizpen ekologikoaren arteko aldeak? Zeinek erabiltzen ditu ur eta energia gehiago? Zer da nekazaritza intentsiboa? Zeintzuk dira bere gizarte- eta ingurumen-eragin nagusiak (deforestazioa, lurrak berega-natzea, landa-eremuak uztea, nekazarien lekualdatze behartuak...)?
} Elikagaien jatorria. Zer dira gertuko elikagaiak? Eta elikagai kilometrikoak?
} Nortzuk ematen digute jaten. Noren esku dago, orokorrean, elikadura? Neka-zarien esku ala industriaren esku? Zein da emakumeek elikaduran duten
55
Proposamenaren garapena
papera? Eta pertsonen eta naturaren zaintzan? Zer egin beharko genuke zaintza-lan hori gizonek ere egin zezaten -ardurakidetza-?
} Desberdintasunak. Ba al dago loturarik pobreziaren eta elikadura txarraren artean? Zeintzuk dira mundu mailan dagoen gosea azaltzen duten kausak? Elikagai falta al da arazoa?
} Ingurumen-eragina. Zer nolako eragina dute ongarri kimikoek eta pestizidek pertsonen eta planetaren osasunean? Zer bilgarri/ontzi mota erabiltzen dira supermerkatuetan? Nola murriztu dezakegu plastikoen erabilera?
} Klima aldaketa. Zer dira berotegi efektuko gasak? Zer nolako lotura dago nekazaritza industrialaren eta klima aldaketaren artean?
} Elikagaiak xahutzea. Bidezkoa eta jasangarria al da elikagaiak xahutzen dituen sistema?Zein da elikagaiak xahutzeak pertsonengan eta ingurume-nean duen eragina?
} (Hiper)kontsumo-gizartea. Zer da “(Hiper)kontsumo-gizartea? Nolakoa da elikagaien, edarien eta freskagarrien publizitatea? Ba al du eraginik gure gustuetan eta gure kontsumo-erabakietan?
} Tokiko eta bidezko kontsumo arduratsua. Ba al dago tokiko merkaturik zure herrian?Nondik datoz bertan saltzen dituzten elikagaiak? Ba al dago kontsu-mo-talderik zure herrian? Zer dira saski ekologikoak? Zer da bidezko kont-sumo arduratsua?
Beste alor batzuetan bezala, hemen ere taldeka lan egingo dute. Talde bakoitzak lehen aipatutako gaietako baten edo biren gaineko informazioa bildu beharko du, hori aztertu eta laburpen bat prestatu. Gero, informazioa gelakideekin partekatu beharko dute eta horrek zalantzak argitzeko, gai desberdinak eztabaidatzeko eta gainontzeko alorreetan, ortuan eta jantokian izandako esperientzietatik atera dituzten ikaspenak txertatzeko balio izango du.
Behin lan hori eginda, hurrengo fasera igaro ahal izango dugu. Fase hori ikaspenak komunikatzeko eta hezkuntza-komunitatea sentsibilizatzeko jarduerak prestatzeari dagokio.
56
Jarduera jarraitua proiektuan zehar
Superjasangarri, Superhealthy eta Superbidezko sortzeko prozesua mailakakoa izango da. Hala, astean tarte bat eman ahal dugu (10-15 minutu) pertsonaiei forma ematen joateko eta horien aurkezteko, janzteko, mugitzeko eta komunikatzeko modua entseatzen joateko.
Pertsonai horiek amaierako jardueretan izango dute protagonismo nagusia baina proiektuan egindako lan guztia hezkuntza-komunitateari aurkeztean honako hau izan beharko dugu kontuan: momentu horretan hiru ikaslek bakarrik aurkeztuko dituzte pertsonaiak baina gainontzeko ikasleek parte hartu dutela senti dezaten zaindu behar dugu, adbidez, beste momentu eta eremu batzuetan superheroien papera hartzeko aukera izan dutelako.
Horretarako, honako hau egin dezakegu, besteak beste: gela bakoitzak alor desberdinetan egindako lana partekatzeko saioetan, taldeek superheroiarena nork egingo duen adostuko dute; hori izango baita ikerketaren emaitza gainontzeko gelei aurkeztuko diena.
Hala ere, beste ikasle batzuei pertsonaia antzezteko aukera ematearren, superheroiak beste gela edo maila batzuei bisita egitea koordinatu dezakegu. HOrrek proiektua aurkeztuko die horretan parte hartzen ez duten eta gaia ezagutzen ez duten ikasleei eta horren inguruan ikasitakoa ezagutzera emango die.
Pertsonaia nork antzeztuko duen erabakitzeko prozesuari arreta ematea komeni da. Izan ere, horrela ikasle desberdinek hori antzezteko aukera izatea bermatu ahal izango dugu; ausartenez gain, lotsatienek ere parte hartzen dutela bermatuz. Beraz, inor behartu gabe, proiektuan parte hartu duten ikasle guztiei horretarako aukera emango diegu, eta ez bakarrik komunikatzeko gaitasun handiagoak dituzten horiei.
Beste aukera asko dago, ziur irakasle bakoitzari asko bururatuko zaizkiola. Azken finean, helburua, momentu jakin batean Superosasungarri, Superhealthy eta Superbidezkorena egin duten ikasleen kopurua ahalik eta handiena izatea da.
57
Proposamenaren garapena
4. FASEA. IKASITAKOA PARTEKATZEA
Behin ikerketa fasea amaituta eta alor desberdinetan, ortuan eta jantokian egindako lanetik ateratako ikaspenak partekatuta (11. koadroa), amaierako saioa prestatzeko momentua izango da. Horretan, zenbait
jarduera egingo ditugu ikasitako guztia eta Dakiguna jaten dugu! proiektuaren markoan hartutako konpromisoak partekatzeko.
11. koadroa. Ikasitakoaren laburpena
Iturria: Egilea bera.
Amaierako jarduera
Superheroiak karakterizatzen amaitzeko momentua da. Aipatu bezala, horiek izango dira ikasitakoa hezkuntza-komunitateari komunikatzeko jarduerak dinamizatuko dituztenak eta, hortaz, aldez aurretik entseguak egingo ditugu beraiekin (“Jarduera jarraitua proiektuan zehar” atalean azaldu dugun bezala).
MATERIA IKASITAKOA
GORPUTZ-HEZKUNTZA
Elikaduraren eta jarduera fisikoaren arteko lotura.
Zer da elikadura osasungarria.
Eskola-ortuko lanak.
Sasoiko produktuak identifikatzea.
Tokiko barietateak ezagutzea.
ATZERRIKO HIZKUNTZA
Tokiko merkatuak eta ekoizleak aurkitzea.
Elikagaien eraldaketa. Produktu naturalen, prozesatuen eta ultraprozesatuen arteko aldeak.
Elikagaiak xahutzeak gizartean eta ingurumenean duen eragina eta hori murrizteko ekintzak.
Menu osasungarriak osatzeko irizpideak.
GIZARTE-ZIENTZIAK / INGURUNEAREN EZAGUTZA
Elikagaien ekoizpen industrialaren eta nekazaritza-ustiategi txikietako ekoizpenaren ezaugarriak eta horien arteko aldeak.
Elikagai kilometrikoak, kontzeptua eta ondorioak.
Emakumeek elikaduran eta zaintzan duten papera; ardurakidetza eta gizonen inplikazioa.
Desberdintasunak munduan, pobreziaren eta elikadura txarraren arteko loturak.
Elikadura-ereduen, ingurumena hondatzearen eta klima aldaketaren arteko loturak.
Tokiko eta bidezko kontsumo arduratsua.
58
Landu dugun guztia amaierako jarduera horietan -azoka ekologikoan, showcookingean eta menu osasungarrian- partekatuko denaren zati bat izango da. Jarduera horietako bakoitzean superheroietako bat zeremonia-maisu izatea proposatzen dugu. Hurrengo koadroan egin dezakegun banaketaren adibide bat aurkezten dugu.
12. koadroa. Amaierako jardueren plana
Horrela, Gorputz-Hezkuntzaren alorrean Superjasangarriri emango diogu forma eta horrek ortuak ikasitako guztiaz hitz egingo digu.
Atzerriko Hizkuntzaren alorrean Superhealthy karakterizatuko dugu eta horrek jantokiari buruz ikertu ditugun ideia interegarrienak partekatuko dizkigu.
Eta Gizarte-Zientzietan/Ingurumenaren ezagutzan Superbidezkoren pertso-naia sortuko dugu, gelan eta ingurunean landutako guztiarekin.
Superbidezkok elikadura osasungarri, bidezko eta jasangarriaren ikuspegi globala emango digu bi urratsen bitartez: i) elikadura txarraren ondorio txarrak eta nekazaritza industrialak pertsonengan eta planetan dituen eraginak erakutsiz, eta ii) alternatibak eta norberak, ikastetxeak eta familiak egin ditzaketen gauzak azpimarratuz eta horien adibideak emanez.
Aldi berean, alor bakoitzean, dagokion pertsonaiari forma, zentzua eta edukia emateaz gain -non agertzen da, zer esaten du, nola mugitzen da, zer superbotere du, noiz erabiltzen du...-, ikasleek amaierako jarduera prestatu behar dute. Horretarako, alor bakoitzerako eginkizunak proposatzen ditugu:
NON ORTUA JANTOKIA GELA
ALORRA Gorputza-Hezkuntza Atzerriko Hizkuntza Gizarte-Zientziak
NOREKIN Superjasangarri Superhealthy Superbidezko
ZERTARAKO Azoka ekologikoa ShowcookingaMenu bidezkoa, osasungarria eta jasangarria.
59
Proposamenaren garapena
Azoka ekologikoa
} Azoka ekologikorako eskola-ortutik hartuko dituzten produktuak aukeratu.
} Horietako bakoitzaren fitxa prestatu. Horretan honako hauek izango dira: izena, barietatea, sasoia, ezaugarriak -bitaminak, mineralak, nutrienteak-, hori hartzearen onurak, errezetak...
