4190 vivencias y sucesos cercanos en lengua tenek. cuarto grado

Upload: mariberflor

Post on 05-Jul-2018

225 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

  • 8/16/2019 4190 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tenek. Cuarto Grado.

    1/66

    2008Tenek, Tant’uyik, Veracruz • Huasteco de Tantoyuca, Veracruz

    An t’ilab xechintalab ani xu wat’elVivencias y sucesos cercanos en lengua huasteca

  • 8/16/2019 4190 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tenek. Cuarto Grado.

    2/66

    2008Tenek, Tant'uyik, Veracruz • Huasteco de Tantoyuca, Veracruz

    An t'ilab xechintalab ani xu wat'elVivencias y sucesos cercanos en lengua huasteca

  • 8/16/2019 4190 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tenek. Cuarto Grado.

    3/66

    An t'ilab xechintalab ani xu wat'el (Vivencias y sucesos cercanos en lengua huasteca), fue elaborado por la Dirección General deEducación Indígena, perteneciente a la Subsecretaría de Educación Básica de la Secretaría de Educación Pública.

    La agradece la participación de los responsables de educación indígena en las entidades, jefes de departamende zona, supervisores escolares, integrantes de mesas técnicas y de comisiones dictaminadoras; de directores, doautoridades administrativas; y, especialmente, de los padres y las madres de los niños y las niñas indígenas, a qudirigido este libro.

    Secretaria de Educación Pública Josefina Vázquez Mota

    Subsecretario de Educación Básica José Fernando González Sánchez

    Directora General de Educación IndígenaRosalinda Morales Garza

    EdiciónDirección de Apoyos Educativos

    Coordinación editorialMarco Julio LinaresGuadalupe Ambriz Rivera

    Cuidado de la ediciónÁngela Morales Vera

    Diagramación

    Inés Patricia BarreraTexto de la presentación en españolAlejandro Torrecillas G.

    : 970-742-072-3Primera edición, 2008Impreso en MéxicoDistribución gratuita/ Prohibida su venta.

    D.R. © Secretaría de Educación Pública, 2008Argentina núm. 28, Centro,06020, México, D.F.

    Jefe del Departamento de Educación Indígena del estadode VeracruzValente Velázquez Bernabé

    Coordinador del Proyecto en el estado de VeracruzMaría Gelacia Santiago del ÁngelMaría Adalberta Hernández Bautista

    Revisión de textos en lengua huastecaMaría Gelacia Santiago del ÁngelMaría Adalberta Hernández Bautista

    Reconocimiento especial al trabajo de Marco Tulio Ángel Zárate y Yuri Ángel Zárate, quienes con sus ilustraciones paraportada e interiores, respectivamente, pintaron color a las palabras de las niñas y los niños, autores del presente libr

  • 8/16/2019 4190 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tenek. Cuarto Grado.

    4/66

    Xa lk'a xta la b ............................................................ 5Presenta ción ................ ................. ................. .......... 7

    Lejkidh labidh t'ilab / Poesía

    Lejba dh la bidh tila b..............................................10

    Lejkidh la bidh t'ila b ..............................................13

    An la bidh lejkidh t'ila b ........................................ 14

    Wa lka dhta la b .......................................................14

    Na 'na ................. ................. ................. ................. 15

    Tokot tu cha lpa ya l ............................................... 16

    An te'lomtsik ................. ................. ................. ...... 17

    An cha ba l ................. ................. ................. ........... 18

    Ata j exoblomta la b ................................................ 19

    An ja ' ................ ................. ................. ................. ... 20

    Te'endhax t'ilab / Chiste

    Te'endha x t'ila b ....................................................22

    Tsubax t'ilab / Refrán...................................................23

    Dhutsadh abtsixtalab / Carta....................................... 28

    Ani' t'ilab / Cuento An koya ni a n ch'a k ..............................................3

    An k'a pul t'u'lek ................ ................. ................. .

    Jun i obe inik ......... ................. ................. ..........

    T'ilabil an koneltsik / Fábula

    Ana tikla btsik: An koy,a n mixtua ni a n tsuts .. 38

    Dhutslab xe'chintalab / Biografía

    In xe'chinta l a n pa kel Ma rtín Herná ndez

    Gua da lupe ................ ................. ................. .........

    Olnax dhutslab / Monografía

    An kwentsa l Acececa ............................................4

    Sa n Ga briel ............... ................. ................. .........

    Olna x dhutsla b xi ba n kwentsa l pa lwich u t'a kna l

    ta mt'uyika ni ba n pulek bitsow Vera cruz .......... 47

    An t'ilab wat'nel / Narración histórica

    Wa t'enek t'ila b ......................................................

    Tima ' chopopo ............... ................. ................. ...

    ExolÍndice

  • 8/16/2019 4190 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tenek. Cuarto Grado.

    5/66

    K'ejtsik dhutsladh tamnel / CrónicaOlna x dhutsla b ....................................................54

    Olnax tok'ox t'ilom / Representación teatral

    An k'wa jil xi ya b lea lwa ' ....................................56

    An pejex pek'el ............... ................. .................. ... 58

    Xi t'ojlab an kawintalab / Glosario............................... 61

  • 8/16/2019 4190 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tenek. Cuarto Grado.

    6/66

    Xalk'axtalab

    %Ja ntu ulna l día , noche k'a l na ka winta l? % Ya b a a ch'a l ta m a ula l tenekk'ij wa t'a ts ch'a xixila ni a n a ka l cha ma ma dh a ni la bidh? Ancha n neka a ch'a ta m a ula l k'a l a ka winta l jelti ma x a ta 'ta ' a ni in ta 'ta 'tsik, inpulektsika ni in pulektsik,a ni ejta l in exlowa ltsik kin ulu juna xk'ija nia ncha n jelti ma x u junkuna l in ka widh ká l xi ta ta ' a ni a n t'ila btsik ka a ch'a tme' ka widha ni ta ja x…

    Ja xta m i le' ka ko'oy jea n a jumta la b, xi t'a ja dh, xi k'wa j dhutsa dh k'a lna ka winta l a ba l ka bijiy “k'a k'a l” a n k'a k'a l, “ja ' ”a n ja ', “ik' ”a n ik'a ni “ich' ” na ich',a ba l na ottsik, ka lej ch'a xk'in, ka lej cha ma nbe'a n

    ja ' a ni a n ik'.Ba n Dirección Genera l de Educa ción Indígena ja xta m i t'a ja m jea na jumta la b, xonti ta tolmixin,a niya t exoba l na ok'tsixa ltsik, na ta 'ta 'tsika ni a n a tikla btsik xi ta kwentsa l; i le' ka a ja ytsika ni ka kulbetna ' k'a lna exlowa ltsika ni k'a l na kidhta l; a ni tu utsa l, ka junku in cha la pila n pa keltsik, ka ta ja ' k'a l na cha la pk'ija n t'ila b, tu t'iltsi xa t'a ja l ba na kwentsa l a ni ki juna xna xi le' ki ba ja w ki t'a ja '. K'a l na t'ojla bil ikulbetna l ki pidhna ' it ia jumta la b xi dhutsa dh k'a l na ka winta l, a ba l

    i cha

    lpa

    ya

    la

    n k'ejtsik ka

    winta

    la

    b xu ka

    wna

    b bin bitsowila

    n La

    btomcha ba l jelti ma x i k'ejtsik mukla b xi ya b wa 'a ch pil ka winta la b a ba lki bijiy xa ta kich.%Ka cha lpa yk'ij ma x junwek'ij ya bich ka wa 'chin xi ya xni'? %O xi cha kni'? %O xi ya xuxul? % Ja nti ta m in mulkla bila n tom,a n te'tsik,a n xich',a n ba leya tsika ni a n ja ' xia la n puja l?

    %Ka cha lpa yk'ij jik'a t ma x ya bich ka wa china n mukla btsika ni ejta l ka chu'u ja yech'k'ij o ya b mukudh? ¡Ancha n ne ka ta mun ma x ka uk'tsa txowa kicha n ka winta la b xu ka wna b La btom Cha ba l a ni xi puta l a nk'a yla l!

    Ja xta m i t'a ja m je' a n a jumta la b, ts'utsa t a n ch'ila btsik k'a l a nmukuxta la b a ni ma ts'utsa k k'a l na la bidh ka winta l,a ba l ka kulbetna ',ka tela ', ka a ch'a ' in la bidhta l xi wa 'a ch ba na ka winta l; a ba l ya b ka k'ipchon,a ba l ya b ka uk'tsa t in ka widh a ni a n mukla btsik a ni xinejtowa l kin la bidhmedha ' ta m junxita ' in ka wna l … K'a l jun i ka wa ba l ya b ka k'ipchona ni ki ejto ok'tsixin k'a l i a t kidha b , xa ntu ulna lxa ta kich k'a l a n k'ejtsik, ka winta la b ba n La btom cha ba l; a ba l ejta l i yentsa l ki cho'obna xowa ' xi ya xuxula ni xi ma cha ma ma l a ni xowa 'ja xi le' ma ya xuxula ni xowa ' xi k'a lpidh ya xu'.

    Ja xta m i junkuma n k'ejtsik dhutsla b ba je'a n cha ka m a jumta la b, xidhutsa dh k'a l na ka winta l, xi ba bitsowil,a ba l ejta l u la btomla btsik,ja 'ich i ka winta l a ni bitsowil.

    Ka

    a

    ja

    ya

    ni ka

    kulbetna

    ' jea

    n cha

    ka

    ma

    jumta

    la

    b, xi t'a

    ja

    dh k'a

    l ikulbeta la b, a ni dhutsa dh k'a l in t'ila bil a n weje' pa keltsik xi k'a l int'ila l a n k'a k'a l, a ba l ka cha lpa y ku ok'tsixin wa wa ' tu kidha bla b, a ba lka ejto xa ntu ulna l “a jumta la b”, exlowa l k'a l ejta l a n ka winta la b xiLa btom Cha ba l.

  • 8/16/2019 4190 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tenek. Cuarto Grado.

    7/66

  • 8/16/2019 4190 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tenek. Cuarto Grado.

    8/66

    Presentación

    %Cómo se dice “día ” en tu lengua? %Cómo se dice “noche” en tu idioma?%No ha s sentido que cua ndo lo dices en tu propia lengua el día es má sbrilla nte y la s noches má s ca lma da s y bonita s? Esto pa sa porque si loexpresa s en tu propia lengua es como si tus pa pá s y sus pa pá s, y losa buelos de susa buelos, y todos tusa migos lo dijera n junto contigo, yentonces es como si sus voces se junta ra n con la tuya y la s pa la bra s seoyera n má s fuertes y má s cla ra s…

    Por eso hemos querido que tenga s este libro, que está escrito con la spa la bra s que se usa n en tu lengua pa ra lla ma r “sol”a l sol, “a gua ” a la gua , “a ire”a l a ire y “luna ” a la luna , pa ra que esosa stros brillen má s,ela gua refresque má s y ela ire sea má s cla ro.

