A%D. D.

DISSERTATIO GRADUALIS, .

DE

MUTATÄ FACIETELLURIS,

qvam,

CONSENT. AMPLISS. FACULT. PHILOSOPH.IN REGIA ACADEMIA UPSAL1ENSI

PR^ESIDEVIRO CELEBERRIMOatque

Dno jOH. GOTSCH.WALLERIO,

Phil. et Medic. DOCTORE, Chem. Metall, et Pharm.PROF. Reg. et Ord. Acad. Tmp. Nat. Cur. et Reg.

Aoad. Stock. SOCIO.

PUBLICO EXAMINI MODESTE SUBMITTITSTIPENDIARIÜS REGIUS

ERICUS SV. WAGENIUS,JEMTLANDUS.

IN AUDIT. GUSTAV. AD DIEM XV/FEBR.Anni MDCCLXI.

IL A. M. S.

ΦΦΦΦΦΦΦΦ ί©ΑφφΦφφφφφΦΦΦΦ■ nI? AßZjß '<&&AßAp %<Äß%.>' tap 'UlP t/ip cQy· Zjߥ/ß "Z/ß </ß *<jß "Z/ß 'Aß 'Ziß

STRENGNESLE,Impreil a Laur. Arv. Collin.

φ~)

Μ -κ - §· LΙ lobum noftrum terraqueum, a l)eo,\M 0-4 Summo Architeclo, pulcherrimum

SR ac ornariilimum fiiiflc creatum, ex-E^lffa dubitationis aleam pofitum ell.

So.lidam tßlluris partem montibus,iylvis , fonribus & fluminibus fuifTe

diftinclam, lnculdat Scriptura Sacra, fvadent perfe£tiones acpulchritudo geocofmi, probant utiktates, quae exinde pro¬inanannqiii bus perfcclior habirabilis orbis carere non potuinSed, non ideo exidimandum, quod unus perpetuo fuerit na¬tura; vultus in orbe. Quem nos confpicimus, globum ter-raqueum, non videre majores n-oftri, nec cernent poiieri.Tacernus mutariones, quas gens produxit humana, mutandomontes in plana, (ylvas in agros, paludes in prata, fluminumper novos canales conjun&iones, antrorum novas excavatio-nes* metallifodinas aliaque monumenta;Tacemus mutationes,quac ab aliis dependent animalibus, & a corporibus tam ani-malibus quam vegetabilibus deitru&is; Id taritum hacoccaiio-ne agere volumus,ut breviter demonftremus-Jaciem tellurisuni-vcrjalcm fuüiijfc cataßrophen, ac aprimavapulchritudine intesre cßcmutatam ; quo in difficili negotio, TuamB. L- benignamnobis expetimus cenfuram. §* II·

«<s ) 3 C »

> .

Partikulares in geocoftno quo rid ie contingere, femper& contigiiTe mutationes, extra conrroveriiam efh Diicre-pant illie pro differentia locorum Sc cauifarum. Ca-ujj* veroagcntcs in globo terraqueo naturales aliae nobis non notte,quam ignisy aqua Sc aer y vel feparatim, vel conjun£him. Abigne fubtcrranco ac terra motibus vehementioribus, deprehendi-mus urbes, terras ac montes integros, alibi prseeipitari, alibielevari, ilupenda antra, fpeluncas ac abyffos efformari, necnon immenfe fere molis faxa projici, partem telluris fuperfi-cialem in montem elevari,partem in vallem cryptam autpa-ludem mutarij quarum mutationum exempla proilantplurimaad montes ignivomos in SiciIia^ Italia ac prsecipiie in America,ut alia reticeamus loca, etjam a flammivomis montibus remota, iisdem vero liifce motibus agitata. Infulas quoque in-tegras igne confumtas ac praeeipitatas ex Itinerariis novimus,prout exemplum liabemüs in Sorcay qute unade Moluccanisfuir. Novas vero Sc infulas, terrae motibus produdtas legi-mus; quemadmodum SENECA teilatur de iniiila Tha:eßayqute tlodie Santorin appellatur. De nova prope hanc eandem,recentiori tempore, elevata infula cfr. Hiß. de V Acad, de ParisI708 & de alia, inter Acores, prognata Hiß. de Ρ Acad. deParis r721. Quod igne coelitus demiiTo, peculiari ratione,vallaris regio Siddim fuerit combufta Sc excavata, ac poftea inlacum, Marc Mortuum di£lum, transmutata, narrat MOSESGen. XIV. 3.

