1.º - 2.º semestre 2006 · boletín n.º 11 · tradicións.oantigodito éesclarecedor. ... galego...

1.º - 2.º Semestre 2006 · Boletín n.º 11

Dise que o corazón o lugar máis céntrico e interior da persoa, o segredo último das súas opcións eafectos, mentres que o brazo ou a man son a imaxe da súa actividade.

Tódalas persoas han de unificar interioridade e acción. Dúas dimensións que van xuntas. O que importanon é tanto levar a cabo unha acción determinada, senón que naza do corazón, de dentro. Aí está a fonte

e a orixe do que somos e facemos.

Precisamos, pois, entrar no noso mundo interior para ver desde qué sentimentos facemos o que facemos;é dicir, qué forza interior impulsa as nosas obras e o noso servizo desinteresado.

Hai que apostar polo que somos onde só Deus e nós, con dificultade, podemos entrar.

Ser coma o artesán das matriuskas que, sendo fiel ós ollos do corazón, escoitou desde dentro e soubosacar o mellor dun trozo de madeira.

Loche

sum

ario Páx.

1

Josefa Gómez Requejo …................ 2

José Luis Garza Silvela ………………..…..............…… 4

Miguel Sampedro López …………………………………….……..............… 6

Jaime Delgado Gómez ………………............… 10

Alba M. Álvarez Vergara………………………………….......….….. 12

Xosé Manuel Castro Castedo ……........... 13

Angela Noguerol Seoane …………………............… 14

scar López González …............ 16

José Luis Garza Silvela …………………………………..…..............… 17

Carlos Franjo Franjo …..................................................................................................18

Anielka FernándezAira ……………............…………… 20

JesúsA. FernándezAira ……………….…………..........….…. 21

Miguel Gómez Vázquez …………………………...........……..….. 22

Conchita Rodríguez Fernández ………..........…….….. 23

Miguel Gómez Vázquez ……................……………… 24

Maite Romero Boyero ……….............………. 26

Josefa Gómez Requejo ………………………...........………… 27

Boletín suscripción colaborador ……………………………………………..............……. 28

Desde dentro …………………………………………………………….................…………

AntonioArias Hermida: a vellez acumula tesouros.

Plan de voluntariado 2006 – 08 .

Actividades.

Igrexa de Santa Marta de Castroncán.

Os sequeiros.

O Plan da Normalización da Lingua Galega.

Nin vexetais nin animais: fungos .

Ordenación urbanística e protección do medio rural. O

Uns por outros...

Axestión dos residuos urbanos (I):Acolaboración dos cidadáns.

Tamén nós fomos emigrantes .

Xesús e os estranxeiros.

Experiencia pascual.

Tomando medidas coa barriga.

O Priorato: un lugar de encontro.

...con el, por el e nel descubrín o amor...

Compañeira desta terra.

Editorial

Xente

Voluntariado

Cultura e arte

Natureza

Camiños

Novas tecnoloxías

Opinión

Pastoral

Saúde

Experiencias

Colaboración

Edita:Fundación O Noso LarSan Román de Lousada27620 Samos (Lugo)

Tef.-fax: 982.18.70.04web:e-mail:

[email protected]

Director:

Consello de redación:

Miguel Gómez Vázquez

José Luis Garza SilvelaJosefa Gómez RequejoMiguel Gómez VázquezAngela Noguerol SeoaneAmparo Páramo VázquezMiguel Sampedro López

Portada e contraportada:

Depósito legal:

ISSN:

Maqueta:

Imprime:

Matilde Arrizado

LU 229-01

1579-8909

Maribel Fdez. Fdez.

Grafic-Lugo, S.L.

O Noso Lar

Estamos a vivir nunha época en que a inmediatez e a banalidade son as premisas propostas polasociedade de consumo á que estamos sometidos e que sen dúbida prevalecen sobre os valoresfundamentais do ser humano. En tódolos aspectos da vida quérese chegar ó cume da forma máis rápidaposible; algo así como o desexar percibir unha alta remuneración nun traballo sen poñer o esforzo queprecisa a preparación previa para o desenvolvemento da profesión apetecida. Esta situación, que sepode dar na realidade, só é unha das moitas que están á orde do día en calquera dos ámbitos da nosaexistencia. Parece que o importante é chegar lonxe sen perder o tempo en tomar as medidas axeitadaspara facer o camiño.

Esta realidade que implica a falta de conciencia do que é o desenvolvemento dun proceso e o seuvalor, tamén fai, como non podería ser doutra forma, que na nosa sociedade os vínculos coas persoassexan superficiais: nin se repara no que é a esencia dun mesmo, nin toman significado as relacións cosdemais.

Pero a pouco que nos paremos a pensar caemos na conta de que non hai riqueza nin podersuficientes neste mundo capaces de comprar eses valores que consideramos transcendentais; esestesouros que nunca poderán adquirirse se a persoa non é capaz de entregarse ós demais abrindo,

, un espazo de silenzo liberador que desperte o crecemento cara ó outro. Seguro que depracticar esta realidade, a convivencia resultaría máis propicia para o encontro con un mesmo e cosdemais.

No crecemento dun mesmo o máis importante a considerar é a actitude persoal. De todos ésabido que para vivir en sociedade deben respectarse as normas que regulan a convivencia entre aspersoas; pero esta realidade, que parece en principio tan sinxela, pode ser acollida con actitudesdiferentes. Para uns, o mero feito de cumprir á perfección a normativa é suficiente; trátase neste caso desuxeitos pasivos que por non saír de si, quedan autoexcluídos da historia da comunidade ó mesmotempo que deixan empobrecida a súa propia historia.

A postura contraria é a de participación; é dicir, tomar protagonismo construíndo a propia historiaindividual ó mesmo tempo que coa súa testemuña contribúe ó engrandecemento da historia colectiva.Isto último é a forma de resposta ou modo de ser e estar no mundo de hoxe desde un humanismocristián, e só é posible facela realidade establecendo unha comunión cos demais(solidariedade), sentíndose plenamente integrado na natureza e acollendo a herdanza (cultura) quenos converte en verdadeiros protagonistas da historia dos nosos pobos e transmisores das ricastradicións. O antigo dito é esclarecedor.

Cando actuamos dándonos ós demais ou baleirándonos de nós mesmos porcalquera causa xusta e limpa, estase a dar unha existencia cristiá que nos vincula coa trascendencia.Toda actividade humana levada a cabo sen afán conquistador ou crematístico, senón co impulso departicipación e desde a gratuidade e olvido de si, é unha actitude de ofrenda e servizo que está lonxe doinstinto depredador ou de servizo do ; porque moitas veces nas nosas relacións non somos capacesde encontrarnos co Outro, senón co desdobramento de nós mesmos mediante anhelos e desexos quenos fan de espello. Debemos ter en conta que o trascendente faise presente na medida en que o ésilenciado para acceder a outros estados do espírito, o que implica a

E porque sabemos con certeza que estamos no camiño de poder axudar ós demais se somoscapaces de compartir, abrirnos a nós mesmos e á realidade non por obriga senón porquenos sae a gratitude expresada en actitude de servizo, non dubidamos de que é posible humanizar asociedade.

Nesta liña, a a través dos seus proxectos e actividades xurdidos, exhorta a todos a facermos xuntos o camiño sentíndonos ben con nós mesmos e transmitindo

esa testemuña ós demais.

desde dentro

desde dentro

desde dentro

desdedentro

O que esquece as súas raíces perde a súa identidade

ego

ego

pasar de facer deixarse facer.

desde dentro

Fundación o Noso Lar

edito

rial

1

Desde dentro

O Noso Lar4

volu

ntar

iado

Xa van algúns anos que avén desenvolvendo un traballo social

tremendamente importante para o concello deSamos, e de todos é sabido e por todos érecoñecido. Non obstante os froitos que se levanrecollido non serían tales sen o traballo “nasombra” de centos de colaboradores quedurante todos estes anos levan feito un labordesinteresado a carón de quen máis o precisa,xentes anónimas que se achegan ó deLousada para facer un traballo impresionantesempre sen ningún tipo de protagonismo. Enagradecemento a todos eles a

vén de crea-lo plan de voluntariado2006-08.

Quizás a todos nos soe raro que osvoluntarios precisen un plan, pero é preciso queunha entidade como o teña porvarios motivos; principalmente dende aFundación hai que darlles unha cobertura legal atodos eles e que poidan disfrutar contranquilidade todo o que se poida ofertar dendea entidade.

O Plan de voluntariado o noso lar 2006-08 é o primeiro que desenvolve unha entidadedeste carácter na nosa Comunidade Autónomae en definitiva trátase de recoñecer a tódolosniveis ós voluntarios da Fundación. Recibiráninformación, formación, orientación e apoio parao exercicio das súas funcións; participaránactivamente na organización; serán aseguradoscontra os riscos de accidentes e enfermidadederivados directamente do exercicio daactividade; reembolsaránselles os gastos quetiveran na actividade; dispoñerán dunhaacreditación da condición de voluntario e, sobretodo, obterán o respecto e o recoñecementopolo seu labor social e a súa contribución.