    En la Dirección Genera l de Educa ción Indígena hemos ela bora do estelibro, en el que pa rticipa ste tú, ta mbién tus compa ñeros, tus profesores,tus pa pá s y la s persona s de tu comunida d; desea mos que lo lea s y lodisfrutes con tusa migos y tu fa milia ; a l mismo tiempo, te invita mosa recopila r los sa beres de tus ma yores,a crea r tus propia s na rra ciones,a que nos cuentes lo que ha ces en tu comunida d ya compa rtir tus sueños.

    Con ese ma

    teria

    l nos gusta

    ría

    poder entrega

    rte otro libro pensa

    do yescrito en tu propio idioma , porque creemos que ca da lengua que seha bla en ca da región de México es como un color distinto, que no existeen ninguna otra lengua , pa ra nombra r la s cosa s. %Te ima gina s que depronto ya no existiera el verde? %O el rojo? %O ela zul? %De qué coloressería n el pa sto, losá rboles, la sa ngre, la s sa ndía s o ela gua del ma r?

    %Te ima gina s si de pronto no existiera n los colores y todo se viera igua l,sin color? ¡Puesa lgoa sí es lo que pa sa ría si se olvida cua lquiera de la slengua s que se ha bla n en México y en el mundo!

    Por eso hemos hecho este libro, lleno del color de los dibujosá slleno del color de la s pa la bra s de tu lengua , pa ra que los disfrutes yte llenes los ojos y los oídos con los ma tices que ha y en tu idioma ; pa ra que no se pierda n, pa ra que no se olviden los sonidos y los colores sa be pinta r cua ndoa lguien lo ha bla … En una pa la bra , pa ra que siga nvivos y poda mos enseña rnos, unosa otros como herma nos, cómo se

    dicen la s cosa s en ca da lengua de México; porque todos necesita mossa ber cuá l es ela zul má s fresco y cuá l es ela zul má s verdoso, y cuá l ela zul má s ca ribeño.

    Por eso hemos recogido muchos rela tos en este librito, escritos con la spa la bra s de tu lengua , el idioma de tu región, que ta mbién, por ser todosmexica nos, son nuestro idioma y nuestra región.

    Te invita mos a que lea s y disfrutes este librito, que fue hecho c

    mucho ca

    riño, y está

    escrito con la

    s misma

    s vieja

    s pa

    la

    bra

    s con la

    sque tusa buelos le pla tica ba n a l sol, pa ra que la s recuerdes, y pa ra quenos la s enseñesa nosotros tus herma nos, que ha bla mos otra s lengua smexica na s,a ver sia sí ta mbiéna prendemosa pla tica r con la luna y conel sol… Pa ra a prender cómo se dice “libro”…, y cómo se dice “a migo”,en toda s la s lengua s de México.

  • 8/16/2019 4190 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tenek. Cuarto Grado.

    9/66

  • 8/16/2019 4190 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tenek. Cuarto Grado.

    10/66

    9

    Adhik,a dhika n kech',jik'a t u le' kin ulich,puna t ba na kux in ne'ech,a ba l bin wa l a n puja l kin ulich.

    Ervin Osfany Delgado S.Escuela Profesor Rafael Ramírez

    Acececa, Tantoyuca, VeracruzNu ta ta in olna a n t'a ya bla b,dhutsa dh ba jun i uw,xontia n dhutsla b in ula l,ma x a le' ta k'a pul kit t'ojon.

    Ervin Osfany Delgado S.Escuela Profesor Rafael Ramíre

    Acececa, Tantoyuca, Veracruz

    Lejkidh labidh t'ilaPoesía

  • 8/16/2019 4190 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tenek. Cuarto Grado.

    11/66

    10

    Lejbadh labidh tilab

    Ta m tu chu'ta l tu k'a nidha lta m tu ta wna a ni jey,a ba l la bidh na ka winta l,ta m tu och'owiy.

    Rufina Rivera PeceroEscuela Vicente Guerrero

    Tecomate, Chopopo, Tantoyuca, Veracruz

    Xi ba na ok'a ko'ol t'a witsik na xi'ila ncha nicha ba l a ba l a pidhob, yentsidb in bela tna bil,in ja lbila ba l a pidhob.

    Jun i bitsim xe'ech ti t'iwkna lluja t kubeya ni jilk'ona l ik',wa 'a ch i bitsimtsik ya ba in ejtowa ltsik ti kubel,a ni k'e'etsik niba l k'a l a n ok' tsixta la b.

    Donaciano Antonio AntonioEscuela Miguel Hidalgo

    Mancornadero, San Lorenzo, Tantoyuca, Veracruz

  • 8/16/2019 4190 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tenek. Cuarto Grado.

    12/66

    11

    Pa xk'uy, pa xk'uy, pa xk'uxta la ba n yuj ya b tu le'a ba l ka la m,

    xo' tu le' k'a l i jik'a ta la b.

    U utsa m ya b ka t'a ya 'a n t'a ya bla b ba n bel,a ba l u wa t'ela n bela l,in juna l xi pa kdha in wa lil.

    Donaciano Antonio AntonioEscuela Miguel Hidalgo

    Mancornadero, San Lorenzo, Tantoyuca, Veracruz

    Ba n a ta j exoblomta la b a n exoba ltsikba n a lela b a n t'ojna ltsik,a n ok'tsixtsik u t'ojna l, ba n a ta j exoblomta la ba ba l kin ja lk'uya n cha la p xi ya b a lwa .

    Francisco Pérez del ÁngelEscuela Profesor Rafael Ramírez

    Acececa, Tantoyuca, Veracruz

    An exobloma ch jeltia n xe'chinta la bma x ya b ka bela tna ' u ok'na l,

    ja xta m ta m i exoba l,ka eyna na ok' xa yentsa l.

    An exla xta la b la bidh t'a ja tta m a ni lej i tsuba xta la b, ya b k'a l jun i wich kij uk'piya t,niba l k'a l jun i t'uyik ch'ila b.

    Francisco Pérez del ÁngelEscuela Profesor Rafael Ramíre

    Acececa, Tantoyuca, Veracruz

  • 8/16/2019 4190 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tenek. Cuarto Grado.

    13/66

    12

    Cha ba l xi ya b u uk'tsa l,xowa ' xu k'a k'na l a ni u k'a nidha l,ta m in k'wa ' ow,ech'ek'ij u cha lpom.

    Ervin Osfany Delgado S.Escuela Profesor Rafael Ramírez

    Acececa, Tantoyuca, Veracruz

    Ba jun i uw dha kni,xi i eyna l a ba l tu dhutsum,

    u ch'ilba y jun i wich dha kni,a ba l na na ' a ncha n tu chu'u'.

    Ya b ki uba t'in k'a l a n a jumta la b,a ba l a eyna l tsudhey ka tsudhey,a ni ta m a yentsa l,ne'ech ti uwa ndha tsi ta cha la p.

    Elizabeth del Ángel MárquezEscuela Profesor Rafael Ramírez Acececa, Tantoyuca, Veracruz

  • 8/16/2019 4190 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tenek. Cuarto Grado.

    14/66

    13

    Lejkidh labidh t'ilab

    An t'ojna l inik dha ja we u k'a lel u kulbelkoyoma dhich, wa ya ma dhicha ni cha lpa xnekich,u witsel ba n ch'enlom u kulbel,a ni a jtitil ti la bidha ja tla b.

    I joltsik, i cha 'la m a ni ch'en,in wa t'na l a ba l ka ulich ba n a lela b,

    in och'wima n ya ja l ta m ka xika n,a ni ina ytsa l ka la beya n t'a ya bla b.

    Tsudhey ka tsudhey u witsel chekenek,ta m kin t'a ja ' a n t'ojla b,u cha 'xa l a ni ta yil ta m koyoma dhich,u buxka na l a ni u t'ilom k'a l in na 'na .

    Donaciano Antonio AntonioEscuela Miguel Hidalgo

    Mancornadero, San Lorenzo, Tantoyuca, Verac

  • 8/16/2019 4190 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tenek. Cuarto Grado.

    15/66

    14

    An labidh lejkidh t'ilab

    WalkadhtalabU lea k ma x in ch'ichina ba l kin juma n ba n k'we'la btsika ba l ku tela ' xontik'ija ncha n,ne kua ch'a cha ma ma l.

    Wa lka dh, wa lka dh jeltia n bela l ja ',xi ba n jol uwa t'el ba n lememel cha ba l,a ni ba n pa kdha ' ch'en xontia n ja ' ya b u ta lel,in pujtsa l a n pa ktomte'a ni a n wichtsik.

    U lea k ma x ejta l a n a tikla btsik ti cha ba l,ni ch'ojonta l cha la p kua xtsixin,ech'ek'ija ba l ku k'wa ja y a lwa 'a ni a ba l,ki ba ja w a n t'oka t cha la p.

    Celso Gerónimo FlorentinoEscuela Miguel Hidalgo

    Mancornadero, San Lorenzo, Tantoyuca, Veracruz

  • 8/16/2019 4190 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tenek. Cuarto Grado.

    16/66

    15

    Na'na

    Na na na bij k'wa j t'a ja dh,k'a l a n dhutsla b xi la bidh,k'a l in ta ja x na ottsik,na ich',a n k'a k'a l ta m u la mik'.

    Ta m dha ja w ba n ik' ua ch'a tmel,ba n puja l u chink'ona l,

    a ni in dhutsumta l in olna l,a n k'a nidha xta la b xi tu pidha l.

    Na 'na , ja xta m tu k'a nidha l,k'a l ya ntom u eja ta l,ja xta m ech'ek'i tu k'a kna l,a ni ya b ja yk'i tu ja lbiya l.

    Lucio Morales ÁngelaEscuela Josefa Ortiz de Domíngu

    Loma Larga, San Gabriel, Tantoyuca, Veracr

  • 8/16/2019 4190 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tenek. Cuarto Grado.

    17/66

    16

    Tokot tu chalpayal

    Tam tin chipil,tin ejdha l ba nu kwentsa lil,

    in a ja tla bila n ch'ichintsik,tin kulbedha ntsa l tu cha la p.

    Ya b u le' tin ch'a kil,a ni ko'ol ku ujna ',

    ko'ol ku k'a k'na nu na na ,a ba l tin k'a nidha l k'a l ejta l u eja ta l.

    An bel ba n exoblomta la b u cha lpom,a n la bidhta la b ba n xe'chinta la b,

    nu na 'na xi u k'a k'na l,a ni u ta ta ' xi ech'ek'i tin k'a nidha l.

    Xo'a ba l ya bichtsik k'wa ja t k'a l na na ',ja xta m u ula l in ja lbil,a ni u cha lpa ya l k'a l i t'e'pinta la b,a ni a lk'idh u ya jna l ba nu eja ta l.

    Francisco Pérez del ÁngelEscuela Profesor Rafael Ramírez

    Acececa, Tantoyuca, Veracruz

  • 8/16/2019 4190 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tenek. Cuarto Grado.