} Azoka dekoratzeko posterrak egin. Adibidez, tokiko barazki- eta fruta-barie-tateak; sasoiko produktuen egutegia; tokiko gastronomia...
} Azoka muntatzeko materiala lortu: mahaiak, mahai-zapi dekoratiboak, pro-duktuak erakusteko kutxak edo otzarak, posterrak jartzeko panelak; fitxak ikusgai jartzeko pintzak, mahaiak eta erakusmahaiak babesteko olanak...
} Programa zehaztu (noiz agertzen da Superjasangarri?...), lagungarria den gidoi bat prestatu aurkezpena egiteko, ikasitakoa partekatzeko, bertaratuak aurrerantzean tokiko produktu fresko, natural eta gertukoak hartzen animat-zeko.
} Honako hauek prestatu: Orriak (DIN A4 orri bakoitza lau zatitan zatitu dezakegu), boligrafoak edo arkatzak eta goiko partean irekidura bat duen kartoizko kutxa bat. Kutxan honako hau idatziko dugu: Tokiko ekoizpena sus-tatzeko, ...-ko konpromisoa hartzen dut. Tokiko ekoizpena sustatzeko egin dezaketena adieraztera animatuko ditugu bertaratutakoak. Ekintza edo konpromiso batekin nahiko da.
Showcooking
} Kozinatu behar ez den errezeta bat edo bi aukeratu (kozinatu behar badira sukaldeko/jantokiko langileen, gurasoen edo irakasleen laguntzaz egin dezakete, baina helburua haurrak jardueraren protagonistak izatea da). Errezetak gelan prestatu duten menu osasungarritik hartuko dituzte.
} Behar ditugun osagaien eta kopuruen zerrenda: fruituak, barazkiak, goza-garriak edo espeziak... aldez aurretik prestatuak (garbi, zatituta...), ontzietan antolatuta eta erabiltzeko prest.
} Behar izango ditugun sukaldeko tresnak, platerak, erretiluak, katiluak eta mahai-tresnak prestatu, horiek behar direnean eskura eta ordenatuta egon daitezen.
} Garbitzeko tresnak (sukaldeko papera, trapuak, hondakinak botatzeko ont-ziak -organikoa, plastikoa, papera...-).
} Jarduera nola egingo den planifikatu, nortzuk hartuko duten parte (zenbait errezeta presta ditzakete txandak egiteko), nola azalduko diren (beren txa-noak eta amantalak egin ditzakete), zer higiene-neurri hartu behar dituzten eta nola txandakatuko dituzten errezeta azaltzeko momentuak eta Super-healthyren hitzadiak. Superhealthyk errezeta hori zergatik den osasunga-rria azpimarratuko du (osagai bakoitzaren propietateengatik, haien arteko
60
osagarritasunagatik, beren ezaugarriengatik -freskoak, naturalak, prozesatu gabeak edo oso gutxi prozesatuak- etab.).
} Hemen ere orriak, boligrafoak eta kutxa jarri ditzakegu -aurreko jardueran azaldu dugun bezala-, kasu honetan My healthy commitment... esaldiarekin. Hala, bertaratutakoak beraien konpromisoa adierazi ahal izango dute. Era berean, kutxa jartzen dugun txokoan, ikasleek gelan adierazitako konpromi-soak biltzen dituen murala ere ikusgai jar dezakegu.
Menu osasungarria
} Tamaina handiko kartel bat prestatu, non astebeteko bazkarien menu osasungarria aurkeztuko duten. Eskola jantokiak menu hori eskain dezan saiatuko dira ikasleek8-.
5. irudia. Astebeteko menu osasungarria.
8 Ikastetxe batzuetan jarduera honetan proposatzen dugun bezala menua aldatzea ez da posible izango (edo prozesu luzea eskatuko du). Adibidez, Euskadiren kasuan, kudeaketa zuzeneko sistema duten ikastetxe horietan jantokiaren kudeaketa esleipena duten catering-enpresen eskuetan dago. Hala ere, 2019-2020 ikasturtetik aurrera, antza denez, arauaren aldaketak Guraso Elkarteek eskola-jantokiaren kudeaketa-prozesu osoa beren gain hartzeko aukera zabalduko du. Nolanahi ere, jarduera mantentzea proposatzen dugu, ikasleei elikadura osasungarriaren gainean hausnartzeko aukera ematen baitie.
Astelehena
Pasta integrala
Haragia
Barazkiak
Fruta
Ura
Asteartea
Lekaleak
Barazkiak
Fruta
Ura
Asteazkena
Arroz integrala
Fruitu lehorrak eta arrautza
Barazkiak
Fruta
Ura
Osteguna
Patata
Haragia
Barazkiak
Fruta
Ura
Ostirala
Lekaleak
Barazkiak
Fruta Ura
61
Proposamenaren garapena
Astelehena
Pasta integrala perretxikoekin
eta oilasko kuboekin
Fruta-mazedonia
Ura
Asteartea
Txitxirioak azenarioarekin, kuiatxoarekin
eta pinazi txigortuekin
Mandarinak
Ura
Asteazkena
Arroz integrala lurrunetan egositako
barazkiekin, fruitu lehorrekin
eta arrautza egosiarekin
Banana
Ura
Osteguna
Patata, orburu eta txerriki
gisatua
Sagar eta kiwi kuboak
Ura
Ostirala
Dilistak barazkiekin
Laranja
Ura
Gero asteko plangintza betetzen duten errezetak proposa ditzakegu:
Iturria: Kataluniako Osasun Publikoaren Agentzia (2017:15).
} Kartel erakargarri bat egin marrazkiak eta/edo irudiak erabiliz.
} Horren kokalekua aukeratu eta prestatu (mahai batzuk prestatu eta horietan menuetan erabiltzen diren zenbait produktu jar ditzakegu ikusgai, posterrak jarri -elikadura-piramidea; nutrienteen sailkapena...-, ingurukoa prestatu, etab.)
} Egun bakoitzeko menuaren ezaugarriak azaltzeko ardura banatu.
} Superbidezkok menu bakoitza zergatik den bidezkoa, osasungarria eta jasangarria azaltzeko erabiliko duen gidoia prestatu (nondik datoz erabili diren osagaiak, nola hazi eta erosi dituzte, zergatik zaintzen dituzte pertso-nak eta ingurumena...).
Hiru jarduera horiek egun berean edo elkarren segidako egunetan egin daitezke. Nolanahi ere, aldez aurretik egin beharreko beste zenbait lan daude:
Jarduera bideoan graba dezakegu eguneko ekitaldi guztiak erregistratzeko. Behin editatuta ikastetxearen web orrialdera igo dezakegu. Bideoak, elkarrizketak, argazkiak eta beste baliabide batzuk izatea komeni da, jarduera dokumentatzeko eta beste ikastetxe batzuetan, jardunaldietan eta topaketetan erakutsi edo hezkuntza-sarietara aurkeztu ahal izateko, besteak beste.
Hala, ikasleek jarduera horiek ezagutzera emateko moduak erabaki eta prestatu beharko dituzte; gainontzeko gelei, irakasleei eta ikastetxeko beste eragile batzuei (sukaldariei, jantokiko hezitzaileei, administrazio eta zerbitzuetako langileei, garbitzaileei...), familiei ekoizleei eta inguruko beste eragile garrantzitsu batzuei.
Ikasleek, esate batera, ordutegiak, eremuak eta jarduera bakoitza kokatzeko planoak dituen programa txiki bat presta dezakete... edo eskuorri bat diseinatu... edo ikaskideek etxera eramateko oharra idatzi...
62
Ondoren, talde osoak hedabide egokienak aukeratu beharko ditu: ikastetxearen webean/blogean iragartzea, posta elektronikoz zabaltzea, eskolan eta auzoko leku esanguratsuetan begi-bistan dauden lekuetan posterrak jartzea, programa familiei zuzenean ematea...
Hori guztia, jakina, irakasleen laguntzaz, dinamizazioaz eta tutoretzaz egingo dute. Halaber, irakasleek lan-banaketa gainbegiratu beharko dute, guztiek parte hartzeko aukera eta amaierako jardueretan nolabaiteko protagonismoa izan dezaten, generoaren araberakoak ez diren jarduerak hartzera animatuz (mutilak janaria prestatzera edo showcookingaz arduratzera animatuz edo neskak bideoa grabatzera animatuz...).
EBALUAZIOA
Prozesuan ardaztua, parte hartzekoa eta globala. Edukiak -kognitiboak, emozionalak, prozedurazkoak- ulertzea/eskuratzea/barneratzea baloratzeaz gain, herritar kritikoak sortzen laguntzen duten gaitasunak
garatzera bideratzen dena: erantzukizuna, kontzientzia kritikoa, hezkidetza, ekitatearekiko eta gizarte-justiziarekiko konpromisoa bizitzaren iraunkortasunaren alde.
Hala, 5 errubrika hauek proposatzen ditugu, Proiektuetan Oinarritutako Ikasketaren metodologia aplikatzean sortzen den ikasketa-prozesuaren dimentsio desberdinak ebaluatzeko:
} Generoko behaketari buruzko errubrika
} Oinarrizko konpetentzien ebaluazio-errubrika
} Edukien ebaluazio-errubrika
} Talde-lanari buruzko ebaluazio-errubrika
} Ikasleek ebaluatzen dute
63
Ebaluazioa
GE
NE
RO
-EK
ITA
TE
A
ETA
BIZ
IKID
ET
ZA
ON
AH
AR
RE
MA
N
EK
ITA
TIB
OA
K IZ
AT
EK
O
AH
AL
ME
N H
AN
DIA
GE
NE
RO
AK
S
OR
TU
TAK
O
TE
NT
SIO
AK
GE
NE
RO
-D
ES
BE
RD
INTA
SU
NA
No
la s
ort
u d
itu
zte
ta
lde
ak?
Tald
e
be
reiz
iak
ala
mis
toak
so
rtze
ko jo
era
du
te?
Tald
e o
reka
tuak
so
rtze
n d
itu
zte
.Ta
lde
ge
hie
nak
mis
toak
d
ira.
Oro
korr
ean
be
reiz
iak,
b
atzu
k m
isto
ak.