Fundación o

Noso Lar

Lar

Fundación o

Noso Lar

O Noso Lar

Plan de Voluntariado2006 - 2008

O progresivo envel lecemento dapoboación de Samos é unha realidade no ruralgalego e as xentes procuran emigrar apoboacións maiores con outras ofertas que aquínon existen: as infraestruturas e os recursos sonmínimos polo que se nota un continuo desánimoxeneralizado cara ó futuro ó que lle hai queengadir a pouca autoestima e a inexistencia deactividades socio-culturais ou de lecer e tempolibre. Daquela este Plan de voluntariado apostasobre todo por implicar a todos, dar canle áparticipación neste proxecto a aqueles que seacheguen, promove-las súas actividades a favorde tódolos colectivos sen excepción, impulsa-ladifusión da acción voluntaria, pontencia-laautoestima, animar e revitaliza-los núcleos ruraisde Samos, implicar á xente nova, crear un tecidosocial con propostas de futuro, apoiar eacompañar ós voluntarios e promove-laformación humana e pedagóxica; en definitiva,queremos voluntarios conscientes de que otraballo que están a facer é importante, e asítransmitilo ás xentes do noso Concello.

Partindo de todo isto, este Plan contemplatres proxectos que denominamos cultura dasolidariedade, convivencia interxeracional e unproxecto compartido de formación integral.

O Noso Lar 5

volu

ntar

iadoCultura da Solidariedade

Convivencia interxeracional

- Xornadas abertas sobre o voluntariado.- Encontros na lareira.- O lar do voluntario: Oficina permanente

do Voluntario de O Noso Lar.- Participación en actividades externas do

voluntariado.- Biblioteca do Voluntario.

- Campamento de verán.- Obradoiros de aprendizaxe e traballo.- Viaxe-convivencia cultural.- Campamento de inverno para maiores

de 18 anos- O Nadal.

- Curso de directores de actividades detempo libre.

- Curso de monitores de actividades detempo libre.

- Xornadas de análise e reflexión sobre omundo rural.

- II Curso de Formación para voluntarios.- Curso sobre novas tecnoloxías aplicadas

ó tempo libre.- Obradoiros sobre globoflexia.- Xogos para nenos e maiores.- Expresión corporal.- Orientación natural e sendeirismo.- Curso de nutrición e cociña.

· Coa Xuventude:

· Coa Xente Maior:- Encontro-convivencia mensual.- Vacacións.- Festa de convivencia.- Obradoiro da memoria.- Obradoiro do exercicio.- Censo dos maiores do Concello de Samos.

Un proxecto compartido de formación integral.

En definitiva, todo o que pretendemosdende é que os nosos voluntariosse equiparen ó voluntariado de toda Europa eestean nas mesmas condicións, para o quetentaremos sobre todo coñecer outro tipo devoluntariado primeiro no resto de España apartir de intercambios con outras comunidades.

O Noso Lar

O futuro do noso Concello pasa por ter que colaborar uns cos outros e conseguir un tecido socialimportante e integrado para un benestar adecuado e completo que faga que as vivencias e os traballosde todos e por todos nos leven a unha mellora na nosa calidade de vida.

Se queres ser voluntario da soamente tes que chamarnos e expresa-la túa vontade de selo e colaborar en todo o posible, non importa onde vivas; e se queres ve-lo Plan devoluntariado 2006-08 solicítao ou podes descargalo da web

Fundación O Noso Lar

Jose Luis Gorza Silvela

.www.onosolar.org

Encontro - Convivencia cos maiores 2001

Curso de monitores 2007

O Noso Lar6

volu

ntar

iado

Algunhas das actividades que vimos facendona sonunha proba máis de que algo se moveno rural, cada vez son máis os mozose mozas que se achegan a nós pararealizar unha serie de actividades ecolaborar connosco. Xa somos unhachea de voluntarios que traballamos porunha Conv i venc ia In te rxerac iona l ,pero queremos ser máis, queremos que


ti te animes tamén a ser voluntario.Renovamos esta sección de Actividadesfacendo un breve comentario das mesmasasí como recabando a opinión dalgúns dosseus participantes. Unha nova andaina queagardamos sexa máis atractiva e máisdinámica; se queredes facer calquerac o m e n t a r i o m a n d á d e n o l o q u epublicaremos sen ningún tipo de problema.Xa vedes, comentarios breves, que ásveces din moito máis.

Actividades

Obradoiro de cestería 2007

Bailando na festa dos maiores 2006Vacacións - convivencia dos maiores 2007

O Noso Lar 7

volu

ntar

iado

Pois xa é todo un clásico isto dacoñecida como a Festa dosMaiores en Samos, ou se oqueremos dicir doutro xeito aConvivencia Interxeracional,porque en definitiva si que é iso e éo seu principio básico; novos evellos de Samos reunidos nun lugarfísico concreto para pasar un díaagradable ó máis puro estilo dasfestas tradicionais galegas:misa, xantar, baile, música,… nonse pode pedir máis.

festa dos maiores

Este ano o entroido de O Noso Lar foitotalmente diferente. Un pouco cansos dafórmula da comparsa e da gran carroza,decidimos irnos a Campos, ó novo centrosocial da Fundación e facer alí unha festa,que nós chamamos “a pitufada”porque iamos de pitufos. Alícompart imos coasxentes de Lóuzarau n h a f e s t ao r i x i n a l ed i v e r t i d a ;pero taménf o m o s áfesta deLoseiro, xac o nr a i g a m en i s t o d oentroido, ungrupo unido decorenta pitufosque eran unha grandefamilia.“O entroido este ano serviume paraabrir unha nova porta e respirar airefresco; contaxiarme dos risos, dasbromas, esquecerme un pouco da rutina,sorprenderme coa xente que non coñecía e

conspirar con todos para facer algo especial edistinto. Sobre todo serviume para sentirmeacollida e querida.”

“Este entroido para a miñaopinión foi o mellor; canta

menos xente mellor sep a s a , e m e l l o r

c o n e x i ó n h a ientre todos.

Chamoume aatención oben que op a s o ut o d a axente quenunca fora

connosco eo bo rollo

que había enxeral: máis vale

poucos e bos quemoitos e ruíns... Foi o

mellor grupo que se podíater feito. ¡Oxalá se repita!.

(Soraya de Suñide)

( Ana de Vigo do Real)

entroidoFesta dos maiores 2007

O Noso Lar8

volu

ntar

iado

· curso de monitores de tempo libreE xa levan dende novembro uns 21 rapaces

do noso Concello, case que todos formándoseno IV Curso de Monitores de Actividades deTempo Libre daimpartido pola Escola de Tempo Libre AnaMogas de Rianxo. Debemos de entender que ovoluntario ten que estar formado para poderdesenvolver o seu traballo e así reunimos ungrupo de mozos para que poidan tercoñecemento en materias diversas para aatención do seu labor voluntario na Fundación.

“Estame a parecer proveitoso e estouaprendendo moito nel tanto en teoría como napráctica, agardo del saber resolver oshipotéticos problemas que poidan surxir nuncampamento ou actividade de tempo libre ea m p l i a r o s m e u s c o ñ e c e m e n t o s eactividades…”

“Nun curso de monitores como este esperoaprender sobre todo a tratar con outras xentesde diferentes idades e dende un punto de vistamáis profesional; coñecer xente, relacionarmecon outra xente, ter novas experiencias e novosamigos. Paréceme moi ben facer este tipo decursos porque son algo diferente, moi diferentedo que estamos acostumados os novos hoxe endía…”


(Carlos de Lugo)

(Rosa de Vigo do Real)

· campamento de verán de cangasCos rapaces fomos outro ano máis para

Cangas de campamento de verán, praia, xogos, emoita diversión para uns rapaces que poden ver edisfrutar a praia e unha vila de porto unha vez óano con outros rapaces. Un abano de idades quese complementan moi ben, dende logo grazas ótraballo da directora e dos monitores; toda unhaseguridade á hora de programar unhaactividade.

“Eu fun este ano como director en prácticas edende logo que a experiencia foi moi gratificante,víase un clima de traballo compartido, nonxerarquizado que se notaba nas dinámicas, ondeos monitores estaban totalmente integrados eapreciaban moi ben os rapaces; debido ádiversidade de idades destes cativos víase taménque os maiores sermpre estaban ó carón dospequechiños. Persoalmente é un labor moidistinto e por suposto con moitas ganas derepetir…”

“Como monitora xa dende hai uns anos teñoque dicir que o Campamento de Cangas, comotoda a Fundación, é un lugar especial onde teacollen sempre sen pegas, eu síntome querida tale como son e se tes un fallo sempre che dan outraboa oportunidade porque dos erros taménaprendemos moito. Resaltaría a convivenciapositiva do día a día cos rapaces, e cosmonitores.”

(Ramón de Lousada)

(Paula de Lugo)

Campamento - Cangas 2006

O Noso Lar 9

volu

ntar

iado

· campamento

· curso de teatro

sinte galiza

Un equipo de Directores e Monitoresformados na Fundación O Noso Lar, a través daempresa VIDA LÁCTEA, S.L. participaron esteano no Campamento de verán SINTE GALIZA daXunta de Galicia. Un campamento totalmenteexperimental que trataba de achegar atradición a 50 rapaces procedentes de toda acomunidade autónoma.

