vivencias y sucesos cercanos en lengua totocana. quinto grado. 4123 vivencias y sucesos cercanos en...

66
2008 Tutunakú, Katapakna, Kgampalhuwachuchut Totonaco de Tetela de Ocampo, Puebla Tu klakgtaxtuyaw chu tu kinka'akgspulayan nak kinkakilhtamakukan Vivencias y sucesos cercanos en lengua totonaca

Upload: mariberflor

Post on 08-Dec-2015

237 views

Category:

Documents


3 download

DESCRIPTION

libro de texto de quinto grado en lengua Totonaca

TRANSCRIPT

Page 1: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado. 4123 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado

2008Tutunakú, Katapakna, Kgampalhuwachuchut • Totonaco de Tetela de Ocampo, Puebla

Tu klakgtaxtuyaw chu tu kinka'akgspulayan nak kinkakilhtamakukanVivencias y sucesos cercanos en lengua totonaca

Portada-Totonaco-5o.indd 1 03/11/2008 07:24:04 p.m.

Page 2: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado. 4123 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado

2008Tutunakú, Katapakna, Kgampalhuwachuchut • Totonaco de Tetela de Ocampo, Puebla

Tu klakgtaxtuyaw chu tu kinka'akgspulayan nak kinkakilhtamakukanVivencias y sucesos cercanos en lengua totonaca

Tutunaku-5o(64p).indd 1 03/11/2008 07:25:45 p.m.

Page 3: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado. 4123 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado

Tu klakgtaxtuyaw chu tu kinka'akgspulayan nak kinkakilhtamakukan (Vivencias y sucesos cercanos en lengua totonaca), fue elaborado por la Dirección General de Educación Indígena, perteneciente a la Subsecretaría de Educación Básica de la Secretaría de Educación Pública.

La agradece la participación de los responsables de educación indígena en las entidades, jefes de departamento, jefes de zona, supervisores escolares, integrantes de mesas técnicas y de comisiones dictaminadoras; de directores, docentes y autoridades administrativas; y, especialmente, de los padres y las madres de los niños y las niñas indígenas, a quienes va dirigido este libro.

Secretaria de Educación PúblicaJosefina Vázquez Mota

Subsecretario de Educación BásicaJosé Fernando González Sánchez

Directora General de Educación IndígenaRosalinda Morales Garza

EdiciónDirección de Apoyos Educativos

Coordinación editorialMarco Julio LinaresGuadalupe Ambriz Rivera

Cuidado de la ediciónFelicia Garnett Ruiz

DiagramaciónInés Patricia Barrera

Texto de la presentación en españolAlejandro Torrecillas G.

en trámitePrimera edición, 2008Impreso en MéxicoDistribución gratuita/ Prohibida su venta.

D.R. © Secretaría de Educación Pública, 2008Argentina núm. 28, Centro,06020, México, D.F.

Dirección de Educación Indígena del estado de PueblaJesús Alfonso Hernández Villalva

Coordinación del Proyecto en el estado de PueblaGabriela Román Lobato

Compilación y revisión de los textos en lengua totonacaManuel García GuzmánFrancisco Vázquez SantiagoSamú Gaona PonceGildardo Ponce GarcíaAntonio Marcos Cruz Jacinto

Validación de los textos en lengua totonacaGabriela Román Lobato

Texto de la presentación en lengua totonacaBenjamín García SoteroFrancisco Vázquez SantiagoJosé Antonio Quintero Bonilla

Reconocimiento especial al trabajo de Marco Tulio Ángel Zárate y Yuri Ángel Zárate, quienes con sus ilustraciones para portada e interiores, respectivamente, pintaron color a las palabras de las niñas y los niños, autores del presente libro.

Tutunaku-5o(64p).indd 2 03/11/2008 07:25:48 p.m.

Page 4: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado. 4123 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado

Xlimsiyukn likglhtwkg .............................. 5

Presentción ............................................................ 7

Stlan takgchiwin / Poesía

Tlkpstkni ....................................................... 9

Nitu xssti ............................................................. 9

Xtpxkin kintsi ................................................... 10

Ktsokgnmp ........................................................ 10

Kinkgostntlin ...................................................... 11

Lu tpxkin ........................................................... 12

Kintsikn ............................................................... 12

Akgpun ................................................................ 13

Mkgtum tchiwin .............................................. 14

Mkglhtwkgn ............................................. 15

Wmpi kgws yíkit .......................................... 16

Xl kiskgt .......................................................... 17

Kinktiytn ......................................................... 18

Takgalhchiwin / Cuento

W chixku wnti xkutí xwn ............................. 20

Ykskgwin kuchin .......................................... 21

Alici: xskgll tsumt .................................... 22

Skw chu juki ....................................................... 23

W xkít ................................................................ 25

Lpnit chu kuyu.................................................. 27

Tltn chu stn ................................................ 30

Akgstitum tachiwin / Narración

Xltmt limxkgn ktsu kgws ................................................................. 34

Lantla litlawat / Receta

Lntl ttlwkn xlkgchililh ........................ 37

Xtxpt liwy npxni ..................................... 38

Lntl kxtlwkn pxnikk ............................ 39

Lhikuchun xl pktst ....................................... 40

Xatalakgtsokgkin pulatamat / Monografía

Xtilitxtun xlkn chichíni ................................. 41

Takgspulin / Anécdota

W yunputlw ...................................................... 43

LiwanlinatÍndice

Tutunaku-5o(64p).indd 3 03/11/2008 07:25:49 p.m.

Page 5: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado. 4123 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado

Limalakawana takgalhchiwin. Takatsin /

Leyenda. Creencia

Xmln kglhtuchokgo ..................................... 44

Tu nktluwnikn xttsnkn kmn .............. 45

Xtchiwin kmpnchuchut ............................ 47

Xtchiwin Sn Mrcos ...................................... 48

Xmkgn tchiwin xl kuxi .............................. 49

W lilkpuwn xl kgtsu skgt xlkglhtuchokgo ............................................. 50

Xatakgalhchiwin malananin / Mito

Xtchiwin tpljni ........................................... 52

W tumin xl luw .............................................. 53

W kiwi litlkgpli puskt ................................ 54

Lnit Sn Pedro Cmocuutl............................. 55

Xiwn chu xchichi kpulim ................................. 57

Putakgatakgsni' / Glosario ............................................ 59

Tutunaku-5o(64p).indd 4 03/11/2008 07:25:51 p.m.

Page 6: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado. 4123 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado

5

Xlimasiyukan likgalhtawakga

Tlntl wnkn kkuwini nk mintchiwin Lntl wnkn ktsisni nk mintchiwin Ni mkgktsiy pi kxni wn kkuwini lu stlnk tchiwin, chu ktsisni kkswi lutln tmkgtsi Um ly xplkt pl pi wix chiwinn mintchiwin, xtchiwin mintlt chu xnttltnikn, chu xtt mixuntt, chu pokgto mintchikkn, nlichiwinntit, chu kintchiwinkn kilhmn lkstlnk ntkgxmt...

Xplkt kinin klkskinw, nkgliy um likglhtwkg, ti ttsokgnit tlntl wixinin chiwinntit, l mpkuwiyw “chichini” w nchichini, “chuchut” w nchuchut, “ún” w ún, chu “pp” w mpp, pi tm stku lktln nlkgskgokgo, chu nchuchut tln kmskgewiwinlh, chu m ún tlkstlnk ntsiyu.

Ant ni tpekgsiyw Xpumpekgsín Pukglhtwkg Xllimxkgenín, klkkxtlwnitw um likgltwkg, nt nint wix mkgtynnit, nchun mintlktsukmn, mkglhtwkgennin, mintltkn, chu mintchikkn, klkskinw pi wix nlkgtiy nlikglhtwkgy, mintkglhtwkgnin chu tintwilkgnon, nchun kkmkgpuntniyn nkglhputsnn xtktsinkn lkgolutsinni', nmkgtsokg mintlkpstkni, nkinklixkgtliy tun tlwy nk minkchikín, chu mintmnixni kkilixkgtli.

Um likgltwkg tpxuwn kkmkmxkiyn wntu ttsokgnit kmintchiwin tutunkú, xplkt mpi kknlyw lntl kgtunu tchiwin nnkgoy nt Kklhkuyunin, xtchun kgtunu tmnin wntu nitlkxtumiy lntl mpkwiyw tunt nnkgoy.

Lkpstk lntl pl nlh n nn xstkgkgw U w xtsustsokgo U w xspupuku Lntl chu ntsiyu um nkgoy plhm, lktlnk kiwi, kglhni chu um chuchut xlk pupunú

Lkpstk lntl xtsiyulh kkilhtmku pl nix nnlh xtiplhuw tmnin, chu putum lkxtum xtsiyulh Chun um nly pl nlkgsput lhuw tchiwin tunt nn Klhkuyunin chu kgtuxwt.

Xplkt pi ktlwnitw um likglhtwkg, lktsm tmnin nk mimkgtsokni chu tln lkgtsm xtmnin militchiwin, xplkt pi wix tln klklikglhtwkglip, klittsml milkgstpu chu mintekgen lntl tln lkgwn mintchiwin, xplkt pi nl xtsnkglh, tlntl xnn chu tlntl tmninit, kxni chtum lichiwinn..., kglhtum tchiwin, xplkt ktwillh kintchiwinkn chu kinin nmtlniyw msiyw um tktsin chtunu, chtunu, tlntl mpkuwiyw ktuw

Tutunaku-5o(64p).indd 5 03/11/2008 07:25:55 p.m.

Page 7: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado. 4123 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado

6

kglhiyw kglhtunu tchiwin nk kinklkuyuninkn, xplkt pi kinin ktsiputunw nimj w xskgewiwi spupuku, nimj w xspupuku stkgjw, chu nimj w xpkglhju spupuku.

Xplkt pi kinin kmtstokgmw kgemplhuw tchiwin nk um likglhtwkg, w ntu wix tsokgnit tlmintchiwin, wntu lichiwinntit, pi n chun kinin n xl unu kinin n w kintchiwinkn chu kintiytkn.