Era
bat
be
reiz
iak.
No
la b
anat
zen
dir
a ro
lak
tald
ee
n b
arru
an?
Tald
ee
tako
ze
nb
at
bo
zera
mai
le d
ira
ne
skak
?
Ro
lak
txan
dak
atze
n
dir
a p
ert
son
a g
uzt
iek
gai
tasu
n d
esb
erd
inak
la
nd
u d
itza
ten
(li
de
rgo
a, o
rde
zkar
itza
, ko
mu
nik
azio
a...)
.
%6
0 b
ain
o g
eh
iag
o.
Tald
e g
eh
ien
eta
n
eg
inki
zun
ak e
ta r
ola
k e
kita
tib
oki
ban
atu
dir
a,
bai
na
ez
gu
ztie
tan
.
%6
0 in
gu
ru.
Tald
e g
eh
ien
eta
n
ban
ake
tak
ge
ne
roko
jo
era
du
.
%3
0 in
gu
ru.
Ne
ske
k la
gu
ntz
a e
ta b
itar
teka
ritz
a ro
lak
har
tze
n
dit
uzt
e, l
ide
rgo
a e
do
o
rde
zkar
itza
bai
no
g
eh
iag
o.
Bat
ere
ez.
Lan
tald
ee
tan
gar
ran
tzi
be
ra e
mat
en
zai
e
ne
ske
n e
ta m
uti
len
b
eh
ar e
ta in
tere
sei?
Ne
ske
n e
ta m
uti
len
b
eh
arra
k e
ta in
tere
sak
en
tzu
ten
, bal
ora
tze
n
eta
ain
tzat
har
tze
n
dir
a, g
arat
zen
ari
d
en
lan
are
kin
du
ten
ko
he
ren
tzia
ren
ar
abe
ra e
ta in
ola
ko
de
sbe
rdin
tasu
nik
gab
e
ge
ne
roar
i dag
oki
on
ez.
Ne
ske
n e
ta m
uti
len
b
eh
arre
i eta
inte
rese
i, u
ste
z, k
asu
be
ra e
gite
n
zaie
, bai
na
amai
era
ko
lan
eta
n m
uti
len
irit
zie
k p
rese
ntz
ia h
and
iag
oa
du
te. B
era
z, in
pliz
itu
ki,
ne
ske
n e
karp
en
ak e
z d
ira
be
rdin
bal
ora
tze
n.
Ne
ske
n b
eh
ar e
ta
inte
rese
i, u
ste
z ka
su
eg
iten
zai
e, b
ain
a o
so
pre
sen
tzia
gu
txi d
ute
am
aie
rako
lan
ean
.
Ne
ske
n b
eh
arra
k e
ta in
tere
sak
big
arre
n m
aila
b
ate
an g
era
tze
n
dir
a, b
era
ien
e
karp
en
ak
gu
txie
ste
n d
itu
zte
e
do
ez
zaiz
kie
b
eh
ar a
din
a g
arra
ntz
ia e
mat
en
ta
lde
-lan
are
n
gar
ape
ne
an.
JANTZ ITZAN/K BETAURREKO LILAK!!!
Zaintza-ikuspegia
Nesken ahalduntzea
Hizkuntza inklusiboa, ez sexista
Ezagutza ez androzentrikoa
Botere-harreman ez autoritarioak
Eskubide-kontzientzia eta -praktika
13. koadroa. Generoko behaketari buruzko errubrika
64
GE
NE
RO
-EK
ITA
TE
A
ETA
BIZ
IKID
ET
ZA
ON
AH
AR
RE
MA
N
EK
ITA
TIB
OA
K IZ
AT
EK
O
AH
AL
ME
N H
AN
DIA
GE
NE
RO
AK
S
OR
TU
TAK
O
TE
NT
SIO
AK
GE
NE
RO
-D
ES
BE
RD
INTA
SU
NA
Ge
rtat
u iz
an a
l da
ge
ne
ro a
rraz
oie
ng
atik
o
gat
azka
rik
ed
o
ten
tsio
rik?
Tald
eak
har
mo
nia
o
na
du
eta
ge
ne
ro
arra
zoie
ng
atik
so
r d
aite
zke
en
gat
azka
k e
rre
gu
latz
e a
lde
ra
mo
du
po
siti
bo
an e
sku
h
artz
eko
gai
tasu
na
gar
atu
du
.
Ia e
z d
a te
nts
iori
k e
go
n e
ta t
ald
eak
n
orm
alta
sun
ez
kon
po
nd
u d
itu
izan
d
ire
nak
.
Ten
tsio
ak iz
an d
ira
zen
tzu
ho
rre
tan
, bai
na
pu
ntu
alak
izan
dir
a e
do
e
z d
a ar
gi i
de
nti
fikat
zen
g
en
ero
are
kin
lotu
ta
dau
de
n.
Err
esp
etu
fal
tak,
g
utx
iesp
en
ak e
ta
dis
krim
inaz
ioak
e
man
dir
a. M
aiz
ne
ske
n e
ta p
ert
son
a tr
ansg
en
ero
en
au
rkak
oak
izan
dir
a b
ain
a b
aita
be
ste
p
ert
son
a b
atzu
en
au
rkak
oak
ere
, it
xura
ri e
do
ge
ne
roko
e
ste
reo
tip
oe
i lo
tuta
(“
mar
i-m
uti
l”, “
mar
itxu
” “p
oto
lo”,
“la
ub
eg
i”,
eta
b.).
Hit
za k
en
tze
n
dio
te e
lkar
ri h
itz
eg
ite
rako
an?
Hit
za e
rre
spe
tatz
en
d
ute
eta
be
ste
ei
en
tzu
ten
die
te.
Ia e
z d
iote
hit
za e
lkar
ri
ken
du
eta
ho
ri g
ert
atu
d
en
ean
ez
da
ge
ne
roko
ar
razo
ien
gat
ik iz
an.
Bat
zue
tan
hit
za k
en
du
d
iote
elk
arri
eta
bat
ez
ere
ne
ske
i.
Ete
ng
abe
ke
nd
u d
iote
h
itza
elk
arri
eta
bat
ez
ere
ne
ske
i.
Ed
uki
ak g
en
ero
-ik
usp
eg
iz la
nd
u
dit
uzt
e?
Em
aku
me
ek
elik
adu
ran
d
ute
n r
ola
eza
gu
tze
ko
inte
resa
ad
iera
zi d
ute
.
Ia b
eti
ad
iera
zi d
ute
e
mak
um
ee
k e
likad
ura
n
du
ten
ro
la e
zag
utz
eko
in
tere
sa.
Ze
nb
ait
kasu
tan
e
mak
um
ee
k e
likad
ura
n
du
ten
ro
la e
zag
utz
eko
in
tere
sa a
die
razi
du
te.
Ino
iz e
z d
ute
e
mak
um
ee
k e
likad
ura
n
du
ten
ro
la e
zag
utz
eko
in
tere
sa a
die
razi
.
Iturria: Egilea bera.
65
Ebaluazioa
Ko
np
ete
ntz
ia e
sku
ratz
e-m
aila
Ko
np
ete
ntz
iak
Ikas
keta
est
and
arra
kLo
rtze
n d
uE
z g
uzt
izZ
ailt
asu
ne
zE
z d
u lo
rtze
n
Hiz
kun
tza-
kom
un
ikaz
iora
ko
kon
pe
ten
tzia
Elik
adu
rare
n g
aia
iku
spe
gi d
esb
erd
ine
tati
k la
ntz
en
dit
uzt
en
hai
nb
at
eu
skar
rita
ko (a
ho
zko
ak,
idat
zizk
oak
, iku
s-e
ntz
un
ezk
oak
...) t
est
u
soila
k u
lert
zen
dit
u.
Elik
adu
rare
n g
aia
lan
tze
n
du
ten
(ah
ozk
o, i
dat
zizk
o
ed
o ik
us-
en
tzu
ne
zko
) te
stu
en
ed
uki
a la
bu
rbilt
zeko
eta
ide
ia
nag
usi
ak a
tera
tze
ko g
ai
da.
Ide
ia n
agu
si h
ori
ek
gar
ran
tzia
ren
ara
be
ra
anto
latz
eko
gai
da.
Elik
adu
rare
n g
aia
lan
tze
n
du
ten
(ah
ozk
o, i
dat
zizk
o
ed
o ik
us-
en
tzu
ne
zko
) te
stu
en
ed
uki
a la
bu
rbilt
zeko
eta
ide
ia
nag
usi
ak a
tera
tze
ko g
ai
da.
Ed
uki
are
n la
bu
rpe
nak
ze
nb
ait
hu
tsu
ne
dit
u.
Elik
adu
rare
n g
aia
lan
tze
n
du
ten
(ah
ozk
o, i
dat
zizk
o
ed
o ik
us-
en
tzu
ne
zko
) te
stu
en
ide
ia n
agu
sie
tako
b
atzu
k at
era
tze
ko g
ai d
a.
Lab
urp
en
a n
ahas
ia
da,
eta
ezi
n d
itu
e
likad
ura
ren
gai
a la
ntz
en
du
ten
te
stu
en
id
eia
nag
usi
ak a
ipat
u.
Ko
np
ete
ntz
ia
mat
em
atik
oa
eta
zie
ntz
ia
eta
te
kno
log
iara
ko
oin
arri
zko
ko
np
ete
ntz
iak.
Err
eal
itat
ea
kalk
ula
tze
ko,
iru
dik
atze
ko e
ta
inte
rpre
tatz
eko
eg
oki
ak
dir
en
pro
zed
ura
m
ate
mat
iko
ak a
uke
ratu
e
ta e
rab
iltze
n d
itu
.
Esk
ola
-ort
uak
har
tuko
d
ue
n e
spaz
ioa
dis
ein
atze
ko e
ta
anto
latz
eko
eg
oki
ak d
ire
n
pro
zed
ura
mat
em
atik
oak
o
nd
o a
plik
atze
n d
itu
, kl
imar
i, e
gu
zkia
reki
ko
esp
osi
zio
ari e
ta
iris
gar
rita
sun
ari l
otu
tako
fa
kto
reak
ko
ntu
an h
artu
z.