“Destacaría o interese que prestaron osrapaces por aprender os costumes, historia eforma de facer as cousas dos nosos ancestros.O que vai favorecer a súa propia formación e odesenrolo da Galiza do futuro sen olvidar opasado. Dende o máis persoal teño asatisfacción de facer as cousas ben e porsuposto todos quedamos moi contentos ( cospequenos e sobre todo co grupo de monitores epersoal do complexo da Devesa en Ribadeo)…”

“ Ó principio tiñamos moito medo de nonestar á altura das circunstancias, esa foi arealidade, pero como director do campamentocumpriuse con creces o obxectivo: eran nenosmoi cativos e non sabiamos que respostahabería á hora de poñerlles diante actividadescomo liño, cestería, ou baile tradicional…Persoalmente opino que é unha experiencia quetodos deberiamos ter nas nosas vidas, xa noncomo monitores senón como a dos rapaces…”

Xa hai uns meses que un grupo devoluntarios e monitores da Fundación veñenreuníndose unha vez ó mes para, baixo a batutadunha actriz de teatro, aprender diversastécnicas co fin de poder facer labor teatral, unrecurso moi usado nas actividades de lecer etempo libre. O resultado final cara ó ano quevén será dende logo a montaxe dunha obrateatal, ¡quen sabe!, ó mellor ata van de xirainternacional.

(Miguel de Francos)

(José Luís de Samos).

“A idea paréceme moi boa, porque somos xenteque nos gusta facer teatro e estásenos a daroportunidade. A profe tamén moi ben eagardamos facer unha representación enbreve, e dende logo que non quede aí a cousa,queremos que continúe como sexa”

“Para min é unha moi boa experiencia, é algodiferente, vas cun plantexamento de ter quememorizar textos e textos, como no teatrotradicional, pero logo levas unha sorpresaporque fas cousas moi diversas de diferentestécnicas teatrais, e tocas moitos campos, comoa expresión corporal, a risoterapia ou o mimo,por citar algúns...”

Unha das actividades máis satisfactoriaspara esta entidade é o encontro mensual quetemos cos maiores do noso Concello. Estaconvivencia por un día -normalmente endomingo- ten moita miga, xa que, como vemos,os maiores seguen sendo unha sopresa diaria.Hai que vivir estes encontros, e dende logo haique participar moi activamente, ¡non quedaoutra!, xa que os monitores non deixan á xenteestar un minuto parada.

“Estes son momentos nos que se compartemesa, momentos distendidos onde un ten queaprender cousas dos nosos maiores. Momentosde encontro con eles e con un mesmo que nosfan pensar na experiencia que teñen nun sentirda vida; todo baixo un clima totalmente familiarde harmonía e de ledicia…”.

- Curso de Manipulador de Alimentos.- Curso de Xogos.- Curso de Xoiería.- Curso de Postais e Tarxetas-Traballos con

papel.- British-Lareira.

(Alba de Sarria)

(Mónica de Santiago da Veiga).

(Jorge de Lousada).

· convivencia cos maiores

INFÓRMATE E PARTICIPA

· actividades en preparación:

O Noso Lar10

cultu

rae

arte Igrexa de Santa María de Castroncán

· Xeralidades

Débese empezar dicindo que,segundo me informou Don Manuel LópezSánchez, recollendo a tradición familiar, aigrexa primitiva achábase no lugar deVílachá.

Esta actual, segundo o devanditoseñor, foi unha capela á que se lle engadiu,polo lado norte, unha especie de novanave. Feito este que está consignado nunhalatina inscrición gravada sobre unha pedrado exterior da parte engadida do muro dafachada. Este é o seu texto:

Traducida, di así: Esta obra, sendo Rector(Cura) o Sr. D. José Martínez foi feita o anode 1795.Tamén, sen dúbida, engadíuselle entón á

hoc opus rectore d. d.iosepho martinez factum

fuit anno de 1795

Tamén sen dúbida engadíuselle entón a novanave. Unha nova cabeceira para facer depresbiterio. É este da mesma anchura da moiampliada nave, composta de todo o espazo daprimitiva capela máis o devandito espazoengadido. Non existe arco triunfal e só definen opresbiterio unha pilastra por cada lado. Pilastrasfeitas de pequenas pedras pizarrosas e que ninsequera alcanzan a cima de ambos muroslaterais, aos que ambas pilastras se adosan.Tralo muro testeiro do presbiterio construíuseunha sacristía. É de proporcións máis reducidasna súa anchura e a ela accédese por unha única esinxela porta aberta, segundo se mira, áesquerda do devandito muro testeiro dopresbiterio.

Hai que concluír que esta igrexa, coadevandita reforma, resulta totalmente atípica.A nave cóbrese a dúas augas, rematando na

cabeceira cunha terceira vertente de formatriangular. Toda a armazón do teito resulta taménmoi atípica. Móntase sobre unha xa moi longatrabe transversal asentada cara á partedianteira, máis outra composta de dous tramosque corren ao longo de todo o centro da igrexa.

Ambos tramos apóianse por un extremo,un deles no interior do muro de fachada e nomuro testeiro o outro, servíndolles de apoio aosdous no seu punto de unión unha alta e delgadacolumna de madeira. Está esta coroada por unben traballado capitel e álzase sobre un pétreotronco de pirámide, pero de oito lados, cunhaaltura de algo máis dun metro.O conxunto da armazón resulta tan abigarradaque é difícil describila.

Desde fóra o que resulta máiscontrastante é a fachada. A súa porta, pola obraengadida, quedou descentrada, como tamén aespadana, que, como a porta, seguen ocupandoo mesmo eixe central da primitiva capela.Tanto esta porta como a aberta no muro sur da

· Aspecto exterior da fachada

O Noso Lar 11

nave, son practicamente xemelgas na súaestrutura. Ambas rematan en arco de mediopunto, apoiado directamente sobre asxambas sen impostas intermedias.Acusan as dúas, dentro da súa sinxeleza,unha etapa aínda renacentista, quizais daprimeira metade do século XVII. Data estaque tivo que ser a da construción dadevandita capela.É moi probable que a orixinal espadana

fose máis pequena e dunha soa campá.Seguramente ao ampliarse a fachada en1795 déuselle este maior corpo, para dúascampás. Quizais resulte máis harmónico cototal da nova fachada, pero tamén menosproporcionada co que é a primitiva.

Todo o mobiliario da igrexa é doestilo que chamamos neogótico. Estilo quese inicia xa nos últimos anos do 1800 e quese prolonga en case toda a metade doseguinte século XX.Resalta o retábulo maior, sendo de inferiorcategoría os dous do lateral norte da nave.Nese mesmo lateral consérvanse tamén undos púlpitos e dous confesionarios.Todoeste mobiliario, non só é do mesmo estilosenón tamén do mesmo artista. Así oconfirma un cartel pendurado no muro,xunto ao retábulo maior. Alí están escritosestes datos precisos:

"Amador López Vizcaíno, construtor,de altares, retábulos, oratorios,andas,confesionarios, púlpitos, etc., etc. fixoesta obra no ano de 1913, sendo curaD.José Díaz Vázquez.Loureiro, 28 de Agosto."

Son estas dúas importantes imaxesas de Santa Apolonia e Santa Marta, patroaesta da igrexa e da parroquia. Ambas teñende alto uns 75 centímetros e acusan xa unnítido barroco que podería situarse, comomáis probable, cara ao final do ano 1600,ou do principio xa do século XVIII.

· O mobiliario

Dúas importantes imaxes

· Santa Apolonia

Segundo Juan Ferrando Roig (enIconografía de los Santos, Barcelona, 1950; páx.48), trátase dunha virxe mártír de Alexandría, xamaior e martirizada no ano 249. Adoitarepresentarse, con todo, como rapaza con longatúnica romana e manto. Os seus atributos son apalma do martirio e unhas tenaces que adoitasuxeitar unha moa. Fan alusión ao martirio no que llearrincaron as moas, queimándoa logo viva. Ás vecesas tenaces e moas aparecen nunha bandeixa, outamén se lle representa xunto a unha fogueira.

· Santa Marta

Trátase aquí da irmá de María (Lc. X, 3842) e de Lázaro, a quen resucitou Cristo (Xn. XI,17 44). Segundo o mesmo libro de Ferrando Roig(páx 192), dous son os seus especiais atributos eque tamén aquí aparecen. É un o dun ferodragón. Segundo a Lenda Áurea, reduciuno cosinal da cruz, levándoo logo mansamente co seucinxidor facendo de ramal, para que o pobo sedesfixese del.

O segundo atributo é o dunha bolsiña.Recorda a súa función de ama de casa. Adoitalevala, xunto cunha chave, colgada da cintura.Aquí móstraa ao público nunha das súas mans.

Jaime Delgado GómezDelegado Diocesano de Arte Sacra e Patrimonio

cultu

rae

arte

Santa MartaSanta Apolonia

O Noso Lar12

cultu

rae

arte Os sequeiros

San Xoán

Alba M. Álvarez Vergara

Interior dun sequeiro

Parada (Samos) Exterior dun sequeiro

O Noso Lar 13

cultu

rae

arteO Plan Xeral de Normalización da Lingua Galega:

Unha ferramenta para darlle prestixio á nosa lingua

O Plan xeral de normalización da linguagalega é un documento de máis de duascentaspáxinas que foi aprobado polo parlamento galego,por unanimidade de todos os deputados, o 21 desetembro de 2004. A dirección e redacción domesmo foi encomendada a unha comisión técnicaformada por catro especialistas, pero na súaelaboración participaron directa ou indirectamentemáis de setenta persoas representativas dosd i v e r s o s á m b i t o s s o c i a i s d e G a l i c i a .

Os obxectivos xerais do Plan son:Garantir a posibilidade de vivir en galego a quen

así queira, sabendo que conta co amparo da lei e dasinstitucións.

Lograr para a lingua galega máis funcións sociais emáis espazos de uso.

Introducir na sociedade a oferta positiva deatender o cidadán ou o cliente en galego como normade cortesía dun novo espírito de convivencia lingüística

Promover unha visión afable, moderna e útil dalingua galega que acabe cos prexuízos, que reforce asúa estima e que aumente a súa demanda.