Nktlikltwkgyn xplkt pi tln ktlwn um likgltwkg, pi lu lkgkts ttlwnit, chu ttsokgnit n wtiy tlntl mintt xtchiwinn chichini, pi n chun wix kpstkgti chu nkkimsini kinin mintln, pi nkintchiwinkn ni wtiy, pl pi nchun kinin n tln nktkglhchiwinnw pp, chu chichini, xplkt pi kinin nkktsiyw tlntl wnkn “likglhtwkg”..., chu tlntl wnkn “tchik”, nk xkgemplhuw tchiwin nk kinklkuyunin.

Tutunaku-5o(64p).indd 6 03/11/2008 07:25:59 p.m.

Page 8: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado. 4123 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado

7

Presentación

Cómo se dice “dí” en tu lengu Cómo se dice “noche” en tu idiom No hs sentido que cundo lo dices en tu propi lengu el dí es ms brillnte y ls noches ms clmds y bonits Esto ps porque si lo express en tu propi lengu es como si tus pps y sus pps, y los buelos de sus buelos, y todos tus migos lo dijern junto contigo, y entonces es como si sus voces se juntrn con l tuy y ls plbrs se oyern ms fuertes y ms clrs…

Por eso hemos querido que tengs este libro, que est escrito con ls plbrs que se usn en tu lengu pr llmr “sol” l sol, “gu” l gu, “ire” l ire y “lun” l lun, pr que esos stros brillen ms, el gu refresque ms y el ire se ms clro.

En l Dirección Generl de Educción Indígen hemos elbordo este libro, en el que prticipste tú, tmbién tus compñeros, tus profesores, tus pps y ls persons de tu comunidd; desemos que lo les y lo disfrutes con tus migos y tu fmili; l mismo tiempo, te invitmos recopilr los sberes de tus myores, crer tus propis nrrciones, que nos cuentes lo que hces en tu comunidd y comprtir tus sueños. Con ese mteril nos gustrí poder entregrte otro libro pensdo y escrito en tu propio idiom, porque creemos que cd lengu que se hbl en cd región de México es como un color distinto, que no existe en ningun otr lengu, pr nombrr ls coss. Te imgins que de pronto y no existier el verde O el rojo O el zul De qué colores serín el psto, los rboles, l sngre, ls sndís o el gu del mr

Te imgins si de pronto no existiern los colores y todo se vier igul, sin color ¡Pues lgo sí es lo que psrí si se olvid culquier de ls lengus que se hbln en México y en el mundo!

Por eso hemos hecho este libro, lleno del color de los dibujos y ms lleno del color de ls plbrs de tu lengu, pr que los disfrutes y te llenes los ojos y los oídos con los mtices que hy en tu idiom; pr que no se pierdn, pr que no se olviden los sonidos y los colores que sbe pintr cundo lguien lo hbl… En un plbr, pr que sign vivos y podmos enseñrnos, unos otros como hermnos, cómo se dicen ls coss en cd lengu de México; porque todos necesitmos sber cul es el zul ms fresco y cul es el zul ms verdoso, y cul el zul ms cribeño.

Por eso hemos recogido muchos reltos en este librito, escritos con ls plbrs de tu lengu, el idiom de tu región, que tmbién, por ser todos mexicnos, son nuestro idiom y nuestr región.

Te invitmos que les y disfrutes este librito, que fue hecho con mucho criño, y est escrito con ls misms viejs plbrs con ls que tus buelos le plticbn l sol, pr que ls recuerdes, y pr que nos ls enseñes nosotros tus hermnos, que hblmos otrs lengus mexicns, ver si sí tmbién prendemos plticr con l lun y con el sol… Pr prender cómo se dice “libro”…, y cómo se dice “migo”, en tods ls lengus de México.

Tutunaku-5o(64p).indd 7 03/11/2008 07:26:02 p.m.

Page 9: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado. 4123 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado

Tutunaku-5o(64p).indd 8 03/11/2008 07:26:06 p.m.

Page 10: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado. 4123 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado

9

Talakapastakni

Chtum tse xnku

w xpukglhtwkg

kgws'.

Plpi liputum nk ktuxwt

kmn xww

nix ltltlwkgok.

Luchun kgolonkn

ni pks lkxtum lkpstkw

xnkglhi ktsujku kmkgktsik

chun kiltmtkn.

W nikum lu xtln ltmtkn

w kxní lktsujku ltmnin,

kmkgtkglhwi uym

xlikilhktum ltmt.

Ni tu xtakuwani

Nitu xasasti

Kgws, nitu ntuku lu ssti,

ntu nttsekgnit

wtiy nchixku'

ti kinkkgskgwputunn

xlkt k nkinkskgskgwimiyn.

Kgws, nitu ntuku lu ssti,

ni litsokgnt, ni liputlkgnt,

ni lkchixkuwín,

ni pl tchiwín

pks nt kilhtiknit tuku xlkgmkgn.

Kgws, nitu ntuku ssti,

nk minkuxmún ttsekgnit

chtum chixku mkgn skglt.

Ni tu xtakuwani

Stlan takgchiwinPoesía

Tutunaku-5o(64p).indd 9 03/11/2008 07:26:10 p.m.

Page 11: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado. 4123 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado

10

Xtapaxkin kintsi

Akxni kkgxmt xttsn spitu,

klkpstk xtchiwin kintsi,

kxni xkkistkyw.

Akxni kkgxmt mksnn kglhtuchokgo

klkpstk xtlipuwn kintsi,

kxni xkilkgts.

Akxni kkxilh m snpp kgpún

klkpstkniy xtpún kintsi,

kn xkilitlpy

liwk tlnxkmkgktsi.

Akxni k xtpxkin kintsikn

liputsy xkgws.

Chuxtl xtpxkin kgws

xli putséy xtsi.

Ni tu xtakuwani

Ktsokgnampá

Kkgpun xmim kgotnun

plhm xlittsmnit

xlkgpnkgoy xnt,

lu stln xlimsiykgo.

Stln kglhtuchokgo xmxkgkgnn

pokgtu xkilhlitsin

kiwi lipxuwkgolh xttlin spitu,

lilkstkwnlh ktuxwt.

Xtpxuwnkn kmn,

ttlin w,

tchywlh xmkgxkgnt kimpuchinkn

ni tktsi tu tpxuwn kkinpulkni chilh.

Francisco Vázquez, Samú GaonaManuel Galicia, Antonio Marcos Cruz

Tutunaku-5o(64p).indd 10 03/11/2008 07:26:20 p.m.

Page 12: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado. 4123 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado

11

Kinkgostantlin

Kinkgostntlin xtutunkú

kispitu xtutunkú

tliwkg chixku, ¡skpjw!

¡Xl kkgpun chun lkchinit!

chu xlk ktuxwt

xtkgosni spitu lisikulntlwknti.

Mkxtum, tskgólh spitu,

kglhtwkgnikgón kn lkchit,

mkgktsekgólh tpxumn

kxni twilnit.

Kglhtwkgnikgón kn lkchit

lhuw spitu, kn xlkgwmpt,

chu wix xtlkchixkuwiy.

Tlilh tslwt,

lkgpxuwlh mintsí.

Tskgólh kilhtsukut.

Tiytxtulh tsis chu chilh

xpulh mintmnixni.

Likgostntilin tutunkú.

Ni tu xtakuwani

Tutunaku-5o(64p).indd 11 03/11/2008 07:26:25 p.m.

Page 13: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado. 4123 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado

12

Lu tapaxkin

Kintsi, kintsi

klkskin

chpxuwn ktwl.

Kit kwniputunn

klkgktsnn kintsi

wix lkgps kintlipuwn.

Min tsumt lupxkiyn

chu lu lkgktsnn.

Gildardo Ponce

Kintsikan

Wix ki'ukxilhti kxni klkchilh,

nk mi mkxpn kimklhxtkge,

kxni ntm ksisne xli pu wmpt,

xlkt kit, lkchiwlhtt.

Wix kimxki ltmt

wix kilkgktsnti chu kimpxki

lu tln tsiyiy chu liktsiy'.

Chiyu lu mkgt kwi,

w Puchin ksikulntlwn,

chpxuwn ktwilpi, kintsi,

chun kintlkpstkni.

Ni tu xtakuwani

Tutunaku-5o(64p).indd 12 03/11/2008 07:26:31 p.m.

Page 14: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado. 4123 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado

13

Akgapun

Lu kspupuku nk kgpun,

w xmkgxkgkgt pupunú,

lu lkskgokgoy nm stku'

wntu lkgmkgon pupunú.

Aymtch chulhn pxwkgoskgoy

w limsiyy tkksw chu tln ttwelh

liwkxilhni tmkxtumit w liputum

lmtsnkgnnit xw tlkgplit tchiwin.

Kktiytn n tln kukxilhw

ktuw tu lm chiyu

tliwkim tlkpstkni, w tu tlwmkgolh

tkgmnn kxltmnkn.

Mtlnkimkgolh xpuskunikn

mtliwkglhmkgolh xptspskn

mkim lhuw tmkun

chu kinin lktsuku tlwmw.

Lkglnk tiyt ti puln kilhtsukumkgolh

w kinktsutsuwptnkgoyn

kinin ln mtmkunnin

ni k mstw nkinkminn lkgtlwkgoyn.

Ni tu xtakuwani

Tutunaku-5o(64p).indd 13 03/11/2008 07:26:36 p.m.

Page 15: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado. 4123 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado

14

Makgtum tachiwin

Tln ttsokgni tchiwin k nlichuwinn k klkgwn

chu tsiyu,

k ktuw tu llh

chu ktuw tmnin tu mst ltmt

xmkni ktis.

Tln ttsokgni tchiwin k chun twn

lu tiytxtunit kilhtmku kimplktkn

chu xtlipuwn ktuw twn

nt xtptsnkgt kpokglhu nim liyn kimpulknikn

nt ni lkgwnw mkgtunu tsisni

chu tkgxmt mksnn lktlnk putlw.

Chu kktuw, tsiwinit kilhtmku,

kkgotnun ksin chu kchichini tlklst kxpulni

tkglhkglhin mklnk chu

tlpxkit chu pumkuchin, xmkni ltmn,

xtlkpstkni k'unin.

Tln ttsokgni tchiwin k tkilhkks chu tchiwin,

chun twn npi lmw chu mpi

nkglhkglhiy ntsuku ltmt,

chu ni nsput.

Ni tu xtakuwani

Tutunaku-5o(64p).indd 14 03/11/2008 07:26:43 p.m.