A mutatione loci aquarum, vix minores extiterunt mutatio-nes ] deprehendimus non folum, paludes ac lacus hinc exfic-catos fuifie, fed Sc ipiiim Oceanum alibi fua littora priftinadeferuiife, alibi vero terram,immo integras urbes fua inunda-tione deilruxiife, ac eas telluris partes occupaife, quas an-tea non occupavit; quarum mutationum plurima reperiri pof·funt teftimonia penes eos, qui de Decrementis Aquarum iiiamdivulgarunt fententiam, decrementum vel adlkuentes velnegantes. A 2 A mo-

«5 ) 4 c S»A motu aquarum, /« fuperßcie exiftentium, producnntur

pulvinaria, ac itepe a nåtäli loco in alium rransferuntur; ge-llcrantur & hinc interdtim. novae infulse, å materia magismagisque accumulata. In fuperficie telluris motu aquarum,transferuntur terra, arena, immo lapides ab uno loco inal-teriim, unde alibi excavatur, alibi veto accumulatur.

A motu aqvarum in jubterrancis locis exifientium excavaturSc abluitur plurimis in locis terra, unde praeeipitationes fiuntfpontanete feu iubmerfiones iuperexiilentis terrse, immo in-terdum ctjam montium.

A vehementi aeris motu, arenam volatilem ac iiccam ter-ram ab uno loco in alterum transferri, multifaria common-ftrant exempla, e quibus Sc paret, hacratione colles interdumdeprimi ac vallarem regionem exaltari.

Qui exempla Sc teftimonia harum aliarumque, quasiicco praeterire volumus pede, mutationum particularium de-fiderant, eadem reperire poffunt variis in Jtinerariis; in URB.HIERNE Flock om jorden: BERNH. VARENII Geogr.gener. inHiß. Naturelle du Cabinet du Roi T.I. Sc II. See. Has vero recenfi-tas mutationer efeparticulares, ideoque &, a caufapartieuhriteragente dependentes, indicant Ι.Ό Tefiimonia hifiorica plurium ha-Tum mutationum j 2:dofitus loci ac 3:tio Circumßantiaparticula¬res , quoe circa easdem obfervantur, utpote vel rüdera qudidamreliefa j vel fcoria, pumices, colliquamina fulphurea, nigredo, qutCcerta indicia vulcani cujusdam exbibent.

Olf. STENO in Tr. de Solido intra Solidum, nec non HENR."'FR. DELIUS in Eph\ N. C. Vol. IX. app. ac quoad partemRAY, contendunt omnes mutationes globi terraqueinon nifi accidentalibus caujjis, inprimis terra motibus ac in-undationibus variis adtribui poile; cui fententiae Sc fave-re videtur ANT.L. MORO de Croßacci Sc degli alteri ma-rini Corpi qui omnem mutation em igni fubterranéoeile adicribendam fentit. Sed, praeter particulares hasmutationes, wiiverfales quasdam fuiiTe, nobis jam de-monilrandum eft. _ §· III.

«β ) 5 C S»§. III.

Glpbum terraq. attcntis oculis intuenti, plurima occur-runt rudern ac vejßigia, qute pracgreiTarfl qvandam non poiTuntnon indicare infignem mutationem.(A) Ad ipfos montes quod attinet, deprehendimus l:mo eos-

dem pjurimis in locis fifibs, ac easdem fifluras ut plurimutnvei perpendiculares vel ad horizontem obliquas , alibi ape'r-tas, alibi vcro lapidea glutmofa materia, ab ipfo monre diilin£ta,conglutinatas ac impletas. 2:do obfervamus viontes alibi ordinäre& iucceilive a(cendcntes& defcendentes^/^z vero, pr-jecipuead loca marina vel lacuilria, abruptos Si pracipitatos, unde pateteosdem,^ qmdam fuiffe feparatos, ac partemeorundemaquisvel terra fubnierfam. 3:ooculis ubique obvia funt frußula Upidea,eadem cum ipfo faxo materia, hinc illinc majora, minöra, ubi-que, Sc in vaiiibus Sc exceliioribus locis difperfa, qua: fatis in-dicant, Je ab ipfis montibus ejfe avulfa atque vi quadarn protnfa.4:to Monres obfervamus, plurimis in locis, majoribus'vel mi-noribus cavernis, aktris Sc fpeluncis donatos, quas non aliundcdcducere pofsumus, quam vel ab inaqualifrattura acprkeipita-tione\ vel a fubfidentia quadam violenia vel ibontanea. 5:0Μo 11-tes denique integros deprehendimus, qui nonnifi lapidibus frit-Piis (N:o3), iterum conglutinatis, compoiiti exiitunr. ' -