Ia b
eti
esk
ola
-ort
uak
h
artu
ko d
ue
n e
spaz
ioa
dis
ein
atze
ko e
ta
anto
latz
eko
eg
oki
ak d
ire
n
pro
zed
ura
mat
em
atik
oak
o
nd
o a
plik
atze
n d
itu
, kl
imar
i lo
tuta
ko z
en
bai
t fa
kto
re k
on
tuan
har
tuz.
Bat
zue
tan
, esk
ola
-o
rtu
ak h
artu
ko d
ue
n
esp
azio
a d
ise
inat
zeko
eta
an
tola
tze
ko e
go
kiak
dir
en
p
roze
du
ra m
ate
mat
iko
ak
on
do
ap
likat
zen
dit
u.
Ez
dit
u o
nd
o a
plik
atze
n
esk
ola
-ort
uak
har
tuko
d
ue
n e
spaz
ioa
dis
ein
atze
ko e
ta
anto
latz
eko
eg
oki
ak
dir
en
pro
zed
ura
m
ate
mat
iko
ak.
Ko
np
ete
ntz
ia d
igit
ala
Elik
adu
rari
bu
ruzk
o e
du
ki
dig
ital
ak e
splo
ratz
en
d
itu
ed
uki
en
gar
ran
tzia
ze
haz
teko
iriz
pid
eak
eta
g
en
ero
-iku
spe
gia
era
bili
z.
Elik
adu
rari
lotu
tako
gai
ei
bu
ruzk
o in
form
azio
a at
era
tze
ko it
urr
i dig
ital
ak
ide
nti
fikat
zen
eta
e
rab
iltze
n d
itu
. Be
ti
ed
uki
en
gar
ran
tzia
ze
haz
teko
iriz
pid
eak
e
rab
iltze
n d
itu
eta
e
mak
um
ee
k e
likad
ura
n
eta
zai
ntz
an d
ute
n
pap
era
ri b
uru
zko
in
form
azio
a e
mat
en
du
ten
h
ori
ek
ain
tzat
har
tze
n d
itu
.
Elik
adu
rari
lotu
tako
gai
ei
bu
ruzk
o in
form
azio
a at
era
tze
ko z
en
bai
t it
urr
i d
igit
al id
en
tifik
atze
n
eta
era
bilt
zen
dit
u.
Ed
uki
en
gar
ran
tzia
ze
haz
teko
iriz
pid
eak
e
rab
ili o
hi d
itu
eta
, b
atzu
eta
n, e
mak
um
ee
k e
likad
ura
n e
ta z
ain
tzan
d
ute
n p
ape
rari
bu
ruzk
o
info
rmaz
ioa
em
ate
n d
ute
n
ho
rie
k ai
ntz
at h
artz
en
dit
u.
Elik
adu
rari
lotu
tako
g
aie
i bu
ruzk
o o
inar
rizk
o
info
rmaz
ioa
em
ate
n
du
ten
ze
nb
ait
itu
rri
dig
ital
era
bilt
zen
d
itu
. Oso
gu
txie
tan
, e
du
ki g
arra
ntz
itsu
ak
ide
nti
fikat
zen
dit
u.
Elik
adu
rari
lotu
tako
g
aie
i bu
ruzk
o o
inar
rizk
o
info
rmaz
ioa
em
ate
n
du
en
itu
rri d
igit
alak
e
rab
iltze
ko z
ailt
asu
nak
d
itu
. Ez
dit
u e
du
ki
gar
ran
tzit
suak
id
en
tifik
atze
n.
14. koadroa. Oinarrizko konpetentzien ebaluazio-errubrika
66
Ko
np
ete
ntz
ia e
sku
ratz
e-m
aila
Ko
np
ete
ntz
iak
Ikas
keta
est
and
arra
kLo
rtze
n d
uE
z g
uzt
izZ
ailt
asu
ne
zE
z d
u lo
rtze
n
Ko
np
ete
ntz
ia s
ozi
al e
ta
zib
iko
ak
Elik
adu
rare
n p
rob
lem
atik
a b
ere
esp
erie
ntzi
atik
la
ntze
n d
u, h
ori
mo
du
kr
itiko
an b
alo
ratu
z. H
ala,
g
ure
ko
ntsu
mo
-oh
iture
k to
kiko
mai
lan
eta
mu
nd
u-
mai
lan
du
ten
era
gin
ak
ide
ntifi
katz
en
ditu
. Giz
akio
n
joka
bid
eak
ing
uru
me
ne
an
du
en
era
gin
a az
altz
eko
g
ai d
a, b
alia
bid
e n
atu
rale
n
era
bile
ra ja
san
gar
ria
ide
ntifi
katu
z, e
likag
ai
osa
sun
gar
rien
eko
izp
en
a b
erm
atze
ko z
en
bai
t n
eu
rri
pro
po
satu
z et
a h
orie
n
era
gin
po
sitib
oak
ze
haz
tuz.
Be
re e
likad
ura
-o
hit
ura
k az
tert
zeko
eta
h
ori
ek
elik
adu
rare
n
pro
ble
mat
ikar
eki
n lo
tze
ko
gai
da.
Gau
r e
gu
ng
o
ere
du
ak p
ert
son
en
b
izit
zan
eta
pla
ne
tare
n
osa
sun
ean
dit
ue
n
on
do
rio
ak e
bal
uat
zeko
g
ai d
a. A
rgi e
ta g
arb
i id
en
tifik
atze
n d
itu
ere
du
b
ide
zko
ago
, jas
ang
arri
ago
e
ta o
sasu
ng
arri
ago
bat
era
ig
aro
tze
ko b
eh
arre
zko
ak
dir
en
ald
ake
ta in
dib
idu
alak
e
ta k
ole
ktib
oak
.
Be
re e
likad
ura
-o
hit
ura
k az
tert
zeko
eta
h
ori
ek
elik
adu
rare
n
pro
ble
mat
ikar
eki
n lo
tze
ko
gai
da.
Gau
r e
gu
ng
o
ere
du
ak g
izar
tean
eta
in
gu
rum
en
ean
dit
ue
n
on
do
rio
nag
usi
ak
eza
gu
tze
n d
itu
.K
on
tsu
mo
ard
ura
tsu
a iz
ate
ko b
eh
arre
zko
ak d
ire
n
ald
ake
ta in
dib
idu
al b
atzu
k id
en
tifik
atze
n d
itu
.
Be
re e
likad
ura
-oh
itu
rak
azte
rtze
ko g
ai d
a b
ain
a za
iltas
un
ak d
itu
h
ori
ek
elik
adu
rare
n
pro
ble
mat
ikar
eki
n
lotz
eko
. G
aur
eg
un
go
e
red
uak
giz
arte
an
eta
ing
uru
me
ne
an
dit
ue
n o
nd
ori
o
bat
zuk
eza
gu
tze
n
dit
u.
Ko
nts
um
o
ard
ura
tsu
a iz
ate
ko
be
har
rezk
oak
dir
en
al
dak
eta
k id
en
tifik
atze
ko
zailt
asu
nak
dit
u.
Be
re e
likad
ura
-o
hit
ura
k az
tert
zeko
e
ta h
ori
ek
bid
ezk
oak
, o
sasu
ng
arri
ak e
do
ja
san
gar
riak
dir
en
b
alo
ratz
eko
zai
ltas
un
ak
dit
u. K
on
tsu
mo
ar
du
rats
ua
izat
ea
zer
de
n e
ta h
orr
en
g
arra
ntz
ia u
lert
zeko
za
iltas
un
ak d
itu
.
Ko
np
ete
ntz
ia m
oto
rra
Eg
un
ero
ko b
izit
zan
ja
rdu
era
fisi
koa
ed
oze
in
form
atan
eta
eza
gu
era
z tx
ert
atze
a; o
sasu
na
zain
tze
ko e
ta h
ob
etz
eko
e
ta b
izit
za o
reka
tua
izat
eko
ezi
nb
est
eko
a d
en
e
lem
en
tu b
eza
la.
Elik
adu
ra o
sasu
ng
arri
are
n
on
ura
k ar
gu
dia
tze
ko g
ai
da,
bai
ta z
en
bai
t g
aita
sun
h
and
itze
are
kin
lotz
eko
e
re, h
ala
no
la, j
ard
ue
ra
fisik
oak
gar
atze
ko e
ta
zori
on
tsu
eta
be
ste
p
ert
son
a b
atzu
eki
n e
ta
ing
uru
ne
are
kin
har
mo
nia
n
biz
itze
ko g
aita
sun
ak.
Elik
adu
ra o
sasu
ng
arri
are
n
eta
jard
ue
ra fi
siko
are
n
arte
ko h
arre
man
az
jab
etz
en
da.
Zo
rio
nts
u e
ta
be
ste
pe
rtso
na
bat
zue
kin
e
ta in
gu
run
ear
eki
n
har
mo
nia
n b
izit
zeko
h
orr
ek
eg
iten
dit
ue
n
eka
rpe
ne
tako
bat
zuk
aip
atze
ko g
ai d
a.
Elik
adu
ra
osa
sun
gar
riar
en
eta
ja
rdu
era
fisi
koar
en
art
eko
h
arre
man
az ja
be
tze
n
da.
Zo
rio
nts
u e
ta b
est
e
pe
rtso
na
bat
zue
kin
e
ta in
gu
run
ear
eki
n
har
mo
nia
n b
izit
zeko
h
orr
ek
eg
iten
dit
ue
n
eka
rpe
nak
aip
atze
ko
zailt
asu
nak
dit
u.
Bad
aki e
likad
ura
o
sasu
ng
arri
are
n e
ta
jard
ue
ra fi
siko
are
n
arte
an n
ola
bai
teko
h
arre
man
a d
ago
ela
.Ir
akas
lee
n la
gu
ntz
az
mai
ztas
un
ez
jard
ue
ra
fisik
oa
eg
itear
en
o
nu
rare
n b
at a
ipat
zeko
g
ai d
a.