Page 16: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado. 4123 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado

15

Makgalhtawakgana

Mkglhtwkgn,

wix ktsiy xkilhtsukut sttijw,

wix ktsiy mlkgxtupiy,

wix ktsiy mkglhtinn,

wix ktsiy mpitsinn,

wix pkgs ktsiy, nchn xkktsinilh lkum wix

tuxplkt ni tlkg kimsiyniy

mkglhtwkgn, klipuwn kxni kukxilhkgolh

kintkglhtwkgnin kpukglhtwkg, tskgoy ni lh

mimptnkgoy kgpukgltwkg, w

mkgltwkgn Miguel lipeku wlinikgoy, kit

kktsiniptn listlh nk msiynikgoy

kintkglhtwkgnin, ni kukxilhputunkgoy lipuwnkgo,

ni kukxilhputunkgoy nptinnkgoy, kukxilh tiji

pi kglhiy xlhtkun, lhuw chiwix xyjw

wlkgolh, mkglhtwkgn kimsiyni

tkglhtwkgkg, xw tputlkgn, mkgpitsin

ni ki'ukxilputunkgoy, lkskinkgoy mkgt kklh,

nik mkgxtkgptnkgoy,

klkskin kgxtum kintktsikgolh, xplkt

kpukglhtwkg nelnptnkgoy,

mkglhtwkgn: kimkgty… kit nktlwn.

Ni tu xtakuwani

15

Tutunaku-5o(64p).indd 15 03/11/2008 07:26:49 p.m.

Page 17: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado. 4123 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado

16

Wampi kgawasa yíkit

Xplkt yíkit tsints,

xplkt wín tí kinpxkiy,

xplkt yíkit klkgchixkuwinn,

wmpi kgws yíkit.

Xplkt yíkit kpxuw,

kpxuw l kintpuwn.

Kglhskininn ntu nikykgtks,

túxplkt ntu ykgspulunn.

Xplkt lu xtpxuwt kkgmnn,

xplkt n kykgslokgonn.

Lkgchunín klw kliktsíy,

wmpi kgws yíkit.

Lkgchunín kglhtinn,

wmpi nkmkgtynn,

lkgchunín klitsiyin,

wmpi kgws yíkit.

Min kilhtmkú ykxní ktsy,

ykxní klklipuwn.

Lkgchunín nikktsiy nt nktlw,

wmpi kgws yikit

Lkgchunín kkgosnn,

lkgchunín k lktsuku ktlwn,

kniw yikit kn,

n kniw yikít kmín.

Wmpi kgws yíkit,

ntí lkgtiy skúj,

ntí lkgtiy kglhtwkgy,

ntí lkgtiy kglhchiwinn.

Mpí klktsly kintkgmn,

n chun kmtlniy kglhtwkgy,

chupí klktsly kintpxuwn,

wmpi kgws yíkit.

Honorio Rodríguez Dimas

Tutunaku-5o(64p).indd 16 03/11/2008 07:26:54 p.m.

Page 18: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado. 4123 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado

17

Xla kiskgata

Xk kktsíy mpi kglhikn chtúm skgt,

kgmplhúw xkimsíyilh xmjktsit tpxkin.

wmpi nixkktsiy mpl xkimsiyilh lntl

mkgtynnkn chu l ltmkn.

W nkiskgt nkimxkílh xlktitúm

kiltmt, ni'lh k yíkikstu klm, l

tm kilhtmku yikxní xtl lkchínit,

ni'lh k yikíkst kwí, y kinkglhtutukn.

Kiskgt w xliwk tlnk kintllókgt,

wntu nkilkgchnit nkilitluwt,

ni mkgtúm xtchuw lu tln kmjktsilh

l yukú tln kmjktsiy mpi y tsi klitxtuy.

Ni tu litxtuy mski nklkgplíy

kiltmt, mpl nksty kinchíki,

mpl nklkgmkgn xlktitum kilitluwt

xplkt tln tsi nktlw.

Pi ni xkmlkchinílh nkiskgt

ni xklkgpsle xlitmkxtumit wntúxlílt,

lktitúm chu lu xlikn.

Nikktsíy mpl xkykgtkgsle xlipokgto

kilitluwtkn xl kiltmtkn.

Xkmkgtsnkglh wntú lu tuw

lkgpskn xl kiltmt kn chu xl linín,

nixktiksílh l stktilh chtum kgws,

xlililkgtit lmkgchipkn skgt…

lu tln ntu kilkgchnit.

Casilda Soto Morales

Tutunaku-5o(64p).indd 17 03/11/2008 07:27:01 p.m.

Page 19: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado. 4123 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado

18

Kinkatiyatna

Chúchut, tchnn, un chu tkglhinín

putúm túku nn kinktiytnnkn

xlilt nmkgtkglhkoy

chu nkknikgoy.

Kmnn ti minkgoykú

chúchut sputm, kmkgtkglhti

tchnn nimkgolh klkgmxtukgow

un tlkgmnim kmkgty

tkglhinín nimkgolh k kmkgtkglhti.

Akxni wix nstk

ni lh kti'nlh kkiwin

nt xpkgnin twilkgoy lksu spun

kxni tlikgoy kinkmpxuwnikgoyn

kinkkiwinkn chu kinkukn.

Akxni un kitxtuy

kiwin ttsuwikgoy

kintkgen kgxmt

xplkt sitsim

w kintkglhskim

w kinklhtilh ini'lh mtyni plhmkgm.

Tutunaku-5o(64p).indd 18 03/11/2008 07:27:13 p.m.

Page 20: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado. 4123 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado

19

Luw lixkn plhmkgm

pupunu stk kt kt

niw chuchut tluwm

wix lipin tlkglhin

chu wix nitu tlwy.

Yikit k ktsu juki

pxuw kltmy niku kstkgw

kkgosnn chu kkgos

kxni kukxilh lkchixkuwin

kkpekuni tchekg chu kgosnn

kwni ni kkihmkgni

kltmputunku

chu kxni kimj kwn:

Nitu xliln tuku kw chu kimkgnikgelh

putum kktsyw

mkgxtkgti minktiytni

xplkt ntln nltpy.

Mireya Sotero Luna

kgnikgelh

Mireya Sotero LunaMireya Sotero Luna

Tutunaku-5o(64p).indd 19 03/11/2008 07:27:23 p.m.

Page 21: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado. 4123 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado

20

Wa chixku wanti xkutí xwan

Xwi chtum chixku wntiku chli, chli kskuj tm kxpukuxtu chu nchun

ni kxniku xjx. Tm chixku xchn kuxi, stpu, pkglhch chu pin.

Lichuwinkgoy pi tm chixku milh kgtum kilhtmku kxni nlhtu mkgly, xtchn chu

sitsilh chu mkglh tm klhkgt chu xmkywt.

Wnkn pi tm chixku xkuti litxtlh chu lh wy tlkgtl tniku tln

xmkglkgonit mkgpitsin lkchixkuwin.

Chu milh kgtum kilhtmku kxni mkgskglk chu lkgtlkgk lilhuw

xplkt nlh nw xtlkgtlkn xntln.

Ni tu xtakuwani

TakgalhchiwinCuento

Tutunaku-5o(64p).indd 20 03/11/2008 07:27:30 p.m.

Page 22: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado. 4123 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado

21

Yakskgawina kuchina

Xwi chtum tsumt xkgli ykgkutiy kt tiwn xt'n xtse chkgnn, wn tsumt n nint wi tlnk lhuku, milh kilhtmku mp kgmnn tsumt, kxni uxilhi mkminik kgtum xnt, wn tsumt lu pikulh wnilh xtse. W puskt wnilh xtsumt:

—Nnw uxilw wnti nkuchiyn nlkgnw chtum tsktin nkuchiyn.Lkgnkgolh ktsu chixku ni kgli xtekgen, wn chu puskt:

—Klimim kintsumt nkuchiy, xplkt pi kglhi tpeku, wn chu tsktin, lu lkgtil tsumt, wn chu m tskgtin:

—Lu snun mintsumt, ntm kgxtkg nkkinchik.

Pi ni chun xpstkm tsktin, min tsumt n lipin, li kskgwik puskt xplkt pi mkglhputum xtsumt wn chu puskt:

—Kkimkgty xplkt ni nniy kintsumt.

—Ni tu kpuwnti nkmkgtyyn. W chu puskt ykgtsiynk ylh xchik, kxni chu mimp m puskt puts xtsumt, nlh ti xwilk, y mtsliknit m tsumt ynt liyl m nk tlk lhuku, w chu puskt lu lipuw, nlh kxni tiknlhlnilh mkgo tsktin.

Ni tu xtakuwani

Tutunaku-5o(64p).indd 21 03/11/2008 07:27:36 p.m.

Page 23: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado. 4123 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado

22

Alicia: xaskgalala tsumat

Mkgtum chtum tsumt wnikn Alici lu mt skgll xwnit, chi xtlt chu stse, niekgolh kxni xykgkutsen kt xkglhi

us nk pulkgtti xpukglhtwkgk xyn, chi mkgtum tsumt, lu sokgku lh nk pokglhtokg chu nj ti xyn, kxni

chu l tnukgolh. Alici xmn mstlh xtskujut. Chu mkgtum Alici lh nk pokglhtowkg nilh tlwlh xtskujut chu

mkgpitsin pkgs mstkgolh, usxchtiy kmn klw xwnimkgolh xwn chu chtum tsumt.

¡Tu lnilh, lienkglhin limin xtskujut, xwn pi w lu x skgll!

A chtum kgws w: Yikinn s kilitykn.

Kgxmtli tsumt tsukulh tsy chu kxni kgxtkghi, lu tsukulh kmnnkgolh xlitl, lu xputsmkgolh tsiy pi

nli'kgmnn. Tu kspull tsiy

Tpekunkgolh pokgtum kmn xni tnukgolh, chu mkgelhtwkgen lipeku ktpkilhnikolh, listn

mkgelhtwkgen ni tln mjktsil. Chu tchiwinlh tsumt wnilh pi ni tln tu tlwlh.

Xli chli Alici kwnilh kmn n chuw mkgelhtwkgen, ni tu klipuwntit ktsí pi ni tln túku tlwlh x

mkgpitsin kmn n chuw wnkgolh klmkgtsnkniw ni tln, tu klw kwnin. Ln chiyú Alici ktsiy pi ni tln

mikstu n tlwy tu nitln nlkpuwn.

