ZIENTZI BERRIAK LABURKI

den estimatzerik egongo balitz,baraualdia arriskutsua izan bainolehen eten liteke.

HIDROGENOA ERREGAISOBIETAR BATASUNEAN

Sobietar Batasuneko injineruak,erregai moduan hidrogeno likidoaerabiltzen duen hegazkinaprobatzen ari dira. Hegazkina TU-155 da, zeina 20 urtean SobietarBatasuneko bidaiari-hegazkinofiziala izan den; TU-154arenhurrengoa bait da.

Aleksei Tupolev-ek zuzentzendituen sobietar injineruek ustedutenez, hidrogenoa hegazkinenetorkizuneko erregaia izan daiteke.

Hidrogenoak abantaila nabariak

dauzka. Nahikoa erraz sor daiteke,nahiz eta gaur egun garestia izan,eta ez du poluziorik sortzen.Hidrogenoa erretzean, ura etaozono-kantitate txikia bakarriksortzen dira. Desabantailak ordea,hauek dira: deposito edo andeletantoki asko hartzea eta hotzetangorde beharra, oso hegaskorradelako.

TU-155 hegazkina osatzeko,koheteak eraikitzeko behar direnteknikak erabili dira. Leherketarenarriskua murrizteko hidrogenoakontzentratuta daukaten zonakpresurizatutako konpartimentuzinguratuta daude. Erregaiandelaabioiaren atzekaldean dago etabertara doazen linea elektrikoakfuselaiaren kanpo aldetik doaztutu aireztatu berezietan gorderik.Gas-isuriak detektatzeko sentsoreugari dago abioian barreiaturik etatripulariek nahikoa dute botoi batsakatzea isuria dagoen tokia ondoaireztatua izan dadin.

TU-155 hegazkina hidrogenozbetetzeko, urruneko kotrolaerabiltzen da. Bestalde, oraingoandelak bidaiariak eramatekobehar den tokia betetzen du,baina Tupolevek esan duenez gauregun egiten ari diren ikerketekoztopo hori gainditu ahal izangodute. Hegazkinaren “performance”agaldu gabe erregai gutxiago errekoduten motoreak diseinatzen aridira.

OREINHARAGIJALEAK

Haragia jaten duten untxiak,behiak eta ardiak beldurrezkofilmetakoak bakarrik izandaitezkeela pentsa liteke. Dena den,gertaera hori errealitatetik ustebaino gertuago dago Eskozian egin

Strasburg-eko CNRSeko ikerlari-talde batek pinguinoak aztertu ditueta hegazti hauek une batetikaurrera berriro jaten hasten direlaikusi du. Itxura denez, jaterabultzatzen dituen seinale modukoaematen die gorputzak erreserbendesagertzearen muga arriskutsuagainditu baino lehen. Gizakiobesoan horrelakorik ez da ikusieta baraualdiaren bukaeranproteina gehiago gastatu

GIZENENARAZOAK

Loditasunaren kontrakotratamenduan baraualdi luzeekemaitza onak eman dituzte, bainabapateko heriotzaren arriskuagatikdieta gogor hau egun gutxitanaplikatu behar da. Dieta hau aldebatera utzi behar al da? Animaliabasatien azterketak galdera honenerantzuna eman dezake.

Baraualdi luzearen kaussz gertadaitekeen bapateko heriotza ez dapisu-galeraren ondorio zuzena;proteina tisulareen desagerketarenabaizik. Dieta egokiak, lehendikmetatutako koipeak bakarrik (eta ezproteinak) hartu beharko lituzkeenergi iturri bezala. Baraualditannagusiki koipeak gastatzen dira,baina aldi berean proteinak eregaltzen dira. Proteina likidoakhartzea segurtatzen duten kaloriagutxiko dietek ere ezin diotebapateko heriotzaren arriskuariekidin. Antza denez, beharrezkodiren proteinen desagertzea,bihotzak dituenak esate baterako,ezin da baztertu. Zenbait animaliakbestalde, pinguinoek adibidez,baraualdi luzeak egin ditzaketeitxurazko ondoriorik gabe. Nolalortzen dute hori?

beharrarekinerlazionatuta egon daiteke.Gehiago gastatze haukoipeak erabat desagertubaino lehen gertatzen da.Izan ere pinguinoenkasuan berriro jatenhasten denean, animaliakhasierako koipeen %20 duoraindik.

Nola aplikatu haugizakiei? Hasiera batekokoipe-erreserbakzenbatekoak diren etadietan ezabatutakokantitatea zenbatekoa izan

ZIENTZI BERRIAK LABURKI

Sismologoen esanetan, heriotzakez dituzte lurrikarak sortzen;eraikuntzek baizik. Lurrikarakpairatzeko diseinatu ez direneraikuntzek sortu dituzte biktimagehienak Armenian eta 1987.eanMexikon 10.000 lagun hil zirenlurrikaran. Azkeneko honetan,lurrikararen epizentroa hiritikehundaka kilometrotara zegoen.