67
Ebaluazioa
Ko
np
ete
ntz
ia e
sku
ratz
e-m
aila
Ko
np
ete
ntz
iak
Ikas
keta
est
and
arra
kLo
rtze
n d
uE
z g
uzt
izZ
ailt
asu
ne
zE
z d
u lo
rtze
n
Eki
me
n-s
en
a e
ta e
spir
itu
e
kin
tzai
lea
Elik
adu
rare
n
pro
ble
mat
ikar
i lo
tuta
ko
eki
me
nak
imaj
inat
zea,
d
ise
inat
zea
eta
g
auza
tze
a, e
likad
ura
-e
red
u b
ide
zko
, jas
ang
arri
e
ta o
sasu
ng
arri
bat
en
al
de
ko s
en
tsib
iliza
zio
, ko
ntz
ien
tzia
zio
eta
jo
kab
ide
ak a
ldat
zeko
ko
np
rom
iso
ak/
eki
ntz
ak
esk
atze
n d
itu
zte
nak
.
He
zku
ntz
a ko
mu
nit
ate
a se
nts
ibili
zatz
eko
h
elb
uru
a d
ute
n
pro
iekt
u k
ola
bo
rati
bo
ak
pe
nts
atze
ko,
pla
nifi
katz
eko
eta
g
auza
tze
ko g
ai d
a. B
ere
e
zag
utz
ak e
ta s
orm
en
a e
rab
iltze
n d
itu
ikas
itak
oa
par
teka
tze
ko ja
rdu
era
k d
inam
izat
uko
dit
uzt
en
su
pe
rhe
roie
n e
kin
tzar
i e
du
kia
em
ate
ko.
He
zku
ntz
a ko
mu
nit
ate
a se
nts
ibili
zatz
eko
h
elb
uru
a d
ute
n
pro
iekt
u k
ola
bo
rati
bo
b
ate
an g
og
oz
par
te
har
tu d
u.
Pe
rtso
nai
ak
(Su
pe
rjas
ang
arri
, S
uper
hea
lthy
, eta
S
up
erb
ide
zko
) so
rtze
ko
pro
zesu
an in
plik
atu
da
eta
e
sku
ratu
tako
eza
gu
tzak
e
rab
ili d
itu
.
He
zku
ntz
a ko
mu
nit
ate
a se
nts
ibili
zatz
eko
h
elb
uru
a d
ute
n p
roie
ktu
ko
lab
ora
tib
oe
tako
b
ate
an p
arte
har
tu d
u.
Pe
rtso
nai
ak s
ort
zeko
p
roze
suan
, esk
ura
tuta
ko
eza
gu
tzar
en
bat
era
bili
d
u.
Gai
no
ntz
eko
tal
de
kid
ee
k h
ezk
un
tza
kom
un
itat
ea
sen
tsib
iliza
tze
ko e
ta
ikas
itak
oa
par
teka
tze
ko
eki
ntz
ak p
en
tsa
dit
zate
n
eta
mar
txan
jar
dit
zate
n
uzt
en
du
, pro
fil b
axu
ko
eta
ko
np
rom
iso
gu
txik
o
ard
ura
k h
artu
z.
Ko
ntz
ien
tzia
eta
ku
ltu
ra
adie
razp
en
ak
Gas
tro
no
mia
-ku
ltu
ra
de
sbe
rdin
eta
ra h
urb
iltze
a,
toki
ko k
ult
ura
eta
be
ste
lu
rral
de
bat
zue
tako
-E
spai
nia
ko e
stat
uko
ak
eta
/e
do
mu
nd
uko
ak-
kult
ura
k al
de
ratu
z.
Em
aku
me
ek
elik
adu
ran
d
ute
n r
ola
azp
imar
ratz
ea.
O
rtu
an, j
anto
kian
, ge
lan
e
ta ik
aste
txe
an e
gin
dak
o
jard
ue
reta
n m
od
u
eki
tati
bo
an p
arte
har
tze
a,
eta
ez
ge
ne
ro-r
ole
n
est
ere
oti
po
en
ara
be
ra.
Be
re e
likad
ura
-oh
itu
rak
lurr
ald
eko
gas
tro
no
mia
-ku
ltu
rare
kin
lotz
eko
g
ai d
a, b
aita
be
ste
le
ku b
atzu
eta
ko
kult
ura
reki
n a
lde
ratz
eko
e
re. E
mak
um
ee
k e
likad
ura
n d
ute
n
pap
era
ide
nti
fikat
zen
d
u e
ta p
ert
son
en
eta
n
atu
rare
n z
ain
tzan
jarr
era
ar
du
raki
de
a h
artz
eko
pre
st
dag
o. O
rtu
an e
ta ja
nto
kian
e
gin
dak
o ja
rdu
ere
tan
ik
asit
ako
a e
red
u b
ide
zko
, o
sasu
ng
arri
eta
jasa
ng
arri
b
ate
ra ig
aro
tze
ko
be
har
reko
ak d
ire
n
ald
ake
teki
n lo
tze
n d
u.
Be
re e
likad
ura
-oh
itu
rak
lurr
ald
eko
gas
tro
no
mia
-ku
ltu
rare
kin
lotz
eko
g
ai d
a, b
aita
be
ste
leku
b
atzu
eta
ko k
ult
ura
reki
n
ald
era
tze
ko e
re.
Em
aku
me
ek
elik
adu
ran
d
ute
n p
ape
ra e
zag
utz
en
d
u. O
rtu
an e
ta ja
nto
kian
e
gin
dak
o ja
rdu
ere
tan
ik
asit
ako
ze
rbai
t e
red
u
bid
ezk
o, o
sasu
ng
arri
e
ta ja
san
gar
ri b
ate
ra
igar
otz
eko
be
har
reko
ak
dir
en
ald
ake
teki
n lo
tze
n
du
.
Bad
aki m
un
du
an e
likag
ai
eta
jan
ari d
esb
erd
inak
d
aud
ela
. Em
aku
me
ek
elik
adu
ran
du
ten
pap
era
z ja
be
tze
n d
a. B
eti
ez
dit
u
ort
uko
eta
jan
toki
ko
jard
ue
rak
ere
du
bid
ezk
o,
osa
sun
gar
ri e
ta ja
san
gar
ri
bat
era
igar
otz
eko
b
eh
arre
koak
dir
en
al
dak
ete
kin
lotz
en
.
Bad
aki m
un
du
an
elik
agai
eta
jan
ari
de
sbe
rdin
ak d
aud
ela
. E
z d
a e
mak
um
ee
k e
likad
ura
n d
ute
n
pap
era
z ja
be
tze
n.
Ort
uko
eta
jan
toki
ko
jard
ue
rak
ere
du
b
ide
zko
, osa
sun
gar
ri
eta
jasa
ng
arri
bat
era
ig
aro
tze
ko b
eh
arre
koak
d
ire
n a
ldak
ete
kin
lo
tze
ko z
ailt
asu
n
han
dia
k d
itu
.
Iturria: Egilea bera.
68
Ikas
gai
aM
ult
zoa
Eb
alu
azio
-iri
zpid
eak
Lort
zen
du
Ez
gu
ztiz
Zai
ltas
un
ez
Ez
du
lort
zen
Giz
arte
-Z
ien
tzia
kG
ure
mu
nd
ua
eta
har
en
ko
nts
erb
azio
a (B
2).
B2
.17
Giz
akia
k
nat
ura
-in
gu
run
ean
d
ue
n
po
rtae
rare
n
era
gin
a a
zalt
zea,
b
alia
bid
e
nat
ura
lak
irau
teko
m
od
uan
e
rab
ili
be
har
d
ire
la
adie
razt
ea,
e
ta
giz
arte
ek
lu
rral
de
-gar
ape
n
jasa
ng
arri
a
bu
ltza
tze
ko
ezi
nb
est
eko
an b
ete
b
eh
ar d
itu
zte
n
ne
urr
i b
atzu
k
pro
po
satz
ea
eta
hai
en
era
gin
o
nu
rag
arri
a az
altz
ea.
Mo
du
arg
i eta
ar
gu
dia
tu b
ate
an
bal
iab
ide
nat
ura
lak
mo
du
jasa
ng
arri
b
ate
an e
rab
iltze
ko
be
har
ra a
zalt
zen
du
e
ta o
rtu
an, j
anto
kian
e
ta g
ela
n e
gin
dak
o
jard
ue
reki
n lo
tze
n
du
. Gu
re p
lan
eta
ren
in
gu
rum
en
a e
ta p
ert
son
en
b
izit
za h
ob
etz
en
d
itu
zte
n n
eu
rria
k e
ta e
kin
tzak
id
en
tifik
atze
ko g
ai
da.
Bal
iab
ide
nat
ura
lak
mo
du
jasa
ng
arri
b
ate
an e
rab
iltze
ko
be
har
ra a
die
razt
en
d
ute
n a
rgu
dio
n
agu
siak
em
ate
n
dit
u e
ta o
rtu
an,
jan
toki
an e
ta
ge
lan
eg
ind
ako
ja
rdu
ere
kin
lotz
en
d
u. G
ure
pla
ne
tare
n
ing
uru
me
na
eta
p
ert
son
en
biz
itza
h
ob
etz
eko
ne
urr
ire
n
bat
aip
atze
ko g
ai d
a.
Bal
iab
ide
nat
ura
lak
mo
du
jasa
ng
arri
b
ate
an e
rab
iltze
ko
be
har
ra a
die
razt
en
d
ute
n a
rgu
dio
ak
em
ate
ko z
ailt
asu
nak
d
itu
eta
ort
uan
, ja
nto
kian
eta
ho
ri
ge
lan
eg
ind
ako
ja
rdu
ere
kin
lotz
en
d
u b
ain
a d
en
a in
teg
ratu
gab
e.
Gu
re p
lan
eta
ren
in
gu
rum
en
a e
ta
pe
rtso
ne
n b
izit
za
ho
be
tze
ko n
eu
rrir
en
b
at z
ailt
asu
ne
z ai
pat
zen
du
.