Ni tu xtakuwaniNi tu xtakuwaniNi tu xtakuwani

Tutunaku-5o(64p).indd 22 03/11/2008 07:27:43 p.m.

Page 24: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado. 4123 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado

23

Skaw chu juki

Mkgtum kilhtmku xwi tntum skw nt xtwil nk kkiwin, w skw luxlipuwn wmpi

niti xwn xtlpxkin, nt nk kkiwin nix xtkgs wn tu xwy, lipeku litkgtsnkglh chu

lu'ipeku xtsikgsm; kxniku tsukulh tlwn lhmn tiji, nt niku ukxilhi ksekgtn. Xmkgtum

tsiynilh tntum juki, tsukulh wski skgt.

W skw kgskininlh:

—W mil uym

Kglhtilh juki:

—¡W!

Lixkgtlilh xlipuwn juki wntu kgspullh chu mlknúnilh xtmkgty chu xtpxkin.

Tutunaku-5o(64p).indd 23 03/11/2008 07:27:49 p.m.

Page 25: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado. 4123 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado

24

W juki wnilh:

—Tln ntmkgxtkg nt kinchik, nt tlkg wi tliwn chu nwy pokgtu wn tu

wputun.

Alh kilhtmku lwnikgolh pi lkxtum nltmkgoy chu nlpxkikgo, w juki

kmlkgpsilh xtlpxkin, listlh tsukukgolh llinkgolh nk psku, tlkxtumikgolh chu

tlkgchokgokolh.

Alh kilhtmku skw ttpuchwlh lustln x tsumt skw, w xsstilh xtlpxkin

tlwkgolh xtlnk stpxuwn n wtiy tlwkgolh xchikn wn ti tpuchwkgolh

listlh lhuw xkmn kglekgolh chu lu pxwkgolh, w skw nilh lipuw.

Evelia Eloísa Gaona Juárez

Tutunaku-5o(64p).indd 24 03/11/2008 07:27:56 p.m.

Page 26: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado. 4123 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado

25

Wa xkíta

Akxní nkilhtmkú nin mkgs xwnit, ni xyinn ntkglhín lixkjnit l xkít.

W xkít yilh nkg ykgpún nputs xpuchin. Wnilh:

—Tln xsitsinit xplkt lu lixkjni yíkit. Kkimxki xtmnín kinpekge.

—Nínt.

Kglhtínlh.

Kkimxki pekge ktlw litln kimkgnim lonkgne:

—W npuchin pekge nitú xkgtxtuninit.

Mpkgsínlh:

—W ntkglhin ntí kglhekgoy xpekgekgn nmixkikgoyn pkgtum xpekge.

Chuw xkit kglhilh xsnpp xpekge stnts chu xstkgjw xpekge xstkgjw

tutulokgot, xlilkgsmúkuku xpekge nkilhlúkut.

Tutunaku-5o(64p).indd 25 03/11/2008 07:28:05 p.m.

Page 27: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado. 4123 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado

26

W xkit xkglhí lhuw tmnin, xltm nk ktiytn chu nk púklhni. Yints nix yin w yun xpxuw chu nk

púklhni. Yints nix yín w yún xchiwinnkgoy xplkt lu xlkgtekgó.

Tlnk xmkgktsikn. Ni tu xkliyukxiy mkgpitsi chu xkli pxuw.

Tmkxtumikgolh ntkglhín nti nkglhekgoy xpekgekgn xmkxtunkn kgoskgól nix wilch xpuchinkn.

—W xkit kinklipxuwyn –wonkgolh– klonkgjmw xplkt kinktsnkgniyn nkin pekgekgn.

Li chli yikxni xkit xkgosputun, tktnekgolh xpekge, mklhpimpili w.

Pokgtu xpekge tktgolh kichi'nkgolh nk ktiytn. W xkit kputsmku xpekge. Lixkjnit chu xlkgtsin ni l

yukxí mxkgekgent, tsekg wi nk tlnk lhúku xl kchiwíxni.

Txtu ykxni tsukuy tsiswn pulkchip xpekge ntu mkgtsnkglh, pl nkgos, nikxni ntyy, xplkt

mxnn npl n yukxilhkn.

Casilda Soto Morales

Tutunaku-5o(64p).indd 26 03/11/2008 07:28:12 p.m.

Page 28: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado. 4123 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado

27

Lapanit chu kuyu

Xwi mkgtúm nk tlhnk kkiwín xwi tntum tlnk lpnit lu lixkjnit xliktsi ni tu xkliyukxi xttkglhín,

lu tlnk chu tliwenkge, pi lu tlnk xmkgktsikn, mski kgoluxnin xwnit.

L kgelhptu nk chuchut xwi tntúm kuyu xkglhí xkmn ykxni milh mkgtúm kilhtmku tttlkgólh

tntuy xkmn.

Lkpstk tu n tlhw, xmkgtum lh puts plhm, xlklhwkm kiwi, tychi Lpnit wnilh kuyu:

—Tu tlwpt tln ktsiy pi yikit mkpekgsi yum kkilhtmku

Tsukulh pulkgchip, xwputum. Tkgln tsllh kuyu.

Ylimkgtum xtlwm kuyu, lkgtsiswlh l kilkgllh xtsi. Ykxni xlktslm xchik lpnit.

Tutunaku-5o(64p).indd 27 03/11/2008 07:28:34 p.m.

Page 29: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado. 4123 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado

28

Yum lpnit ykxni kgxmtli l xtlhwmkgó, pl txtuplch.

Chu wn:

—Chiyu n wn, nkkwyn.

Xkmn kuyu pekkunkgólh, tsukukgólh tskgó.

Akxni tlktsuwim lpnit, kuyu pl kttsllh xkmn. Lpnit, tsukulh kykgtokge,

xkmtxtukm, lkpulhkgólh nk sipi yumkgó kuyu, kmkjnukgólh xmknkn,

xykgxkgkn, chu ttnkgolutktkgólh, lkpulhkgólh nk xchikkn.

Chu xl Lpnit ni ltktlh. Ylh kilhtmku ylh tlkgchokgo Lpnit tsukulh px.

X mkgtúm twi ni yukxilh pi xwi tlnk luw, lktwi chu tuxklh.

Tutunaku-5o(64p).indd 28 03/11/2008 07:28:41 p.m.

Page 30: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado. 4123 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado

29

Tsukulh ykglhmn mkgpp xlkt nmkgtykn puwn. Txtuch kuyu chu milh

yukxni ti xchiwinm. W Lpnit:

—Kkimkgty, kixklh luw.

Kuyu yukxilh pi lu lhuw xtxtum xkglhni, pl tsukulh kuchuy chu liylh nk xchik. Yum

lpnit pkslilh chu milh mxki pxktiktsinit kuyu, ni'lh ykxni kmkglhuwilh, n chuw

xklkgktsn mkgpitsi lktsints xttkglhín.

Marcos Mauricio Jacinto

Tutunaku-5o(64p).indd 29 03/11/2008 07:28:47 p.m.

Page 31: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado. 4123 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado

30

Talatna chu stana

Nk xmkgt kchikin wi tlnkg kkiwin, nts wilklgolh pulkglhuw kiwi, nchuw wilkgo tiplhuw

tkglhinin kni kinín chiwinkgoy.

Milh kgtum kilhtmku kxni titlwlh chtum tltn chu ttnokglh mokgxnu, chu wn:

—¡Nk mkgní!

Akxni klhknim chu txtuchi chtum stn chu wni:

—¡K kglhi!, ni kmkgni, nk mxkiyn mktum kintujmit.

Chu tltn wn:

—¡Tln chu nkmkgxtkg!, chu tlwnkgolh.

Xli chli kxni titxtup tltn nk kkiwin chu ttnokglh tntum wkgn chu wn:

Tutunaku-5o(64p).indd 30 03/11/2008 07:28:53 p.m.

Page 32: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado. 4123 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado

31

—Chu nmkgni.

Akxni kgxmtp:

—¡Ni kmkgni k mkgxtkgti! N mxkiyn mktum kintujmit, chu tltn tln tlwlh chu tlwnplkgolh.

Xli'kgtutu kilhtmku titxtup tltn chu ttnokglhi tntum jukiluw chu wn:

—Niktimkgtsllh, ¡chu nk mkgní!

Akxni kgxmtp:

—¡Ni chun k tlw! Nk mxkiplyn xmn kintujmit tu klimin. Chu kmkgxtkgkti ni tu ktlwni. Sitsilh

tltn ni'l kxni skglekgolh tkglinin.

Akgtum kilhtmkú tmkgxtumikgolh tkglinin, w monkgxnu lkpstklhi chu w:

—Tuxplkt kinkmputxtin um kgws Tnkuxi chu jukiluw n chuw wlkgolh. Xli'kgkitsis kilhtmku

titxtup stn nk kkiwin y xkglhkglhimkgolh tkglhinin.

Tutunaku-5o(64p).indd 31 03/11/2008 07:28:59 p.m.

Page 33: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado. 4123 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado

32

W monkgxnu wn:

—Ni lkpl pinpt

Stn kglhtinlh:

—Km st kintujmit nk kchikin.

W tnkuxi kgelskilh:

—Tux plkt stnn

Chu kgws kgeltinlh:

—Xplkt mstokgputun kintumin tu nklitpuchuwy.

Chu jukiluw mkgchiwinlh.

—Tln ikinn nkkmkgtyyn tu nmklkskin xplkt wix kilmkgputxti kiltmt.

Tutunaku-5o(64p).indd 32 03/11/2008 07:29:04 p.m.

Page 34: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado. 4123 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado

33

W monkgxnu wnilh:

—Nk tputsyn luw xslimunkgo tsumt xl unts kchikin, npin skin nk xchiki, kit

nkkgstitwil chik, nk kmkgpuwntiní xntltni chi pl nkglhtikgoyn.

W wekgn wn:

—Ntlwy lipkn nktputsniyn xtiln, tjn chu tilenkg tu nmklkskin nk

minpsku.

W jukiluw ni tmkgxtkglhi, chu wn:

—Ntlwy pumkkin nts ni nkmkgxtkg tumin tu nmklkskin.

