4127 vivencias y sucesos cercanos en lengua tsotsil. tercer grado

8/17/2019 4127 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tsotsil. Tercer Grado.

1/58

3º

2008Bats'i k'op, Chiapas • Tsotsil de Chiapas

Stalel xkuxlejal k’usitik chich’an pasel ta bats’i k’opVivencias y sucesos cercanos en lengua tsotsil


2/58

Bats'i k'op, Chiapas • Tsotsil de Chiapas


3º

2008


3/58

Stalel xkuxlejal k’usitik chich’an pasel ta bats’i k’op (Vivencias y sucesos cercanos en lengua tsotsil), fue elaborado por la Dirección

General de Educación Indígena, perteneciente a la Subsecretaría de Educación Básica de la Secretaría de Educación

Pública.

La agradece la participación de los responsables de educación indígena en las entidades, jefes de departamento, jefes

de zona, supervisores escolares, integrantes de mesas técnicas y de comisiones dictaminadoras; de directores, docentes y

autoridades administrativas; y, especialmente, de los padres y las madres de los niños y las niñas indígenas, a quienes va

dirigido este libro.

Secretaria de Educación Pública Josefina Vázquez Mota

Subsecretario de Educación Básica José Fernando González Sánchez

Directora General de Educación IndígenaRosalinda Morales Garza

EdiciónDirección de Apoyos Educativos

Coordinación editorialMarco Julio Linares

Guadalupe Ambriz Rivera

Cuidado de la ediciónLaura Espinosa Carsolio

Diagramación

Vicente Enrique Quezada

Texto de la presentación en españolAlejandro Torrecillas G.

Dirección de Educación Indígena del Estado de Chiapas José Lázaro Porras Paniagua

Departamento para el Fortalecimiento delas Lenguas IndígenasDiego Ruíz Sánchez

Jefatura de Zona de Supervisión 710Rafael Entzin Gómez

Coordinador del Proyecto en el Estado de ChiapasSebastián Pérez González

Apoyo del Proyecto en el Estado de Chiapas Juan Jiménez Gómez

RecopiladoresMiguel Méndez Guzmán

José Vázquez López

Reconocimiento especial al trabajo de Gerardo Vaca, quien con sus ilustraciones para portada e interiores pintó color a laspalabras de las niñas y los niños, quienes son los autores del presente libro.

: En trámitePrimera edición, 2008

Impreso en México

Distribución gratuita/ Prohibida su venta.

D.R. © Secretaría de Educación Pública, 2008

Argentina núm. 28, Centro,

06020, México, D.F.


4/58

Yalobil sk’oplal ..........................................................5

Presentación ..............................................................7

Nichimal k’op / PoesíaJkot mut .....................................................................9

Jchanvun kerem ........................................................9

Ko’olslajebal k’op ......................................................9

Li bantera ................................................................10

Yaxal vinajel ...........................................................10

Jme’tik xchi’uk k’analetik ......................................11

Sakil ka’ ...................................................................11

Smantal muk’ totil .................................................12

Nichimal k’op..........................................................13

Bats’i krixchanoe ....................................................14

K’ejimal / CanciónUni sakil ka’ ............................................................15

Jo’kot ch’o ...............................................................15

Uni vich vich ...........................................................16

Snopel ku’sija’ / Adivinanza ................................... 17

Lo’il maxil / CuentoPoy xchi’uk sibej ......................................................20

Ik’al me’t’ul .............................................................21

Uts’ alalil .................................................................22

Lo’il / NarraciónCham ta jo’ ants ....................................................23

Li unent’ule xchi’uk li unenbolome .......................24

T’ul xchi’uk ts’i’ ......................................................25

P’us xchi’uk yerva ...................................................26

Xkuxlejal bats’i krixchano .....................................27

Xkuxlejal ta balumil ...............................................28

Vinik xchi’uk muk’ta bolom ..................................29

Chonbolometik .......................................................30

Jk’ulejal vinik ..........................................................31

Jpetul ........................................................................32

T’ul xchi’uk ok’il .....................................................33

Cha’vo’ me’on vinik ..............................................34

Jun viinik sk’an-ox sk’ulejal ..................................35

Me’ chij xchi’uk ok’il ..............................................36

T’ul xchi’uk itanav .................................................37 Alux .............. .............. .............. .............. ............... ...38

Kaopilla ....................................................................39

Vinik oy jukum sbonil .............. ............... .............. .40

Jxalik ........................................................................41

Yajval uk’um ...........................................................42

Sa’obil ts’libetikÍndice


5/58

Kuxlejal / Biografía

Lo’ilal xkuxlejal ......................................................43

Lo’ilal / AnécdotaSk’anel jo’ ................................................................44

Lo’il maxil / LeyendaCh’en ta matumatsa ..............................................45

Jk’ulej mol ta Juárez ...............................................45

Jun vinik laj ta ti’el yu’un mutetik .......................46

Katu xchi’uk ts’i’ .....................................................47

Ch’uch’ xchi’uk xulem ...........................................48

Jmak ikatsno’m ka’etik xchi’uk muk’ta bolom ...49

Vo’ne lo’il / Narración históricaPas k’op jchamo’ .....................................................50

Slo’itael k’usi chich’pasel / Crónica

Kampanail jo’ .........................................................51Nikel ta soktom ta sjabilal 1975 ...........................52

Cho’mtik .................................................................53

Yalobil k’op / Glosario ..............................................54


6/58

5

Yalobil sk’oplal

Li k’ak’ale oy xojobal xk’ixnaj ti osile, k’alal mi och ak’obale xyametxchi’uk siket no’ox alak’ sbaik ta jk’eltik, ja’ jech koolsba xchi’uk

jk’optike, jecha k’ucha’al jtotik, jme’tik xhi’uk muk’totik, jmuk’ta

me’tik xchi’uk skotol jchi’iltaktik xchi’uk vu’utik, jech x-elan k’alal mi

ta jtso’mtik jk’optik stsatsum batel.

Ja’ yu’un li chkak’boxuk li livroe ts’ibabil ta jk’optik, k’ucha’al xkaltik

k’ak’al, vo’, ik’ jchi’uk jme’tik. Lie chaktal xojobal sk’ixnal, sikil xkuxet

no’ox. Li Dirección General de Educación Indígena. La smeltsan li livroe,

ja’ ti laj apasiktal ats’ibike xchi’uk achi’iltak, avajchanumtasvanej,

vinik ants tey bu nakalote, jk’ankutik ak’o xa k’opon xchi’uk achi’iltak

xchi’uk avuts-avalal; vaun ta jk’anboxuk ts’ibaik k’usitixk snaik atot

ame’ik yu’un pasoik alo’ilik ti k’usi slo’iltaik tey bu nakalote, ja’

jech chojtikin batel achi’iltak k’usitik ana’oje. Xchi’uk ti ava’mtelike

ak’bunkutik tal yu’un jpastikxa yan livro pasbil ta ak’ope, jna’tik

jujutos k’opetik ta jujun lum ta skotol mejiko, jech x-elan ta alel

k’usitik x-a yan. K’usi xkaltik k’alal, muxa yoxuk te’etik, muxa tsojuk

ch’ich’eltik mi mu’yukxa oy sbonile, skotolxa ko’ol ta k’elele, ja jech ta

k’elel mi ch’a y batel ti jk’optike, ta sjunul mejiko, sjunul balumile.