Dotar o galego dos recursos lingüísticos e técnicosnecesarios que o capaciten para desenvolver a vidamoderna.

a)

b)

c)

d)

e)

Para cumprir estes obxectivos, creáronse oitogrupos de traballo que foron os responsables daproposta de obxectivos específicos e de medidaspara cada un dos correspondentes sectores. Estesdividíronse en sectores transversais e sectoresverticais. Os primeiros tentan actuar en todos osoutros sectores e divídense en dereitos lingüísticos(unha sección que pretende conseguir que todoscoñezamos de forma efectiva o noso dereito aexpresármonos e a sermos atendidos no nosoidioma), novas tecnoloxías (que busca unha oferta derecursos informáticos en galego e potenciar a súapresenza en Internet e nas novas técnicas dainformación e da comunicación) e implementación docorpus (que procura poñer ó alcance dos sectoresprofesionais os medios didácticos suficientes paraunha completa capacitación lingüística).

Entre os sectores verticais temos:A administración que pretende o obxectivo

de incrementar o uso da lingua galega en todas asadministracións asegurando a atención aos cidadánsen galego.

O sector da educación, familia e mocidadeque quere fomentar a transmisión da lingua galegano ámbito familiar e salientar os valores funcionais,identitarios e diferenciais da lingua galega namocidade.

O grupo dos medios de comunicación e asindustrias culturais que busca aumentar a presenzada lingua galega nos medios de comunicación demasas, no sector audiovisual e na publicidade.

A sección da economía que persegue crearconciencia de que o uso do galego pode favorecer asrelacións laborais, comerciais e bancarias e estimularentre os consumidores o hábito de usaren ereclamaren a atención comercial en galego.

A sanidade que procura potenciar oemprego da lingua galega nesta área e asegurar queningún cidadán se sinta discriminado por utilizar ogalego nas súas relacións coas institucións sanitarias.

A sociedade que aspira a cumprir osseguintes obxectivos:

a) Estimular a galeguización do mundo dodeporte e do ocio, así como da súa proxecciónmediática e publicitaria.b) Promover unha oferta grande ediversificada de produtos lúdicos en galegoque combinen o entretemento coa promocióndos valores humanísticos.c) Incorporar a poboación inmigrante á linguapropia de Galicia, asegurándolle unhaformación accesible, atractiva, gratuíta e decalidade.d) Potenciar o emprego da lingua galega nasáreas relixiosa e de acción social.

A proxección exterior da lingua,promovendo o galego nas comunidades de fóra deGalicia nas que ten uso e pervivencia e apoiando asaccións dos emigrantes e desprazados dirixidas aconservar o uso da lingua e a manter a conexión coarealidade cultural de Galicia.

En definitiva, todos estes obxectivos e asmedidas complementarias que os acompañandeberán poñerse en práctica e será daquela candopoderemos xulgar se o Plan foi efectivo ou non.

1.-

2.-

3.-

4.-

5.-

6.-

7.-

Xosé Manuel Castro CastedoProfesor Lingua Galega no I.E.S. Ánxel Fole

O Noso Lar14

natu

reza

A ninguén pasan desapecibidos os cambios queexperimenta a paisaxe vexetal nas diferentesestacións do ano; á frondosidade das árbores noveran, sucédelle un outono onde os caducifoliosagasállannos cunha impresionante gama de coresantes de quedar espidos durante o inverno, paralogo, na primaveira, ataviarse de novo epaulatinamente de follas ata completar o cicloanual. Estas grandes variacións que podemosobservar a gran escala na natureza, danse taménnoutros seres vivos que non por ser máis pequenosson menos importantes no conxunto da biosfera.Estoume a referir neste caso ós fungos,acompañantes nosos na vida diaria durante todo oano e máis patentes no outono por ofrecernos,algúns deles, os cogomelos.

Pero… ¿qué son os fungos? Podemos dicir, ensíntesi, que os fungos son un grupo de organismosque se alimentan a expensas de materia orgánicacomo os animais (non teñen clorofila como asprantas) pero na súa reproducción forman esporas(células especializadas en dar novos individuos)como moitos vexetais que englobamos no mundodas criptógamas. Destes curiosos seres vivos trataa Micoloxía (do grego mikes = cogomelo + logos =discurso) ainda que por tradición, siguen incluidosna actualidade nos estudios de Botánica.

Das máis de cen mil especies de fungoscoñecidos hainos tan distintos polos caracteresquímicos, de reproducción e alimentación, quecientíficamente fanse diferentes grupos; peroatendendo ó seu modo de vida dícese que son

os que viven a expensas de materiaorgánica morta, como por ex. o moho do pan, aslevaduras ou moitos dos que forman cogomelosque encontramos polo campo.

os que se nutren a expensas de seresvivos producíndolles enfermidades; eos que viven asociados con outros organismos vivosen mutuo beneficio como acontece nos liques (verartigo do número anterior desta revista) ou nasmicorrizas, onde se asocian con raíces de plantasvasculares (a cantarela cos carballos, pinos, etc; aamanita dos césares cos castiñeiros …) de aí queos micófagos ou consumidores de cogomelossaiban moi ben onde facelas recolleitas.

A morfoloxía dos fungos é variada. O seu“corpo” pode ser unha simple célula de poucosmicrómetros de diámetro como as levaduras quecoñecemos polo seu efecto de fermentación, ou na

saprobios

Parásitossimbiontes

maioría dos casos son fiamentos (hifas) de 3-10micrómetros de grosor e paredes ríxidas,transportadoras das sustancias nutritivas tomadasdo exterior e que no seu conxunto forman o

E como tódolos seres vivos os fungos tamén sereproducen. As diferentes estratexias que utilizan(asexuais ou sexuais) para perpetuarse, conducen áproducción de milleiros de esporas que aseguran asúa supervivencia dispersándose por diferentesmecanismos: vento (o máis xeral), insectos ou os queviven baixo terra, como as trufas, polos excrementosdos animais que as comen.

Ademáis dos fungos terrestres (os máiscoñecidos) hainos tamén acuáticos. En tódolos casosa auga (humidade), alimento dispoñible,temperatura, pH e luz, son os factores prioritariospara o seu crecemento. Aínda que algúns viven a50ºC ou sobre alimentos conxelados, a maior partedanse entre 25-30ºC con valores de pH entre 5,5-5,7.

As estacións desfavorables pásannas en formade esporas de resistencia, esclerocios (micelioendurecido como o cornizó do centeo, foto 1), etc.

Como os micelios son moi semellantes entre si, osfungos identificanse por caracteres macroscópicos emicroscópicos que nos ofrecen as frutificacións, que éonde estes organismos mostran unha fascinanteimaxinación creativa. Pero só nos máis evolucionadosas células formadoras de esporas reúnenseformando unha capa ou que ó quedarprotexida por falsos tecidos de hifas que axudan nadiseminación das esporas, forman carpóforos oucogomelos.

micelio.

himenio,

Nin vexetais nin animais: Fungos

micelio

espora (4)

basidio

himenio

micelio

espora (4)

basidio

micelio

espora (4)esporas (+,-)esporas (+,-)esporas (+,-)esporas (+,-)

micelio

espora (4)

basidio

himenio

Fig.1.Ciclo dun cogomelo típico (Adaptado de E. Strasburger, 2004)

O Noso Lar 15

natu

reza

Os cogomelos macroscópicos máis comúns son osque despois dun proceso sexual forman as esporas naparte exterior dunhas células especiais (basidios); sonos (fig. 1). Menos numerosos son osque forman as esporas no interior de células, ascos (dogrego ascós = odre) e que reciben o nome de

A recolleita de cogomelos con fins culinarios(algúns de excelente aroma e sabor aínda que sinvalor nutritivo) está cada vez máis extendida.

Basidiomycetes

Ascomycetes.

Neste caso aconséllase extremalas precaucions;hai que ter en conta que algúns cambian de aspectoou pasan, sen apreciación externa, de sercomestibles a tóxicos según o estado do seumetabolismo ou, simplemente, pódense confundirinocuos con velenosos (moitos caracteres sonmicroscópicos) por presentar similar apariencia.Comestibles, por citar algúns, son por ex.

(amanita dos césares, o cogomelo máisapreciado), a cantarela

, o latouzoo bolouro , a

matacandelas … Peroó lado dos suculentos na mesa hainos tóxicos quecausan graves enfermidades neurolóxicas, nofígado, no sistema cardiovascular, no aparatodixestivo ou producen alucinacións e incluso,nalgúns casos, por pequena que sexa a dosisinxerida conducen á morte. Neste sentido, a cicutaverde foto 2) o cogomelomáis perigoso coñecido, volveu a ser protagonistada prensa deste outono pola intoxicación que sufriuó consumilo unha muller da nosa terra á que lletiveron que facer un transplante de fígado parasalvarlle a vida.

E si diciamos ó principo que os fungosacompáñanos na vida cotiá é porque interveñen enmoitos procesos comúns: Son os mohos queparticipan na descomposición da materia orgánica(alimentos, coiros, tecidos…) e os que causan amaior parte das enfermidades coñecidas nasplantas (mildeu e oidio da vide, caries do millo,podredumbre da pataca, cornizó do centeo...) emoitas nos animais, incluido o home (tiñas,dermatitis, asperxilosis…) Tamén son importantespola súa utilización en moitos procesos industriais:fermentacións (pan, viño, cervexa..), na elaboraciónde queixos (camemberg e roquefort) ós que llesdan o seu peculiar sabor; na producción comercialde ácidos orgánicos e tamén en medicina pola súaproducción de antibióticos, principalmente dapenicilina e doutros principios activos (o cornizó docenteo utilízase como dilatador do cuello do útero...)sin esquecer a enorme importancia destespeculiares organismos en investigacións derelevancia nos campos da citoloxía e xenética.