Chi kws stn pks tln tlwlh tu wnikgol tkglhinin. Akxni chilh kilhtmku psku,

w monkgxnu, wekn chu jukiluw kwniklh. Liputum wynkgol chu kgotkgolh. Alistn

w monkgxnu lijikswlh jini, w wekgn chipkgolh chichí chu jukiluw lktymikgolh

mkgpxuwinnín. Wnkn pi kxni nikgolh ni'lh kxni tsikgolh, nk tlnk kkiwin.

Ni tu xtakuwani

Tutunaku-5o(64p).indd 33 03/11/2008 07:29:10 p.m.

Page 35: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado. 4123 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado

34

Xlatamat limaxkgan aktsu kgawasa

Ltmkn nk ktsú kchikín, nint nitú xtijí putlhw, chu mkgskgot, kní pl lu tuw tln

nltpy xplkt lu xlkskink. Ltmkn nk ktsú kchikín, nint nitu xtiji putlhw chu

wmpí wntí nt ltmnit ni chun lkpstk.

Akxní ktsuku xkwn, kkglhtwkgnit nk ktsú kchikín wnikn Sn Pedro Cmocuutl,

wilch nk xmupjn tlnk kinkchikin. Ant nint l puntsis chu kkuwni xmn xttlin

tilenkg, lktsu spun chu xtiln xtkgxmt. L ktsisní lntl wjnnkgoy chichí, xtts

monkgxní chu silnkgní.

L puntsis lkplkgonit lkchixkuwín mkgolh nk ktuwn, chiptilhkgoy xliskujnikn.

W lktsu kintkmn wnti kintchun, tlnkliy nkkglhkglhiyw l nk tnuyw

nk pukglhtwkg, “Lic. Benito Jurez”, lukpxuwyw xkkgosnnw kxní n knw;

Akgstitum tachiwinNarración

Tutunaku-5o(64p).indd 34 03/11/2008 07:29:17 p.m.

Page 36: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado. 4123 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado

35

kilikglhtwkgkn xkmujuyw nk puxtokgo, mski mkgpítsi kxchiptilhkgoy.

Nk pukglhtwkg xkinkmsiyniknn tkglhtwkg chu tsokgní, n ktuw wntú

xkinkmtlwiknn. Kinpukglhtwkg, kxtlhpitní kíwi xlikgchuwy, kxní ksenn chu

xlonkgnn pks xk ptiyw, w nchuchut xtnuy chu ún kxní lu plh xmín.

Akxní lhkknn, l nk txtuy nk pukglhtwkg, xkn nk puxkg, xkktn mkgpitsi

kintkgws, n knw kgmnnw nk chuchut xktlwyw ltlhjt xtínt tlkg nchipy

lktsu skiti chu kgchokglh. Akxnit xnn nk lktsú puxkg; ni chun lnchiyú ní'lh nn.

Akxní xlonkgnn, w kintkmn chu kit, xkkgmnnw nk xlktín puchuwín lktsu kgolulú

chu tilinpu; kgotnú nklkpulh nk kinchik; kin tlht, kin tsí, ki ntln chu kít, xkstiliwiliyw

lhkuyt, nkskgonw, listlh pks nknw lhttyw, mski w kintsí wn n'n lhtty.

Tutunaku-5o(64p).indd 35 03/11/2008 07:29:23 p.m.

Page 37: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado. 4123 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado

36

W xli'kgch xn chu xlikgtujun kilhtmkú, n chun kxní ni xknkglhtwkgy,

l xkilhtmkú kpen, xkmkgtynn; nkn puxnn o nkmskknn, lkgchinín

kxksokgliy kintsí nkktuwn, kxnit xkkgosnn nkkkiwín chu nkkkpejní,

xkkukxilh ktuw lktsu tkglhín wntu nn. W um ni ukxilhkn nklktlhnk

kchikín.

W xplkt tln klichiwinn lntl ltmy chtum limxkgn ktsú kgws, lu kpks

tptin tsiyy, wmpí kxní klkpstk lntl kltmnit, lu 'mkgtúm xkskgtmp,

k xplkt lu tln tmkglhktsiy ltmkn nk ktsú kchikín chu nk kkiwín, nint

nití sokgliyn cho kgxkuliyn xtchun l nk lktlhnk kchikín.

Ni tu xtakuwani

Tutunaku-5o(64p).indd 36 03/11/2008 07:29:34 p.m.

Page 38: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado. 4123 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado

37

Lantla litlawatReceta

Lantla tatlawakan xalakgchililh

Tu ttlwkn:

• Akgtum tpulhkn wx xstkg

• Akgtti tpulhkn skitit

• Yitt tpulhkn litsilin

• Kitsis puxm xplhm xwt

• Pku pupulkn chuchut

Lnl kxtlwkn:

Ykgtum pulchekgen n mujuy skitit npekgx xlkgstkg

wx, nmchichiy litsilin, nlilwilhkn skitit, nkgochiy chu

wx, chu pekgchekgey xtuwn xwt, nlkstiliy xskitit.

Nmkgestokg tmkgchin, yktum pokgotni chun mujukn

ktlmnk, tjumj tuy pupulhkn chuchut; kgtuy tputlekgen

kilhtmku ykxni ntilkgtsl pi tln nmkutukn, lkgchililh

lu tln ntwy.

Ni tu xtakuwani

Tutunaku-5o(64p).indd 37 03/11/2008 07:29:39 p.m.

Page 39: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado. 4123 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado

38

Xataxpata liway npaxni

Xkxtlwt:

• Akgtuy tpulkn xliw

• Akgtumtt tpulkn pkglhch

• Akgkukitsis xskuni pin

• Tsin mtst

• Akgtuy tlkchuku cipulx

• Aktsin mntekg

Lnl tlwkn:

Tln ntpuchekgey pumkchn n chun liwy k tsints

chuchut nmknikn, ntpupuy chu nttsiliy, kxni skuyutw

ntwil tln chlh, nmknkn xtxpt pin nk putsilin chuw

nnttsili xpin, pi lu tln ttsililh, nmknikn lhuw chuchut

chu nlkwilh xpin nkglhkglhikn tipuxmm lktsints

kiltmku wn tln nkglhwnnkn chu l kgm wn.

Ni tu xtakuwani

Tutunaku-5o(64p).indd 38 03/11/2008 07:29:46 p.m.

Page 40: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado. 4123 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado

39

Lantla kaxtlawakan paxnikak

Mklkskinkn:

• Yitt pukukn lokge

• Lktsupin

• Pixtum xkutn

• Mktsu kulim

• Akgtuy xukut

• Pekgtti xplhm kukut

• Tsints mtst

Lnl kxtlwkn:

Tln nlkgchekgekn xplhm lokge ptum puxkgtni, nlkxlit

chu nlkmkgn minkk lokge, pisis nmkgnikn xkiwi, um

litttlkn, limkxinkn. N chu w xkutn, n nlkpux,

ntlipin kgtuy pupulkn chuchut nk tlmink ykxni ntsuky

pupuy nmkpin lokge plhm ykxni lu chmn lkgmknkn

x kulim, chu xplhm xkutn chu lktsupin wn mknikn

w xpekttig xplhm kukut, ykgtutu tputlekgen chu

nmpnukn klhkuyt lnl wi xlimkgs klhkuyt n tsukukn

wilhkn kxtmpun tlmink xlkt ni nlhku, ntwil lu spukgo,

ni'lh mknikn w chuchut.

Tutunaku-5o(64p).indd 39 03/11/2008 07:29:51 p.m.

Page 41: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado. 4123 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado

40

Lhikuchun xla pakatsat

Tu likxtlwkn:

• Kgntutu xxnt tu kglhi smukuku chu snpp xnt

• Ykgtum tpulhkn nchuchut

• Pi'kgtutu xwnkg skgsi

Ln kxtlwkn:

1. Nk xlu kmuju ykgtum litro xl chuchut.

2. Kmpupi yjkw lktsu kilhtmku us klkgmkpi kgntutu xl xnt, us pi'kgtutu

xwnkg sekgsi.

3. Kmpupi nchu puxmkw ktsu kilhtmku.

4. Xchichi npokgot chli, chlí xksyn kilhtmku'. L pokgot minchuchut.

Ni tu xtakuwani

Tutunaku-5o(64p).indd 40 03/11/2008 07:29:58 p.m.

Page 42: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado. 4123 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado

41

Xatalakgtsokgkin pulatamatMonografía

Xtilitaxtun xlakan chichíni

Nk kt 1961 tmkgstokkgolh lk chixkuwín xlimxkgenin ti chiwinkgo tutunkú xl nk

Kmixtln.

Lk chiwinkgólh lntl npuskujkgo tíyt tu wi xlkgju kchikín kum nitixl xwn.

Ywkgolh xpuxkukn pinkpulní w lkgchl Porfirio Cuevs River, wti mtsukil xlkhkxlt w

tu lnchiyu Mirsol.

Yum kintlkn ykgttikt twí xlipuxku, nk 1965 lkgplikgolh ywkgolh ychtum lkgchl

Víctor Vzquez Vzquez.

Pokgtu yum kt, lhuw tu lkkxllh n chun lhuw twi tlkgputsit, lwilinikgolh, lmkgnikgolh

ntlnin xl yuwiti chu xl nk kchikín Tlyewlncingo, Ahuctln, k xlkt llkgktsni

pukuxtu.

N kt 1973, twi tkglhchiwin unu, w pi ynt yunu t litkglhtchiwinlh pukgltwkg, wpi

litlwt ykgtum chiki t ni nkglhtwkgkgo kmnn.

41

Tutunaku-5o(64p).indd 41 03/11/2008 07:30:04 p.m.

Page 43: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado. 4123 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado

42

Nk 1974, chilh mkglhtwkgen xwnikn Miguel Gon Simón, ti pul msil ykgtum kt, y

likt chilh mkgltwkgen Silvno López Frncisco, msil xlikilhktuy tkglhtwkg, likt litum.

Chilh Leopoldo Lim, msilh xli kilhktutu tkglhtwkg.

Nk kt 1976, chinkgolh mkglhtwkgennin Glori Antoni Jurez Rodríguez, Modest, Ciprino

Domingo Aurelio, lichiwinkgolh xlkt ynt nwykgo kmnn, nlhttkgoy, wp litiyt

xliwtkn, n liputst tu npulkgkxtlwkn.

