Unibertsoa eta Eguzki Sistema

Antzinako astronomia

Eredu geozentrikoa

Azalpena • Lurra unibertsoaren erdigunean finko eta mugiezin

• Lurraren inguruan: ortzia, Eguzkia, Ilargia, planetak eta izar finkoak

Ereduaren proposatzaileak

Aristoteles•2 elementu: zerua (mug zirkularra) eta lurra

• Arazoa � zergatik distantziak aldatu?

Ptolomeo•Eguzkia, Ilargia eta planetak epiziklotan mugitu

• Eragina gizartean

• Arazoa � Tycho Brahe

Eredu heliozentrikoa

Azalpena: Eguzkia unibertsoaren erdigunean

Ereduaren proposatzaileak

Aristarko Samoskoa

•Lurra eta gainerako planetak Eguzkiaren inguruan mugitu, errotazio mugimendua eginez.

• Ilargia Lurraren inguruan

Koperniko•Lurra bere ardatzearen inguruan biraka (1 egun)

• Planetak Eguzkiaren inguruan biraka

• Planetek orbita zirkularrak egin

Beste • Galileo: teleskopioa eraiki eta Artizarraren faseak behatu

Sistema Beste batzuk • Kepler: Kopernikoren eredua orbita eliptikoetara egokitu

• Newton: lege unibertsalen bilduma zehatza (grabitazio legea)

Garaiko gizartean eragina: Koperniko, Galileo, Giordano Bruno.. � herejeak

Eguzki sistema

Azalpena eta Kontzeptuak

• Eguzkiaren inguruan biraka 8 planeta. Eguzki sistema Esne Bidean (espiral formakoa).

• Eguzki sistemako gorputzak: Planeta; Planeta nanoak; Gorputz txikiak. (Ikasi ezberdintzen)

Eguzkia

• Duela 5.000 miloi urte sortutako izar ertaina

• Eguzki energia: Eguzkian gertatzen diren fusio nuklearren emaitza

• Energia espaziora askatu erradiazioz

Planetak• Barneko planeta harritsuak (lehenengo laurak)

• Kanpoko planeta gaseosoak (azkenengo laurak)

Gorputz txikiak

• Asteroideak: gorputz harritsuak. Asteroide gerrikoa Marte eta Jupiter artean.

• Meteoroideak: asteroide gerrikotik kanporatutako gorputz solidoak. Lurraren orbita ebaki.

• Kometak: harriz eta izotzez eratuak. Kuiperren gerrikotik eta Oorten lanotik datoz.

Unibertsoa eta Eguzki Sistema

Unibertsoaren jatorria

Unibertsoaren hedapena

• Unibertsoa hedatzen ar da, beraz noizbait oso bilduta, trinko egon zen, Tª altuan.

• Galaxiak urruntzen edo aldentzen den jakiteko: Doppler efektua.

Big Bang-a

• Glaxien hedapenari so eginda, duela ~10.000- 15.000 miloi urte, eztanda handibat.

• Leherketa ondoren, unibertsoa hedatzen hasi eta erradiazioaren tenperaturahoztu.

• Azalpena

• Big Bang-aren froga: zenbait elementuren ugaritasun azalduezina eta hondokoerradiazioa.

• Leherketatik 0,01’’: Tª oso altua, fotoi, elektroi eta neutrinoaketa horien antipartikulak. ~100.000 milioi K

• Leherketatik 3’’: partikulen erradiazioa. ~10.000 milioi K

• Leherketatik 3’: protoiak eta neutroiak konbinatzen hasi, H eta He nukleoak sortuz. ~1.000 milioi K.

• Leherketatik 300.000 urtez: unibertsoa erradiazioaren mende, materia ionizatuta.

• Leherketatik 300.000 urte eta gero: nukleo arinek e- aurkitueta atomoak eratu � H eta He. ~1.000 K

Sistemajatorria erradiazioa.