    18/66

    17

    An te'lomtsik

    An te'lomtsik i yentsa l t'a ja t,tu pidha l ti cha la m a ni wa lila b,a ni in pidha l a n k'wa jiltsik,kin ja k'a a n ik' xi t'oka t.

    Bin k'we'ela n te'etsik,a n ch'ichintsik in t'a ja l in pa x,a ni k'a l in lá bidha ja tla bil,tu t'a ja l ku kukbe'.

    Ta m a n la bidh k'ij,puta l a n te'lom u ya xnibel,

    u labidhmel i wichtsik

    ani

    an w

    alil

    abtsik,xia n a tikla btsik junt'a tin kulbetna l.

    Ja xta m ta m ka kwa jla ',jun i te' ka t'a ya ' k'e'et,a ba l ta m i ko'ola n yejta la b,i t'a ja l ki kwa jla ' jun i te'.

    María Adalberta Hernández BautistXilozuchil, Tantoyuca, Veracru

  • 8/16/2019 4190 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tenek. Cuarto Grado.

    19/66

    18

    An chabal

    An cha

    ba

    l ja

    'ich ni xe'chinta

    l, yentsidh ki exba y a ni ki lo'o',uluts t'a ja t xa nti ne ki t'ojomna ', ya b ech'ek'ij ja yech ne ki t'a ytsa l.

    Xa nti a lwa a n cha ba l,ko'ol ki t'a ytsia la n k'a dhil,a n itsixla b a ba l ka ya ney,xa nti ne tu k'a pul.

    Xontia lwa ' a n cha ba l,

    xontik'ij la bidh t'a ja t,ta m i tela l a n te'lomtsik,a ncha n tu cha lpa ndha l.

    I yentsa l i cha ba l a ni te'lomtsik,cha b xowa in ja lbil t'a ja t,a ba l in xe'chinta l a n kidha bla btsik,ja xta m ko'ol ki bela tna '.

    María Adalberta Hernández BautistaXilozuchil , Tantoyuca, Veracruz

  • 8/16/2019 4190 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tenek. Cuarto Grado.

    20/66

    19

    Ataj exoblomtalab

    U ch'ejna

    l ku wa

    t'entsia

    n wileb,juni k'ij ta m tin chipil,tin ba ch'u ta m tin ulich,u k'a nidha l a ni u k'a k'na l,in a lta jil, in elebila ni a n wichlom, ya b u le' ku jila '.

    U jila l u xechinta l,a n ok'tsixtsika ni u exlowa ltsik,tin pa lik'na m ba nu k'uba k,k'a l a n ta k'ixta la b tin exoba ndha '.

    In wit'omich in nechich pil,a ta j exoblomta la b ya b in jik'el ,xi teche' u ba ch'um,cha lpom ne ku lo'o'.

    Exoblomta l tu k'a nidha l,in nechicha ni ya b ne tu uk'tsi,

    u exlowa ltsika ni ok'tsixtsik, ya b u ta k'ya l a ba l ne kin witsiy.

    Alma Alicia Delgado S.Escuela Profesor Rafael Ramírez

    Acececa, Tantoyuca, Veracruz

  • 8/16/2019 4190 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tenek. Cuarto Grado.

    21/66

    20

    An ja'

    An ja

    'tu pidha

    l i xe'chinta

    la

    b,ki beletna ' a ba l ya b ka ta ley, ya b ka ok'oya n k'ijidhta la b,a ba l tsudhey ka tsudhey u ta lel.

    I tela l a n ch'ulel u tela l,a ba l ya b u ulela n a b,

    ya bich i ejtowa l ku k'wa ja y,a ba l ya b i chu'ta l a n ja ' ti a dhidhil.

    An wichlom tu k'ima , ya bich in ko'ol in wichil,a ba l a n a b ya b u ulel, ya b xa nti ku pujtsi.

    Benito del Ángel Delgado S.Escuela Profesor Rafael Ramírez

    Acececa, Tantoyuca, Veracruz

  • 8/16/2019 4190 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tenek. Cuarto Grado.

    22/66

    21

    U konia b jun i inik Cha lma .%Ja nt'oj ejta l si Cha lma in ula l,sia , botea a ni tortía? Ani tok'chin, ya b ejta l,tokotk' i xu k'wa jil ba n oría .

    Donaciano Antonio AntonioEscuela Miguel Hidalgo

    Mancornadero, San Lorenzo, Tantoyuca, Veracruz

    Te'endhax t'ilabChiste

  • 8/16/2019 4190 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tenek. Cuarto Grado.

    23/66

    22

    Te'endhax t'ilab

    Jun i cha ka m tsidha n xoweyk'i,k'wa ba ntsidh tin la mil in wa l,u konia b k'a l in na 'na , ya b ti ya jbedha l in la mil na wa l, ya ba , na na ' in lejba ntsidh.

    Jun i k'ij jun i punk'untsidh cha ba l,in le' kin ch'o'ma y i dhutsla b xin t'a ja m,a ni ya b in ko'ol in uch'a mta l a n ch'o'ma xta la b,in utsa l ta m in kwitolil ka k'a lej kin ik'i' tin k'ima ',k'a lea n kwitol, ta m ti witsiy in tsi'dha la n ch'oma xta la b a ba l a n pa ma l beklek.

    Donaciano Antonio AntonioEscuela Miguel Hidalgo

    Mancornadero, San Lorenzo, Tantoyuca, Veracruz

  • 8/16/2019 4190 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tenek. Cuarto Grado.

    24/66

    23

    An ch'ichin xua ja t la bidhxontik'ij u ko'ya b ma pudh.

    An ch'ichin xi la bidh in Jujulech'ek'ij u le'na b.

    Francisco Pérez del Ángel

    Escuela Profesor Rafael Ramírez Acececa, Tantoyuca, Veracruz

    Xita ' u t'ojna l u cha k'bina lk'a l ina ja tik u pidhna l ti tolmixta la b.

    Xin wa yna l a ni i t'ilma xtsik ya n t'ojna l xu k'a mbix.

    Elizabeth del Ángel MárquezEscuela Profesor Rafael Ramíre

    Acececa, Tantoyuca, Veracruz

    Tsubax t'ilabRefrán

    Xia ni'ta l t'ililech'ek'i t'ilil.

    Ervin Osfany Delgado S.Escuela Profesor Rafael Ramírez

    Acececa, Tantoyuca, Veracruz

  • 8/16/2019 4190 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tenek. Cuarto Grado.

    25/66

    24

    Jun i te'xu cha lmix,u wichna lech'ek'ij k'ijijil.

    Ervin Osfany Delgado S.Escuela Profesor Rafael Ramírez

    Acececa, Tantoyuca, Veracruz

    An inik xia t'a x ech'ek'iju elna l ta yil.

    Benito del Ángel Delgado SantiagoEscuela Profesor Rafael Ramírez

    Acececa, Tantoyuca, Veracruz

  • 8/16/2019 4190 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tenek. Cuarto Grado.

    26/66

    25

    Juna x ch'ejel olomtsikow ki k'wa ja y juna x ch'ejel ba nolomtsika ni ya b ne ki xenken.

    Donaciano Antonio AntonioEscuela Miguel Hidalgo

    Mancornadero, San Lorenzo, Tantoyuca, Veracruz

    A chu'u tia dhila nu jumna ltoyila la n pa ts u k'a lel.

    Ervin Osfany Delgado S.Escuela Profesor Rafael Ramírez

    Acececa, Tantoyuca, Veracruz

  • 8/16/2019 4190 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tenek. Cuarto Grado.

    27/66

    26

    An tumin u pa lmedhom t'oja tKe in k'a na l a n ko'nel.

    An jik'enib ya b a lwa ka punet ba n kech'.

    An odhowa ba lt'ek'a t u xechina l,i chemdha xta la b ina ya lk'ibenek.

    Ervin Osfany Delgado S.Escuela Profesor Rafael Ramírez

    Acececa, Tantoyuca, Veracruz

  • 8/16/2019 4190 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tenek. Cuarto Grado.

    28/66

    27

    Wa 'a ch xa ney xu wa lka na l,xa litsa ba l ja 'icha ni ya b ja ,wa 'a ch ja ney xu wa 'china l,a ni ya b u bela l,tokota ba l i tela l.

    Anselmo Rivera HernándezRufina Rivera Pecero

    Escuela Vicente GuerreroLa Tinaja, San Gabriel, Tantoyuca, Veracruz

    An obe inik ta yil u ulel ti t'ojna l,ta m ne ka k'a lech ok'ox u k'a lel.

    Ya b wa 'a ch i uch'a l kin,k'a pu' i k'a ma l.

    Xi k'una t ta 'niba l in ka nchil in ba jwa l.

    An wik'a xta la b u t'a pchina l

    xonti wa t'a ts t'ilil.Donaciano Antonio Antonio

    Escuela Miguel HidalgoMancornadero, San Lorenzo, Tantoyuca, Verac

    Dh dh b i l b

  • 8/16/2019 4190 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tenek. Cuarto Grado.

    29/66

    28

    Elel ja ' Tima ', Chopopo, Ta nt'uyik, Vera cruz.belejoa k'itsa in che'ta l a ich', cha b xi' bo' ta mub.

    Na 'na .

    Ok'ox tua btsa l ti cha pnedhomta la b a ni ua ytsa l it k'wa ja t a lwa , tu cha lpa ntsa l a ba l na na ' tu k'a nidha lt'a ja t.

    Ani ne tu t'ilsija ba l na na ' in ne'echa lwa k'a l a n exobla ch ba n a ta j exoblomta la b.

    Nu ok'tsixa l tin utsa l a ba l na na ' u ejtowa l t'a ja t a ba lk'i u t'a ja l a n cha pla b a ba l tokotkí jea n ta mubne kin k'wa ja y a ni tokot u k'ibel oxa ich'a ba l ka ok'ona n ta muba ni na na 'ya b in uba t' a lta j ba n a ta jexoblomta la b u t'a ja l ejta l a n t'ojla b xi tin kontsa l a n ok'tsix u ka ldha l a lwa '.

    U t'a ja l a ba l ka exla ' a ko'ol juna tsidha nil xin cho'ob t'a ja t.

    Ja 'ich tokot xi tu utsa l a ni ka cha lpa y a ba l wa t'a ts tu k'a nidha l.

    Ti k'akn

    al n

    a tsidh

    anil

    Liliana Martínez FlorencioEscuela Vicente Guerrero

    Tecomate, Chopopo, Tantoyuca, Veracruz

    Dhutsadh abtsixtalabCarta

  • 8/16/2019 4190 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tenek. Cuarto Grado.

    30/66

    29

    Acececa , Ta nt'uyik, Vera cruz. ta k'itsa j la ju a ka k in bo'ta l a ich' ti ta mub cha b xi bo'.

    Ja nta k'wa ja t cha nub.