Amanitacesarea

(Cantharelluscibarius) (Lactarius deliciosus, L.sanguifluus), (Boletus edulis)

(Macrolepiota procera)

(Amanita phalloides,

Ángela Noguerol SeoaneUniversidade da Coruña. Área de Botánica

Foto 2. Cicuta verde (Amanita phaloides)

Foto 1. Cornizó do centeo (Claviceps purpurea)

O Noso Lar16

natu

reza Ordenación urbanística e protección do medio rural

Tódolos días estamos a ver, tanto nos xornais coma na televisión, os casos de corrupción urbanística que saen á luz.O problema é moito máis serio do que parece.¿Para que se fan leis sobre o solo e o medio rural, se logo os alcaldes deixan edificar en calquera sitio?¡ Así non fixemos nada!.

A Lei de ordenación urbanística e protección do medio rural (9/2002) redactouse coa intención de mellorar adistribución das construcións dentro dos núcleos rurais e mellorar a xestión e protección do medio rural e todo o que o rodea.Nas seguintes liñas imos ver algún dos puntos máis importantes desta lei.

A Licenza Urbanística ten a finalidade de comprobar que a actividade a realizar se axusta a lei. Os pasos a seguir para a obtención daantedita Licenza son os seguintes:

1º Presentar no Concello:Solicitude de LicenzaProxecto técnicoMemoria urbanística que xustifique a adaptación da actividade ó contorno

2º Unha vez presentado, o Concello ten un prazo de 3 meses para conceder ou denegala Licenza.

1º Presentar no Concello:Solicitude de LicenzaProxecto técnicoAcreditación da superficie e a titularidade da parcelaReportaxe fotográfica do contorno

2º O Concello someterá o expediente a información pública por un prazo de 20 días ( publicándoo no taboleiro do Concello e na prensa).3º Pasado ese prazo o Concello remitirá á Consellería o expediente completo xunto coas alegacións presentadas e un informe técnico municipal.4º O Director de Urbanismo ten un prazo de 3 meses para conceder ou denegar a autorización solicitada.

Procedemento para a obtención de licenza urbanística

# Cando a actividade non precisa autorización da Consellería de Política Territorial

# Cando a actividade precisa autorización da Consellería de Política Territorial

�

�

�

�

�

�

�

CATEGORÍAS DO SOLO RÚSTICO

Dependendo das súas características os solos rústicos poden ser:# solos rústicos de protección ordinaria# solos rústicos especialmente protexidosEstes últimos son solos que debemos protexer ante impactos urbanísticos, poisposúen distintos valores que temos que coidar. Dentro destes solos especialmenteprotexidos hai varios tipos:

Solo rústico de protección: agropecuaria

forestalde infraestruturasde augas

No solo rústico podemos diferenciar dous tipos de actividades:

�

�

�

�

�

de costasde espazos naturais e paisaxísticosdo patrimonio

de costas de espazos naturais e paisaxísticosdo patrimonio

�

�

�

Actividades no solo rústico

Actividades no solo rústico

Usos do solo rústico

No solo rústico podemos diferenciar dous tipos de actividades:# actividades non construtivas : Movementos de terras, deportes, acampadas,accións escolares e científicas, depósitosde materiais, minería, canteiras, etc….# actividades construtivas: Construcións agrícolas e gandeiras, construcións de turismo rural, obras públicas, escolasagrarias, vivendas das explotacións, cerramentos, etc…..

Dependendo da actividade que vaiamos realizar no solo, a lei vai determinar se ese uso é:# uso permitido: Son usos compatibles coas categorías do solo rústico. Nestes casos só precisamos a Licencia

Municipal e demais autorizacións administrativas.# uso autorizable: Son usos que están suxeitos a autorización da Consellería de Política Territorial previamente aautorización da Licenza Municipal.# uso prohibido: Usos non compatibles coa categoría de solo e que implican un risco.

Nestes tempos que corren debemos protexer o noso rural e denunciar o que vexamos que non écorrecto. Pois cando nos deamos conta estaremos rodeados de cemento e o único verde que veremos serános campos de golf.

Oscar López González

O Noso Lar 17

cam

iñosUns por outros...

Neste mundo que tan preto nos queda, omundo das peregrinacións, de todos é sabido que otrazo común é a devoción, a fe, ou a esperanza dunmilagre como unha curación tanto dun mesmo comopara outro membro da familia. Non obstante existironmoitos outros tipos de peregrinacións que serealizaron por outros moitos motivos.

A peregrinación por procuración aconteceusobre todo na Idade Media onde na relixiosidadedalgúns se entendía a Salvación baixo un conceptomeramente matemático. Estes beneficios espirituaisviñan da man de xentes de clase moi inferior ócontratante que, xa en vida ou a través detestamento, encargaba a alguén, co tempoverdadeiros profesionais da peregrinación, que fixerao Camiño de Santiago tanto en vida como unha vezfinado aquel. Por suposto que se lles custeaba a viaxee un soldo aparte. Daquela este tipo deperegrinación, sobre todo en vida, era encargada pormoitas mulleres que non tiñan nin o permiso maritalnin a seguridade persoal á hora de dirixirse aCompostela. Moitas debían ser as culpas e as penasdalgún e así atopamos testemuña das ó menos oitoperegrinacións que en dezasete anos envía acondesa Mahaut de Artois cara a Compostela.

Outro tipo de peregrinación moi de moda na

Idade Media foi a “penada”, sobre todo realizada por

reos, nun principio de tribunais relixiosos e que máis

adiante se levou tamén a tribunais civís; pero ben

entendida a peregrinación máis como unha expulsión

do lugar ca como unha rexeneración espiritual. A

condena era o tempo que estaban estes reos en

Camiño, nin máis nin menos, e era feita tanto por

homes como por mulleres. Todos sabemos que o

Camiño sempre estivo cheo de pillos, delincuentes e

vagabundos, e por suposto a fama era ben certa

naqueles intres, xa que os reos condenados non ían

ser nobres, senón todo o contrario, sobre todo

delincuentes de pouca estima que “estorbaban” nos

seus lugares de orixe. Pero é curioso que case que

tódolos delitos por eles cometidos tiñan un verniz

sexual como a fornicación, adulterio feminino,

violación ou rapto; e entre as mulleres máis

especialmente serían a causa da bruxería e

maleficios máxicos.Pero a peregrinación máis curiosa sen

dúbida é a “simulada”, xa de máis alto avoengo esobre todo feita por aquelas clases superiores,incluídos os reis. Do que se trataba era de seguirunha “moda” que naquel intre era camiñar aCompostela: as personaxes históricas, nas súasgrandiosas actividades, deben de realizar semprealgunha viaxe secreta e misteriosa, ocultando osseus propósitos reais, e así surxiron repentinas einexplicables devocións a Santiago paraengrandecer o seu “currículo real”. A maior partedas veces nin saían da súa propia casa, ou outrasfacían así coma quen non oe, unha gran partida naque os seus vasalos vían ó seu señor como aquel sersuperior que ía a cumprir unha fazaña, pero arealidade é que quedaban a medio camiño,imaxinamos a pasar uns días, e logo voltarían comoos grandes heroes que eran ós ollos dos seus.

En definitiva, é curioso ver que no Camiño deSantiago a picaresca medieval andou á orde do día;hoxe poucas testemuñas quedan daqueles xeitosde peregrinar salvo algún cárcere español queredime pena ós seus reos por facer o Camiñoacompañados dalgún funcionario, sobre todo nazona de Andalucía; pero tamén é certo que apicaresca non é só un xénero literario senón quetamén segue funcionando no actual Camiño deSantiago, pero ese é un conto que deixaremos paraoutra ocasión.

José Luis Garza Silvela

O Noso Lar18

nova

ste

cnol

oxía

s

Os resultados da última enquisa realizadasobre os problemas que afectan de maneiraprioritaria á poboación, mostran que para osespañois, a inmigración, o paro, o terrorismo e avivenda merecen preferentemente a súa atención.Todos estes problemas, sen dúbida, revisten unhagran importancia e nos incumben a todos na orde enque queramos situalos, sen embargo, chama aatención co estrago gradual do medio ambiente nonfigure entre as respostas maioritarias.

Preocupa o desinterese dunha parteconsiderable da cidadanía pola degradación domedio no que nos tocou vivir e que temos a obriga detransmitir ás futuras xeracións. Para moitas persoas,as novas sobre as agresións medioambientais:verquidos contaminantes nas auguas e solos,emisións nocivas ó aire, incendios forestais,deforestación de amplas zonas do planeta,disminución dos niveis de ozono ou excesivapresencia do dióxido de carbono na atmósfera, porcitar algunhas das mais salientables, causan un forteimpacto no momento de se producir, ou de sercomentadas polos medios de comunicación, pasandologo a ocupar un segundo plano de atención naxerarquización dos problemas do día a día.