Ja’ yu’un pasbil li livroe, ep sbonil, lok’ometik xchi’uk ep lo’il a’yej ta ak’ope, xkuxetuk avo’ton ta sk’elel yaiel skotol ti ak’ope, yu’un mu

xch’a y batel sna’el sts’i’mtael, xchi’uk jbel k’op jechuk kuxuluk batel

osil xchi’uk xchanel ku’untik k’usi ta alel skotol k’opetik ta Mejikoe,

yu’un xtun ku’untik k’usitik sbonil ta jujutos xlok’ x-a yane.

Ja’ yu’un lajmeltsantik jujutos lo’il li oy ta livroe ta bats’i’ k’op, ta sk’op

jujun lum, vu’utik mejikanoutike.

Ta jk’anboxuk vokol k’oponik k’elik li uni livroe, pasbil skotol

ontonal, sk’op totil me’il vo’ne, ta slo’iltael jch’uljtotik, jna’tik batel

xchanumtasel kuts’ kalaltik ti chk’opojik ta yan k’opetik ta mejikoe,

jk’eltik mi stak’ xijlo’laj xchi’uk ch’ul k’ak’al, jchuljme’tik, jech jchantik

batel li’ ta livroe xchi’uk jchi’iltik sjunul mejiko.

Oy k’opetik muxa vai k’usi chale, sa’o ta slajebal livroe.


7/58


8/58

7

Presentación

Cómo se dice “día” en tu lengua Cómo se dice “noche” en tu idioma

No has sentido que cuando lo dices en tu propia lengua el día es másbrillante y las noches más calmadas y bonitas Esto pasa porque si loexpresas en tu propia lengua es como si tus papás y sus papás, y losabuelos de sus abuelos, y todos tus amigos lo dijeran junto contigo, yentonces es como si sus voces se juntaran con la tuya y las palabras seoyeran más fuertes y más claras…

Por eso hemos querido que tengas este libro, que está escrito con laspalabras que se usan en tu lengua para llamar “sol” al sol, “agua” al

agua, “aire” al aire y “luna” a la luna, para que esos astros brillen más,el agua refresque más y el aire sea más claro.

En la Dirección General de Educación Indígena hemos elaborado estelibro, en el que participaste tú, también tus compañeros, tus profesores,tus papás y las personas de tu comunidad; deseamos que lo leas y lodisfrutes con tus amigos y tu familia; al mismo tiempo, te invitamosa recopilar los saberes de tus ma yores, a crear tus propias narraciones, a que nos cuentes lo que haces en tu comunidad y a compartir tus sueños.

Con ese ma

teria

l nos gusta

ría

poder entrega

rte otro libro pensa

do yescrito en tu propio idioma, porque creemos que cada lengua que sehabla en cada región de México es como un color distinto, que no existeen ninguna otra lengua, para nombrar las cosas. Te imaginas que depronto ya no existiera el verde O el rojo O el azul De qué coloresserían el pasto, los árboles, la sangre, las sandías o el agua del mar

Te imaginas si de pronto no existieran los colores y todo se viera igual,

sin color ¡Pues algo así es lo que pasaría si se olvida cualquiera de laslenguas que se hablan en México y en el mundo!

Por eso hemos hecho este libro, lleno del color de los dibujos y máslleno del color de las palabras de tu lengua, para que los disfrutes yte llenes los ojos y los oídos con los matices que ha y en tu idioma; para que no se pierdan, para que no se olviden los sonidos y los colores quesabe pintar cuando alguien lo habla… En una palabra, para que siganvivos y podamos enseñarnos, unos a otros como hermanos, cómo se

dicen las cosas en cada lengua de México; porque todos necesitamossaber cuál es el azul más fresco y cuál es el azul más verdoso, y cuál elazul más caribeño.

Por eso hemos recogido muchos relatos en este librito, escritos con laspalabras de tu lengua, el idioma de tu región, que también, por ser todosmexicanos, son nuestro idioma y nuestra región.

Te invitamos a que leas y disfrutes este librito, que fue hecho con

mucho ca

riño, y está

escrito con la

s misma

s vieja

s pa

la

bra

s con la

sque tus abuelos le platicaban al sol, para que las recuerdes, y para quenos las enseñes a nosotros tus hermanos, que hablamos otras lenguasmexicanas, a ver si así también aprendemos a platicar con la luna y conel sol… Para aprender cómo se dice “libro”…, y cómo se dice “amigo”,en todas las lenguas de México.


9/58


10/58

9

Jkot mutJkot mut buk xvilet

xvil jovil xvilet no’ox

ja’to mi sta xchi’ileti ch’a yem yu’un vo’nee.

Miguel Méndez Guzmán

Majosik, Tenejapa, Chiapas

Jchanvun kerem

Li ta chajune bu

xchi’uk jun kerem

bu oy ep nichimetik

k’usi chopol te ja’ ta stuch’ike

jchi’iltak ta x-uch’intavan.



Ko’olslajebal k’op

Ch’ul muk’ta vitsetik,

vo’oxuk cha cha’bi’ik,

skotol li chonbolometike,ti tey nakalik ta te’tike.


Elambo, Zinacantán, Chiapas

Nichimal k’opPoesía


11/58

10

Li banteraToj lek li bantera

tey xvetel batel ta ik’

ja’ tey oy xch’ulele

ja’ tey oy skotol lumetik.

Bantera jvanteraotja’ tana li’i tey ta

ko’on oyot

ja’ avu’un li jk’eoje.

Juan Javier Vázquez CruzZinacantán, Chiapas

Yaxal vinajel Yaxal vinajel

k’upil vinajel

ko’olot k’ucha’al li vo’e

ko’olot k’ucha’al li kuxlejale.

Yaxal vinajelk’upil vinajel

ko’olot k’ucha’al li nichime

ko’olot k’ucha’al li jnae.

Yaxal vinajel

k’upil vinajel

nakalon ta yolon axinal

nakalon ta yolon amuk’ulil.




12/58

11

Jme’tik xchi’uk k’analetikJme’tik xchi’uk k’analetik.

ja’ ta spasik ak’obal xchi’uk x-ik’um osil

ta xk’ejin yu’un li chiletik

ta xva yik li mutetike.

Jme’tik xkevet no’ox skebalxchi’uk epal k’analetik

k’alal sakube ta xtup’ batel

yu’un skebal k’ak’ale.

Miguel Méndez GuzmánMajosik, Tenejapa, Chiapas

Sakil ka’Uni sakil ka’

lok’esun batel li’i

ik’un batel ta jlumal

ti bu li vok’e.

K’elo k’usi oy ku’unoy moltonil ak’bilun

oy ku’un oxkot tentsun

tsobolik yoxkotol.

Jkot chak’bun ya’lel xchu’

yan chak’bun stsotsil

yan no’ox toke chak’bun

bek’etal ja’ jech jujuntal.

Sebastián Pérez González

San Cristobál de las Casas, Chiapas


13/58

12

Smantal muk’ totil

Ich’o ta muk’ ti moletike,

a ti atote, ti ame’e, ti a chi’iltake,

ti avala’mtake chi’uk skotol ti

kriisxchanoetike.

A’yobo smelol ti slo’ilike, ti

ya’yejike, xchi’uk ti k’usitik snaik

ti atote, ti ame’e, muxa tuch’be

ta-be ti slo’iliktake.