    U le' tu utsa ' a ba l ejta l tia btsa l ti cha pnedhomta la b, i ch'uch'ba xta la b a ni muluk'na xta la b i le'a k itk'wa a lwa a ni jey nu icha n, nu ch'uch'tsik, wa wa ' u k'wa ' a lwa '.

    Cha nub, u le' ta m ka tsich nu pulek tua btsij ya n i k'udhk'umila ni i ch'ejwa lixta la b a ba l ejta l wa wa '.

    Exom u t'a ja l i cha pla b tin exoba l a ni jey u kidha btsika ba l a ncha n ki ulu' ma x u ne'echa lwa k'a l a nexobla ch tu ne tua btsij ya n i ch'ejwa lixta la b.

    Cha nub tu k'a nidha l t'a ja t a ni tua ya l, ka beletna tsik ta ba ' ne ku chu'u xin jik'a t.

    Ti k'a kna l

    Ervin Osfany Delgado S.Escuela Profesor Rafael Ramírez

    Acececa, Tantoyuca, Veracruz

    A i' 'il b

  • 8/16/2019 4190 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tenek. Cuarto Grado.

    31/66

    30

    An koy ani an ch'akJun i k'ij jun i pik'o' u koyol ti k'wa j ta m tina ch'a ' u ulel i ch'a k a ni tikchon punch' un ba n pik'o'a ni t'ilolola ch.

    Ch'a k —Tu kontsa l ta a lwa ta l ti kin juna ' xonti ku ejtoj k'a l xita ' tin uba t' a ba l ku exobna ' tin t'iwkna l.

    Pik'o —U cho'obich ne tu juna ' a l pa ktomte' ta ja ' ne ki ela ' xita ' k'a l ki uba t'in tujey ti bela ltsika ni ulichtsikta ja ' ta m tin chu'u' xe'ech ti t'iwkna l jun i koy chokoya niin cha ka m wew da kni'.

    Pik'o —Ka a ch'a koy, u tsi'dha l jun xita ' in le' ti jek'a x k'a l ta ta '.

    Koy —Tin pa wkla ntsi ya b tux exla l %jon ta x ta l? %ja nt'o k'a l a le ta jek'a x? %ani ja nt'o?

    Ch'a k —Ka cho'obna ' koy tin utsa l ua t ch'a k a ba l in ik'owa ni u le' ku cho'obna ma x a ni'.

    Koy —Ka cho'obna cha ka m ch'a k ne tu utsa , teche' in usna l tin ok'lek tin t'iwkna l a ni ta ta ' i chipilt'a ja t a ba l na na ' tin cha bta l, tin oxta l ne tua ta '.

    Ani' t'ilabCuento

  • 8/16/2019 4190 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tenek. Cuarto Grado.

    32/66

    31

    Ch'a k —Koy na na ' ya b tu konya l ejta l xi tin t'iltsa l niba l u le'ku cho'obna tokot u le' ku cho'obna , ma x a le' ta jek'a x.

    Ya b in le'kin na kedha a n ka w in tujuj ti jek'a x a ba l ko'ol ka a dhla xtsika l cha 'la m jik'a t.

    Pik'o —An pik'o ' in t'a ja ti ok'leka ba l kin chu'u' in ulu', jun, cha b ox,a ni in tuju ya b in chu'u'a n ch'a k, punch'un ba nkoy ta m ti ne'ech tia dhila n koy in met'k'a ta yil ma x ta ti ne'echa n ch'a k a ba l ya b in chu'ta l k'a yumbe'.

    Leja t a n ch'a k in ula l:

    Ch'a k —Wa t'a ts ti a lwa ku xe'echin ya b k'a l ia dhikta la b.

    Ta yil ti jek'a x ina n koy ta m tu ulelich in cha lpa y kin met'k'a ' a ni kubey we' ta m a n ch'a k ka lpa n bin jujula nkoya ni t'ikchona ni kwa jla n xon ti lejba dh ne ka ulich, ta m tina ch'a ' t'ilma ch cha pika n pik'o in ulu'.

    Pik'o —Ina ta ' a n ch'a k.

    T'ilma cha n koy jik'enek.Koy −J a nta m tin t'a ja ' u jila ' ow t'a ja t a n ch'a k in ula l ta yila n koy.

    Ch'a k − Alw a a ba l ya b in chu'u'a n koy in k'a dhiy bin kux ja xta m tua ta .Francisco Pérez del Ángel

    Escuela Profesor Rafael Ramírez Acececa, Tantoyuca, Veracruz

  • 8/16/2019 4190 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tenek. Cuarto Grado.

    33/66

    32

    An k'apul t'u'lek

    Atikla btsik.

    Na 'na , kwitol, icha n, pulek ta ta '.

    Juni k'ij jun i uxum in kulbetna l ti lejkix k'a pnel, in icha n in kulbetna l xa ntij in lejkiya l, in cha ka mila nuxum in k'a pa l t'a ja t i t'u'lek in pulek ta ta ' we' tin k'a pa l a n t'u'lek, in kulbetna l t'a ja t a n a k'wa l.

    Kwitol —%Janey ne k

    a t'

    aja' ki k'

    apuj

    ?

    Na 'na —Kwitol ne ku lejkiy i t'u'lek olom.

    Kwitol —Alwa t'a ja t ja 'ich u kulbetna l t'a ja t.

    Na 'na —Kwitol u uk'tsij tu utsa ' a ba l na pulek ta ta usneka ba l ya b kin k'a puja n t'u'lek olom.

    Kwitol —Alwa t'a ja t ya b ki cha lpa xin.

  • 8/16/2019 4190 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tenek. Cuarto Grado.

    34/66

    33

    Icha n —Kidha b ya bich xa nti ki k'a puja n t'u'leka ba l na pulek ta ta u ya 'ula ni ya b u leka ya ula cha ba l ya b i ko'ola n tumin.

    Na 'na —Kidha b u utsa mich nu kwitolil ko'ol kin ujna ' kin k'a puj i pejchul, ia k'wa l, i k'a la m a ni k'e'et ik'a pnel.

    Ejta l k'a puch u kulbel tokot ta m t'ilma chtsik junwe, ta m ti ta wna ' in kwitolil ti tonel k'a l ox in exlowa lk'a lej jun i ta mub k'a l oxa ich'.

    Pulek —Tsidhanil, in uts

    am

    alich xon n

    a kwitolil

    ab

    al y

    abich in k'

    ap

    al

    an t'u'lek.

    Na 'na —Ani xa n ta ta ' a cho'oba ba l ya b in kulbetna l a n a k'wa l, ja ja ' in ula ba l ne kin ujna '.

    Icha n —Kidha b, ne ka ulchich na kwitolil ti t'e'pina l a ba l ya bich in k'a pa l a n t'u'leka ni ya bich u pa kult'a ja t.

    Kwitol —Ja nta x uwa ts, ejta l in cha pnedha '.

    Ejta l —Alwa ' ejta l tok'on.

  • 8/16/2019 4190 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tenek. Cuarto Grado.

    35/66

    34

    Na 'na —Cha ka mil ja nta xe'chin.

    Kwitol —Alwa ' t'a ja t na na , ta m ne tu t'iltsij xowa wa 'a ch xontin k'a lej.

    Na 'na —Kwitol ne'ech ta k'a pul.

    Kwitol —Ne'ech na 'na .

    Na 'na —In jot'iy i lejkidha k'wa l a ba l ejta ltsik kin k'a puj.

    Kwitol —Na

    'na

    , xo' ne ki k'a

    puj ia

    k'wa

    l.

    Na 'na —Ja 'icha ba l ya b ku pa wkla cha ni a lwa t'a ja t a ba l ku k'wa ja y a lwa .

    Kwitol —Alwa ', ne ku k'a puj ia k'wa l ta ta 'tsik i cho'oba ba l u kulbetna l ku k'a puj i t'u'leka ni xo' ne kuontsij ku k'a puj xowa ' kich ia k'wa l a ba l ya b u le' kin ya ula ch jelti u pulek ta ta .

    Ejta l kulbe'a ba l a n kwitol ech'ek'ij wi'ik in k'a pa l i t'u'leka ni xo' ne kin k'a puj ia k'wa ltsik.Elba Cruz Mateos

    Escuela Vicente GuerreroTecomate, Chopopo, Tantoyuca, Veracruz

  • 8/16/2019 4190 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tenek. Cuarto Grado.

    36/66

    35

    Jun i obe inik

    Jea n inik ya b in le' ti t'ojna l, a n kwitoltsik in tolmiya l a ba l kin ch'a 'a y a n k'a pnel juna k'itsa ' ya bichk'a l ti t'ojna l in le'na ' kin t'a ja ' kwetema n ta ta 'la b in ul' ya bjey ne tin t'ojna l a ncha n kin chemech.

    Cha ka mtsik —Ta ta ' xo', ya bich ne kin t'ojon u le'a ba l xo' ta ta ' kwetem ki t'ojona ni tu pidha ' tu k'a pulwa wa ' ya b i wa la b a ba l u wa chinek.

    Ta ta —Ka cho'obna cha ka mtsik ya b u cho'ob ja ney u ta mua ba l ya b u le' xa ta ' ku t'a ja ' a ni ja xta m

    ya

    b u le' kin k'a

    le' tin t'ojna

    l, ua

    ch'a

    l ne kin putka

    n ya

    b k'ijidh.

    Cha ka mtsik —Ta ta ne tu juna ' ba ila la x ejeka ba l kin chu'u' ja neya ko'ol.

    Cha ka mtsik —Ila lix ejek tu tsidha ntsa l tu ta ta ka chu'u' ja ney in ko'ol.

    Ila lix ejek —%Ja neya ch'a l inik?

    Inik —Ya b ua ch'a l xa ta ' tokot ua ch'a l a ba l ya b in ik'a x.

  • 8/16/2019 4190 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tenek. Cuarto Grado.

    37/66

    36

    Ila lix ejek —An inik ya b xa ta in ko'ol puta l k'wa ja t a lwa , ne ku pidha ' jea n ti ila l, a ba l ka ik'a xbe'.

    Cha ka mtsik —Alwa 'pe ila lix ejek ja lbintsich, xo' ojni ne ka lejkin no ta ta k'a l jea n ila l a ni ne kin ko'oy icha pla p ka t'ojon.

    Ta ta —Cha ka mtsik u ta la ' a n ila l a ni ja yechk'ij ua ch'a l.

    Cha ka mtsik —Ta ta ki kubey, ki beley, ki t'ilma ch, ya bicha t'a ja l xa ta a ni ja xta m ya b i ik'a x ma x a le' tujuna ' ba jun ia ltsixa ba l u cha lpa ya l i dhimk'a dh.

    Altsix —Tin utsa ja neya le'tsik.

    Cha ka mtsik —Ka chu'u' ja ney in ko'ol nu ta ta a ba l ya b xa ta ' in le kin t'a ja ech'ekij in le ti wa ya l i juna michk'a l a n ila lix ejeka ni ya b u jelel.