¿Qué é o que realmente sucede? ¿Somosinsensibles ante estes feitos? Sen dúbida, non. Éprobable, en moitos casos, que dada a magnitude do

problema o cidadán se vexa incapaz de tomardecisións, entendendo que é un obxeto pasivo que tenque sofrir as consecuencias das agresións provocadaspolas grandes ou pequenas industrias. Outras veces areacción ante unha catástrofe medioambiental degrandes proporcións pódenos levar a unha serie deestados de ánimo que pasan da indignación ápreocupación rematando na indiferencia. Finalmente,outra actitude ante estes problemas queafortunadamente atinxe a unha pequena parte dapoboación, é a de despreocuparse deles, entendendoque non lles afectan e que terán que ser as vindeirasxeracións as que haberán de afrontalos tomando assúas propias decisións.

¿Podemos considerar este tipo de actitudescomo sensatas? Evidentemente, non. As autoridadesen xeral, os profesionais e os investigadores quetraballamos nestes temas, temos a obriga de difundircampañas de información á cidadanía sobre o que nosxogamos no momento actual e nun futuro inmediato,solicitando a colaboración en todos aqueles aspectosque poidan contribuir, en maior ou menor grao, aminimizar ou reducir as accións contaminantes oupotencialmente agresivas para o medio acuático,aéreo ou terrestre. Non se trata de alarmar nin detrivializar os problemas, trátase de poñelos no seuxusto punto.

A xestión dos residuos urbanos (I):a colaboración dos cidadáns

O Noso Lar 19

nova

ste

cnol

oxía

sComo consecuencia do anteriormente sinalado, apregunta que xurde de inmediato é, ¿qué podemosfacer os simples cidadáns?Citemos algunhas sinxelasaccións que nos permiten colaborar:

1) Evitar o desbaldido da auga: cañerías conperdas, billas con goteiras ou abertas enexceso,cisternas con escapes, regos non necesariosuso incorrecto do lavalouzas,etc.2) Ut i l izac ión racional dos vehículos decombustión interna pola súa contribución ácontaminación atmosférica e ó efecto invernadeiro.3) Extremar as precaucións no campo, praia,fragas e zonas de recreo, tanto polo abandono deresiduos, que os convirten en estercoleiros, comopolos riscos deincendios.4) Evitar os verquidos, tanto nas augas como nosolo, de productos tóxico-perigosos que podenacarrear riscos para a fauna e flora da zona, ouincluso para a poboación.5) Colaborar na recollida selectiva do lixo,separando en orixe aqueles productos que poidanser aproveitados en procesos de reutilización oureciclaxe: barreduras, plásticos, papeis, metais evidro, fundamentalmente.6) Depositar as pilas usadas en contedoresaxeitados.7) Entregar os medicamentos caducados ousobrantes nos puntos SIGRE das farmacias.Tamén poden entregarse as radiografías ou placasde exploracións médicas.8) Rexeitar o uso de peles de animais en perigode extinción, así como a adquisición ou exhibiciónde trofeos decorativos dos mesmos.9) Respecto total pola vía pública. Colaboraciónna limpieza de rúas, aceras e plazas, no senso denon tirar obxetos, papeis, colillas, etc, no chan.Neste punto destacaremos a pouca sensibilidadeambiental e a falta de respecto polos demáis, dealgúns donos de cans, que permiten que defequenno medio urbán, sen recoller e depositar logo asdefección nun contedor.10) Colaborar coas autoridades municipais naxestión dos residuos urbáns:

a)Depósito das bolsas de lixo nos contedoresaxeitados.b)Entrega dos residuos voluminosos e perigosos

nos puntos verdes de recollida.c)Depósito dos residuos de pequenas obras

domicialiarias nos contedores de residuos deconstrucción e demolición.

Evidentemente poderíanse sinalar mais accións decolaboración. En calquer caso, coido que é interesantesalientar duas cuestións no campo concreto dosresiduos urbáns: o cidadán é o principal xerador destetipo de lixo e un potencial consumidor dos productosreciclados.

No primeiro caso, é indubidable que o nivel deconfort acadado pola sociedade actual non permite ocese na producc ión de res iduos. Estes,inevitablemente, aparecen como resultado do uso econsumo e están asociados ós mesmos. Nonpodemos deixar de xerar residuos, pero sí minimizardun xeito importante a súa producción. En moitoscasos tíranse obxetos que se poderían reutilizar,úsanse envases ou embalaxes superfluos dos que sepodería prescindir. Non estaría de máis trocar a modado uso de obxetos de “usar e tirar”, por outros de unmaior ciclo de vida útil.

A xeración de residuos urbáns en Españaronda a cantidade de 1,4 kg-habitante-día. Partedeste montante pódese eliminar e, en calquer caso,amais de poñer os medios para disminuir a súaproducción, hai que colaborar na xestión dos mesmosfacilitando a súa entrega en condicións apropiadas,non deixando que aparezan abandoados co graverisco medioambiental que elo conleva.

Por outra banda, como consumidores temosque colaborar na utilización dos productos reciclados.Pouco importa que recuperemos do lixo unha serie deproductos, se logo non facilitamos a súa inserción noscauces de consumo.

Este aspecto e outros relacionados cosmétodos de tratamiento e a utilización do lixo comofonte enerxética, terán de ser tratados en novosartigos. Hoxendía o que en definitiva nos interesa éconcienciar á poboación sobre a necesidade derespectar o medio ambiente e salientar a importanciade colaborar en accións que, por pequenas quepodan parecer, non carecen de importancia por símesmas e polo efeto exemplarizante que exerzansobre os demáis, en especial sobre os nenos,destinatarios finais do mundo que lles imos deixar.

Carlos Franjo FranjoUniversidade da Coruña. Departamento de Física

O Noso Lar20

opin

ión Tamén nós fomos emigrantes

Galicia resultou ser unha das comunidadesautónomas de España con maior índice de emigraciónno século pasado, debido ó deterioro da economía,tanto da agrícola coma da industrial, que comoconsecuencia levaba a fame ás casas. En tódoloslugares había algún veciño ou coñecido que emigraracara ás américas ou cara a Alemaña, que semprevoltaba de vacacións ben vestido e con cartos no peto,que traballaba duro para manter a familia que deixaraaquí; pero para os de fóra non parecía tan dura aemigración e pouco a pouco fórona probando. Era aúnica saída que atopaban. Incluso había familias nasque marchaban tódolos fillos quedando tan só o máispequeno para coidar dos pais. Moitos marchaban sennada, co posto, aforraban durante moito tempo parapoder pagar un billete de ida a un país do quesoamente oíran falar. Había dous tipos de emigrantes:os que xa ían cos papeis en regra e cun posto detraballo apalabrado ou contratado, grazas a familiaresou amigos que xa llelo buscaran; e os que ían sen nadae pasaban tres meses e logo tiñan que abandonar opaís ou cruzar a fronteira para que lles ampliasen opermiso de residencia.

Estas viaxes eran longas e moi duras, en tren ou enbarco; pero a ilusión dos que marchaban era moito máisforte que as malas condicións. Querían salvar a súafamilia da pobreza. O problema aparecía á chegada,non tiñan cartos e tiñan que buscar algunha pensiónque lles fiara, que normalmente era tamén deemigrantes. Outro engadido era o idioma, que seresolvía relativamente fácil, posto que os emigrantesgalegos vivían xuntos ou preto, e polo menos podíanfalar entre eles e cos nativos facían tremendos esforzospara aprender, mentres ían comunicándose por sinaisou coma indios, con palabras soltas que íanaprendendo. Así, moitos galegos traballaronincontables horas na construción, na hostelería,limpeza,… En traballos que os do propio país nonquerían facer e ademais non estaban ben pagados,pero ó cambio de moeda os galegos gañaban. Eranduras xornadas, dobrando turnos ou facendo horasextra, para gañar o máximo posible no menor tempo.

Cos familiares que tivemos a oportunidade de falar,tiveron que emigrar a Venezuela onde xa tiñan dousirmáns. Tiveron que facer unha viaxe en barco de casesete días de duración, en pésimas condicións e cosmareos propios do mar. Daquela eran unha parella derecén casados que ían coa intención de aforrar moitopara voltar e establecerse aquí; pero non foi tan fácil.

Houbo que esperar 22 anos para poder facelo,debido a que cada vez que querían non podían. Vían

que aquí non atoparían traballo e alí xa tiñan incluso unmodesto negocio hostaleiro de seu, a súa propia casa,os seus amigos, a súa familia establecida,…en fin, asúa vida. Pero, finalmente, os problemas polos queemigraran íanos levar a retornar, a economíaempeoraba e a seguridade era cada vez menor; así quetiveron que vendelo todo por moi pouco e volver aGalicia case tal e como foran. A súa pena hoxe é todo oque alá deixaron, amigos que foron como irmáns, xaque nun país estrano aférraste máis, fillos e inclusonetos que naceron alí e aquel é o seu país. Por difícil quelles sexa vivir non queren emigrar, xa que viron osufrimento que lles ocasionou a seus pais. Nunca sesabe as voltas que pode dar a vida, marcharon porqueaquí non podían sobrevivir deixando a súa familia, a súaalma, e agora voltaron porque xa non podían sobreviviralí, deixando ó outro lado do océano o seu corazón e afamilia que formaron.

Este é un exemplo de que a emigración non sempretrouxo resultados tan satisfactorios, pois moitaspersoas tamén traballaron tan duro que ó principiomalviviron para poder manterse a flote e axudar áfamilia que quedaba na casa. Era a única soluciónposible naquel momento. Claro que tamén hai casosque pese a todo isto formaron gran riqueza, pero son osmenos. Eu penso que é a sorte de cada un.