Liwt w xntltn putskgolh, pokgtu xmklkskintkn chtúnu kmn; liynkgol xpuwkn, chu

xputmkn.

Pl kxtlwkgolh chikí ynt ni nlkskukn chu tní nlhttkgoy lktsumjn, chu xl lkkgwsn

nk pukgltwkg klhttkgolh.

Nk 1984 kichinkgol lkotlnk mkgltwkgennin tutunkjni' xl ykgtunu kchikín xl nk

Puebl, chu Vercruz, likglhchiwinnkgolh lntl nttsokg kintchiwinkn tutunkú.

Genaro Sánchez Vázquez

N

lik

Tutunaku-5o(64p).indd 42 03/11/2008 07:30:11 p.m.

Page 44: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado. 4123 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado

43

TakgspulinAnécdota

Wa yunputlaw

Mkgs kkiklhtmku lkchixkuwin ni xlkgpskgoy w

xyunputlw: k xmn xtktsi pi xtkxtlwnit w putlw ni tln

xtnu lhuw chixkuwín. N wi ti tln mtlwinn; n chun xwi ti

tkglhchiwinn pi xwi chixkuwin ti tln kgoskoy nk yun.

Nk kin kchikin ni ti xpuwn lntl w tm kgosni. Akgspullh

chu ktum kilhtmkú, putum ti ntwily lktum chiki. Putum

xlkgwsn wnti xwynkgoy putum, xniku kgxmtkgolh

tlnk mksnt putum txtukgolh yukxilhputunkgoy tunt

xmkwm.

Chu w xpuxku kgws wn:

—W ym uxu mkgwn pi xwi xkspun kiwi.

Putum chun ktsikgolh chu tnukgol xchik, chnchiyu w

m mkgsnmp lu tliwkge xle'nkglhin chu lu lktsu,

mkgxtkgolh xpuwy chu txtukgolh putum lnt lkwnkgolh

xlkt yukxikgolh m wntu kgosm chu lu tlnk xtsiyú;

chu mkgpitsin xwnkgolh xmkgtum w kinpuchinikn. Chu

limkgpitsin ni chiwinnkgolh k xlkgwnkgolh; chu w m

tlnk likn tsnkgnit xkgspun tlnk sipi.

Chu putum kglhchiwinnkgolh tunt xyukxkgolh chu tunt

xpuwnkgolh. Alistn kni litim chtum chixkú xtchiwinnkgolh

pi w chtum chixkú mkgosunnit nk kchikin w m

yunputlw, chun w m chixku lkgpskgolh xpul yunputlw.

Benjamín Garcia Sotero

Tutunaku-5o(64p).indd 43 03/11/2008 07:30:18 p.m.

Page 45: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado. 4123 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado

44

Xmalana kgalhtuchokgo

Nk tiji xtiyt xl Xiwn Kcinto kintchik tlwmk chtum chixkú, xpuskt, xpuxku xkgws chu ktsu xtju tsumt chu ykxni

xptkut w tsumt nk puxkg tlintitlh nk chiwix chu tjulh nk chuchut ykxnikú yukxil w kgws mtsinlh pi tmkglhlh,

w tsumt kgxmtli ti mtsin chu mkgtsilh chuchut lu xkgwiwi nk xmkni; pekunit, mkutukgolh nk chuchut chu xlkgpun

xpokgow chu xlhkgt lu chuwnit chu lu xtsm lenkgol nk tiji chu ni'lh lu mkgs tlwnkgolh chnkgolh nk ktuwn, tunkn

tspitkgolh xchik xplt tsukunit w sen ni skukgolh.

Chu nk ktsisni w xtsumt ni l lhtty, lu xmtsinn, lkuytl chu lipeku xunuy; chu xtse litlwlh xux chu xkut tmujunit tsinú

nkuchu, ni pl chun xmkwnilh; li chlí lkgnnkgol xkumli wnti xmkuchin liputum, lu klhchiwinnkgolh tu kgspúllh w

tsumt, w m puskt chiwi'mxkinit pi nmplkgo ynt ni tmkgwsli tsumt kni tstunut nliynkgoy kgntum cer, kgtum

kglhwt, limjlnin, xkut chu ptum lomet xl kuchu chu tchiwinntit xxmln chuchut nxkgoytit chu chun nmkgxtk

mintsumt, pokgtu wntu wnikgol tlwkgol chun liktsisni kks lhttlh w xtsumt, kxniko ktsikgolh pi pokgtu wntu ynn

ktoywt kglhi xmln.

Ni tu xtakuwani

44

Limalakawana takgalhchiwin. TakatsinLeyenda. Creencia

Ni tu xtakuwani

Tutunaku-5o(64p).indd 44 03/11/2008 07:30:40 p.m.

Page 46: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado. 4123 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado

45

Tu nkatluwanikan xtatsankán kaman

Ykxní tktkgóy xttsnkn kmn, wn kmn xl kmistln

ktuw ntú ntluwokgóy.

Mkgpítsi wnkgóy mpí tln chnkn nk tíyt xplkt ylistn

lkwn n ktxtuníplkgó.

N wnkgóy mpi tln mtsekgkn nk ykxtíkt xplkt wn

tsiy nkmxkiy ntúmin.

N wi ntí kmkgnkgóy nk xktlhmn chíki, xplkt w

xttsnkn tntixtúm ntxtukgóy l xlimkgchúw chíki.

N chun wi ntí mkn xttsn nk xktlhmn xlimkgchúw

chíki xplkt w ntsiy nkliminíy xssti xttsnkn.

Win ti mkn xttsn ykxní yúku pulhm nchichiní ykxní

xkkgmkú xplkt w mpuchin chichiní nkxkipl xssti.

Tutunaku-5o(64p).indd 45 03/11/2008 07:30:45 p.m.

Page 47: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado. 4123 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado

46

N chun mkgpitsi mknkgoy xttsnkn nk kchiwíxní xplkt xtchuw l xliplh nchíwix

npulhplhkgoy.

N wonkgóy mpi n tln mknkn nkxlhúku ntsiy xplkt sokg npulhpl xttsn xplkt ni

mkgs n ltm x kilhxutujut.

N wíntí mknuy xttsn nk xpuchnkn xnt xplkt l kpl npulhkgo kní xnt.

N chun wi nti mtsekg nk xttspsni kuxi xplkt l xlilhuw nkuxi npulhplkgoyo.

Honorio Rodríguez Dimas

Tutunaku-5o(64p).indd 46 03/11/2008 07:30:52 p.m.

Page 48: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado. 4123 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado

47

Xatachiwin kampanachuchut

Ant kkinkchikin wnikn Sn Mteo, lichiwinnkgn kmpnuchuchut, wnkn pi tillh

lkgw xmkgn, kxní tmonkglh sikuln ylh kmpnu, kitjulh nk chuchut, wts chu

liwnikn kmpnchuchut.

Xtsiku kmpnu kxní l púln titjulh, ln chiyú tpulhmnilh, llhuw chúchut tjum.

Chli chlí tlkgnn kmpnu, kxní l tstunút, n chuw ltjokgo ptux, ynts

tkutkgoychi.

L mkgts, tlktsuwikgolh chtuy chixkuwin xmkutuputonkgoy kmpnu, litchikgolh

tln tsij, kxní xmkutumkgolh tlkgnlh kmpnu, kmkgekglhlh, t pllh, luw

litxtulh, tylh chmkgxkulit, milh xsyin kmstjl, tslkgoch chixkuwin, ni mkgs

ltmkgolh chixkuwin, tunkn nikgolh.

Ln chiyú kpulhmn wi chúchut, tln ntlwn mkgt, nil ti chtum px ylhkxni

ktitkutlh, lixkjní unn kxni ntlktsuwiy.

Ni tu xtakuwani

Tutunaku-5o(64p).indd 47 03/11/2008 07:30:58 p.m.

Page 49: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado. 4123 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado

48

Xatachiwin San Marcos

Kiwnilh kinn pi mkgts, xkchikin Sn Mrcos, ni chuw xtsi lnchiyu', chinchu' mkgtum

chtum chixku xwnikn Miguel ylh skuj nk xktkuxtu xlu xtlkgwn. Titxtukgolh chu

ykgkw kt chinchu chixku tmkunu wlh chu kumu lipeku kskuj. Mkgtum tsisni minkgolh

kglhn mkgkglhnkgolh xtumen Miguel, lichlhi ylh nk sikuln kikglskilh xpuchinkn

Mrcos, ti mkgkglhlh xtumin, Sn Mrcos ni lu xwnilh. Mkgsputlhi xtumin Miguel,

xplkt lipeku xmkgkglhnkgoy kglhn nk xchik.

Chu Sn Mrcos sitsilh xplkt lienkglhin xminkgoy kglhnnin lkchixkuwin, xminkgoy

mkgkglhnnkgoy xtumin Miguel tu lu tuw ti tljlh, Sn Mrcos wnilh xlpnit, pi n

skglhy ni lkgtnukgolh kglhn. Mkgtum tsisni, xminkgolh kglhnnplkgo ktlhksinilh

xlpnit Sn Mrcos chinchu' kglhn pekunkgolh mkgt ynkgolh chu lkgtxtukgolh.

Ln chiyu ktlhksini xlpnit Sn Mrcos, pl pi wi nti ntnuy kglhnn nk kchikin. Sn

Mrcos tln tsiyu lnchiyu chu kknikgoy.

Ni tu xtakuwani

Tutunaku-5o(64p).indd 48 03/11/2008 07:31:03 p.m.

Page 50: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado. 4123 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado

49

Xamakgan tachiwin xla kuxi

Kmkgs kt w xtln tkglhin kskginkgo ntlkskin

npuxkukn xplkt ntlkgo ktuw tkglhin.

Kwnkn pi milh nkilhtmkú yinkgolh ntlnnkgóy nk

kkiwin, tkgskgolh tkglhin nti nkglhekgoy xpekgekn ni yikgxni

xyukxilkgonit, ni ktlkgolh puln kiyukxikgolh xpuxkukn.

—Kinchixkukn –wnikgolh– yuku kyukgxilhw tkglhin nti

kglhekgoy xpekgenkn, ni xl yunts Nkmkgniyw

—Nint, kkmkgxtkgti –wl x puxku– yikit klkgsputum;

yilh k'ukxilh nti nkglhekgoy xpekgekn.