Lek’no’ox nijetan xa k’opoj

tukxa val ti lek jamal k’ope

li nop k’ope ta xak jvokoltik.

Je’no’ox, sa’o xchi’uk paso ti lekilale, ta

xata sael ta tsakal xchi’uk lek chk’opojik

ta a tojol ta xata koltael ta tsakal chi’uk

jun a-vo’on xa.




14/58

13

Nichimal k’op

K’upil sba nichim

k’upil sba nichim

muil nichim

ko’ol xchi’uk lurse.

Ta sjam sba nichim

smuile x-ik’bal taleljech k’ucha’al yan nichim

stuk no’ox t’ujum sba.

Ta xkai lek

k’alal nopol xa oye

k’omk’om nichim

xkevet no’ox.

K’alal te oy ta jk’om

li t’ujumal nichime

jech k’ucha’al muil ve’il

yik’ mu xko’laj jech.




15/58

14

Bats’i krixchanoeJkuxlejaltike ja jech

k’ucha’al jun sakil nichim

k’ucha’al k’upil vinajel,

k’ucha’al xojobal k’ak’al

li ta k’upil sba balumile.

Jkuxlejaltik junto mu sna’ xlaj

k’usitik sna’ pasel li p’ijil vinike,

mu sventuk li xkuxlejal

ja’ no’ox sk’anik jutik jalije.

Tana li’e ep jteklumetik

Ta sjip batel k’usi chopole,Ja’k’anbil k’usi lek pasbil

Manchuk me tsots ta pasel.

Ja jech skotol k’ak’al

ta skotol balumil

abol sba li krixchanoetik

yu’un skolta sba ta xkuxlejal.

Xko’laj li jkuxlejaltike

nojem ta sikil ta sk’ixnal

yu’un skotol krixchanoetik

yu’un mu slajik k’ucha’al jun k’aep.


San Cristóbal de las Casas, Chiapas


16/58

15

Uni sakil ka’

Uni sakil ka’Ik’un batel ta chano’mjun

anil anil anilajan batel

taxa sta vaxaki’m sakubel.

Li kampanae ta xtij tsin tsin

ak’oxa jchankakantik

ja’ jech k’ucha’al soltarojun, ch’im, jun, ch’im, jun jun, ch’m.

Paulina Pérez Arias

Ikalumtik, Chamula, Chiapas.

K’ejimalCanción

Jo’kot ch’o

Jo’kot unen ch’ojo’kot unen ch’o

sakva yan sneik

smusmu no’ox sin’ik.

Jun, chi’m, oxi’m

chbatil ta xokon na

yu’un tey xtal jkot bolomta sti’el li ch’oetike.

Juan Javier Vázquez Cruz

Zinacantán, Chiapas


17/58

16

Uni vich vichLi uni vich vich

ta xalik vich vich

k’alal ta xvi’najik

k’alal mi oy sike.

Ta vinajel te xviteljkot mu xik

ta sa’ vich vich sti’

mu x-och tey ta sna.

Mi alak’ ta sa’ixim xchi’uk triko

ta xak’be sve’el yol

ta sakbe sk’u.

Ta yolon xik’

te patal xchi’uk yol

ta yok’omalto ta

xva yik uni vich vich.




18/58

17

Oyunta ta toyol

yoxun ta k’ak’altik

ik’un ta akubaltik.

K’usi van

Snopel ku’sija’ Adivinanza

Jo’on ajvalilunk’ak’altik xu’ sk’elik

skotol ta ak’ubaltik

muxa x-ilbanik.

K’usi van



Mu’yuk buch’u

x-alolaj yu’un

sbatel osil

ta xva y ta k’ak’altik.

K’usi van Mu xva y ta ak’ubaltikta sti’ krixchano

ta k’ak’altik xva y.

K’usi taje




19/58

18

Xp’itp’un xp’itp’un xbat

xp’itp’un xp’itp’un xtal

ta jk’an chitajin xchi’uk.

K’usi van

Volvol xchi’uk sak,

k’on ta yut

toj mu ta ve’el.

K’usi van

Maribel Segundo Sántiz

Ocosingo, Chiapas

Oy chani’m kakan mu xi xanav

ta stunesukun skotol k’ak’al

ta jkuch ve’lil.

K’usi van

Oyun ta te’ tikmauk chonbolomukun,

ta xi smilukun,

ta spasukun ta na.

K’usi van

María Morales Pérez

Champil, Huixtan, Chiapas


20/58

19

Pas bilun ta te’

ta xitun chotlejal

kajanel ikats’.

K’usi van

Mu junuk k’ak’al

skomtsanun ta ve’elskotol krixchano

chonbolom, jo’on

skuxlejalun.

K’usi taje

Mi oy buch’u

ta svok’ jnae

chi vil batel ta ora

ta jti’.

K’usi van




21/58

20

Poy xchi’uk sibej

Jkot poy te nutsbil tal yu’un jsaol te ik’ot ta stojol jsibej la sk’anbe vokol avokoluk

nak’un chi smilukun jsaoletik.

Li vinik jsibeje la jyalbe batan ta yut jna, li poy och batel ta yut na. K’alal ik’otik lijsa’oletike, k’u sjak’be li vinik. Jsibeje mi mu’yuk bu avil jkot poy, li jsibeje te istak

ch’abal xkil xchi, ja’ no’ox yu’un yak iluk ta sk’o’m ti te oy ochem ta yut nae. Li

jsa’oletik muk xai smelol li ak’bat iluk ta sk’ope ja’ no’ox la jch’un ta eal jech ibatik

li viniketike li poy k’alal iyil ti batikxa ti jsa’oletik lok’tal ta na mu’yuk bu isk’anbe

vokol li vinik jsibeje, jech te iyal li jsibej vinike k’uyu’un mu xa k’an vokol ti la

jkoltote.

Li poye te istak’ ta jk’anbot vokol ti skotoluk avo’ton chakoltavan k’usi chal ave’e,

mu ko’oluk chal ak’obe.



Lo’il maxilCuento


22/58

21

Ik’al me’t’ul

Oyla jun belta jkot me’ik’al t’ul oy chankot yalamtak, jun k’ak’al lok’ik batel ta

xanbal ba sa’ sve’elik te ik’otik ta te’tik. Le me’ik’al t’ule te iva y ta yolon te’ yanta olo’tike ochik ta xambal uni jkot t’ul te la sta jkot pepen tala sk’an sti’ ya’i te la

isnuts batel ja jech inamaj batel te k’usta jkot vakax toj xiel yu’un tey iyabta ti

sme’e te xanav batel k’usta jkot te’tikalchij ja’ no’ox jech noxtox xi’ yu’un te anilaj

batel, la jyil jun te ba snak’sba yanta ik’la me’t’ule kux yo’ton sa’ ti yole ch’abal

jkot, te x-ababetal te ik’ot ta jun na ch-avanbatel te yai ti uni t’ule lo’tal ta anil t

asta ti sme’e.