(B) Si frata terrarum confiderémus,eadem deprehendimus,alibi hcrizontalia^ alibi abrupta Sc quafipcrpcndiciilaria, alibi aliomodo lita,unde patet, eadem vi ψϊαάαηι extrinfeca eile turbara,ac plurimis in locis vel praecipitata vel tequabiliter depreffa.(C) Collcsarcnaceos in tellure ubivis obvios ii confideremus,

eosdem invenimus non aliunde fuam habere poile originem,quam a vebementi motu quodäm tiquarum^ unde partiell!a: järnterreftres, jam iabulofae, jam lapideae fuerunt olim fucceifive& quafi alternative, unam fupra alteram, congeftec Sc accu-raulatae, eadem ratione, quapulviüafia in fundo marino con-geruntur. Indicant itaque horum collium firata, olimfe aquisfubftitijfe, cy aquis fe ejfe congefla , jam licet denudata.(D) Vcregrina fi confideremus corpora , (axis vel ftratis

A 3 terra-

4$) 6terrarum immixta, deprehendimus eadem τ :o alibi in cacuminemmitis fepulta,quorfum,ob naturale libi pondus, ncc adjuvan¬te aqua, nec per fe,pervenire potuiifent; alibi vero in vallibuscircumjacentibus 2:do reperiunrur luec peregriva corpora nonfparfim Sc difperfa, Ted uno in loco, fatis anguß'o, accumulata^aqualitcr ac in fundömarip certis in locis, inveniunrur; immo Sctantiv teneritatis & parviratis, ut nulla ratione illuc advebi po-tuerint. 3:tio Peculiare & id eil, quod (via marina corpora,non vero ita terrcßria, vel arta produSia, niii rariilime repe-.riantur vel commixta, vel alibi pcrrificara. q:to Reperiunturhxc ipfa marina corpora, alibi crufta operta, alibi eadem de·ilituta, fuperilite nucleo lapideo, formam referente, alibifparata y alibi cum faxo cvalita.

§. IV.Vtßigia ac rudcra nominata debire ii confiderdmus, eadem

deprehendimus i:mo ejus effe indolis, ut k particulari qua-dam cauffa dependere non pollint. 2:do Nulla quoque repe¬riuntur indicia ac toftimomz particularium mutationum, qui-:bus produci potuerint. 3:0 Ε contrario, juxta obfervationes,univerfaliaobfervantur, in omni fere loco terrarum, & ψΐοejusdem fere indolis ac natura; concludimus hinc, eademhuecce rudcra, cj]c univerfalia, ideoque Sc non niii ab univerfaliagente cauffa dependere poife.

Patet hinc, mutationesglobi terraquei effe vel univcrfales velpar*iiculares.

§· V·Mutationes univcrfales f§.III.) nobis indicant (a) montes

olim molliori fuiße conßßentia, und Q ßßfura ac declinationes montium(§.III.Lit.A.i) dependent, quas contigifle tempore, quo non-dum plenae fuerint duritiei ipfa faxa, exinde concludimus,quod, nonnullis in locis, veiligia hujus mollioris texturas, ad-huc oculis obvia fint, ac fiifurae alias vix conglutinari poffent,vel gluten ipiis fieri adheerens. (b) Montes extitiffe, priüsquam fuerint abrupti Sc pneeipitati, prius quam Sc cavernae

«β ) 7(»formntiE ac fruftula lapidea huc ϊΐίιις projecla (§.iri.Lit.A.n:j32,3&4). (c) Pofl hand rupmram éc fractiiram poves fuijfemontcs producios (§.III.Lit.A. n:o 5" 5 &"Lit.D.n:o I.I (d) Pluri-mam, li non omncm, telluris partem aquis olim fuiffe te&anifeufundum extitißemarinum (§.III.Lit.C<&D nro 2,3 & 4), quuminundatione quadam cito transeunte hcc mutationes contin-gere non potuerint, ac praterea, fupcrjicks tetturis plurimis inlocis exhibeat nobis fundum marinum, quod & obfervationi-,bus recentiorum congruit, quibus conftat, eundem iisdcmgandere inaqualitatibus, quibüs abiuidat hodierna fiiperficiesteliuris.