    Altsix —Ka tela ' a n inik tejwa chekenek ya b in ko'ola n dhimk'a dhta la b, ne'ech ku pidha 'jun xa ta ', ok'ox ne

    ku pedhoy ta m ne ku pidha a n ila l.

    Ta ta —Na na ' u ula l a ba l kin jolia t eja t, tu kontsa l cha ka mtsik ta a lwa 'ta l ua ch'a l ya bich ne ku kuxuy.

  • 8/16/2019 4190 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tenek. Cuarto Grado.

    38/66

    37

    In a tk'ima dh —Inik in tsinek ney tu chu'u ja neya ko'ol ka tela ' tu tsi'dha ntsa l ti la na x ka k'a puxteya ba l ki lejkin.

    Ta ta —Ma x a tsidha l pikodh ka jila ' ma x ya b ka junich.

    At k'ima dh —Ja nt'o ta konia l ki jolia t a ba l bel ne ka ejto ki k'wa ja y ti cha ba l ka tela ' tu tsi'dha ntsi tiwa y'a ba l i yu.

    Ta ta —Ya b u le'a ba l u ko'ol bel ku pikoy ka juna '.

    Jun i k'wa jil uta t —Ba n bel xonti k'wa ja t in koyta l a n chemelom, jun i inik in ul ka a ch'a inik ja nti ka jila ' ki che'mecha ni ki jolin eja t, ki k'a puch ka tela ' tu tsi'dha ntsi ti ka ka wa te a ba l ka k'a puj.

    Obe inik —Ka tela ya b pi'kodh, na na ' ko'ol ku pikoy ka junicha ni na na ' kin Jolia t a ncha n eja t.

    Kom ejta l in exlowa l a ni in cha ka mil in chu'ta l a ba l ya b xa ta in le' kin t'a ja niba l ti k'a pul jiloya t

    kwetem kina ytsi ka chemech ta m tin chu'ua ba l ya bich t'a ja n ti k'ij jiloya t kwetem ta m ojni ch'a ka ykina liy ja ney kin k'a puja ni a ncha n a n obe inik jeley.

    Victoria Santiago MartínezEscuela Profesor Rafael Ramíre

    Acececa, Tantoyuca, Veracruz

    T'ilabil an koneltsik

  • 8/16/2019 4190 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tenek. Cuarto Grado.

    39/66

    38

    An atiklabtsik: An koy, an mixtu ani an tsuts

    Je ja 'ich jun i tsuts in le'na m kin k'a puja n koya ni a n koy in ko'ol jun in exlowa l a lwa inik ja 'icha n mixtu'.

    An mixtu' xe'ech tia lim tin k'a puwa l ba n pa mch'a tsik ta m ti wenk'on in chu'u jun i koy u t'elelel k'a l i jik'enib xe'ech tik'a pupul ti tom.

    Mixtu' —Ja nt'oj ta xe'ech i ji'k'enek exlowa l koy.

    Koy —Tu tin xe'ech tina lilil tu k'a puwa l a l a lte' ba n ch'en ta m tu chu'u ka lpa n jun i tsutsa ni in le'na 'tin k'a puj.

    Mixtu' —Ya b ka t'a ja ' ti k'ij exlowa l koy wa na ' kia liy ya n i ch'a ' a ni wa na j ki t'a jtsi jun i ch'a w.

    Koy —A cha lpa ya l ne'ech kin t'a ja '.

    Mixtu' —Ia ytsa l ne'ech kin t'a ja '.

    Mixtu'a ni a n koy k'a letsik kin kotoya n ch'a j xi ne'ech kin yentsia ba l kin t'a jtsi jun i ch'a w puleka ba l ta m ka wa t'eya ntsuts ta ja ' ka jilk'on dhumk'udh.

    T ilabil an koneltsikFábula

  • 8/16/2019 4190 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tenek. Cuarto Grado.

    40/66

    39

    Ta m tin chu'utsik ta l a n tsuts.

    Tsutsa lwich t'a ja t a ba l tu ta mutsika ba l in k'a il t'a ja t a ni ua ytsa l ti kin ka wintsi wetsik.

    An mixtu'a ni a n koy —In ulu' pa wkla ntsi wa wa ' ya b i ko'ol xa ta ' tu pidha wa wa ' u xe'ech wa t'a ts tu k'a il.

    Tsuts —Aba l ya b i ko'ol xa ta ne'ech ta m tux k'a puj cha b ti eb.

    An mixtua ni a n koy —Alwich i cho'obich ne'ech tu k'a puj i le' ok'ox tua ch'a ntsi wa na tu jek'oxa dhil ma x kia ta ' oki k'ipdha belk' i tu k'a puch ta m.

    Tsuts —Alwich pe in ulua n tsuts u cha kulich.U cha kulich t'a j a n tsuts.

    An koya ni a n mixtu'—Ta ta ' kia dhla ch teche'a ni wa wa ' te jumpek'e'.

    Utsa n ka a dhla ch xonti k'wa a n ch'a w tujeya n tsuts ya b owey ta ti jilk'on dhumk'udha n tsuts. Lubun lubun ya b i ejtoj ka wilk'a n ta ti pa la t owa t ya b a lwa inik.

    An koya ni a n mixtu' k'a letsik k'wa ja y u kulbeltsik.Elba Cruz Mateos

    Escuela Vicente GuerreroTecomate, Chopopo, Tantoyuca, Veracr

    Dhutslab xe'chintalab

  • 8/16/2019 4190 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tenek. Cuarto Grado.

    41/66

    40

    In xe'chintal an pakel Martín Hernández GuadalupeNa Ma rtín Herná ndez Gua da lupe xa lk'a n ba n kwentsa l ch'ojonta l ch'enlom wa 'a cha n te'lomtsik xontut'a jna l a n t'a yma ch xin t'a ja l in nujwa l u ta k'na l tenek cha ba l.

    Je'a n pulek inik xe'chinek t'a ja t a ni in lo'om ina t kidha b tenek wa 'chin bi ch'ojonta l a ta j Pa lwich u ta k'na l

    Ta

    nt'uyik ba

    n pulek cha

    ba

    l, Vera

    cruz, ta

    k'itsa

    j jun inik la

    ju i ta

    mub jun xi belejo xeklek in ta

    ta

    in bijna

    'Pra gedes Herná ndez Concepcióna ni in na na Ma ría Gua da lupe Ca stillo in cha ka mta l in wa t'na ' k'a l inta ta tsik ba n kwentsa l Pa lwich, k'a ltsik ti pidha n ti exobla ch k'a l in exlowa l a ni xia l kwentsa l xonti ok'tsinka k'a k'na xin, ka t'ojon tia lwa inika ni kin k'a nidha ' ejta l a n kidha bla btsik.

    Ta m ti la ju bo' i ta mub ta m tin tujuj ti k'a lel ba n exoblomta la b “Genera l Igna cio Za ra goza ” ba n kwentsa lTa ndha kil, Pa lwich, Ta nt'uyik, Vera cruz, ta ja ' k'a lej cha b i ta mub, ta yil k'a le Ta nt'uyik, Vera cruz, ba n a ta j

    exoblomta la b in bij “Efrén M. Reyna ” ta ja ' k'a lej cha b i ta muba ba l ejta l che' i ta mub exobla cha ncha nutsa nicha ba l in ok'och ti exoba l.

    Dhutslab xe chintalabBiografía

  • 8/16/2019 4190 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tenek. Cuarto Grado.

    42/66

    41

    Ta m tin ok'ocha n ti exoba l in bela ' in t'ojla bil xia l ina leja ni a ncha n ta m ti ko'olich la ju beleju i ta mub k'a la n kwentsa l bijya t tin tolmiwa l a n Agente Municipa l in t'ojontsi cha b i ta mub bijya t ti puleka wilta la b ba nla ju jun i kwentsa l xi u t'a kna l Pa lwich in t'ojontsi cha b i ta mub.

    An ta mub (1924) jun xi belejo xeklek jun inik che' bijya t ti a wilta la b ti belkol cha ba l ba n la ju jun i kwentsa lPa lwich u t'a kna l Ta nt'uyik Vera cruz.

    Aba l chu'ta t in t'ojontsia lwa a ba l in t'a ja ' a n cha pla b ka t'a ja n a n t'ojla b a ni a n ta mub (1932) jun xi'belejoxeklek jun inik la ju cha b bijya t ti a wilta la b a ba l kin tujuj kin kuba ' a n jidhta l exoblomta la b Pa lwich in bij“Cha ka m t'ojna l Kwitol”.

    Aba l ua wilta la b bin pulek kwentsa lila ni xowa ' in konia l a ni xowa ' ne'ech in t'a ja l a ba l ina lwa bila nkwentsa l exlomna ' puta l ba n bitsow Ta nt'uyika ba l chu'ta t in xe'chinta l a lwa in ko'oy i cha 'a ta la b a nicha lpa dh a ba l kin lejkiy xowa 'kich in dhuk'elta l a n bitsowa ni in k'a k'na ntsa l in cha la pil xi k'e'et.

    Ja xta m a ba l u chu'ta b in ko'ola n a lwa ' cha la p ina lya l xa nti ne kin ka wiy xowa 'kich, xa nti ne kin t'a ja ' a ni

    in t'a ja l a n cha pla b a ba l ina t kidha btsik k'a l xowa 'kich i yejta la b.

    An ta mub (1933) jun xi' belejo xeklek jun i inik la ju ox bijya t ti t'ojna l ba n uluts puleka ta j xon ti ya na wilta la btsik Ta nt'uyik, Vera cruz. Ta mub k'ij juni bijya t ti ok'lek puta l ba n bitsow Ta nt'uyik Vera cruz.

  • 8/16/2019 4190 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tenek. Cuarto Grado.

    43/66

    42

    An ta mub (1938) junxi'belejo xeklek jun inik la ju wa xik bijya t ti ok'lek tenek puta l teche'a n eba l cha ba l Vera cruz, t'ojon juna x k'a l a n ok'lek in yejeta l a n tenektsik.

    An ta mub (1940) jun xi'belejo xeklek cha b xi' in ba ja w xowa ' in le'na ' a ni cha lpa ya m ti xe'chineka ba l int'a ja m a n cha pla b in t'e'pila n bitsow bijya t na pa ilomla b Ma rtín Herná ndez Gua da lupea ba l ti ok'lek puta la ba l cha ba l Vera cruz,a ba l k'a lej ba n jidhta l pulek junkunta la b xi t'a ja n ba n bitsow Pá tzcua ro, Michoa cá na ba l in t'a ja ' k'a lej ina ta ' i uluts uw (Diploma ) pidha n k'a l a n pulek ok'lek Lá za ro Cá rdena s del Río.