23/58

22

Uts’ alalilTi vo’nee te la oy ta o’lol te’tik oy jchop uts’ alalil ch’oetik te spaso sna ta chumante’

oy yav sve’omal te kexu, kaxlanvaj, vaj, ixim chi’uk sva yem li me’ ch’oe, ta sva yumtas

ta lo’il li yalamtake li mol ch’oe ta sk’el jun xchi’uk ta sk’opoj ta ralio, li ch’in ch’oe

mu to xaibe smelol li k’ope. Sta yorail ta va yel uni ch’oetike mole la jyalbe mantal

jnichnamtak la jkai te ta te’tik oy buch’u chopol yo’ton sk’an s-uts’inltaban mi

chalok’ik batel k’elo me aba, mi oy buch’u sk’an cha yuts’inta te xa’avan jech chavali i i i. Jun k’ak’al li uni ch’oetik lok’ik batel ta te’tik te ilok’tal jkot mukta mut sk’an

sti’ li uni ch’oe, k’alal lajxa iyale te iavan ta anil i i i te ilok’talel skotol chonbolometik

ta spojik ti uni ch’oe, yak’ bik kastiko li buch’u uts’intasvane. Tana li’e li ch’oetike la

xchinik ta alel i i i, jech noxtok li olol keremetik k’alal xchanik li letrae chanbeik ye

li ch’oe i i i, jech noxtok li jchanumtasvanej ta xchanbeik li chioe k’alal xchanik li ie

i i i, ja’ jech ta jchantik li i ta xchanbe ye ch’o.


San Cristóbal de las Casas, Chiapas.


24/58

23

Cham ta jo’ ants

Oyla jun belta jun ants lek yo’tonla nakal ta ti’ uk’um, junk’ak’al batla ta chuk’on, li antse ba slup ya’al ta balte te

nujp’ij batel ta yut jo’ te isjik’ jo’ cham-o ti antse yu’un mu

sna’ nuxe.

Li smalale te x-ok’olet komel yu’un ti cham ti yajnile, jech-uk

ti vinik sk’an xa-ox smil sba.



Lo’il Narración


25/58

24

Li unent’ule xchi’uk li unenbolome

Ta jun so’m, tey la xp’itp’un k’otel jkot unent’ul te ta yamak’il jp’ej na, tey la stasba

xchi’uk jkot unen bolom, xi la laj yalbe.

— La’ tajinkotik jlikeluk li unenbolome, muj jk’an, xila itak’av, yu’un toj ep avik’abalchkil, x-utatla, mi la atine ta xi tajin xchu’uk vo’ot.

Li unent’ule, ta xiatin xilaun, ja’no’ox ti cha jk’anbot cha’tos k’usi chapas, k’usivan

xi la ti unent’ule, ta jk’an ta xi tajinotik skotol k’ak’al xchi’uk jsa’tik yan jchi’iltik

ta tajimol.

Nayeli Itzel Vázquez López

Escuela Primaria Flavio A. Paniagua



26/58

25

T’ul xchi’uk ts’i’

Jun k’ak’al so’m no’ox lok’ cha’kot t’uletik ba sa’ sve’el ta yaxaleltik te k’osve’ik

vomol ja’to xilik lok’tal jkot mu ts’i’ li ts’i’e snuts k’usitikuk.

K’alal iyil li t’ule snutsoj ta anil, t’ule toj xiel istaik jatavik ta anil och ta ch’en li

ts’i’e sjok’ no’ox ta sk’o’m li ch’ene ja’ no’ox yu’un oy yan sti’ ti ch’ene, ja’te ilok’ik

ti t’uletik, k’ak’al ijok’ yu’un ti ts’i’e och batel ta ch’en ch’abalxa te oy ti t’uletik ja’

jech te muk xve’ ta t’ul li ts’i’e.

Manuel F. González Martínez

Petra Hernández GonzálezTzonte’huits, Chamula, Chiapas


27/58

26

P’us xchi’uk yerva

Oyla jkot p’us lok’batel la xambal ba sa’ sve’el ta ti’ uk’um xanav batel jech inamaj

mu’yuk k’usi ista bat k’ak’al yu’un.

Lub xala ta xambal te la snop ja’ lek chisut ta jna ja’ no’ox yu’un toj nom xa komen,

ja’lek li no’ox ta jsa’ vayem bu stak’ xiva y ba ochuk ta yolon ton, ja’ to xil te oy

jkot yerva k’usi cha sa’ xchi yu’un li lok’tal sa’ jve’el ch’abal ijta, chi cham ta vinal

li yervae ba sa’ mi oyto komen sve’el te la sta tal cha’jekyo’ chil li bek’et ve’anme te

kom iva yik ta yolon ton ko’ol iva yik li p’use xchi’uk ti yervae.

Cecilia Pérez Rodríguez

Francisco López Guzmán

Yabteclum, Chenalhó, Chiapas


28/58

27

Xkuxlejal bats’i krixchano

Ta stekel bats’i krixchano li stalel xkuxlejalik vinik ants ja’ yamtelanojik li tsunch’omtik, chenek’, ch’um, ts’ol, mail, vale’, itaj, ja’ sve’el kuxlejalik.

Li k’usitik xlok’ x-a yan ta balumile ja’ te kuxul-o mu’yuk bu ep xlok’ ja’ no’ox sventa

yu’un xkuxlejal k’ak’al ma’uk yu’un sventa xchonel li k’usitik xlok’ ta balumile, li

viniketike ta xbatik ta sa’ a’mtel ta yan lum osil, yu’un sa’ jutuk stak’in sventa

sk’u’ spok’ yala’m snichna’m, jech to’ox yu’un sa’el xono’m xpixol k’usitik yan

xtun yu’un ja’ jech kuxul li bats’i krixchanoe.




29/58

28

Xkuxlejal ta balumil

Jo’one li molu’mxa k’alal bik’itun to’ox, li atote la xchanumtasun ta a’mtel ja’

to’ox kich’oj vaki’m jabil taxa xi schanumtasun ta ak’in, ta kucho si’. K’alal ijta

lajune’m jabile li a’mtej xa jtuk ta spasel jcho’m jchenek’, k’alal ijk’aje la jkomtsan

jukut yu’un jve’, li yane la jchon ja jech ijta jutuk jtak’in yu’un jman jk’u’ jpok’, mi

oyto xkom ti jtak’ine la jk’ej ja’ jech Jujun jabil, ja’to k’alal li vinikaj ijsa’ yajnil oyxa

jtak’in jutuk yu’un ijman pox, kaxlan vaj, tibol, lobol y asuka yu’un slojol ti kajnile,

ja jech kuxul li krixchano ta balumile.




30/58

29

Vinik xchi’uk muk’ta bolom

Oyla jun vinik ba skuch tal si’ ta te’tik tey ta be isnup jkot muk’ta bolom, k’alal

iyile xi no’oxla k’usi ta jpas li’e la snop li vinike, ta xkak’be ek’el ta jmil, jech’uk libolome xchap xa sba yu’un ta sti’ li vinik, e mi p’it tale taj ch’am ta ek’el sjavbe sjol

ta ek’el te icham li bolome, yan li vinike toj kuxet no’ox yo’ton te la snop toj lek

jna ta kalto chkich’ batel ta jna lek chive’ xchi’uk kajnil, jech ch’a y ta yo’ton li si’e

skuch batel sve’el, k’alal ik’ot ta snae te k’u yalbe yajnile ants pano li ve’lile yu’un

lek chive’ ta kalto, li antse k’usi bek’etal li’e mi mu ta ti’el, li vinike jech la stak li

bek’et ja’ sbek’etal muk’ta bolom, ti antse mi ja’ sbek’tal muk’ta bolom sjip batel

ak’o sti’ ts’i’, li vinike muk’ xve’ ta bek’et jovil skuchoj batel.