Ntsm ntkglhekgoy xpekgekn xlkgpxtum puchin minkgolh,

k tlnk ni minkgoch, kinkliminikgoyn tlhtsi.

W ntkglhín ntí nkglhekoy xpekgekn kks xliykgó. K

xmkgktsi ntsukgokgoln npl tnunkgoy. Pt lmnikgolh

lkgtsins kuxi, xtsitsekge chú xsmukúku.

Tunkn lkchixkuwin, skkgolh xnekgkgú chú skkgkgo ni xktsikgo

ntu xtlwkgoy.

Akxni pi mklplkgólh xwtnit, ni mtlnikgolh skgkgolh x

kgtit, chu xwt tkgolukgolh nk tiyt.

W lkchixkuwin xtsputunkgó nix ktsikgo ntu xwniputum ntú

xk ykspulm.

Tiykgolh kgntum nkuxi xkgkgolh, yukgxilhkgólh pi w lktsu

kuxi lkgstums wntu xlkn xchnkgoni l ym nkilhtmku chu

lnchiyu w lkchixkuwin kglikgo xkuxikn.

Casilda Soto Morales

Tutunaku-5o(64p).indd 49 03/11/2008 07:31:09 p.m.

Page 51: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado. 4123 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado

50

Wa lilakpuwan xla akgtsu skgata xalakagalhtuchokgo

Ant kgtúm kchikín ksipini wnikn: Sn Jun Ahuctln lichiwinnkgo ltmnin xlk

nt mpi mkgs nt nk kglhtuchokgo wntu wi lktsu kchikìn, tiwn xtkgxmt w

ktsú skgt peku xts, wnkgó nti nt xtiytxtukgó xmkgtúm kilhtmku, kichkgnlh

nt kkglhtuchokgo chtúm puskt tsukulh kgxmt mpi xtsm ktsú skgt, tsukulh puts

chu kichilh xkilhtún kglhtuchokgo mpi wi nt ktsú skgt; kxní l ukxilh mkilh, chu liylh

kchik, kxni l lilkpúlh mujulh kxputstiwitni chu kxni xmtsikiputun ukxilh mpi tlnk luw

xtjum kputstiwitni, w xplkt pul pekulh chu nilh, chun tm lnit chu luw tsllh.

Tnu kilhtmku ntiy litum, tnú puskt kichkgnlh kkglhtuchoko chu xtkgxmt mpi

xts nt lktsú ktsú skgt, ukxilh nt ni xmimch chu mpi tlnk luw nt xtpilim,

wt lkpl tsllh.

Mimp kilhtmkú titxtulh nt lktsú chtum kgws twn mpi tm

luw litxtulh, w xplkt tm kgws lipeku xtsukuy lhkuytl chu k

tstunut tplhj luw chu nt nk kglhtuchokg n lipeku xtsm

Tutunaku-5o(64p).indd 50 03/11/2008 07:31:14 p.m.

Page 52: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado. 4123 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado

51

kni ktsú skgt w xplkt ltmnin ukxilhkgolh mpi nt kglhtuchokgo xwi nt tlnk

luw ch l ukú tlkpstk chu tini ntlktsuwi kxni txtuply nlitxtunn.

N wnkgoy mpi mkgs nt kglhtuchokgo xkxtlwmkgo ykgtum tiji mpini tlwkgolh

xplkt xktxtuniy tlnk luw chu xkwy pokgtu, w xplkt pekunkgolh ni lh

tlwkgolh tm tlnk tiji.

Chu k mtlwinnkglh tkglhtwkg chu kskulun tlwkgolh nt kglhtuchokgo chun ni

lh tsiyulh tm luw.

Gerenarda Becerra Ramírez

Tutunaku-5o(64p).indd 51 03/11/2008 07:31:18 p.m.

Page 53: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado. 4123 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado

52

Xatachiwin tapalajni

Lichiwinnkgoy kinttn pi mkgts nk kinkchikin xlmkgo

ktsin ti xlitxtukgoy tkglhin u kxkwkgoy lkskgtn ti

xtwilkgoy. Chu xkwnikn tljntpljni.

Mkgtum kilhtmku, ylh kgtum chik mktiyt chu n

kgstiplhm, chtum puskt kglhilh kskgt lu tln xtsi. Ylh

kilhtmku, chixku' chu xpuskt mkgxtkgkgolh kskgtkn,

ynkgolh skgnnkgoy kkiwin xmsputukgonit xkiwikn; w

puskt chu chixku' ynkgolh nk xktkuxtukn; ln chu kgotnulh

tntiy lktlnk chichi' tnukgolh nk chik; chtum kgoltsin ti

lktsu xwi kyukxilh tkglhin plhnchu ylh kwni xntltn

skgt kwnilh chu pi xlimpuntunkgoy tpljni kskgtkn.

Xatakgalhchiwin malananinMito

Wnilh nchu kgoltsin chixku:

—Wn tln n kmkgtljnn tljntpljni, lkgpuxtu

nwilhiy mintlhkgn n chuw nmlhiekgey tlhkgn

miskgt, nmujuniy’ yxux nk xpulhttn.

Lkchixkuwin lkgpuxtu kwililh xtlhkgn chu lhkuku ylh chu

kmkgni tpljni lnchu l kpixkmkglh yukxilh, pi puskt chu

chixku’ wnkgolh chu tkglhin.

Ln chiyu kxni l klhttkn lkgpuxti kwilikn tlhkgn us

n chuw kmlhiekgekn kmn ti lkskgtnku us kmujunikn

yxux nk xpulhttkn.

Ni tu xtakuwani

Tutunaku-5o(64p).indd 52 03/11/2008 07:31:28 p.m.

Page 54: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado. 4123 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado

53

Wa tumin xla luwa

Akgtum kchikin ni lu mkgt lichiwinkgoy wntu

kgspullh w tlichiwinn tchiki, ni xkglhiy tumin ni

tu xlitmkgtyy, xtitixtum ttsikst ni kskuj chixku.

Tchiki nimmkgs xtpuchiwit kuxkglhikgoy chtum

skgt tsin kgtum chilh kilhtmku chtum chixku lh

skuj, w puskt kgtskinlh pi kglhi w tu kwy.

W luw wn:

—Ni tukpuwnt, pi lkskin, kit mxkiyn kglhuw

tumin wntu ni lkgps.

Wnilh chu puskkt; lu mtlnilh, pl kglhtinlh.

W luw wnilh:

—Pi nmtlniy chli chli nkimwiy liwy ktsisni nkimxkiy

nt ni nkmujuy w tumin nktwlhy xkgstipun nt minchik.

Chnm tchiki tituxtulh xkglhi tumin, ni tln tu xlm kxni

ktsisni, w luw xtktnit xtmy puskt, xmtsikiy skgt,

mkgtum ktsisni w luw lkpstklh, mxkilh skgt kstjn w

tutsulh, w luw lkgstsinilh skgt; w skgt xtms, xtlt ni tu

kgxmtm, w tchiki minkgolh mkg tykgolh, mkgnikgolh w

luw.

Ni tu xtakuwani

Tutunaku-5o(64p).indd 53 03/11/2008 07:31:34 p.m.

Page 55: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado. 4123 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado

54

Wa kiwi litalakgpali puskat

Xwi kgtum kchikín w ltmnín xlk nk kgmplhu chuchut, wnkn pi xwi chtúm puskt lustln, kxmn ni

xchiwinn, xplkt lu ktnú xwnit, um puskt xlkgtí kskgnn kkgotnún pokgto lkgkgwsn kskglkgoy chu

wnkgoy pi lu xlkgtíy xtwiley nk xtmpín kiwi xlxkittwil lklhmn xchixit; xlhilkgpsni wnkgoy, pilu pxuwy

xní xtspit ktsisni kxní ni n skgnn ni xpxuwy.

Chilh kgtum tsisni ni tln tu llh, m tsisni lhu kkgewiwí xwnit w nchichinín lipeku xmpekumkgolh, chu un

lipeku xwi, nk kxní xtitxtumkgolh llil chulit nk m xtmpín kiwi, w tm ltmnín ukxilhkgolh xtmpín kiwi

pi xmnw m tsumt xm, tlktsuwikgolh, xkgtlekgolh, chu m tsumt, ni kglhtinlh, chtum chixkú mtswilh

xplkt n stkkunn, pix stsiy pi klhttm, mski xnin xmn niti ktsi tu xplkt nilh, w xl chun wnkgoy pi

k lu xlkgtiy xn nk xtmpin m nkiwi.

Lnt lh kilhtmku, mkgtum chu, wnkgoy pi chtúm kgws titxtulh nk itt tsisni chu k xkln mkgktsilh lu

kgewiwi tsisni n chun ún xkln ukxilhi pi m kiwi tplhj, puskt wn chu ykxni kllhmn wn, m nkgws lu

pekulh, kwnilh mkgpitsin xtkchikinin l uku wnkgolh pi xmn itt tsisni tln ukxilhkgoy m puskt wnkgolh, pi

k ykgtsu tlwnkgoy ktsiyuni k xmn lkgwsn, chu ni ti n tlktsuwi kxni txtupl n litxtunm.

Gerenarda Becerra Ramírez

Tutunaku-5o(64p).indd 54 03/11/2008 07:31:40 p.m.

Page 56: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado. 4123 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado

55

Lanit San Pedro Camocuautla

Mkgs kilhtmkú, kxní nin xtnukgoy putlw nk lktsu kchikín, kxní nin xtmknukn

mkgskgot, kxní w lkpusktn xnkgoy chkgnnkgoy nt nk lktsu puxkg, xplkt niti

xkglhiy xchuchut nk xchik; xtchun lnchiyú. W kintsí kilixkgtlhilh wntú kgspulnit kxní

xm chkgnn nk ktsú puxkg wnikn, “xlíkgskgwin chún”, nt nint lhuw xnkgoy, ni lu

mkgt wilch ktsú puxkg, lktsú l wi pukglhtwkg, nk xtijí Sn Bernrdino, ni xkstu xn,

w ki nn ksokglim.