§. VI.Praeter haec allata rudera (§ III.) fiint & in geocofmö

quaedam alia indicia, quibus concludi poteft, eundem ad totamfuam connexiouem ac externam faciem, quam maximc eße mutatum,ac olim extitiße terram, qua jam conjlituit fundum marinum. Ob-fcrvapius etenim 1:1110 Viχ ullam folidas interpartes ac fluides infuperßeie exißaitcs, jam exißere fymmetriam & ordinatam difpofi-tionem, [cd fatis inordinate, fojida inier ßuida^ ac vice verjf ejjerepofitd) unde primo intuitu eliicet, maximam in geoeofmocontigiiTe aliquando mutationem. 2:do bifida majores, mino¬res, fme ordine ad littora marina & lacuftria, difperlas de-prebendimus ; easdem itaque vix aliter, quam ut vel vi qua¬dam abruptas a continenti terra, vel cafu ortas coniideraripoffe exiftimamus. Islandiam iniiilam cum borealibus regio-nibus olim cohaeiiiTc, fufpicatur B. ANDERSSON in VirtcEr.von P-3 de 7. Selandiam caeterasque Dania regni pro-vincias & iniiilas, cum Svecia fuiile conjunclas, plures indica-rc videntur circumilantiae. Britanmani cum Gallia olim junetamfuiile, ex eo adiirmat RAY, quia littus Dovcrianum & mari¬na rupes prbpe Caletum & Boloniam Gallia ejusdem mbilantiaecretacea & iiliceae reperiuntur: Diilantia porro minima re-gionum illarum vix XXIV rnilliaria Anglica cequat, Sc prae-terea fretum Caletanum jC Doverianum vadofum eft,neque

exi-

€5 ) 8 C «HSéximia altitudine, ut mare adjacens, gaudet, quoniam foriandisrupta rudera marisfundum aliquäntum olim repieverimr.cf. BUFFON Cab. du R. Tom. ΙΪ. p. 423. Siciliam cum Itdiafliiilc cohaerentem, antehaec obfervarunt VIRGILTUS /En.L.III, v.414. OVIDIUSMetam. L.XV. 290. PLINIUS Hift.N.L.III.U8· STRABO in geogr.L.VI. 2 78. cfr. KIRCH.Mund. Fubt.T.I.p.99. PAPÖVITZ Unterf.vom mecrc p. 5 2. Sic.Euboeam infulam ,hodie Ncgroponte didtam,Graeciae olim adhae-iiile, fcriptores tradunt, quippé Euripus tam modicus intcr-fluit, ut ponte jungatur cfr. VARENII Gcogr. ρ. 367. DeMaldivis iniiilis Apa referuntMalabarici, quod qx olim adhte-ferint India 0 Sc cum eadem cöntiriuam fecerint continentem;hodic vero Sc longc abfunt ab India Sc in undecies millc in-fulas divifie cfr. Voyages des Hollandes anx Ind. Or. ρ. 274. VA¬RENII G. ρ.306. Ceylon infulam cum terra firmaCoromandefSummatram cum Malacca Sc Java, Malaccam vero cum Bornebcontinuum quondam effeeiiie ipiis navigatoribus verofimilli-mum videtur cfr. Voyages des Holl: Ilö. p. 485*· VAREN. 1. c.BUFFON 1. c. 3:tio obfervandum, fatis probabili fundamen-to ftafui, omnia freta, quibus firmee tclluris partes majores jamdivife exiilunt, per quee Sc maria, fuumåditum ad occupan-da loca, medias inter telluris partes, obtinüerint ? vi quadamviolenta olim fuijfe aperta. Exiftimat ecquidem VARENIÜS I.e.P-374' America feptentrionalis partem Hihcrnia olim adhaefiileqmajori vero probabilitate exiflimamus hanc Americce partemApa fuiffe adhaerentem, Sc exinde feparatam per fretum Kamt-fchatka, prout recentiores innuere videntnr obfervationes.Hifpaniam cum Afric'a cohsefiife, per exiguum fretum Gibraltar,quod jam easdem difeernit, probabile videtur; immo totuitiMare Mediterraneum hac ratione ortum fufpicatur STRABOG.L.II. 121, dicens : Quart.um(fc.iinum) quimagnitudine diBasmultum fuperat-, intemum cd noflrum, ut nominant^ mare eßeit,ineipiens ab occafu, freto, quod cfi ad columnas Herculis, ac de~mde diverfa latitudinis ratione , VerJ'us ortum protentum, doncc in