31/58

30

ChonbolometikJun k’ak’al ti vo’nexae la jla stsomsbaik skotol chonbolometik ja’ik uch, poy, ch’o,

saben, t’ul, ba, chuch xchi’uk vet. Li tsombaile ja’ sventa yu’un sa’ik buch’u skom

ta vankilal yu’unik, li bae jo’on chikom ta vankilal, stak’ li chuche mu stak’ xkom

li’e ja’ ti yut lum snae, ak’o komuk li t’ule lek sna’ x-anilaj. Ta skotolik la jyalik

ja’ vankilal ku’untik li ch’oe ja’ sna’ lek sa’ ve’lik xich’talel keru ixim vaj lek oy ja’

vankilal ku’untik ja’ jech li vankilal chonbolometik ja’ li ch’oe.




32/58

31

Jk’ulejal vinik

Oyla jun belta jun vinik xchi’uk snichnamtak kuxet no’oxla yo’tonik ja’ yu’un ti oyep svakaxike, yalak’ike, chitomike, stuluk’ik oyla ep ti skuxlejale. Li vinik tala ts’un

epal chomtik, epal chenek’, jech la skotol jabil ti kuxet no’ox yo’tonike.

K’ot la sk’alil ti antse tsaki ta chamel, li vinike la jyik’ batel ta poxtael, li chamel toj

tsotsla mu stavik li xpoxile, tela schon skotol ti vakaxe, chitome yalak’e laj skotol ti

stak’ine mu’yukxa k’usi slajesik te k’uk’un ichopla ti yajnile, ja’ no’ox yu’un me’on

ikom ti vinike.




33/58

32

Jpetul

Ti vo’ne xae oy jun vinik ja’ sbi jpetul oy yajnil oxvo’ snich’na’mtak toj avol sba

ch’abal stak’in, te la snop batik ta pinka sjunul na ba stulik kajvel, ti antse tey la

stsakel ta chamel ja’ ti toj k’ixin ti osile, ja’ te isut tal, ti vinike ta yak’ ta poxtael

xchi’uk j-ilol ja’ no’ox yu’un mu xa xchop yu’un toj ipxa.

Li petule ba sa’ poxil ta stojol kaxlanetik ta muk’ul lum xanav ta xoraltik te ilat

yik’el batel ta kukel kuybil ta j-elek’, k’alal lok’ ta chukel bat ta sna chamenxa yajnil.




34/58

33

T’ul xchi’uk ok’ilJun belta jkot t’ul och batel ta yut mok ba stul ich sti’ toj ya ti iche. Te iyich’ batel

k’u sta jkot ok’il mi cha k’an junuk a lurse xchi ti t’ul, ak’bun xchi ti ok’ile, vaun

la jyak’be ti mu ok’ile, ta ora isti’ k’alal toj ya iyaie, t’ul laj avuts’intaun cha jti’ot

xchi ti ok’il muxa ti’un cha jk’elanbot a pelota xchi ti t’ule, yakbe ti spelotae mauk

pelota ja’ akov li ok’ile ba stij ti akove lok’tal xchanul te itiat ti ok’ile, yan ti t’ul

jalav batel ta anil.




35/58

34

Cha’vo’ me’on vinik

Oyla cha’vo’ me’on viniketik ja’ sbiik J-alux xchi’uk Jmarian stukik xala chamenxa

sme’ ja’ no’ox komen jp’ej na, li viniketike la jla xch’abe sbaik ti J-aluxe la jyich’

batel sets’, boch, semet, p’in, yan ti Jmariane yich’ batel jpech ti’na batik ta nom

osil tela luvik ta be ba skux yo’onik ta yolon te’, te la skuchik muel ta te’. Te la k’otik

cha’vo’ j-elek’ tak’in schotan sbaik ta yaxinal ti te’e, li jmariane sten yaleltal ti

sti’snae te la la smil ti jelek’etike, yaliktal ti Jmariane xchi’uk ti J-aluxe yich’ik batel

ti tak’ine, ja’jech laj svokolik ta meonal ti cha’vo’ viniketike.




36/58

35

Jun viinik sk’an-ox sk’ulejal

Oyla jun vinik nak’al xchi’uk yajnil snich’na’mtak abolsba mu’yuk lek yosil

jutuk x-amtej sts’un xchob xchenek’ oy jkot cha’kot yalak’ xchitom, k’alal mi jup

li chitome ta xchon li stojole ta sk’ejbe yu’unla sk’an stso’m epal tak’in chakbe

komel snich’na’mtake oyxa jutuk ti tak’ine, tsobenxa yu’un, ta snopilan ta jman

stelevisión kra

va

rora

yu’unla

sk’a

n xkuxetuk yo’on ti snich’na

’mta

k, ja

’ yu’un lisk’ejoj ti tak’ine.

Jun k’ak’al te jelav jun vinik sye’ ska’ man aka’ juntot tsulul no’ox lek sna’ x-ikatsil

jo’ote mu’yukxa bu chakuch asi’, avixim xchi’uk kux chakajlanbin ti bu chabate,

li vinike te la snop jech xal ja’ lek ta jman li ka’e ak’o oy jk’ejoj ep jtak’in stojol

jchitom xchi ja’ jech te la sman ti ska’e jech te ilaj ti stak’ine, te ich’a y ta yo’ton ti

sk’ulejale.

María Angélica Pérez

Chenalhó, Chiapas


37/58

36

Me’ chij xchi’uk ok’il

Oyla jun belta jkot me’chij ba sa’ sve’el, la jyalbe komel mantal yuni tse’m mu me

xa jam ti’na mi oy buch’u tale, xajak’be sbi yo’ xajam. Na’vai ti ok’ile li’ xk’elet xata

xokon na sk’an sti’utik, ja’ jech ilok’batel ti me’ chije.

Li ok’ile sk’an sti’ li unen chijetike ba stijbe sna, tak’avik li unen chijetike buch’ualot,

li ok’ile la sjel snuk’ jo’on ame’un li unen chijetike muk’ xch’un ti ja’ sme’e, te mu

sjam ti ti’nae. Jo’on ame’un xchi yan belta vai otesotal a vakan ta ti’na xchiik li

unen chijetike ja’ ti muyuk bu sak yakan li ok’ile jech te ibat x-ilin no-ox batel.

K’alal isut tal ti sme’e tey lajyalbe ti te ik’ot na’tik buch’ualuk ti muk sjamik ti

ti’nae xkuxetxa yo’on li me’chije ti mu’yuk k’usi la spasik ti yalamtake.

Amalia Pérez Méndez

Chenalhó, Chiapas


38/58

37

T’ul xchi’uk itanav

Oyla jun belta jkot t’ul tala xat yo’on yu’unla mu sna k’ucha’al ta xjelav ta jot

ti’ uk’um, ja

’to la

xil tela

xta

l jtot ita

na

v, li t’ule la

sja

k’be bu cha

ba

t ita

na

v xchitela stak’ ta jsa’ jve’el lek jo’ot cha jti’ot xchi ti itanave, jba yei ik’un jelavel ta jech

uk’um mi laje chati’un xchi ti t’ule, lek oy xchi ti itanave skuch jelavel ta spat ti t’ule

te la jyal toj chopol apat itanav xchi, k’usi la ch’abal ja’ no’ox xkal toj lek apat te

toj tu apat itanav xchi mi te xavulvune ta me jti’ot ta ora, ja’ jech jutukxa mu ista

ti’ uk’ume p’itbatel ta sti’ uk’um bat ta anil, itanave te xa ta xilin komel, yan belta

muxa jch’umbe sk’op ti t’ule xchi ti itanave.