    Ti ta mub (1940 – 1970) jun xi' belejo xeklek cha b inik – jun xi' belejo xeklek ox inik la jo in t'ojontsi k'ejtsikI punk'untsixta la b jelti Sindico, ti regidor, ti junkux tumin, ti dhutsa l tia tikla btisk xi u wa 'china l, xi utomkina l a ni xi u chemelich, ok'lek t'ojla b exlomna ' ti pulek ok'oxlom, ti ta k'ixa ni lo'ox k'a l xowa 'kicha ndhuk'elta la b a ba l ina lwa bila n a tikla btsik xi puta l ba n bitsow Ta nt'uyik Vera cruz.

    An ta mub (1970) jun xi' belejo xeklek ox inik la jo bijya t juni tia wilta la b a ba l ka kuba n it a n exoblomta la bxin bij “Cha ka m T'ojna l Kwitol” ina ta j kin ok'oy i ta mub jun xi' belejo xeklek ox inik la jo ox bi kwentsa l.

    Ta yil in ontsia n uluts pa ilomla b a ba l in oltsa l, in exba ntsa l a ni in ta k'ya l a n a tikla btsik bin kwentsa l a niputa l Ta nt'uyik, Vera cruz.

  • 8/16/2019 4190 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tenek. Cuarto Grado.

    44/66

    43

    Ta m ti xe'chin ua lya b tin k'ima ' in ba ch'wa l u k'wa jila l kwentsa l a n pa kdha ' a lim cha la p a ba l ka exla ntsa txowa in ujna ma licha n t'a jma tsta la b a ni xowa xi yeja t t'a ja t ja ich in ka winta l a n teneka ni xita ' xinexla ma l na Ma rtín Herná ndez, ja 'ich na Bonfil ba ta lla , jea n pa ylomla b exla dh puta l La btom Cha ba l a ni pilpa kdha bitsow.

    Ti ta mub jun xi'belejo xeklek che' inik cha b k'a l a n chekeniba ni a n t'ojla b kom ya b u koyol ech'ek'ij ya ula chich ta m k'a l ina ka n ya bich in ejtoj ti bela l a ni a ncha n belk'ij in exba ntsa l ti tsuba xta la b xita ' ka ulich tin k'ima ' a ba l a ncha n in chu'ta l in yejeta l a n bitsow ya b in ejto kin kuba ' ni jun in k'ima ' ch'ojonta ltin tuju' tia wilta la b a ni ch'ojonta l ti jilk'on.

    Tokot in jiltsa l tin ok'tsixta l in bitsowa ba l xo' wa 'a cha n a wilta la btsik xi ya b in t'ojontsa l in bitsow int'ojontsa l tin ba ' a ncha n in ko'ya l a n a lwa ta la b in kidhta ltsik.

    Buk i ta mub ti ya 'ul in uluj kwa ' a n ila lix ejeka ba l ya bich wa 'a cha n ila l a ba l ka ila liya t a ncha nt'e'pinta lkwa ' ti chemech ta m ti jun inik cha b a k'itsa j in belejota l a ich' i ta mub jun xi' belejo xeklek che'inik belejo tin k'ima ' ba n kwentsa l Pa lwich, Ta nt'uyik, Vera cruz.

    In bija n kwentsa l: Pa lwich, Ta nt'uyik, Vera cruz.Bonifacio Hernández MagnoLuciana Hernández Bautista

    Ma. Adalberta Hernández Bautista

    Olnax dhutslab

  • 8/16/2019 4190 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tenek. Cuarto Grado.

    45/66

    44

    An kwentsal Acececa

    An kwentsa l Acececa , u ta k'na l ba n bitsow Ta nt'uyik in owil la ju cha b xi' k'a l ch'ejel, tin wa l a n bel xu tujela lbitsoa ba lPla ntón Sá nchez, in ya nila n k'wa jiltsik Ja 'icha ka k xeklek.

    In bija n kwentsa l dha ktsa m a ba l Atl- i ja ', a ni Acececa , in k'wa jtsa l a n k'ij k'itsotsol puta l i ta muba n ko'neltsik wa 'a chxa k'uk'ul jeltia n bitsim,a n ke'ech,a n pa ma l beklek, pik'o'tsik,a n olomtsik,a n kwita 'tsik, na misi', ch'ichintsik,a n odhow,cha n, k'wa .

    Ba n wa lja ' ta ja ' u k'a lel exba dh a n k'wa jil kin jixa ' a n to'ola ba l kin nujuja ni k'e'et in ka ldha l in t'e' chila n bel, ta m k'itsowa n k'ij u ulel ba n wa lja ' ya n i bela l xi ya b ta ja ' u k'wa jil, wa 'a ch xi teche'a n k'wa jil in t'ojontsa l a n pa kdha ' ok'lektsika nik'e'et u kuba l a ta j u t'ojna l bia lela b ti beletna x ti pa ma l bekleka ni xi ua tlom t' ojna l.

    An kwentsa l in ko'olicha n k'a ma l, i ja ' xin ka ldha lk'ij,a n pa t'a l xon ti ow ku t'i'ma ch ow,a n iyom belemta la b pa t'a l xi

    pa kdha ' a ni xi tsitsik,a n a ta j xonti u ila liya b a n ya 'ultsik, xonti ua bna l a n a btsixta la b,a n a ta j exoblomta la btsik xonti uk'a lel xi tsitsika n exoba l a ni jey xin exobna l ti ok'tsix. Álvaro González Reyes

    Escuela Profesor Rafael Ramírez Acececa, Tantoyuca, Veracruz

    Olnax dhutslab Monografía

  • 8/16/2019 4190 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tenek. Cuarto Grado.

    46/66

    45

    San Gabriel

    Wa t'enek i k'ij ta mti a n ejektsik tsich oweya ni ulich teche' xonti tu k'wa ja t ya n i ejektsik in ya k'wa ' pa kdha 'i cha ba l ya b wi'ik wa 'a cha n ta k'ixta la b k'a l a n cha ba l ja xta m a n pa kdha cha ba l in bij Sa n Ga briela ni ina ta l in bij Lorenzo ja xta m a n pulek kwentsa l in bij Ga briel, jea n peje' cha ba l u ta k'na l Ta nt'uyik, k'wa ja ttin ochemta l na k'itsa j.

    Ana tikla btsik u t'ojna l tia lelom, wa t'enek i k'ij wa 'chinek t'a i ebchixta la b a n ejektsik k'a l a n tenektsik,ja xta m a n tenektsik junkulom tin dha ba l a ni ja xta m tin bij ya l Bienes Comuna les, wa 'a ch jey juntsikpeje'u dha ba lna b in bij ejido xi Emilia no Za pa ta a ni La s Mesa s a ni wa 'a ch ya n i ejektsik in ko'ola n cha ba lpa kdha tsik xonti in la bedha l in ko'wa l a ba l kin ka ldha ntsi in ja 'lil ta m dha ja w a ni jea n ejektsik in pidha l tit'ojla b a n tenektsika ba l kin wa t'a ' tin ba '.

    Ta m a n k'ij k'a k a ni a ch'ich'il cha biclh i oma ch wa 'a ch ti ta mub in k'ijila ni a n k'a k'a l em.

    In k'ijil u tujel in bo'ta l a ich'a ni a n k'a k'a l em u tujel in belejota l a ich'.

    An t'a ya bla b xi u la bel.

  • 8/16/2019 4190 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tenek. Cuarto Grado.

    47/66

    46

    Xi u t'a yna l ya n a n t'a ya bla b ja 'icha n idhidh,a ni a n cha na wk' teche wa 'a ch jun i wa lja 'ja 'ich xu wa t'el Pla tón.

    In a jibna l in belomta l.

    In a jibna l ta m ka wa 'china n cha ka m a ja tik, ina jibna l a n chemelom, ta m u chemdha b nia ja tik a ni ina jibna l a n tiopa n xi Ta nt'uyik.

    Donaciano Antonio AntonioEscuela Miguel Hidalgo

    Mancornadero, San Lorenzo, Tantoyuca, Veracruz

  • 8/16/2019 4190 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tenek. Cuarto Grado.

    48/66

  • 8/16/2019 4190 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tenek. Cuarto Grado.

    49/66

    48

    Jun i dha ktsa m inik in tok'na 'tsik ka t'ojon k'a l ja ja tsik ti it in cha lpa y xa nti ne ti t'ojna ltsika ba l pa kdha 'kin ta ja ' a n a lela b, jidhta l in ta ya ' a n idhidha ncha n ti xa lk'a n in bija n kwentsa l in exba ya l “in wichila n a ja n”a ni in xa lk'a ' in ka winta l i dha ktsa m XILOTL in utsa l a n k'ok'och ta m dha la m a ni XOCHITL i wicha ncha n belk'ij in ko'ol k'e'et in bij xu eyna b in bij i te' wich la bidh t'a ja t in bij tenekPALWICH wa 'a ch cha kni',dha kni in ibil u eyna bkwa ti ila l.

    An ataj exoblomtalab xi wa'ach alan kwentsal

    An ta mub (1938) jun xi' belejo xeklek jun inik la ju wa xik,a n kwentsa l ya b bel in ko'ola n a ta jexoblomta la b a n exoba ltsik u k'a lel dha kil kwentsa l a ba l ow jun buke' i ta ta la btsik in cha lpa y a ba lkin kuba ' a n a ta j exoblomta la b juna x ch'ejela n kwentsa l i ta mub (1930-1933) jun xi' belejo xeklekjun inik la ju in ba ja w jun xi' belejo xeklek jun inik la ju ox, t'ojon cha pik ox ta mub ya jtsik tin wa t'a 'a ba l kin t'a ja ' a n t'ojla b in chu'u'a n t'ojla b a n pa ilomla b Pedro Herná ndez,a ba l ka kuba n ok'ox ina liya n cha ba l in cha lpa y t'ek'a t ba n ch'en.

    Ta m ti ja cha n i k'ij k'a k'a dh jea n ch'ena ni xita ' kin kuba ' tin ba ' ka k'a le ka k'a dhiy ba n ch'en ya bich u

    witsel in ulal y

    ajtsik tin w

    at'

    am

    an t'ojn

    altsik

    ab

    al in iy

    am xow

    a' in eyn

    am bin okob, bin kux n

    a w

    alj

    a'a ncha n u ulela l kwentsa l in owil la ju bo' xi', xin ko'ol i ko'neltsik in wa t'pintsia n t'ojla b ya wla chtsika ni

    chemechtsika ba l ya b wi'ik wa 'a cha n bela l pa t'a l a ni xo' wa 'a cha n exoblomta la b in bij “EL NIÑO CAMPESINO ”

  • 8/16/2019 4190 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tenek. Cuarto Grado.

    50/66

    49

    (cha ka m t'ojna l kwitol), xon tu jilk'ona l a ni u k'a pula n exoba ltsik Lic. Benito Juá reza ni xonti u k'a lela nexoblomtsik xi tsitsik “Gregorio Torres Quintero”a ni xowa wa 'a ch i nujumta la b, a n ta wna xta la b pa t'a l, pilba n kwentsa l wa 'a cha n exoblomta la b xu xa lk'a ntsa b k'ij kin tela ' u ta k'na l ta yk'ij Pa lwich.