Bal
iab
ide
nat
ura
lak
mo
du
jasa
ng
arri
b
ate
an e
rab
iltze
ko
be
har
ra a
die
razt
en
d
u b
ain
a e
z d
u a
rgu
dio
rik
em
ate
n. O
rtu
an,
jan
toki
an e
ta g
ela
n
eg
ind
ako
jard
ue
ra
solt
ere
n b
ate
kin
lo
tze
n d
u.
Ez
da
gu
re p
lan
eta
ren
in
gu
rum
en
a e
ta
pe
rtso
ne
n b
izit
za
ho
be
tze
ko n
eu
rrir
en
b
at a
ipat
zeko
gai
.
15. koadroa. Edukien ebaluazio-errubrika
69
Ebaluazioa
Ikas
gai
aM
ult
zoa
Eb
alu
azio
-iri
zpid
eak
Lort
zen
du
Ez
gu
ztiz
Zai
ltas
un
ez
Ez
du
lort
zen
Atz
err
iko
Le
he
n
Hiz
kun
tza
Ah
ozk
o
kom
un
ikaz
ioa:
h
itz
eg
itea,
e
ntz
ute
a e
ta
elk
arre
kin
so
lase
an
jard
ute
a (B
2).
B2
.3 In
form
azio
a zu
zen
ean
p
arte
katz
ea
esk
atze
n d
ute
n
oh
iko
inte
rakz
io-
eg
oe
reta
n
mo
du
so
il e
ta
ule
rgar
rian
p
arte
har
tze
a,
eta
ho
rre
tan
, ko
mu
nik
azio
-tr
uke
are
n
oin
arri
zko
ara
uak
e
rre
spe
tatz
ea.
Jend
aurr
ean
hitz
eg
iteko
gog
oa
adie
razt
en d
u b
eti e
ta o
so
mod
u eg
okia
n ad
iera
zten
ditu
id
eiak
. Kom
unik
atu
nahi
due
n m
ezua
p
rimer
an e
gitu
ratz
en
du.
Elik
adur
a os
asun
gar
ria,
bid
ezko
a et
a ja
sang
arria
su
stat
zeko
gar
rant
zia
just
ifika
tzen
dut
en
arg
udio
sen
doa
k em
atek
o g
ai d
a.
Geh
iene
tan,
je
ndau
rrea
n hi
tz
egite
ko g
ogoa
ad
iera
zten
du
eta,
oro
korr
ean,
m
odu
egok
ian
adie
razt
en d
itu
idei
ak. K
omun
ikat
u na
hi d
uen
mez
ua
egitu
ratz
en
du.
Elik
adur
a os
asun
gar
ria,
bid
ezko
a et
a ja
sang
arria
su
stat
zeko
gar
rant
zia
just
ifika
tzen
dut
en
zenb
ait
arg
udio
em
atek
o g
ai d
a.
Bat
zuet
an,
jend
aurr
ean
hitz
eg
iten
du
bai
na
adie
razt
eko
mod
ua h
obe
dai
teke
. Lag
untz
az,
kom
unik
atu
nahi
d
uen
mez
ua
egitu
ratz
en
du.
Elik
adur
a os
asun
gar
ria,
bid
ezko
a et
a ja
sang
arria
al
tern
atib
a b
ezal
a p
rop
osat
zen
du
bai
na e
z d
u ho
rren
al
dek
o ar
gud
io
send
orik
em
aten
.
Ia e
z d
u je
ndau
rrea
n hi
tz e
gite
n et
a id
eiak
mod
u eg
okia
n ad
iera
ztek
o za
iltas
unak
ditu
. M
ezua
ez
dag
o eg
itura
tuta
eta
ez
da
elik
adur
a os
asun
gar
ria,
bid
ezko
a et
a ja
sang
arria
su
stat
zear
en
gar
rant
zia
azal
tzek
o g
ai.
Idat
zizk
o
kom
un
ikaz
ioa:
ir
aku
rtze
a e
ta
idaz
tea
(B3
).
B3
.4 G
ai e
zag
un
ei
bu
ruzk
o e
ta
ikas
lear
en
e
spe
rie
ntz
iare
n
ge
rtu
ko e
rem
ue
tako
id
atzi
zko
te
stu
so
il e
ta la
bu
rrak
u
lert
zea
eta
in
terp
reta
tze
a, e
ta
ho
rre
tan
, ze
ntz
u
oro
korr
ari e
ta id
eia
n
agu
sie
tako
bat
zue
i ig
artz
ea.
Elik
adur
aren
gai
a la
ntze
n d
uten
te
stu
konp
lexu
ak
inte
rpre
tatz
eko
gai
d
a. Z
uzen
tasu
nez
idaz
ten
du
eta
elik
adur
a-er
edu
bid
ezko
ago,
os
asun
gar
riag
o et
a ja
sang
arria
goe
tara
ig
arot
zeko
fu
ntse
zkoa
k d
iren
ald
aket
a in
dib
idua
len
eta
kole
ktib
oen
beh
arra
era
kust
en
dut
en id
eia
nag
usia
k ad
iera
ztek
o g
ai d
a.
Elik
adur
aren
gai
a la
ntze
n d
uten
test
u ko
nple
xu b
atzu
k in
terp
reta
tzek
o g
ai d
a. O
roko
rrea
n on
do
idaz
ten
du
eta
elik
adur
a-er
edu
bid
ezko
ago,
os
asun
gar
riag
o et
a ja
sang
arria
goe
tara
ig
arot
zeko
fu
ntse
zkoa
k d
iren
ald
aket
a in
dib
idua
len
eta
kole
ktib
oen
beh
arra
era
kust
en
dut
en id
eia
nag
usia
k ad
iera
ztek
o g
ai d
a.
Elik
adur
aren
gai
a la
ntze
n d
uten
test
u so
ilak
inte
rpre
tatz
eko
gai
da.
Idaz
tean
hu
ts b
atzu
k d
itu
eta
elik
adur
a-er
edu
bid
ezko
ago,
os
asun
gar
riag
o et
a ja
sang
arria
goe
tara
ig
arot
zeko
fu
ntse
zkoa
k d
iren
ald
aket
a in
dib
idua
len
eta
kole
ktib
oen
beh
arra
era
kust
en
dut
en id
eia
nag
usia
k ad
iera
ztek
o za
iltas
unak
ditu
.
Irak
asle
aren
lagu
ntza
z el
ikad
urar
en g
aia
lant
zen
dut
en
test
u so
il ba
tzuk
in
terp
reta
tzek
o ga
i da.
Idaz
kera
es
kasa
du
eta
ez
da
gai e
likad
ura-
ered
u bi
dez
koag
o,
osas
unga
rria
go e
ta
jasa
ngar
riago
etar
a ig
arot
zeko
fu
ntse
zkoa
k d
iren
ald
aket
a in
dib
idua
len
eta
kole
ktib
oen
beha
rra
erak
uste
n d
uten
idei
a na
gusi
ak
adie
razt
eko.
70
Ikas
gai
aM
ult
zoa
Eb
alu
azio
-iri
zpid
eak
Lort
zen
du
Ez
gu
ztiz
Zai
ltas
un
ez
Ez
du
lort
zen
Go
rpu
tz-
He
zku
ntz
aJa
rdu
era
fis
iko
a e
ta
osa
sun
a (B
4).
B4
.8 J
oka
bid
e
akti
bo
ak iz
ate
a,
arik
eta
fisi
koak
o
sasu
ne
rako
du
en
b
alio
a ai
ntz
at
har
tuta
, go
rpu
tza
e
ta j
arre
ra-
nah
iz
elik
adu
ra-o
hit
ura
k za
intz
eko
inte
resa
iz
ate
a, e
ta d
rog
en
ko
nts
um
oa
eta
po
rtae
ra-
me
nd
eta
sun
ak
sor
dit
zake
ten
jo
kab
ide
ak
saih
est
ea.
Biz
i-e
stilo
o
sasu
ng
arri
a iz
ate
ko, j
ard
ue
ra
fisik
o e
go
kia
eta
elik
adu
ra
osa
sun
gar
ria
kon
bin
atze
are
n
gar
ran
tzia
id
en
tifik
atze
ko
gai
da.
Be
re
eg
un
ero
koan
to
kiko
e
likag
ai e
kolo
gik
oak
h
artz
eko
oh
itu
ra
txe
rtat
zen
du
.
Jard
ue
ra fi
siko
are
n
eta
elik
adu
ra
osa
sun
gar
riar
en
g
arra
ntz
ia u
lert
zeko
g
ai d
a.To
kiko
elik
agai
en
ko
nts
um
oa
be
re
eg
un
ero
ko o
hit
ure
n
arte
an t
xert
atze
n d
u.
Bat
zue
tan
bak
arri
k lo
tze
n d
itu
jard
ue
ra
fisik
oa
eta
elik
adu
ra
osa
sun
gar
ria.
Ez
du
lotu
ra
sen
do
rik
iku
ste
n
jard
ue
ra fi
siko
are
n
eta
elik
adu
ra
osa
sun
gar
riar
en
ar
tean
.
Iturria: Egilea bera.
71
Ebaluazioa
Bik
ain
Oso
on
do
On
do
Ezn
ahik
oa
Tald
e-l
anag
atik
o
go
go
be
tetz
ea
Go
go
be
tetz
e-m
aila
alt
ua
adie
razi
du
tal
de
an la
n
eg
in a
hal
izat
eag
atik
eta
p
roie
ktu
a e
lkar
lan
ean
e
gite
agat
ik.
Tald
e-l
ane
an e
roso
se
nti
tu d
a e
ta
elk
arla
ne
an e
gin
dak
o
pro
iekt
uan
par
te h
artu
ah
al iz
an d
u.
Go
go
han
dir
ik g
abe
b
ain
a m
od
u e
go
kian
p
arte
har
tu d
u
elk
arla
ne
an e
gin
dak
o
pro
iekt
uan
.
Ez
da
ero
so s
en
titu
ta
lde
an la
n e
gite
n.