39/58

38

Alux

Oyla jun vinik ja’ sbi J-alux mula sk’an x-a’mtej ja’ no’ox la sk’an sa’pom, Jujun k’ak’al

te bat ta te’tik sa’pom slo’, oy sme’ li me’ile ta x-ok’ tajmek yu’un ti mu x-a’mtej ti

skereme, jech no’oxtok mu sta yajnil ja’ ti toj ch’aj li kerem vinike. Li me’il ta xbat

ta

ch’ivit xchon ita

j, lobol, k’usitik ya

ntik yo’ k’ucha

’a

l xve’, jun k’a

k’a

l li J-a

luxelok’batel so’m no’ox ta te’tik inamaj k’usta jun uk’um ja’ to la xil oy cha’vo tsebetik

tey x-atinik slok’esojik sk’u’ spok’ik, li Aluxe ba snak’be ti sk’u’ spok’ ti tsebetik jechuk

te inak’sba, k’ak’al ilok’tal ti tsebetik ja’to xil ch’abalxa sk’u’ spok’, jech xtok te ilok’tal

li J-aluxe te iyal k’usi chasa’ik, te istak’ik li tsebetik ta jsa’ jk’u’ jpok’ xi, mi chak’an ta

xkik’ jbatik chakalbot bu oy ta ak’u’ apok’e, jo’one mu stak’ yu’un mak bilunxa yan li

jmuke ch’abalto makbil li mukile tey la xch’un ja’ jech ista yajnil li ch’ajil J-aluxe.




40/58

39

Kaopilla

Oy jun lum te nakajtik cha’chop oxchop uta’-alale tey la staik jun tse’m ja’ sbi

koapilla jchop vinik ants la iyik batel ta sna, ja’ no’ox yu’un ti antse toj chopol

yo’ton ta

sma

j li koa

pilla

e ta

sta

kila

n ba

tel ta

lup jo’. Jun k’a

k’a

l vok’ yu’un li k’ibeli antse iilin k’uyu’un la avok’ li k’ibe tana lie xba aluptal jo’ ta moch ja’ tome noj

avu’un li muk’ta p’ine, la jyich’ batel ep k’ak’al, ta xemana k’ot ta u.

Li koapilla te ichoti ta sti’ jo’ te lok’ li lumxa ta lup jo’ xchi yai’ tal jun angel yajval

ti jo’e, k’usi chapas koapilla la lu’mxa ta lup jo’ mi chak’ane la’ li’i ta jchiin jbatik

mu’yukxa chalup ti jo’e, li koapillae la xch’un ta ora lek oy xchi no’ox te ismey sbaik

ochel ta yut jo’, muk’um sat jo’e, xchi’uk no’ox tok la sbiin tek lum (coapilla).




41/58

40

Vinik oy jukum sbonil

Li xojo’be ja’ to’ox jun vinik t’anal mu’yuk sk’u’ toj abol sba jelav k’ak’al le isnopilan

k’ucha’al ta sta’ sk’u’ te iyil batel chauk a jna’ xa buch’u ta jk’anbe ti jk’u’e ja’

ta

jk’a

nbe li cha

uke ba

sk’opona

vokoluk k’ela

nbuna

k’u’ k’ela

vil t’a

na

lun ya

lbe tichauke.

Te istak’ tal ti chauke mu’yuk ti jk’u’e chakak’ bot bonil ja chak’u’in sbatel osil. Te

ak’bat juktos sbonil, ja’ jech pas ta xojo’m ja’ ta xal mi xtal jo’e ja’ sbiin jukum

sbonil.




42/58

41

Jxalik

Li jxalike ta jujuso’m ta xlik yu’un ta xbat ta chanjun, k’alal ta sut tal ta snae ja’

no’ox x-ech’ yuch’ smats’ xbat ta il chij, jech Jujun xmalk’ak’al xba sk’el xchij ta

stenlejtik jun malk’ak’al li jxalik och ta tajimol stsom tonetik och batel ta yut te’tik

ba smil mutetik te ich’a y yo ’ton ta mil mut, ja’ jech ch’a y k’ak’al batel muk xil li

lok’tal jkot muk’ta ok’il laj stsak batel jkot totil chij te la sti’. Li Jxalik k’alal iyil ti

sk’anxa x-ik’ube ba sk’el ti chij ja’to yil ch’abal mol totil chij la sa’ilan mukxa bu

ista jech stso’m batel yan xchije te k’ot ta sna k’uyalbe stot sme’ ti ch’a y komel ti

mol chije, ba sa’ik ja’to xile te k’ustabe snukulil sbakel lajemxa ta ti’el ta ok’il, li

xalike lek la jyich’ utel yu’un stot.

Raquel Cruz Bolom

Candelaria López López

Ya’alhichin, Chamula, Chiapas


43/58

42

Yajval uk’um

Jun vinik ta nak’al ta ti’ uk’um li vinike sk’anla sti’ ya’ choy vaun ba sa’ ta uk’umtik

ti Choye oyla ti Choye ja’ no’ox yu’un mula xlok, li vinik jeche bat k’ak’al yu’un

sk’an xala xbat ta sna ja’ tola xil lok’tal jun vinik k’on no’ox la sjol sakil vinik

tajmek, k’usi chasa’ li’i tey la stak’ ta jsa’ choy ja’ no’ox yu’un ch’abal ijta’, mi

chak’an choye ik’otal junuk kerem ta jeltik chakabot ti choye yan ti kereme ja’

sk’el choyetik li ta uk’ume. Vaun li vinik ba la yelk’antal jun kerem te a yak’ komel

ta uk’ume ta yan k’ak’al ba sa’ ti choye, toj ep ista’ batel te k’u yalbe yajnil ants

meltsano jve’eltik ep talem choy, xu’ ta jchontik yan, li vinike skotol k’ak’al xba

sa’ ti Choye yu’un xchon, li yajval uk’ume iilin ta stojol vinike, toj xchon ti choye

ma’uk xa no’ox yu’un sti’ ja’ yu’un li yajval uk’ume, mu xa ba yak’be ti choy li

vinike ilin ba slip k’aepetik ta yut ukum, li vinike ip’aj komel ta uk’um.



Kuxlejal


44/58

43

Lo’ilal xkuxlejal

Jacinto Pérez Ch’ixtot vok’ ta sjabilal 1864 ta jun paraje sbi Saklamanton slumal

jchamo. Jacinto relaven ta soltaro sargento k’otem yu’un lek xch’unej mantal, la

jyakbe a’mtel jlumaltik, ts’ak’ sjabilal te isuttal ta slumal yu’un sna’ xchapel k’op

sp’ijil vinik konts’anat ta bankilal yu’un xchiiltak bats’i krixchanotak. Toj lek yo’ton

oy k’usi ta sk’elanbe buch’u mu’yuk k’usi oy yu’une, ta sventa sk’op jtotik ta xak’

pom, xaktoj, nichim chich’ batel ta ch’ulna chak’be pale mi obixpo.

Tsots la spasik k’op xchi’uk rabasista ta tuxta, k’alal ijalav batel “capital” yu’un

“Estado”. La jyich’ milel ta chi’m xchavinik ta yual santo ta sjabilal 1914.