duos

) 9 (duos tandem maximes ßnditur ßnus, quormn alter adfinifiramfiiils,Euxinum mare dicitur, alter Mgyptio ^ Pamphylio U) Ijfico mari ccn~flat. Hi omnes ab exter710 tnari ejf'e&ißnus anguflos häbent introitus.cfr.jSc FLINIUSL.IiL intr. TQURNEFQRT in Idyaga duLevan t. Τ.Ιί.ρ. 6>. hac de re fequenti loquitur modo: Un fulvant minißre a crii que Γ ocean par (es Jeeoufjes ayant feparé desterres dl Afrique la montagne de Calpe, β etOtt répandu dans ce vafteefpace, ok cfi préfeutement la Mediterranée j que cettc mer avoit enfuite perce les terres vers le Nord Ufproduit le Proponlide ou mer deΜ. rmarci. la mer Noire cé> les Pakts niaeotides; nec aliter Divus LUVTHERUS in Comm. ad Gen. cap. 2: Sic credo mare rneditcrrancuniante diluviuin noη fikjje 7 (edper dihivium ei faciam viam hane, inqua nunc conßßit cfr. JOH. WULFER de majoribus Oceaiti inßul.ρ. 21. POPOVITZ 1. C. p. $6- Perfretum Örefundenfi, Daniamk Sveda fcpararam an rea inmiimus; probabile & eft Americaniper frc.turn Magellanicum iuiilc vi quadam aquarum vel terraemoruum divitam; ut reliqua jam reticeamus i-reta·, q tue omniaejusdem eile indolis ce originis videntur. cfr. VÅREN. 1. c.BUFFON I.e. 4:to cbfervandum, ea jam defiderärt loca, quo:dim extitcrunt ac defcripta exfiaut. Kolo in veritatem hujus rciprovocarc ad infdavi Atlantis, de qua loquitur ΡLATO in 77-7Hao^ ac eommemorarunt eTgyptii Sacerdotes, prope fretumGibraltar fuiffe iitam, unde nonnulii concludere volnertint Λ-mcricam cum Europa olim fuiiTe conjuncram j noio oe provoca¬re ad Ophir Salomoucitm, cujus, iltum adhuc ignorarnns ; eamtantum allegare volumus circurailantiain , quod Paradifi locumnemo mortalium huc usque détegere potuerit. Nobis nonignotum de fitu Paradiii plures dari hypotheies, exiiHmaniusveto millam plene demonftrari poffe. An veroiimilior beatiLUTHER! fenteatia, qua ftatuit, Paradifi locum eile deftru-cfum j ac in ejusdem locum jam mare Rubrum örtum, confr.LUTHP1RI Comm. in Gen. Cap. 2. an aliorum, qui vel admare meejiterr. vel ad Sinum Perficum, vel in Armenia, iitum fu¬iiTe paradifum exiilirnanr, aliis iudicandum rélinquimus.

b" §.vil

) 10 c &&§. VII.

Ab allatis obfervatioaibus elucet l:mo Terras olim ex-

titiiTe, quee jam aquis teclee, fundum conilituunt marinum(§.VI.), ac 2:o'ex oppoiito, Terras jam exiliere, quee olim a-quis teärae fuerunr (§. V. Iit.D.). Siquidem veno antiquiffimamonumenta hiilorica reticent, quo tempore ha? mutationescontigerint, probabilirer concludimus, easdem fimultaneoac eodcm contigiffe tempore, quo montes abrupti ac prseci-pitati (§.V. lit.B.) quod & omnes indicare .Videntur eircum-ilantieeäe ipfa natura harum mutationum, undz Si univerfali-tas paret (cfr. §.IV.) 3 :tio Iisdem itaque quin produ&ae fintcauiiis, h. «. univerfalibus, non eil dubium. 4:10 Siquidemvéro aqueé marincc eam non exferere poffunt potentiam, utfreta, per fe, aperire poiiint ac diffringere faxa, nullumnamque hujus potentiee allegari poteil teilimonium, conclu¬dimus exinde bas mutationes & vehementi quadam univcrfa-Ii terra motu Sc univerfali inundaticnc elfe faclas.

Triplicem univerfalem geocofmo contigiiTe mutationemab allatis concludimus: Primam, qua fijfura ac declinationee ■ 5montium produftee , quee praefupponit mollitiem corporumfolidorum, ac fucceilive poil creationem contigit ( cfr. §. V.lit. A.). Secundam, qua montes rupri & preecipitati, infulaefeparatac, freta aperta, quee praefupponit folida indurata acnon niii violcnto terra motu ac iiiundationc aquarum exiliere po-tuit (cfr. §.V. lit. B. & §.VII. n:o 4.) Tcrtiam, qua fruftulalapidea fuerunt congeila ac novi producli montes, quee a motudqiiarum dependet.Has vero triplices mutationes ad bina referri poffunt tem-

pora, fi modo ilipponamus, in diluvio extitiffe Si terra mottoh .

univerfalem, Sc maximum aquarum motion ad finem diluvii. Abhiiloricis namque non conilat, alias fuilfe mutationes univer-fales, nec alias commemorat PETRUS in poil.Epiil.c.III 5,6.

§. VIII.