Os casos máis recentes e máis frecuentes son os daemigración cara a Suiza por longos periodos de tempo,pero que case todos, pouco a pouco, van voltando. Esteé o caso dunha amiga que xa dende moi nova emigroua Suiza xunto co seu mozo que levaba alí varios anos.Dedicouse a traballar en tres traballos diferentes(hostalería e limpeza) que só lle deixaban libres seishoras ó día para descansar. Foi moi duro. Pero co pasodos anos puido voltar á casa, mercar todo o necesariopara satisfacer as necesidades da súa familia e paraestablecerse de novo aquí e seguir traballando. É unhapersoa moi forte, traballadora, responsable, e sobretodo loitadora, posto que se fixo cargo da súa familiacoa suor da súa fronte.

Nunca se sabe a onde nos pode levar a necesidade,pero o que está claro é que hai que ser moi forte paraafrontar a emigración. É moi duro tanto para o quemarcha como para os que quedan aquí sufrindo polosseus. E o máis importante é que deberiamos de ollarpara os que veñen agora a España e non facer a vistagorda e olvidarnos de que nós moitas veces e endiferentes épocas fomos emigrantes.

Anielka Fernández Aira

O Noso Lar 21

Xesús e os estranxeiros

opin

ión

A Caridade de Cristo cara os inmigrantesestimúlanos a afrontar a realidade de tódolos nososirmáns que sendo marroquí o subsahariano, bolivianoou peruano, aproxímanse a nós buscando un futuromellor.

Hemos de considerar o actual fenómenomigratorio como un "signo dos tempos" moiimportante, un desafío a descubrir e valorizar naconstrucción dunha humanidade renovada.

Os cristiáns contemplamos no extanxeiro o rostromesmo de Cristo, nacido nun alpendre e que, comoextranxeiro, foxe a Exipto, asumindo a experiencia doPobo de Israel. Nacido fóra da terra e procedente defóra da Patria, “viviu entre nós”, e pasou a súa vidapública como itinerante, recorrendo “pobos e aldeas”.Xa resucitado, pero aínda extranxeiro e descoñecido,apareceuse no camiño de Emaús a dous discípulosque só o recoñeceron ó partir o pan. Os cristiánsseguen as pegadas dun extranxeiro que “non tenonde reclinar a cabeza”

Xesús acolleu na súa vida a realidade de todosaqueles que dentro do pobo xudeu marxinados por

O carácter inclusivista da relación de Xesús cosxentís abre a realidade eclesial das primerascomunidades cristiás ó universalismo da mensaxe deXesús.

Esta característica inclusiva do movemento deXesús, que a pesar das dificultades dos primerosséculos, continuou na Igrexa, pode iluminar hoxe anosa realidade ante a inmigración. Vemos nos nosospobos cada vez máis persoas pertencentes a otrasculturas, e como cada día seguimos recibindo polosmedios de comunicación as imaxes de pateras quetratan de cruzar o Estreito de Gibraltar ou colas nasembaixadas de España en países de Latinoaméricade persoas que tratan aproximarse ó noso país.

A acollida e aceptación desas persoas podeser o noso primero paso ante a realidade dainmigración que se dá no noso mundo.

Jesús A. Fernández Aria

O Noso Lar22

past

oral Experiencia pascual

Non fai falla abrir moito os ollos para tomarconciencia de que estamos na primavera. Afrondosidade das árbores que nos rodean, o verdordos campos que nos acollen coma creaturasagradecidas, a abundancia de frores multicolores queengalanan a nosa paisaxe e o rechouchío dos paxarosque poñen música ó noso camiñar, fálannos de vida ede fermosura; comunícannos alegría e optimismo;invítannos a amar e vivir.

Cando isto acontece, cando, coma creaturas, nosdeixamos impregnar por toda esta riqueza vital,entón, sen dármonos conta pero co consentimento danosa vontade, estamos sendo transformados econvertíndonos nós mesmos en transmisores detodos eses valores.

Neste contexto non resulta difícil comprender e vivira A riqueza e vitalidade daprimavera posibilítanos a acollida, a comprensión e avivencia do misterio pascual. O Espírito do Resucitadoaléntanos a vivir con amor, tenrura, ledicia egratuidade a mesma vida.

Á simple vista, pode parecernos unha tarefa nadadoada. A pouco que nos fixemos descubriremos deque non é certo. Non temos máis ca ollar ó nosoarredor: persoas, xestos, acontecementos, a mesmanatureza, etc. En todo isto descubrimos moitasexperiencias e sinais pascuais. Resalto como exemploas de dez días, quedisfrutaron case medio centenarpor terras de Portugal.

Na avaliación final todos coincidimos en sinalar queforon uns días fermosos e inolvidables.

Pascua de Xesús.

vacacións-convivencia,dos nosos maiores

Aodos estes

valores compartidos e celebrados nun clima deconfianza e de familia, con sinxeleza e naturalidade,fixeron que estas vacacións fosen unha auténtica

Sentimos que o Resucitado sefacía presente para ecomunicarnos a Alegría e a Graza da

Esta é unha das moitas experiencias pascuais queforman parte da nosa historia persoal e comunitaria.Unha experiencia de fe e de amor que marcapositivamente a nosa vida. Que anima e dáesperanza. Non nos deixa indiferentes senón que nosintroduce no dinamismo dun compromiso a favor davida. Dar vida ós nosos pobos e ás nosas familiasdesde unha vida vivida con ilusión e con humor, consacrificio e con agradecemento; vivida coma un regaloque se acolle e ó mesmo tempo se ofrecexenerosamente. ¡Canta riqueza e sabedoríaacumulada nas vidas dos nosos maiores!.

O equipo de pastoral que traballamos nestaunidade pastoral de Lousada-Samos, desde a fe econ amor pretendemos, con todo o noso quefacer,posibilitar estas experiencias pascuais. Estamosconvencidos de que a Pascua é fonte de amor e deesperanza, de tenrura e gratuidade, de alegría esolidariedade. E porque cremos quevenceu a Vida, por iso queremos compartilo.

colaboración e a gratuidade; o humor e a alegría;a tenrura e a amistade; o amor e a fe; t

experiencia pascual.celebrar con nós a vida

Resurrección.

na Pascua


O Noso Lar 23

Tomando medidas coa barriga

saúd

e

Cando Benigno chegaba á miña consulta eme dicía: tenme que mirar….estou mal “da arcada vida “….eu sabía que se refería ao seucorazón.

O corazón é o órgano que máis coidamos,porque é o máis delicado e o motor do nosoorganismo. Pero sabemos coidar o noso corazón?

Cando pensamos que podemos padecerun problema cardíaco acordámonos da tensiónarterial, do tabaco, do colesterol, da diabete e oazucre alto, non obstante o tamaño da nosacintura tamén é importante. Si, leu ben ….dabarriga.

A obesidade abdominal, na que seacumula graxa na zona da cintura, é unha dasameazas máis importantes para a saúde noséculo XXI. Diversos estudos sinalan que cando acintura supera os 102 cm no home e os 88 cm nasmulleres, o individuo atópase no risco de sufrirsíndrome metabólica. Esta síndrome concentra osmáis perigosos factores que predispoñen a tera t a q u e s c a r d í a c o s e e n f e r m i d a d e scardiovasculares.

Polo tanto, para avaliar o riscocardiovascular é máis importante saber ónde selocaliza a graxa sobrante que coñecer cántos sonos quilos de máis que se acumulan.

Nos últimos meses vístesme coa cintamétrica medindo a cintura dos meus pacientes evouvos contar os MALOS resultados queobtivemos.

Medín a barriga de 191 pacientes maiorestodos eles de 18 anos, 102 eran homes e 89mulleres.

A acumulación de graxas na cintura afectadirectamente aos órganos vitais, e a famosa“panciña” pode representar un risco aumentadode sufrir enfermidades do corazón e os vasossanguíneos.

Se ao aumento do perímetro abdominalengadimos outros factores como son ter ostriglicéridos altos, o azucre alto, ter a tensiónarterial alta ou ter o HDL-colesterol (colesterolbo) baixo, o risco de ter enfermidadescardiovasculares dispárase.

Por iso é importante ““ e a loita diaria que temos os médicos coa

obesidade é cada día máis dura e máis esixente.É moi importante manterse nun peso

axeitado para vivir máis anos e para vivilos mellor.Cando esteades sentados á mesa recordádeo.Non se trata de estar máis guapos, senón deestar máis sans.

meter ao corazón encintura

O “perímetro decintura” pasou a ser unindicador de risco máissinxelo que o peso ou ocoñecido “índice de masacorporal” (IMC), do que xatemos falado noutrasocasións, porque unhapersona pode ser obesaou pesada sen ter unabdome pronunciado, queé o que nos preocupa aosmédicos.

Tan só o 20 % dos pacientes tiñan unpeso normal, o resto ou estaban con sobrepesoou xa eran clasificados como obesos.

En cuestión de contorno decintura, a cousa ponse aínda peor: o65% dos pacientes teñen un RISCO DES U F R I R E N F E R M I D A D E SCARDIOVASCULARES ALTO OU MOIALTO.

Conchita Rodríguez Fernández

Médico de Atención Primaria-Samos

Distribución por sexos

HomesMulleres

Perímetro Abdominal

Distribución por peso

Obesos

Sobrepeso

Normal

Baixo peso

Obesos

Sobrepeso

Normal

Baixo peso

O Noso Lar24

expe

rienc

ias O priorato: un lugar de encontro

Gozosos e inmersos nun ambiente festivo,arroupando a posta en marcha do proxecto daFundación, o día once de febreiro reunímonos enLóuzara para celebrar a inauguración do Priorato.