KuxlejalBiografía

Lo’ilal


45/58

44

Sk’anel jo’

Ta jujun lum ta jujun paraje skotol krixchanoetik ta sk’anik jo’ ta yorail varexma

k’alal mu’yuk xa xak’ jo; li krixchanoetik xba sk’anik jo’ ta vits mi ch’en. Vinik, ants

tse’m, kerem ta xbatik ta pas k’in ta vits mi ta ch’en, lie ta xich’ik batel kantela,

pom, nichim, resku’, mi pox, ta stij svobik, ama, kitara, ja ti k’usitik oy yu’unike ta

sk’anik oyuk jo’ li jabile oyuk lek xlok’ ixim, chenek’e.

Li jo’e toj jtunel yu’un ti ts’unubatike ja’ yu’un ti krixchanoetike xba spasik k’in ti

bu stak’ sk’anel ti jo’e, ja’ jech stalel skuxlej ti bats’i krixcchanoe.Sebastián Pérez González


Lo ilal Anécdota

Lo’il maxil


46/58

45

Ch’en ta matumatsa

Oyla jun ch’en te nopol ta Tuxta ja’ sbi matumatsa, li ch’ene

oyla yajval ta xjam, jun k’ak’al ta jabil xu’ xi j-och ta yut

ch’en oyla ep’ ve’lil tey ja’ no’ox yu’un mu sta xchich’tik tal

ti ve’lile.

Ta o’lol ak’ubal ta xcha’map ti sti’ ch’ene, ja’ to me ta yan

jabil ta xjam yan belta, mi mu lok’ ti krixchanoe yu’un

sjunul jabil te oy ta yut ch’en ta jujun jvevex sk’inal kuxel

xjam ti ch’ene.Sebastián Pérez González


Lo il maxilLeyenda

Jk’ulej mol ta Juárez

Slo’ilal ta Juárez ja’ to’ox muk’ta pinka yajvale ja’ sbi Julian

Méndez Jk’ulej ep svakak, stak’in, oyla jun skumpare te

xk’ot xchi’uk spas lek k’in ta xak’ tajinel vakax, jun k’ak’al

ep iyuch’ pox xyaku’mxa och batel ta yut koral ba stuska

muk’ta pinto vakax. Li mol Juliane la spejbel yakan yu’un

ti pinto vakaxe, k’alal ichope ba stsak tal ti pinto vakaxe la

jyak’be te’ sk’axbe xulum sjip ochel ta ukum. Mol Juliane

oyla svankil ichamla ja’ xa no’ox ikom sjunich’on tse’m x-

X-estela sbi, tala sk’an xik’la, jun mal k’ak’al ta oxla stsak

ti sjunich’one, li tsebe ta spoj sba te majat, te ich’a y yo’ton

ti tsebe, li mol Julian lekxa xai jato k’alal xil lok’tal ti pinto

vakaxe la sluch ti mol Julian jato-o icham ti mol Julian laj

smil yajval ti pinto vakaxe.Sebastián Pérez González



47/58

46

Jun vinik laj ta ti’el yu’un mutetik

Jun vinik ep sts’unoj xchom ajan xa ti xchobe, ep mutetik ta sch’ux li ajane, li vinike

ta x-ilin yu’un ti ep ta xlaj ta mute li yajane, jun k’al’al ba sk’el ti xchobe, ja’ to xil

epal mutetik yakal ta xk’uxik li ajane, li vinik slok’es stuk’ sk’an smil li mutetik ja’

no’ox yu’un ta ora vilik batel li mutetik, mu’yuk bu icham jkotuk, ta yan k’ak’al

yok’omal ba sk’el li xchobe ja’ no’ox jech noxtok te oyik ta sk’uxik ajan li mutetike,

li vinik nopej batel st’omes li stuk’e, te icham cha’kot oxbot ti mutetike, li yantik

vilik batel ba smakik ta be k’alal isut batel. Te oyik li mutetik smakojik ta be vinike,

lok’esbat sat k’alal ik’ot ta sna ch’abal xa sat skoj yu’un la smil ta tuk’ li mutetike,

ja’ no’ox ta sa’ sve’elik ta te’tik mu snaik mi oy yajval ti bu ave’ike, ja’ yu’un mu

stak ta milel.Sebastián Pérez González



48/58

47

Katu xchi’uk ts’i’

Ti vo’nee tato xk’opojik to’ox li chonbolometike, vaun li katue xchi’uk ts’i’e ja’to’ox

xchiil sbaik ta xambal ta ve’el xchi’uk naklej, ko’ol sa’ sve’elik, jun k’ak’al la staik

lekil bek’et, li katue laj slo’la ta k’op li ts’i’e jech la jyalbe ts’i’e li bek’et ta jk’ejtik

sventa ok’om chaej ja’ lek basao tal ton kaxlan jlo’tik, jo’one li ta jchavi li bek’ete.

Li ts’i’e la xch’un batel ba sa’ ti ton kaxlane, ja’uk ti katue och ta ve’el sti’ skotol

li bek’ete, k’alal isut tal ti ts’i’e, ch’abalxa k’usta ti katue xchi’uk bek’ete, te lilin ti

sts’i’e jech lajyal ta jsa’ ti bu bat ti katue, ba jmil k’ucha’al la slo’laun ta k’op. Ja’

yu’un li ts’i’ mi la jyil li katue ta sk’an ta sti’ muxa ja’uk xchiil sbaik k’ucha’al ti

vo’nee.Sebastián Pérez González



49/58

48

Ch’uch’ xchi’uk xulem

Jun k’ak’al te la sta sbaik jkot ch’uch’ xchi’uk xulem xchiin sbaik ta lo’il te la xchap

sbaik yu’unla xba spasik k’in ta vinajel, tala xk’ejinikla li ch’uch’e, la jyal jo’ote

chavich’ batel avom jo’one chik’ejin tey la jmala jbatik ta schikin xoraltik ta vinajel.

Ti ch’uch’e toj ts’i’ spasoj sba stik’ sba ta yut vom, tal li xuleme skuch batel li vobe

k’alal k’ot ta vinajele te sva’an komel ti svobe, ba sa’ ti ch’uch’e mu’yuk ista te isut

tal, k’alal yile te xa chotol li ch’uch’e mi la talxa, lajxa li’ xa oyuni xchi, li xulem

mu sna’ te tikiltal ta vom te skuchoj muyel ta vinajel, ja’ jech pasik ti k’ine k’ejin

mu ch’uch’e, laj ti k’ine batikxa xchi ti xuleme yan ti ch’uch’e, mu xa ba jak ochel

ta vom jech ikom ta vinajel li ch’uch’e, te la snopilan k’ucha’al xyaltal ta balumil,

te nop yu’un slip sba tal te ioch ta yut na’b ja yu’un tana li oyik ta yut jo’ ja’ no’ox

ch’in jlikel xlok’ik ta jo ’ yu’un snainoj-o.Sebastián Pérez González



50/58

49

Jmak ikatsno’m ka’etik xchi’uk muk’ta bolom

Oyla cha’vo’ vinik jmak ikatsno’m ka’etik chbatik ta jun lum tey ta be te istaik jkot

muk’ta bolom li viniketike la jyilik tey xtal ti muk’ta bolome, ti jun vinike mu ta

anil ta te’ yan ti june mu sna’ xmu ta te’, te la puch’an sba ta lum, li muk’ ta bolome

te inopejtal ta sts’el li vinike, te la jyalbe komel muxa lok’ ta xambal xchi’uk buch’u

mu sna’ xa skoltaote, ja’ jech ibat ta yut te’tik li muk’ta bolome, ti vinik luchul ta

te’e, te iyaltal k’u sk’opon ti xchiile mi lek oyot kusi la jyalbot li muk’ta bolome, la

jyalbun mu xa lok’ xchi’uk buch’u mu sna’ xa skoltot k’alal mi oy k’ope.