Tald
e-l
anak
e
git
ea
Jarr
era
po
siti
bo
a e
ta p
roak
tib
oa
izan
d
u, t
ald
ear
i be
re
gai
tasu
na
esk
ain
iz e
ta
tald
eki
de
en
gan
dik
ikas
iz.
Lan
-gir
o e
go
kia
sort
zen
lag
un
du
du
eta
ta
lde
kid
ee
n k
riti
kak
eta
g
om
en
dio
ak o
nar
tu d
itu
.
Jarr
era
akt
ibo
a iz
an d
u
eta
eg
oki
tu z
aizk
ion
la
ne
taz
ard
ura
tu d
a.
Lan
-gir
o e
go
kia
sort
zen
la
gu
nd
u o
hi d
u e
ta
tald
eki
de
en
kri
tika
eta
g
om
en
dio
ge
hie
nak
o
nar
tu d
itu
.
Be
re e
gin
kizu
nak
be
te
dit
u, e
zin
be
ste
koa
zen
lan
a e
gin
ez
bai
na
ge
hia
go
inp
likat
u g
abe
.
Ez
du
lan
-gir
o e
go
kia
sort
zen
lag
un
du
eta
, o
roko
rre
an, e
z d
itu
ta
lde
kid
ee
n k
riti
kak
eta
g
om
en
dio
ak o
nar
tu.
Ez
dit
u b
eti
eg
oki
tuta
ko
lan
ak e
gin
, ez
de
nb
ora
ren
eta
ez
form
are
n a
lde
tik.
Lan
-gir
o t
xarr
a so
rtze
n
du
; tal
de
kid
ee
i kri
tika
k e
gite
n d
izki
e b
ain
a e
z d
itu
be
raie
n k
riti
kak
on
artz
en
.
16. koadroa. Ikasleen talde-lanari buruzko ebaluazio-errubrika
Ikasten ikasteko konpetentzia
Proiektu bidezko lanak eskaintzen duen lankidetza-eremua honetarako baliatzea: a) parte hartzeko, besteekin harremanak izateko edo komunikazio eraginkorrerako gaitasunak garatzeko norberak dituen aukerak esploratzea; eta b) taldekideek erabiltzen dituzten ikasketa-estrategia desberdinak behatzea eta horietatik ikastea, batez ere genero-ikuspegidun elikadura bidezko, osasungarri eta jasangarriari lotutako ikerketa-lanetan (informazioa biltzea, iturriak kontrastatzea, azterketa, elkarrizketak, bisitak; azterketa-, sintesi- eta komunikazio-gaitasuna).
72
Bik
ain
Oso
on
do
On
do
Ezn
ahik
oa
Ban
akak
o
era
ntz
uki
zun
aE
go
kitu
tako
eg
inki
zun
g
uzt
iak
be
te d
itu
.
Oso
on
do
an
tola
tze
n
dit
u la
nak
eta
mo
du
e
rag
inko
rre
an k
ud
eat
zen
d
u d
en
bo
ra.
Eg
inki
zun
ge
hie
nak
be
te
dit
u.
On
do
an
tola
tze
n d
itu
la
nak
eta
ho
rie
k e
gite
ko
de
nb
ora
.
Pro
po
satu
tako
ja
rdu
ere
tako
bat
zuk
be
ste
rik
ez
dit
u e
gin
.
Lan
-pla
nifi
kazi
oa
eta
d
en
bo
rare
n k
ud
eak
eta
h
ob
e d
itza
ke.
Ez
du
jard
ue
rari
k e
gite
n.
Lan
-pla
nifi
kazi
oa
kao
tiko
a d
a e
ta
aurr
eik
usi
tako
de
nb
ora
k e
z d
ira
nah
iko
ak.
Par
te-h
artz
ea
Lan
du
tako
gai
en
in
gu
ruan
inte
res
han
dia
ad
iera
zte
n d
u, g
ald
era
e
go
kiak
eg
iten
dit
u, b
ere
ir
itzi
ak e
ta h
ausn
arke
tak
par
teka
tze
n d
itu
, g
ela
ko e
ztab
aid
eta
n
eta
pro
gra
mat
uta
ko
jard
ue
reta
n g
og
oz
par
te
har
tze
n d
u.
Lan
du
tako
gai
en
in
gu
ruan
inte
resa
ad
iera
zte
n d
u, b
ere
ir
itzi
ak e
ta h
ausn
arke
tak
par
teka
tze
n d
itu
, g
ela
ko e
ztab
aid
eta
n
eta
pro
gra
mat
uta
ko
jard
ue
reta
n g
og
oz
par
te
har
tze
n d
u.
Lan
du
tako
gai
en
in
gu
ruan
no
lab
aite
ko
inte
resa
ad
iera
zte
n d
u,
ge
lako
ezt
abai
de
tan
e
ta p
rog
ram
atu
tako
ja
rdu
ere
tan
par
te
har
tze
n d
u b
ain
a b
ere
ir
itzi
a e
do
hau
snar
keta
k e
skat
zen
zai
zkio
ne
an
bak
arri
k.
Oso
inte
res
gu
txi
adie
razt
en
du
lan
du
tako
g
aie
n in
gu
ruan
, be
re
irit
ziak
eta
hau
snar
keta
k za
iltas
un
ez
adie
razt
en
d
itu
eta
ezi
nb
est
eko
a d
en
ean
bak
arri
k p
arte
har
tze
n d
u
ge
lako
ezt
abai
de
tan
e
ta p
rog
ram
atu
tako
ja
rdu
ere
tan
.
73
Ebaluazioa
Bik
ain
Oso
on
do
On
do
Ezn
ahik
oa
Jarr
era
eta
b
alio
akK
riti
koag
oa
da
jaso
du
en
in
form
azio
ari e
ske
r.
Ko
nts
um
o-o
hit
ure
n e
ta
gau
r e
gu
ng
o o
sasu
n-,
in
gu
rum
en
-, e
kon
om
ia-
eta
giz
arte
-ara
zoe
n
arte
ko h
arre
man
az
jab
etz
en
da.
Elik
adu
ra a
ldat
zeko
eta
o
hit
ura
osa
sun
gar
riag
oak
e
ta k
on
tsu
mo
ar
du
rats
uag
oa
izat
eko
g
og
oa
adie
razt
en
du
.
So
lidar
ioa
eta
en
pat
iko
a d
a g
ert
uko
ze
in
urr
un
eko
err
eal
itat
e
eta
pe
rtso
ne
kin
, b
aita
pla
ne
tare
n
kon
tse
rbaz
ioar
eki
n
ere
, ko
nts
um
oar
en
eta
in
gu
rum
en
- e
ta g
izar
te-
era
gin
en
art
eko
lotu
ra
ule
rtze
n b
aitu
.
Ge
ro e
ta k
riti
koag
oa
da
jaso
du
en
info
rmaz
ioar
i e
ske
r.
Ge
ro e
ta g
eh
iag
o,
kon
tsu
mo
-oh
itu
ren
eta
g
aur
eg
un
go
osa
sun
-,
ing
uru
me
n-,
eko
no
mia
- e
ta g
izar
te-a
razo
en
ar
teko
har
rem
anaz
ja
be
tze
n d
a.
Elik
adu
ra
osa
sun
gar
riag
oa
eta
ko
nts
um
o a
rdu
rats
uag
oa
izat
eko
, ze
nb
ait
ald
ake
ta
eg
iteko
go
go
a ad
iera
zte
n
du
.
So
lidar
ioa
eta
en
pat
iko
a d
a g
ert
uko
err
eal
itat
ee
kin
e
ta p
lan
eta
ren
ko
nts
erb
azio
are
kin
.
Esp
irit
u k
riti
ko g
utx
i du
, d
auka
n in
form
azio
a e
rre
pik
atze
ko jo
era
du
.
Ko
nts
um
o-o
hit
ure
n e
ta
gau
r e
gu
ng
o o
sasu
n-,
in
gu
rum
en
-, e
kon
om
ia-
eta
giz
arte
-ara
zoe
n
arte
ko h
arre
man
az
jab
etz
eko
zai
ltas
un
ak
dit
u.
Elik
adu
ran
ze
nb
ait
ald
ake
ta e
gite
ko p
rest
d
ago
, ora
in a
rte
izan
dak
o
ere
du
osa
sun
gai
tzar
i e
ta e
uts
iezi
nar
i uko
eg
in
be
har
ez
bad
io.
Ez
da
oso
so
lidar
ioa
eta
en
pat
iko
a au
rke
ztu
tako
giz
arte
- e
ta
ing
uru
me
n-
araz
oe
kin
.
Info
rmaz
io k
riti
koki
az
tert
zeko
zai
ltas
un
ak
dit
u.
Ez
da
kon
tsu
mo
-o
hit
ure
n e
ta g
aur
eg
un
go
osa
sun
-,
ing
uru
me
n-,
eko
no
mia
- e
ta g
izar
te-a
razo
en
ar
teko
har
rem
anaz
ja
be
tze
ko g
ai.
Ez
dag
o e
likad
ura
o
sasu
ng
arri
ago
a e
ta k
on
tsu
mo
ar
du
rats
uag
oa
izat
eko
al
dak
eta
rik
eg
iteko
p
rest
.
Ez
da
bat
ere
so
lidar
ioa,
e
z p
ert
son
a tx
iro
eki
n,
ez
pla
ne
tare
kin
, eta
g
ain
era
zo
ritx
arre
ko e
ta
err
esp
etu
rik
gab
eko
ko
me
nta
rio
ak e
gite
n
dit
u.
Iturria: Egilea bera.
74
Iturria: Egilea bera.
17. Koadroa. Ikasleek ebaluatzen dute
IRAKASKUNTZA-IKASKETA PROZESUA AUTOEBALUAZIOA
Irakasleen jokabideari buruz
} Irakasleak argi azaldu du lan-proposamena, sortu diren zalantzak argitu ditu eta gelako erritmoetara moldatu da.
} Irakasleak sortu duen ikasketa-giroak interakzio sozial positiboa, talde-lanean gogoz parte hartzea eta ikasteko motibazioa sustatu ditu.
} Irakasleak bilaketa aktiboa, lankidetza, eta elkar-laguntzan oinarritutako interakzioa sustatu ditu gelan.