    Xanti uwats an k'ij

    An k'ij xa k'uk'ul ta m i la bidh k'ij cha ma ma l k'ij, ia ba l k'ij u ulela n a b cha pika ni ta yidh, iwa ynek k'ij cha ma l k'a l i judhum, i cha ma y k'ij cha ma y t'a j a ni a ch'ich'il.

    An t'ayablabtsik

    An k'wa jiltsik k'ejtsik in ko'ola n t'ojla b a ba l kin t'ojomna ' a ni a ncha n bel wa 'a cha nte'tsik xi uluts jeltia n ik'te',a n ch'ijol,a n wa ka ts a nijey wa 'a cha n wa lim te'jeltia n

    cha b it'a dh,a n ten,a n la na x,a n uja ni a n bek xi u eyna b ti ila l.

    An ko'neltsik

    Aba l u kwa jla b a n te'tsik wetsikich ti wa 'a cha n a lte' ko'neltsik xi pa kdha wa 'a ch xi tsitsik jeltia n: tukum,a n koy,a n ba 'im, xu jumna l jeltia n kuku',a n ekwet, na boni,a n t'okt'ok,a n kuchu'a n k'ilik'a ni a n tsunun.

  • 8/16/2019 4190 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tenek. Cuarto Grado.

    51/66

    50

    Xowa xu wa'chinal

    Xa ta 'kich xu ya nel ow ki uluja n te'tsik ma x ya b ka lej kwa jla j a ni ka t'a ya n it,a n a lte' ko'neltsika ni a nko'neltsik xi ko'ya l ti k'ima ' a ni xowa xi t'a ya l jeltia n idhidh,a n cha na wk'a ni xi k'e'et xi ki k'a puja ni xowa xi ya b u ya nela n t'ujubtsik xi u tsikna l a ba l a n ti ta y',a n t'unuy lukuk xu juna b k'a l a n ja ' ta m ua bna l.

    Xanti uwats an chabal

    An cha ba l xin cha lpa ya l kin t' ojomna ' ya b leja lwa ' wa 'a ch xonti t'ujba dh a ni kidhba dh.

    Xowa xi uluts in t'ayal

    An t'ojla b xin t'a ja l ja 'icha n t'a yma ch wey,a n cha ba l ya b lea lwa ' a ba l ka t'a ytsin ti idhidh, i cha na wk',k'a la m, pa ka b, a n idhidha ni a n cha na wk' cha bil tu t'a yna l ti ta muba ba l ja 'ich in k'a puwa l ja xta m tint'a ya ltsik wetsik jun o cha b xeklek i leja b in pubila ni jey xi k'e'eta n t'a ya bla btsik.

    Xanti in t'ayal

    Aba l ka t'ojon in eyna l i lojob,a n kubte',a ba l kin kwa jla ' a n te' in eyna l a n t'a k'ixta la b xi tolow xa pa tba n te' lejkidha ni a n kotoba ba l kin pok'o'a n te'.

  • 8/16/2019 4190 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tenek. Cuarto Grado.

    52/66

    51

    Xanti in elal an tumin

    In t'a ya l a n weya ba l kin jidha ' kin ka ldha ntsi ti dha pup in eyna ltsika ba l kin t'a ja ' a n pa ltel xi pa xk'idha ni xi ya b pa xk'idh,a n la dhu,a n busa l u nujwa b ti la ju cha b ta m domingo juntsikila n iniktsik u k'a lel tit'ojna l ow jelti ba n bitsow, Ta ma ulipa s, Colima a ni wa 'a ch xu pidhna l a n tolmixta la b a ba l in cha ka milkin ontsij ti exoba l.

    An ajib xowa u t'ajnal

    Ana jib xowa u t'a jna l ja 'icha n Sa ntorom i t'a jtsa l ina ytsila n chemelom u t'a jna l puta l ba n tenekkwentsa ltsik u wa t'ba b ya n a k'itsa j u tujel jun inik beleju k'itsa j in belejota l a ich', jun inik la ju a k'itsa inla juta l a ich' jun inik la ju jun in la juta l a ich' jidhta l k'itsa ' a ni la ju juna ich', cha bta l k'itsa ina jumta l la jujuna ich', la ju cha b a k'itsa j la ju cha b a ich' ta mti xa lk'a nkwa a n t'oka t na na la b Gua da lupe u t'a jna l a na jib ba n a ta j belomta la b a ni jey exba dh xowa in t'a ja l a ba l kin wa t'ba ' a n tsitsik tsidha ntsik u bixnel tin ya nil in k'wa jba l in k'wa jba xta l la bidh u t'entsina l a n ti son k'a l a n t' eneltsik xia l kwentsa l.Jun inik bo' la ju cha b a ich' ina jibna l ta m u wa 'china l nia ja tik a ni it ta mub, je cha b a n a jiba n k'wa jiltsik

    ina

    jibna

    l ya

    b u wa

    ya

    ltsik puta

    l ia

    ka

    l u junkuna

    ltsik ejta

    l k'a

    l in exlowa

    l o k'a

    l xia

    l kwentsa

    l.Ma. Adalberta Hernández Bautista

    Xilozuchil, Tantoyuca, Veracruz

    An t'ilab wat'nel

  • 8/16/2019 4190 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tenek. Cuarto Grado.

    53/66

    52

    Wat'enek t'ilabTima' Chopopo

    Nu ta ta ' tin t'iltsa m a n yejta la b a n a tikla btsik xi u k'wa jil wi'ik ba n kwentsa l in bij Tima ', Ta nt'uyika ba l ya btsik in ko'ol xontij ka t'ojon, ja xta m ta m tina ch'a ' ta ti k'wa ja t jun i cha ba l xi ya b xita ' ineyna l, na Lucia no Ma rtínez in junku ox inika n a tikla b a ba l kin konoy ja cha n a n cha ba l, ba ta mub junxi' belejo xeklek k'a l cha b inik bo'a n ta mub, (1945) i tokot ba ch'wa t jun inik la ju che' t'ojna ltsik (34)a niba n ta mub jun xi' belejo xeklek ox inik ta mub (1960) tujeytsik ti t'ojna l ba n cha ba l.

    Ba jun xi' belejo xeklek ox inik la ju jun i ta mub (1971) ulicha n pa kdha ' a wilta la b kin pidhna ' a n uwxonti in ula l a ba l ja ja 'tsik in k'a l a n cha ba l a ni ya b xita ' pidha n a ba l ya b in tsi'dha l in bij tokot la jucha b in tsi'dha l xi ok'ox in konia m a n cha ba l a ni xi jun inik cha b chemnekicha ni jun i inik cha b ja 'ich

    in le'a

    n cha

    ba

    l.

    Narración histórica

  • 8/16/2019 4190 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tenek. Cuarto Grado.

    54/66

    53

    An ta m utsa n a ba l ka utey xina cha ' in bija ni ma x chemnekich ta m in kwitol uteytsika ni ya b pidha n a ba lkontsin buk xeklek ti tumin (700)a ba l ina ch'a tsik ya n wa t'a ts a n tumina n ya b in ejtotsik kin ja lbiy ta mjunkuntsik in cha ka miltsika n xi ok'ox in konia m a n cha ba l ja 'ich na Crecencio del Ángel, u ok'leka ni a n xiit in le'jeya n cha ba l a n ok'lek ja 'ich na Lucio Gil del Ángel, k'ejtsik in konia l a n cha ba l a n ta m xi k'wa ja tsikk'a l na Crecencio ba n ta mub jun xi' belejo xeklek che' inik che'ta mub (1984) la ju cha b k'ij la ju cha b a ich'a ni la ju bo' k'ij ba n oxa ich' ka ldha k'a l a n a wilta la b kwa jla ntsa t in k'ima 'tsik k'a l a n bela l pa t'a l a ni ejta la n cha ka mtsika ni a n iniktsik, uxumtsik jila n bukul ba n bel, k'ejtsik k'ejtsika ba l ya b ka witsiytsik junbin k'ima ', che'a ich' ya btsik in ko'oy in k'ima ', cha b chemech k'a l i k'a ina b a ni k'a l i jik'eniba ba l xi juna nok'lek k'a lej kin k'a mbiya n pa kdha a wilta la b, a n ta m ba n ta mub jun xi beleju che' inik che' in ba ja w cha bxi cha b ta mub junkuntsik ejta l xin le'a n cha ba l juna tsik in konoytsika ba l ka lejkintsa t a n dhuk'elta la b a na wilta la btsik ina bna ' ka lejba ya t a n cha ba l a ni in lejkiya n uwa ni pidha ntsik juntsik ti juntsika ni a ncha nti ok'ona n dhuk'elta la b.

    Liliana Martínez FlorencioEscuela Vicente Guerrero

    Tecomate, Chopopo, Tantoyuca, Veracr

    K'ejtsik dhutsladh tamneló

  • 8/16/2019 4190 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tenek. Cuarto Grado.

    55/66

    54

    Olnax dhutslab An kwentsa l Ejido Independencia Na ciona l tujey kina bna ' a n uwtsika ba l ka exba ntsa t in a jumta lwa xika k'itsa j in che'ta l a ich' i ta mub jun xi' belejo xekleka ka k inik la ju ox,a n k'wa jiltsik je ba nkwentsa l junkulom in bijiy xi jidhta l a wilta la b k'a l i cha ba l ja cha n i k'ij bijya t a ni jilk'ona n pa ilombla bin bij Berna rdino Má rquez Ba utista .

    Aba l ka exba ntsa t a n cha ba l xia l kwentsa l tujey ti bela l jun inik ta muba ni in ba ja w a n ta mub jun xibelejo xeklek che' inik belejo pidha ntsik ta m a n ti lejkidh uw junkulom dha ba l cha ba l.

    Ta m ti xe'chintsik ti wenk'ok ya n in lujuy tia wilta la b k'a l a n cha ba l.

    Ta m ti exba n a n t'ojomta la b bijya t xi jidhta l a n ta k'i xa wilta la b jilk'ona n inik Berna rdino Má rquez

    Ba

    utista

    , in owila

    n kwentsa

    la

    lbitso la

    ju cha

    b xi'. An k'wa jiltsik u t'ojna l a l a lela b a ni a n mimla btsik in t'a ja l a n t'ojla b tin k'ima '.

    Crónica

  • 8/16/2019 4190 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tenek. Cuarto Grado.

    56/66

    55

    An cha ka mtsik u k'a leltsika la n exoblomta la b a ni ta m wa ka l in tolmiya ltsik in ta ta ' ti t'ojna l, a n

    t'a ya bla b xin t'a ya l ja 'icha n idhidh,a n cha na wk',a n dha kpen,a n ich.

    An k'ij k'a k'ik'ila ni cha ma ma l, jun xi in owil, wa 'a ch cha b i wa lja ' in bij ejek Ca la bozoa ni Hulesa niexba dh a n k'wa jiltsik u wetom to'ol.