Cecilia Vargas Hernández

Huixtan, Chiapas

Vo’ne lo’il


51/58

50

Pas k’op jchamo’

Ta sjabilal 1867 li slumal bats’i krixchanoetik oyik ta vokol

ich’bil ta venta yu’un jkaxlanetik ta x-a’mtejik ta stojik

spatanik. Li ta jobel ja’ jun muk’la lum ti bu ta sts’om sbaik

skotolik krixchanoetik jk’opejel ta tsotsil mi tseltal xchi’uk

jkaxlanetik jech k’ucha’al jchamo’etik nopol oy ta jobel. Te

chi’m xcha’vinikal yual diciembre ta 1867, Agustina Gómez

Checheb la jla yil oxp’el ton p’ojtal ta vinagel tey ta paraje

tsajal jemel, li tsebe la stam batel ti tone, la jyich’ batel ta sna

yu’un ja’la ch’ulton ch’unbil yu’un skotol krixchano. Ta 10 de

enero 1868 Pedro Día

z Cusca

t j-a

mtel jpa

ta

n ta

cha

mo’a

spojtal ti jch’ultone ba sk’ej ta sna ta sk’ej ta kaxa ta ak’obaltik la

sk’ojilan ti kaxae la snop ja’ jun riox, ja’ sk’ak’alil tsajal jemel

k’ataj ta sna jch’ultotik yaj yabat Agustina Gómez xchi’uk

Pedro Díaz. Oxlajune’m ta yual pebrero li pale ta jchamo’e

bat ta tsajal jemel ba yich’tal ti tonetike la snop ti ja’ jech

ta xlaj ti k’ope, bu xata yabik yipal ti k’ope oyxa pasbil ta

ach’el ti jtotike te la ane’mtal ta stojol Agustina Gómez. 30

yual agosto de 1868 Pedro Díaz yak’be ya’mtel ti antse pas

ta jch’ulme’tik vaun ti tsajal jemel muk lum yu’un bats’i

viniketik jech k’ucha’al ta jobel solteroetik batik ta tsajal

jemel ba svok’ik ti ch’ulnae laj chukik ti Agustina Gómez

chi’uk Pedro Día

z ik’bil ba

tel ta

Jobel.Sebastián Pérez González


Narración histórica

Slo’itael k’usi chich’pasel


52/58

51

Kampanail jo’

Slo’ilal ta soktom k’alal iyich’ meltsanel ch’ulna ta sjabilal 1572, ba sa’ik tal

kampana k’alal ta vatemala. Kuchbiltal ta kanova ta yuk’mal krijalva mi mo’oje

kuchbil ta pek’.

K’alal bik’taj ti uk’ume k’ucha’al ojtikinbil ta abkostura toj yubulxa ti uk’ume muxa

xjelav li kanovae te ivalk’uj li kenovae p’aj komel li kampanae yal ta chak jo’ muxa

bu ilok’ yu’unik lana li’e te ta xlij ti kampana ta yut jo’. Chal li krixchanoetik ta

o’lol ak’obal yantik tala xa’yik ta xtij ta syijil u ja’ yu’un sbiinoj kampana jo’.



pCrónica


53/58

52

Nikel ta soktom ta sjabilal 1975

Oxi’m belta nikel ijalav ta alumal soktom sk’ak’alil vaki’m yual octubre (jun yual

xchan vinkil) ta jabilal ta 1975 tey valk’uj naetik ep krixchanoetik jatavik lok’el ta

snaik.

Oxi’m ora sakubal loktal ti nikele li krixchanoetik xvochlajetik no’ox yu’un xiel yan

ok’ik, jalavik batel ta Tuxta, ta jobel, ta ni’bak.

Oyla jo’bok’ na islomes, mu’yuk buch’u icham li krixchanoetike, ja’ no’ox ti naetik

ja’la yu’un ti mu’bu lek pasbile ta uni xamit pasbil ti naetike, ja’ jech ijelav ti nikel

te ta

soktome.Sebastián Pérez González



54/58

53

Cho’mtik

Jun vinik oy ep slum sts’unoj xcho’m sk’anxa ak’intael, vaun ba sa’ svinik yu’un xjak

ta ora li ya’mtel ep no’ox li svinike ta smaklintas skotol ti yaj a’mtele.

Vaun te iyalbe yajnil,ants ok’ome so’m xalik cha meltsan vok-ich yu’un chi ve’unkutik

xchi’uk jvinik xba skoltun ta ak’in yo’ ora ta jues ti ak’ine, li ants smeltsan lek vok-

ich sve’el li j-a’mtel viniketik, lek ive’ik ta vok-ich, ta yan k’ak’ale li antse ismeltsan

p’uyu’m ich, lek ive’ik li j-a’mteltike. Ta yoxibal k’ak’al so’m li laj ti a’mtele te isutik

ba

tel ch’a

ba

lxa

ti ve’lile.Sebastián Pérez González


Yalobil k’op


55/58

54

Yalobil k opGlosario

Almantalvun Carta

Ch’ipel Arrullo

Ixtolal lo’il Chiste

J-a’mtel osil vinik Campesino

Jech chalik Mito

K’ejimol Canción

Kalon Lata

Kuxlejal Biografía

Lak’lajeletik VecinosLo’il maxil Copla

Lo’il maxil Cuento

Lo’il maxil Fábula

Lo’il maxil Leyenda, creencia y mito

Lo’il Narración

Lo’ilal Anécdota

Mantal InstructivoMantalil lo’il Refrán

Mimi’ Borreguito

Nichimal k’op Poesía

Pa’io, chpamuk’tavan Espiar

Sa’obil Índice


56/58

55

Sk’oplal Monografía

Slo’iltael, k’ux-elan Descripción

Slo’itael k’usi chich’pasel Crónica

Snopel ku’si ja’ Adivinanza

Spasel Receta

Suyul Sirena

Sya ya’ Abuelita

Tsavtsav votsan Se esponja (plumas)

Unu baletik • ch-uninaj yanal te Primavera

Vo’ne lo’il Narración histórica

Xch’unel CreenciaXchanel Ensa yo

Xikit • xliklajan Acabado

Xmaklajan k’op Trabalenguas

Xpa’ije, chpaichivan Celo

X-uman, xk’un Pájaro correcaminos

Xyaket Sigue

Yak’obil ta k’elel R epresentación teatral Yech, jech Así

Yolob, t’ilumte’ Arco

Yotolal Página


57/58


Bats'i k'op, Chiapas / Tsotsil de Chiapas3°

se imprimió por encargo de laComisión Nacional de Libros de Texto Gratuitos,

en los talleres de xxxxxxxxCol. xxxxxxxx

Delegación xxxxxxxxxxC.P. xxxxx, México, D.F.,

en el mes de xxxxxx de 2008.

El tiro fue de xxxx ejemplaresmás sobrantes para reposición.


58/58

4127 vivencias y sucesos cercanos en lengua tsotsil. tercer grado

Documents