A casa é, sen dúbida, un lugar relevante e

impregnado de historia. Hai constancia de que xa no

século XI encontrábase alí asentada unha pequena

comunidade de monxes benedictinos dependente do

Mosteiro de Samos, cuia permanencia rematou con

motivo da Exclaustración e Desamortización (1835).

Despois funcionou durante moitos anos como casa

rectoral e agora, nos albores do século XXI, continúa

a historia co a Fundación O Noso Lar ocupando as

dependencias.Pero…¿Que pretende a Fundación con este

proxecto? A Fundación, como instrumento ó servicioda xente da nosa terra, desexa axudar a despertar ecanalizar sensibilidades, como son o recoñecer osprofundos e ricos valores e tradicións herdados dosque nos precederon e a profunda estima e respecto anatureza que nos rodea. Por tanto, o obxetivoprincipal do proxecto é dar acompañamento e alento

ós habitantes destes pequenos povos do Val deLóuzara, que por encontrarse nunha zona ailladaalonxados dos núcleos urbans, non dispoñen deinfraestructuras sociais, culturais ou de tempo libre óseu alcance.

O se dicimos dar acompañamento é porqueson as persoas oriundas da zona as protagonistas dahistoria, que empapadas dunha cultura rica envalores, tradicións e un forte arraigo á terra, están ensituación de poder ofrecer como froito ós demáis asúa testemuña de vida marcada pola beleza doentorno.

O Noso Lar 25

expe

rienc

iasNon cabe dúbida de que o esplendor da

natureza e a paz que se respira nesas paraxesson parte importante na forma de vida e forma deser da xente dese lugar. Privilexiadas son, nestesenso, os habitantes do Val de Lóuzara, que nomedio do silencio, as veces abraiante, ouescoitando o son do rio e os rechouchíos dospaxaros nun cambiante pero sempre fermosoconcerto, poden ser inducidos a desenvolversensibilidades que quizais quedarían ocultas sevivisen noutro lugar. E porque este fermosoentorno natural é tamén altamente significativopor ser fonte de alento que induce a conservar avida e o patrimonio, forma en sí mesmo parteimportante, como non podería ser doutra forma,do proxecto que nos ocupa.

O que pretende a Fundación ó poñer enfuncionamento este edificio é que sirva dereferencia a toda esa zona, na procura de que oenchela de vida a irradie a súa vez o seu arredor.Seguindo esta líña, é desexo de que O Prioratosexa fundamentalmente un lugar de encontro econvivencia interxeracional, un lugar de acollidade actividades diversas para os maiores e deapertura a persoas doutras zonas, porquedándolles a oportunidade de que coñezan osnosos valores e compartan vivencias con nos, seproduza un enriquecemento mútuo e quedentamén integrados formando parte da nosahistoria.

Somos, en suma, conscientes, de que osvalores que temos son moitos e variados e paraconservalos e transmitilos as xeracións futurasdebemos seguir facendo forza, alientando aesperanza de continuar dándolle vida á nosaterra. E o lograremos entre todos participandonas actividades que se leven a cabo.


O Noso Lar26

... con el, por el e nel descubrín o amor...Xesús, El mesmo, é o Reino e a pertenza

o reino depende da aceptación ourexeitamento da súa persoa.

Reino significa a liberación de tódoloselementos que alienan a nosa realidade: dor,morte, odio, legalismo. A morte de Marcecorreu unha cortina que había ante os meusollos e fixo que aceptase “máis” a Xesús, crermáis nel, estar na dor da morte, por riba dador e a morte porque sei que El está comigo econ Marce. A morte non foi esa traxedia queeu esperaba porque aínda que unha parte demin morreu con Marce (as nosas ilusións,proxectos, familia...) outra naceu ante a novasituación. E creo que está alimentada esostida na esperanza e non só espero nomañá senón no aquí e agora. Aínda que é unmisterio, creo que a ausencia de Marce tenque ter un sentido fundamentado no AMOR(a Xesús, a Marce, ós demais) que é o que mefai vivir en PAZ e con esforzo e á vez consosego.

Nesta trama hai gratitude (foime dada)e satisfacción por descubrir cousas moitasveces pensadas, buscadas e desexadas.Entretécese o fío da dor e da dúbida: dor pola“ausencia”, “baleiro”, “desvalorización”,“soidade”, que parecen cada vez máissentidos a medida que pasa o tempo. Sonsensacións que non se poden transmitir nincompartir. Dúbida porque non acerto a ver ataque punto todo ese descubrimento énecesidade vital de sentir que Marce ten queseguir sendo, que esta situación terá unsentido. Tamén pensei que se trataría derecursos do ser humano para non desesperar.Unha das dúas posturas é falsa ou queda

subordinada á outra. Eu elixiría a primeira.

Síntome afortunada por un maridocomo Marce: con el, por el e nel descubrín o

amor, por el vivín e coñecín o desinterese porun mesmo e a entrega incondicional ó outro.Con el experimentei o pracer de ser muller e ogrande que é saber que eu facíao feliz a el.Marce inicioume no camiño da fe, vivida da

súa man. E agora que esa man me soltoufisicamente, vexo con máis claridade queXesús está ó meu carón, que o sinto. E por isocreo “máis” nel e non considero que Marce mesoltou, senón que me agarrou máis forte esigo aprendendo. A súa morte ensinoume arelativizar o material. O máis grande que teñoé o meu Alejandro.

Atráeme máis o alén (máis Marce, máisXesús) que este mundo, que é o mesmo perocon máis ruídos, que me despistan doobxectivo.

'A nova vida do Reino de Deus triunfa alíonde caen as especulacións humanas.Pódese atopar un sentido a pesar dosufrimento inmerecido cando se asume diantede Deus no amor e na esperanza que vanmáis alá da morte. Crer dese modo é crer conXesús que creu'.

Sentir vivo a Marce faime entender ecrer na Resurrección de Cristo porque agoravexo que se sinto o primeiro é porque existiu osegundo. A súa morte confírmame que oespírito de Xesús resucitado forma un corpovivo (que nunca morrerá con tódolos que nelcremos).

Os de Emaús recoñecérono ó parti-lopan; eu ó morrer Marce, por que non?Vistas así as cousas, parece que para min istofoi un chollo, e non é así, a miña sorte está enter a Marce, aínda que sexa nesta situación.Porque sei que se manteño vivo e loito poloque agora creo nos dará, polo menos, ós dousesa felicidade e unión que sempre buscamos.

expe

rienc

ias

Maite Romero Boyero

O Noso Lar 27

expe

rienc

ias

co

mpañeira desta terra

Quen te viu nacer a ti,lúa da miña nenez?Un segredo gardas ti,cóntamo xa dunha vez!

Onde está a man garimosaque te puxo no alto ceopara alumeares fermosaa nosa casa no universo?

Como naceu esta terrana que o home ía vivir?cal foi a túa sorpresaó vére-la vida bulir?

Ti vías medra-lo homedesde o seu primeiro alento,alumeábala súa noitee medíalo seu tempo.

Xa Abrahám te contemplaba,na súa tenda pola noite,xa os teus ollos vixiabanos seus pasos polos montes.

Falas da fidelidade,compañeira desta terrapois devolves claridadecanta a ti o sol che dera.

Que bonito era acougará túa luz no corredor!que bonito era escoitarós vellos historias de amor.

Moitos ollos xa te viron,outros hoxe te están vendoos que aínda non se abrironteñan dita de te veren.

Josefa Gómez Requejo

O Noso Lar28

subs

cric

ión

cola

bora

dor

Festa en homenaxe ós nosos maiores: unha celebración gozosa, entrañable e solidaria;as vacacións -

convivencia para maiores: merecida recompensa tras unha vida de traballo; casa de acollida temporal:

onde os anciáns teñen un fogar, catro libros con aportacións á historia de Samos desde a nosa cultura,

o presente boletín semestral... Nestas e outras actividades vaise concretando o lema da

“ Ó servicio da xente da nosa terra.” Se queres recibi-los sucesivos números deste boletín, envía a

Fundación O Noso Lar, San Román de Lousada. 27620 Samos, Lugo, os teus datos (nome e enderezo)

fundación

O Noso Lar,

Nome.........................................................................Apelidos.........................................................................

N.I.F............................................................................ Rúa ..............................................................................

Nº ....................Piso .................................Porta ..........................................Código Postal ..............................

Localidade .......................................................Provincia ....................................Teléfono ...............................

Titular da conta....................................................................... Banco ou Caixa....................................................

Dirección bancaria ...................................................................... Nº ...................................................................

Código Postal .......................................Población .............................................Provincia ....................................

Periodicidade ...................................... Importe ................................

Importe Periocidade Forma de Pago

30 Euros Trimestral

60 EurosSemestral

Outros...................Euros

Anual

Única

Datos persoais

Se ademáis desexas colaborar económicamente cos fins da Fundación O Noso Lar, envíanos tamén os seguintes datos:

Contas para donativos a través de ingresos e transferencias: Banco Pastor - Samos. 0072 - 0247 - 92 - 0000200484Caixa Galicia 2091 - 0152 - 21 - 3000206127

Domiciliación Bancaria

12 Euros Mensual Domiciliación bancaria

Talón bancario a nome de:Fundación O Noso Lar

Xiro postal

Código entidade Código oficina Número de contaD.C.

firma do titular

subscrición colaborador

1.º - 2.º Semestre 2006 · Boletín n.º 11

1.º - 2.º semestre 2006 · boletín n.º 11 · tradicións.oantigodito éesclarecedor. ... galego...

Documents