    An kwentsa l ya b china t ow ku k'a lej ba n bel xia lbitsoa ba l Pla tón jea n bitsow ta ja ' in juna l xowa int'a ya l a ba l kin nujuj.

    Aba l ka ola ch in ko'ol jun ia ta j ola mta la b xonti u k'a lela ni u t'a jna l a n ola ch xi lejicha n belomta la b.

    Ana wilta la b xu bijna l je ba n kwentsa l u bijya b jun ia wilta la b xin chu'ta l ka k'wa ja y a lwa a nkwentsa l, in pidha l a n t'ojla b xi k' e'eta n punk'udha ba l ina lwa bila n kwentsa l.

    Francisco Pérez del ÁngelEscuela Profesor Rafael Ramíre

    Acececa, Tantoyuca, Veracruz

    Olnax tok'ox t'ilomR ió l

  • 8/16/2019 4190 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tenek. Cuarto Grado.

    57/66

    56

    An k'wajil xi yab le alwa' An kidha bla btsik: ta 'ta , na 'na , in kwitolila ni a n t'ojom k'a pnel.

    Jeche' i k'ij u koyoltsik ejta ltsik u kulbela n k'ima dh a ni t'a xidh puta l xa ta 'kich.

    Jun i k'ija n ta ta la b in ulu':

    Ta ta —Ejta l kia ch'a ', in chekech t'a ja t ku chu'u buka x a n a mul xontik'i ti k'ima '.

    Na na —Ja ney ki t'a ja ' ya b xita ' jola t ti k'weta n t'a jom k'a pnel ya b in ejtoj kin t'a ja ' ejta l nu kwitolil inko'ol ya n in t'ojla bil.

    Ta ta —Ja nt'o a ula l ma x kia liy ita n tolmixa ba l a ncha n ka tolmixin.

    Aba l ya b xa ta ' bel u wa 'china l a n cha ka m kwitol u uba t' k'ij bina lta jil ya b u exoba l ech'ek'ij ya b injuna l in t'ojla bila ni ya b a lwa ' ti ne'ech k'a l a n exobla cha ni jun i k'ij ela n k'a l in ta 'ta '.

    Representación teatral

    Ta ta (Cha kunek tin ta wna ') kwitol tin utsa ' ja nta ne'ech k'a l a n exobla ch

  • 8/16/2019 4190 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tenek. Cuarto Grado.

    58/66

    57

    Ta ta —(Cha kunek tin ta wna ) kwitol tin utsa ja nta ne ech ka l a n exobla ch.

    In kwitolil —Alwa ' t'a ja t ta ta .

    Ta 'ta ' —Ja nt'o pe tina btsin ti uwa ba l kin k'a lej ku ik'i'a n uwtsik ya bicha ejtoj,%Ja nt'o pe?

    Kwitol —Ya b ta 'ta ', ya b, lejich.

    Ta 'ta ' —Tu cha lpa ntsa l t'a ja t, xo ne ka tujuj ki jilk'on puta l a k'itsa ' ti a ta j a ni ko'ol ka ontsij ta exoba la ba l ya b a t'a ja l i cha pla b a ba l tu tolmiya l.

    Ta mk'ij in na 'na ta wna xin.

    Na

    na

    —Ka

    chu'u ja

    ney u ela

    ejta

    l na

    uwil ya

    ba

    lwa

    .Ta 'ta ' —Ko'ol ki t'ojon kwitol ta m a ka l ki ulich ko'ol ki k'wetma ch, ka tiniy, ka t'ia ', a exba y.Kwitol —U exba y.

    Wa t'eya n k'ij in ujna ' ti t'ojna l, a ni kin t'ia . Ta yil in ta ta 'tsik ina ba ' juni ba n exoblomta la b a ni a nkwitol exobla ch ech'ek'ij in t'a ja l ejta l xowa ' u usna l kin t'a ja ' ta yil u uba t'ich ta m.

    Ancha n ta m ejta l u tolmix tin k'ima ' a ba l in k'ima ' kin ko'oy k'wetotola n t'io'odh xa ta kich.

    Elba Cruz MateosEscuela Vicente Guerrero

    Tima', Chopopo, Tantoyuca, Veracru

  • 8/16/2019 4190 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tenek. Cuarto Grado.

    59/66

    58

    An pejex pek'el

    Atikla btsik:a n kwita ', cha ka n kwita ', a n pek'ela ni a n pa la ch.

    Jun i k'ij jun i kwita ' echek'ij xe'ech k'a l a n cha ka m kwita ' tokot kwa ' ja ja ' in exlowa l, jun i pek'ela t'a xk'a l ejta ltsik in cha kudha l a ni ya b u wa ltsina l, jun i pa la ch ina t k'ima dh.

    Kwita ' —Cha ka m kwita ' wa na ' ki ch'a 'a y a n k'a pnela lbitso.

    Cha ka m kwita ' —Ne'ech wa na , ne'ech ti kin ch'a ytsi xa ta a ba l na na '.

    Kwita ' —Ne'echa ba l wa ka lich (Cha blom k'a lej ti ch'a um in ma puy ejta l ulicha n pek'el, k'a dhiy t'ek'a tba n te'a ni in tuju' tia ja t ta m ti ulicha n pa la ch in konoy) exlowa l %Ja neya t'a ja l teche'?

    Pek'el —Tin ka na ' kin tsich tin k'a pul.

    Pa la ch —A k'a mbixta l, ta ta ' a le' ta chik'wix.

    Pek'el —Ka a ch'a ' exlowa l i tsich ta t'ilom o ta ebchix.

  • 8/16/2019 4190 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tenek. Cuarto Grado.

    60/66

    59

    Pa la ch —Exlowa l, na na ' ya b u le' tin kunux,a lwa ki k'a lech.

    Pek'el —Ya b in ne'ech, ne kua ytsi ka witsiy ja ja tsik.

    (Cha blomtsik u tela x ti jilk'on, junwek'i ulicha n kwita ' a ni a n cha ka m kwita ' u kulbeltsik k'a l a n k'a pnel.)

    Cha ka m kwita ' —Alwicha ba l i ulchicha lwa , a ba l i ko'olicha n k'a pnel.

    Kwita ' —Ua ytsina lich.

    (An pek'el pa 'a y u cha kul,a ni juna xontij k'wa ' a ni ch'iwk'ya t ya jtsik cha blom.)

    Pa la ch —Ka jila ' ja ja tsik ya ba ti t'a jtsa l xa ta '.

    Pek'el —Ya ba a t'e'pil Pa la ch —A t'a ja mich ya n i wa la sta la b kit k'a lech(a n pek'el k'a le' ua ja t a ni u te'na l in juna ' a n k'a pnel ya b xa ta in jila .)

    Pa la ch —Na na ' ne tu tolmiy k'a l a n k'a pnel.Kwita ' —Alwa ' t'a ja t ja lbintsich na na ' ne tu k'a kna '.

  • 8/16/2019 4190 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tenek. Cuarto Grado.

    61/66

    60

    (Wa t'eya n k'ija n pek'el witsiy kina liytsika ba l kin kontsi ti pa wkla ntsixta la b xowa ' in t'a ja 'a ni ya bichtsik u k'wa jil ta ja 'bin k'ima ', in cha lpa y a n pek'el, ne kua liya ni ne ku konoya n k'wa jil xontik'a lej ti k'wa jil, chekeya n pek'ela ni in ela ' a ni in utsa ' u uk'na l.)

    Pek'el —In tsich tu kontsi ti pa wkla ntsixta la b ejta ltsik, xowa ' u t'a ja m ya bich ne ku t'a ja '.

    (An kwita ', a n pa la ch,a n cha ka m kwita ' in tok'oy ejta ltsika ba l ya b xa ta ', u pa kwla ntsa b.)

    An pek'el u kulbel in muluk'na ' in exlowa l, xo' ejta ltsik u kulbeltsik ya bich ne ti ch'ik'wix.

    Elba Cruz MateosEscuela Vicente GuerreroTecomate, Chopopo, Tantoyuca, Veracruz

    Xi t'ojlab an kawintalab

  • 8/16/2019 4190 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tenek. Cuarto Grado.

    62/66

    61

    An t'ilab wat'nel : In exobna l ejta l a n wa t'nel xi u t'a jna l a ni xowa '

    xa lk'a nek.

    An t'ilab : Xowa 'kich xu t'ilna l.

    Ani t'ilab : Ja 'ich a n t'a jma sta la b xi wa t'enek, xi ya b tsuba x a ni xi ucha lpa ya bk'ij.

    Dhukat t'ilab : Ja 'icha n dhutsla b xi t'ojla b ka a ja y a ni ka ka wna .In t'ila biltsik ia ja tiktsik: U t'ilna lk'ij a n tsuba xta la b a ni xi bela l uwa t'ba ntsixk'ij.

    Ka chalpay janey : U eyna b a n cha la p a ba l kin lujuy xin lujta l.

    Kwetsotsol bixnel: Ta m ya nil u kwentsotsol ua ja t a ni u bixnel.

    Lejkidh labidh t'ilab : Exba dh dhutsa dh la bidh t'ila b.

    jGlosario

  • 8/16/2019 4190 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tenek. Cuarto Grado.

    63/66

    6262

    Te'endhax t'ilab : An t'ila btsik xu te'endha x a ni xu te'tsikix.

    Tok'ox dhutsadh t'ilab : Ja 'ich i dhutsa dh t'a jma sta la b xu olna b ta metla b

    ya nil tin eb.

    Tsubax t'ilab : Ja 'icha n t'ila b xi ya b luja t ne kin utsa ' jun xita .

    Utsaxtalab : Tu bijtsa l xa nti ne ki t'a ja ' xa ta kich.

    Waydhax ajatlab : U a jtinsa b a n tsitsik cha ka m a ba l ka kijidme'a ni ka wa yich.

    Weje' t'ilab: Xu t'iloxna bk'ij.

    Xan ti uwats : Ta m i ula l xa ta kich xa nti uwa ts.

    Xi tamum: Xi wa t'na l k'ejtsika n ta mnel.

    Xuk'udh lejkidh t'ilab : Ja 'icha n lejkidh dhutsla b xu t'a jna l k'ejtsik peje'xin olna l i k'a nidha xta la b a ni cha la ptsik.

  • 8/16/2019 4190 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tenek. Cuarto Grado.

    64/66

    An t'ilab xechintalab ani xu wat'elVivencias y sucesos cercanos en lengua huasteca

    Tenek, Ta nt'uyik, Vera cruz / Hua steco de Ta ntoyuca , Vera cruz4°

    se imprimió por enca rgo de laComisión Na ciona l de Libros de Texto Gra tuitos,

    en los ta lleres de xxxCol. xxx

    Delega ción xxxC.P. xxxxx, México, D.F.,en el mes de xxx de 2008.

    El tiro fue de xxx ejempla resmá s sobra ntes pa ra reposición.

  • 8/16/2019 4190 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tenek. Cuarto Grado.

    65/66

  • 8/16/2019 4190 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tenek. Cuarto Grado.

    66/66