Wn kintsí, wmpí kxl tsís tkxkgonit kxní nkgolh chkgnkgoy, nkglhin xl mnokglhukgoy

chu mkgpitsi chkgn, wmpí tim kilhtmkú, nití kichkgnlh, lu xmn xchtiykn kilkgolh.

W lhkgt ktlnkliy mskkkgolh nk xkpún chiwix chu skgt.

Nin lu kgotnuy kxní chkgnnkgolh, tsukukgolh tlwnkgoy mski ni kskknit klhkgtkn; itt tíji

xtlhwnkgonit kxní ki nn wnilh:

—Kkinkglhkglhi tsinú, km kglhpjn.

Tutunaku-5o(64p).indd 55 03/11/2008 07:31:46 p.m.

Page 57: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado. 4123 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado

56

W kintsí wililh klhkgt nk skgt. Akxní tylh kniw lklh, niti xtsiyy mpl mím, ku

xmkgtum ukxilhli chtum puskt lu lktsuw xmín. Akxní lkgchilh, w puskt kglhskininlh

xnim tíji wntú titúm lknkn nk Tepngo, xl msiynilh tíji, w puskt tsukulh tlwn; kinn

n tunkn txtuplch, kxní chu ukxilhkgolh wmpí w puskt ni k xtlwm, k xkgostily, lu pl

xm, lu kxní tsukukgolh pekunkgoy. W tiym puskt lu stlhn xtsiyy n chun xtlhkgn.

Kintsí chu kinn n lu pl tsukukgolh tlwnkgoy:

—Chmpl nkinkputsyn l wnikgolh. Xmn chinkgolh nk xchik kinn, xl tlkgchitnulh,

ch kintsí n chun tlwlh kxní lkpulhlí nk xchík, ni mskklh klhkgt.

Xlikn chun llh, w tim puskt tspittylh, w puskt k putslh nk kchikín, tilkgtlkghí

mlkch nk xchik kinn, wmpí ni mlkkinilh; n titlwlh nint xy xchik kintsí, nt titum

lklh nk tlnk puxkg. Wntí ukxilhkgolh nk kchikín, wnkgoy wmpí ni k ktiw puskt: w

tiym mchuchutn wnkgoy.

W um tkglhchiwín xlikn chun lnít nk ktsú kchikín wnikn Sn Pedro Cmocuutl,

mkgs kilhtmkú, kglhí mpl tipuxmkw kt.

Ni tu xtakuwani

Tutunaku-5o(64p).indd 56 03/11/2008 07:31:53 p.m.

Page 58: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado. 4123 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado

57

Xiwan chu xchichi kapulim

Xwi mkgtum chtum chixku xwnikn Xiwn, xwi xchik klktlng kgstinin, wnikn kchikin

kmixtln; stskujut xwnit txkw, wntu xklimwi xlimkgtkglht; w xkgli tntum chichi

xwnikn kpulim, wn ti xtltm chu xtxkwy nk tlnk kkwini; Xiwn xpxki xchichi, xikstu

xkglhi, kpulim tln xkwkw xwnit, xkxkw mpchin, xkuti, wekgni, kuyu, tuspn, kiwipxni,

twkgni, ssn, n xchip xktsu lpnit. Xiwn xnkglhin xn xkw ktsisni mski ksinlh chu

klhkknlh, xnkglhin xlimin xtxkw, lkgchunin tntum tntiy xlimin. Mkgtun xlimin xtxkw,

w xpuskt chu xkmn xpxuwkgo xlkt liwtln nwyplkgo xpuskt xmkgmklhti

xtxkw, xlkt nkxtlw, l xtlkgtinkn xwkgoy xtxpupu, xtskun, xtlkkn osu xttsili.

Xiwn xlkgti xlkxtlw kxuw xtxkw, w uym ksty limixtujunn kilhtmku; n xkxtlw

likuchun l nm xlilktlwkn lkktst, tsipnit, jiksw kujunt. Xiwn xlitmkgtkglh txkw

xkchni xliwynkgo, pokgtu xktw, lu xpxki xklimwit, chu xkglhi tnyum xchichi ti xnkglhin

xtkw. Milh kilhtmku ti'nkgol kkiwin, kxi chnkgolh, kpulim tsukulh lkputsnn, wntu

Xiwn ni xukxilh, kxni kgosli kpl tsukulh wnjnntpuli, Xiwn tsukulh tsni, tim chichi ni

kgxmtlhi l xtsnimk.

xki xchichi, xikstu

xni,

xki xchichi, xikstu

Tutunaku-5o(64p).indd 57 03/11/2008 07:31:59 p.m.

Page 59: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado. 4123 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado

58

Chu listn tun tlwn Xiwn, wt milh nk xchik; kmktsinilh xlimkgtkglht tun tln

xkgspulnit kpulim; Xiwn lh lhtty tsukulh mnixnn chtum kgolotsin ti xkglhi lkglhmn

xkglhchixit, xliwni Xiwn pi mkgnin xwnit, n chun skini litln pi ni xmkgnikgolh xkmnn.

Xiwn pikwnit kxni lkstkwnlh chun tsukulh lkpstk wtun tln xmnixnnit, xmkgtum

lkpstkp xchichi pi ni xchin. Xmkgtum tkxli ylh kkiwin lkputsti xchichi, ykni chlh nt

ni kimkgtskglh, xlkju tlnk sipi, kgxmtlhi pi xputlhm tntum tkglhin.

Wntu tlwlh Xiwn tnulh nk tlnk lhuku, kxni lkwnlh nt xwi xchichi xtchiwilinit; kxni

xuktlhi xchichi kxtum pxuwkgolh. Akxni xtxtupuntnkgo yumklhuku, xmktum tlkchuwlh,

tsiyinilh mxkgkgnit, Xiwn ni'lh lkwnlh, kxni lkwnmp, kxilh likgolotsin wnti

limxnnit. Xiwn kglhskinilh ni tl xtxtunit chu tux plkt xtlkchwnit lhuku, kgolotsin liklh

kglhtilh pi w xlm tkglhinin kkiwin.

Wnilh kgolotsin pi ni tln w tu tlwy chu liwnilh pi nilh kkmkgnilh tkglhin wnti

kglhinnkgoy, xlkt pi tkglhin nmkglhktsikgoy kxni ni chinkgoy xttkglhin. W kgolotsin

wnilh Xiwn pi n kmkgxtkg mkgtum; limkgtum kkiwin n nikgoy. Xiwn lkpstklhi

wntu kgspullh chu tsukulh liskuj pukuxtut, mnw lkpstk ni nnokglh xtiku tiyt.

Ni tu xtakuwani

Tutunaku-5o(64p).indd 58 03/11/2008 07:32:05 p.m.

Page 60: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado. 4123 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado

59

Akgstitum tchiwin Nrrción

Akgtis Tenebros

Chuln Gviots

Kstkgnn Chil

Kxiwitn Eloxochitln

Kgkgl Cprzón

Kuyunkut Luciérng

Llimkglhchiwin Cuento

Lmknit ttsokgni' Crt

Lntl litlwt Recet

Ltllinnín Amigos

Lhkgtsokgsnn Entren

Lhkgokgomtst Crbonto

Lichln Aceite

Likglhchkgxni' Trblengus

Likglhtkgsni' Adivinnz

Limkgpxuwnt Copl

Limlkwn tkglhchiwin Leyend

Putakgatakgsni'Glosario

Tutunaku-5o(64p).indd 59 03/11/2008 07:32:08 p.m.

Page 61: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado. 4123 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado

60

Listkywn tchiwin Refrn

Litlkgpsni' Descripción

Limkglitsin Chiste

Litmkgtwkg Ensyo

Litsílin Aceite

Litustlnit Instructivo

Liwnlint Índice

Liwtwk Lugr de ls ofrends

Lunxx Ros

Mkgentsis Abej

Mmkgstpinn Sumr

Ptuxkn Puente

Pumkgchokgo Brrnc

Putkgtkgsni' Glosrio

Putkgstumitni' Listdo

Sipulx Ceboll

Smll luw Bboso

Snkgnn Vuel

Stln tkgchiwin Poesí

6060

Tutunaku-5o(64p).indd 60 03/11/2008 07:32:10 p.m.

Page 62: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado. 4123 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado

61

Swyu Flojo

Tktsin Creenci

Tkglhchiwin Cuento

Tkgspulin Anécdot

Tlikglhstilitni' Rond

Tliwn xtsutsokgo Mole

Tmkun Riquez

Tntuxi Zorro

Ttlin Cnción

Xktuw tmsiyun Representción tetrl

Xlhwilw' Ltoso

Xlimlhttin ttlin Arrullo

Xmkgn kgstitum tchiwin Nrrción históric

Xtkglhchiwin mlnnin Mito

Xtlkgtsokgkin pultmt Monogrfí

Xtlkgtsokgkin tltmt Biogrfí

Xtwnlint tlimktsin Crónic

Xtsutsokgo twkt Mnzn

Tutunaku-5o(64p).indd 61 03/11/2008 07:32:12 p.m.

Page 63: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado. 4123 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado

Tutunaku-5o(64p).indd 62 03/11/2008 07:32:14 p.m.

Page 64: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado. 4123 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado

Tu klakgtaxtuyaw chu tu kinka'akgspulayan nak kinkakilhtamakukanVivencias y sucesos cercanos en lengua totonaca

Tutunkú / Totonco de Tetel de Ocmpo, Puebl5°

se imprimió por encrgo de lComisión Ncionl de Libros de Texto Grtuitos,

en los tlleres de xxxxxxxxCol. xxxxxxxx

Delegción xxxxxxxxxxC.P. xxxxx, México, D.F.,

en el mes de xxxxxx de 2008.

El tiro fue de xxxx ejemplresms sobrntes pr reposición.

Tutunaku-5o(64p).indd 63 03/11/2008 07:32:17 p.m.

Page 65: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado. 4123 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado

Tutunaku-5o(64p).indd 64 03/11/2008 07:32:17 p.m.

Page 66: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado. 4123 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totocana. Quinto Grado

2008Tutunakú, Katapakna, Kgampalhuwachuchut • Totonaco de Tetela de Ocampo, Puebla

Tu klakgtaxtuyaw chu tu kinka'akgspulayan nak kinkakilhtamakukanVivencias y sucesos cercanos en lengua totonaca

Portada-Totonaco-5o.indd 1 03/11/2008 07:24:04 p.m.