} Irakasleak hainbat ikasketa-estrategia eskaini du pentsamendu kritikoa garatzen laguntzeko eta ikerketa-prozesuak errazteko.
Banakakoa
}Elikaduraren problematikari buruzko lan-proposamenarekin motibatuta sentitu naiz.
}Talde-lanari esker elkarrekin lan egiten ikasi dudala uste dut.
}Emakumeek elikaduran duten papera ezagutzea gustatu zait eta guztiok bizitza eta planeta zaintzeko lanetan parte hartzearen garrantzia baloratzen lagundu dit.
}Nagusi diren elikadura ereduei eta elikadura-eredu alternatiboei buruz gauza berriak ikasi ditut.
}Ahalegindu naizela, ardurak hartu ditudala eta lan kolektiboetan lagundu dudala uste dut.
} Jardueren emaitzarekin pozik nago (azoka ekologikoa, showcookinga eta menu osasungarria).
}Nire kontsumo-ohiturak hobetzeko konpromiso zehatz eta errealistak hartzeko gai naiz.
Proiektuetan Oinarritutako Ikasketa (POI) metodologia buruz.
} Lan-plana argia eta erakargarria izan da.
}Elikaduraren problematikari buruzko edukiak iradokitzaileak eta erakargarriak izan dira.
}POI metodologiak alderdi berriak ezagutzeko aukera eman du eta diziplinarteko ikasketa erraztu du.
}Metodologiak parte hartze aktiborako eta eztabaida kolektiborako aukera gehiago eskaini ditu.
}Talde-lanak ikerketa-proiektua aberastu du.
}Taldekideen arteko interakzioak prozesuan sortutako zailtasunak gainditzeko aukera eman du.
}Amaierako jarduerak (azoka ekologikoa, showcookinga eta menu osasungarria) egokiak izan dira ikaspenak komunikatzeko.
Talde-lana
}Taldeko kide guztiek beren gaitasunen araberako ekarpena egin dute.
}Taldea ondo antolatu da elkarlanaren errendimendu altuenak lortzeko.
}Gainontzeko taldeekiko eta gela osoarekiko interakzioak oso positiboak izan dira.
}Taldeak lan-prozesuan sortutako zailtasunak gainditzeko gaitasuna izan du, batez ere generoko joera duten horiek.
}Kontsumo alternatiboko proposamen kolektiboak elkarrekin proposatzeko/sortzeko gai izan gara.
75
Ebaluazioa
BIBLIOGRAFIA ETA BALIABIDEAK
} Agencia de Salud Pública de Cataluña (2017): La alimentación saludable en la etapa escolar. Bartzelona, Kataluniako Osasun Publikoaren Agentzia.
� http://salutpublica.gencat.cat/web/.content/minisite/aspcat/promocio_salut/alimentacio_saludable/02Publicacions/pub_alim_inf/guia_alimentacio_saludable_etapa_escolar/guia_alimentacion_etapa_escolar.pdf
} Área de Educación de Entrepueblos / Educación para la Acción Crítica (EdPAC) (s/d): Comedores escolares ecológicos. Material didáctico.
� http://entrepueblos.org/ecomenjadors/castellano/arxius/md.pdf
} BBC News (2016): El mapa que muestra el origen de los alimentos que comemos.
� https://www.bbc.com/mundo/noticias-36479831
} CERAI (2015): Somos lo que comemos. Maleta pedagógica. � http://cerai.org/somos-lo-que-comemos/la-maleta-pedagogica-proyecto-somos-lo-que-
comemos/
} Fornes Quijano, Mayte (2019): El huerto escolar nos enseña a comer. Valencia, CERAI / Plataforma per la Sobirania Alimentària del País Valencià.
� https://cerai.org/wordpress/wp-content/uploads/2019/03/CERAI_Guia_Huerto_y_Alimentacion_Escolar_web.pdf
} Greenpeace (2010): Guía de transform-acción, implantar un comedor ecológico en el centro.
� http://archivo-es.greenpeace.org/espana/Global/espana/report/educacion_ambiental/Guia 3 Comedores.pdf
} Ingeniería Sin Fronteras -ISF- (2012): Con la comida no se juega. Juego interactivo.
� http://conlacomidanosejuega.isf.es/index.php
} Ministerio de Agricultura, Pesca y Alimentación (2014): Guía práctica para reducir el desperdicio alimentario en centros educativos “Buen Aprovecho”. MAGRAMA. 2014.
� http://www.menosdesperdicio.es/sites/default/files/documentos/relacionados/guia_centros_educativos_2014_0.pdf
} Menzel, Peter y D’Aluisio, Faith (2007): Hungry Planet: What the World Eats. Random House
� https://menzelphoto.photoshelter.com/gallery/Hungry-Planet-Family-Food-Portraits/G0000zmgWvU6SiKM/C0000k7JgEHhEq0w
} Mora Verdeny, Josep Maria; Parra García, Ángeles y Vallés Casademont, Carles (2009): Maleta pedagógica. De la Huerta a casa. Bartzelona, Mamaterra.
� http://mamaterra.info/portfolio/maleta_pedagogica/
} Muñoz Rico, Andrés (coord.) (2018): Los comedores escolares en España. Del diagnóstico a las propuestas de mejora. Carro de Combate/Del campo al cole/SEO/BirdLife.
� http://delcampoalcole.org/wp/wp-content/uploads/2018/09/informe2018.pdf
76
�
} Muñoz Rico, Andrés (coord.) (2016): La Alimentación Escolar en España. Hacia
�
un modelo más saludable y sostenible. Del campo al cole/Alimentando conciencias/Carro de Combate. http://alimentarelcambio.es/wp-content/uploads/2017/02/La_alimentacion_escolar_en_Espana-Alimentando_Conciencias.pdf
} Taula de Treball d’Alimentació Escolar Ecològica (2010): ¡A comer! Manual para la introducción de alimentos ecológicos y de proximidad en las escuelas. Barcelona, Dirección General de Agricultura y Ganadería, Departamento de Agricultura, Alimentación y Acción Rural de la Generalitat de Catalunya.
� http://pae.gencat.cat/web/.content/al_alimentacio/al01_pae/05_publicacions_material_referencia/arxius/manual_a_comer.pdf
} VSF-Justicia alimentaria / ACSUR-Las Segovias (2013): Unidad didáctica. Gastronomía.
� https://www.alimentaccion.net/es/content/gastronomía-para-la-soberanía-alimentaria
} VSF-Justicia alimentaria / ACSUR-Las Segovias (2013): Unidad didáctica. El huerto escolar.
� https://www.alimentaccion.net/sites/default/files/unidad_d_huerto_escolar_0.pdf
77
ERANSKINAK
ERANSKINAK
1. KONTRATU PEDAGOGIKOA
Kontratu pedagogikoa deliberamendu, negoziazio eta adostasun prozesu baten ostean pertsona edo talde batek hezkuntza arloan hartutako akordioak, ardurak eta konpromisoak jasotzen dituen dokumentua da.
Hona hemen adibide bezala aurkezten dizuegun Kontratu Pedagogikoa, talde lanaren funtzionamendua arautzeko eta edukien ikasketarekiko konpromisoa bermatzeko asmoa duena. Jakina, irakasle bakoitzak hori bere taldearekin aldatu beharko du, testuinguruko/gelako baldintzetara egokituz. Gainera, azpimarratu dugun bezala, akordio zehatzak ikasleekiko negoziazioaren emaitza izango dira.
78
KONTRATU PEDAGOGIKOA
Ikastetxea:
Zikloa/maila: Gela: Alorra:
Irakaslea:
Izena: Abizenak:
Data:
Nik, (Izen-Abizenak) programatutako jarduerak lan-giro on batean egin ditzakedala eta ikasteko jarrera on bat izan ahal eta behar dudala jakinda,
TALDE-LANARI DAGOKIONEZ, HONAKO KONPROMISO HAUEK HARTZEN DITUT:
F Proiektuaren jarduera desberdinetan gogoz parte hartzea.
F Nire taldean lortutako akordioak betetzea.
F Lanak aurkezteko epeak betetzea.
F Jarrera baikorra, elkarrizketarako irekia eta kolaboratzailea mantentzea.
F Behar dudanean, laguntza edo orientabidea eskatzea.
F Nire lankideekin eztabaidatzea eta adostasunak lortzea.
F Lan-giro segurua -ahozko, keinuzko edo bestelako erasorik gabea-, afektiboa eta atsegina sortzea.
F Taldean behatzea eta eztabaidatzea eta ikastetxeko edozein eremutan izan daitezkeen jokabide sexitak, diskriminatzaileak, agresiboak/biolentoak saihestea.
F Nire gaitasunak lankideei laguntzeko erabiltzea.
F Ikastea eta nire lankideen laguntza onartzea.
ETA GAIARI DAGOKIONEZ, HONAKO KONPROMISO HAUEK HARTZEN DITUT:
F Elikagaiak nola hazten dituzten ikasteko interesa izatea.
F Nire ingurukoa den gastronomia-kultura balioestea.
F Emakumeek elikaduraren eremuan eta pertsonen eta lurraren zaintzan egiten dituzte lanak eta ekarpenak aintzat hartzea.
F Elikadura industrialak pertsonen eta planetaren osasunean dituzten inpaktuak identifikatzea.
F Elikadura osasungarri, bidezko eta jasangarriaren onurak aipatzea.
F Eskola ortuko jardueretan gogoz parte hartzea.
F Nire elikadura-ohiturak aldatzea, kontsumo arduratsu batera igaroz.
79
ERANSKINAK
� Australia
� Mali
� Kuwait
� Guatemala
� Italia
� Chad
2. MUNDUKO GASTRONOMIAK. PETER MENZEL
80
� Egipto
� Mongolia
� Luxenburgo
� Estatu Batuak
� Estatu Batuak
� Turquía
Iturria: https://menzelphoto.photoshelter.com/gallery/Hungry-Planet-Family-Food-Portraits/G0000zmgWvU6SiKM/C0000k7JgEHhEq0w