Elementuen genesia

• Hasierako unibertsoan H eta He sortu, energia handiegiagatik ezin zen besteelementurik sortu

• Tª hoztean, nukleoak fusionatzen ziren elementu berria sortuz

Izarren bilakaera

Sorkuntza

• Nebulosen masa kontzentratu egiten da (g erakarpenagatik)

• Barneko Tªk gora egiten du

• H-a He bihurtzen da fusio erreakzioengatik (fusio termonuklearra)

• Energia asko askatzen da

Desagertzea

•Izar txikiak (Eguzkia) erregaiak (H) agortzean hozten dira, hasieranerraldoi gorri bihurtuko dira (elementu guztiak erregai izango dira), gero hoztu eta nano zuria bihurtuko da.

• Masa gehieneko izarrek supernobak eratzen dituzte, nukleoakneutroi izarrak eratu.

• Izar oso masiboen nukleoa zulo beltz bihur daiteke (argiak ezin ihes).

Unibertsoa eta Eguzki Sistema

Lurraren jatorria

Planetesimalen teoria

• Duela 4.500 m.u. Esne Bidearen ertzean fusio erreakzio handien arteanprotoeguzki bat sortu.

• Prootoeguzkiaren inguruan gasak eta hautsak zeuden, hauek elkartu eta planetesimalak sortu zituzten.

• Talken ondorioz plantesimalen tamaina handituz joan zen.

Lurraren bilakaera

• Hasieran Tª altuaren ondorioz planeta harri urtuez osatuta zegoen.

• Denborarekin Tª jeitsi eta azala solido bihurtzen joan zen, baina sumendi jarduerarenondorioz, laba kantitate handia azaleratzen zen.

• Sumendiek gas ugari jaurti � jatorrizko atmosfera. Ur lurruna sortu zen sumendietakooxigenoa eta hidrogenoaren elkarketaz.

• Ur lurruna kondentsatzean� euria, hidrosfera sortu.

• Hidrosferan algak agertu, CO2 kontsumitu eta O2 kanporatu, gaurko atmosfera sortuz.

• P eta S uhin sismikoen jokaeran oinarritzen da, etenunetan.

• P uhinak: azkarrak eta edozein ingurunean zehar dabiltza

• S uhinak: mantsoak, ingurune solidoetan dabiltza

Metodo sismikoa

Sistema Lurra

Lurraren barne egitura

• S uhinak: mantsoak, ingurune solidoetan dabiltza

Etenuneak•Mohorovicic: Lurrazala – Mantua. ~35-70 km artean

• Gutenberg: Mantua – Nukleoa. ~2.900 km (S uhinek ez dute zeharkatzen)

• Lehman-Jeffreysen: Barne nukleoa – Kanpo nukleoa. ~4.980 kmEreduak: estatikoa (lurrazala, mantua eta nukleoa) eta dinamikoa (litosfera, astenosfera, mesosfera, endosfera)

Lurraren dinamika

• Wegenerrek proposatu zuen.

• Duela ~250 m.u. Pangea izeneko kontinente bakarra. Pantalassa ozeanoa.

• Kontinenteak banatu bitan: Laurasia eta Gondwana

• Teoria hau froga ezberdinetan oinarritzen da.

Kontinenteen jitoa

Itsas hondoaren hedapena

•Dortsal ozeanoetan plakak banatzen ari dira (rift) mantuko material urtua ateraz � arroozeanikoak handituz.

• Dortsaletan litosfera eratzen denez, plakak bultzatzen ditu subdukzio eremuak sortuz.

Plaken tektonika

• Litosfera mugitzen diren plaka litosferikotan zatituta dago (8 plaka nagusi).

• Litosfera dortsal ozeanikoetan sortu eta subdukzio eremuetan suntsitzen da.

• Eremu aktiboenak (lurrikarak, sumendiak): elkar ukitze eremuak.