KONRAD LORENZHIL DA

Otsailaren azken eguneanKonrad Lorenz zoologo austriarrak

diren ikerketen arabera. Hebrideseta Zetland irletako orein eta ardiakhegazti-kumeen hegoak, lepoak etahankak jaten ikusi dira.

Hausnarkarien dietak kaltzio-eskasia duenean, batzuetanhezurrak mastikatuz konpontzendute arazoa. Baina Eskoziako Foura(Zetland) irlako ardiek eta Rhum(Hebrides) irlako oreinek besteurrats bat eman dutela eta hegaztienkumeei erasotzen dietela ikusi duRobert Furness biologoak.

Bi animaliek kumeei erasotzekomodu uniformea daukate eta ezindaiteke pentsa erasoa jokaeraaberrantea denik. Jokabideakohizkoa dela dirudi. Ardiek ipar-txenadaren hegoak eta hankak jatendituzte eta batzuetan kumeak bizirikuzten dituzte. Oreinek ordea,gabaien burua jaten dute eta hegoaketa hankak gutxitan.

Hegaztiak jaten dituztenbelarjaleen kasu gutxi ezagutzendenez, tokiko landarediak kaltziogutxi duenean eta habiak lurreanegiten dituzten hegaztiakdaudenean bakarrik gertatzen delaerasoa pentsatzen da.

LURRIKARA-ARRISKUHANDIA

Joan den abenduan Armeniangertatutako lurrikararen ondorioz30.000 lagun inguru hil ziren. Halaere, zifra hori gainditua izan daiteke

Burua orein batek jana duen gabaia.

etorkizunean geologo askorenustetan. Munduko hiririk handienenheren bat baino gehiago lurrikara-arriskuzko zonatan kokaturikdaude.

Armeniako lurrikara ez zenhandia izan. Ritcher eskalan 6,9puntu lortu zituen eta tamainahorretako lurrikarak ia hileroneurtzen dituzte mundukosismologoek.

Coloradoko unibertsitatekoRoger Bilham geologoak munduko100 inguru superhiriren (mendearenbukaeran 2.000.000 milioi biztanlebaino gehiago izango dituztenhiriak) kokalekua eta lurrikara-arriskuko zonak aztertu ditu.Hauetako %40 plaka tektonikoenertzetatik edo lehenago lurrikarakgertatu diren puntutatik 200 kmbaino gutxiagora daude.

azken arnasa eman zuen. KonradLorenz Viennan jaio zen 1903.ekoazaroaren 7an. Animalienganakointeresa gazte-gaztetatik izan zueneta etxean animalia asko (arrainak,txoriak, tximinoak, txakurrak,katuak eta untxiak) izaten zituen.Gaztetan Schönbrunner-ekozoologikoan animaliak zaintzenibili zen. Familiako tradizioarijarraituz (bere aita zirujaua bait zen)medikuntza ikasi zuen, baina inoizez zuen zoologia alde batera utzi eta1933.ean zoologiazko doktoradutzalortu zuen. 1935.ean bere lanikezagunena egin zuen ahatekumejaioberrien jokamoldeaaztertzerakoan. Ahatekumejaioberriak beren aldamenetikpasatzen zen lehenengo objektuhigikorrari jarraitzen zitzaizkiolaeta amatzat hartzen zutela ohartuzen Lorenz. Gaur egun oso erabiliaden inpregnazio kontzeptua,orduantxe jaio zen.

1937.ean anatomia konparatuaeta animalien psikologiazkokatedra lortu zuen Viennakounibertsitatean. 1940.eanKönigsberg-eko unibertsitatera joanzen. 1942.ean mobilizatua izan zeneta Alemaniako armadan lan eginzuen mediku moduan. 1944.eangerra-preso hartu zuten eta

ZIENTZI BERRIAK LABURKI

EKAITZARENINDARRA

Elhuyar. Zientzia eta teknikaaldizkariaren 4. alean Norwegiakoolatu-zentralei buruz berri emanzigun Iñaki Ferreresek. Zentralhoriek berri dira berriro; berritamalgarri kasu honetan. Joan denabenduan olatu erraldoi batzuek,eraikitako bi zentraletako bat osorikhondatu dute.

Abenduaren 23an izugarrizkoekaitzak, (20 m–ko olatuak zeuden)eraso zion zentralari lehenengoaldiz eta 16 m altuko dorreanhondamendi handia egin zuen. Hiruegun geroago beste ekaitz batekitsas hondora eraman zuen dorrea.

PARISEKOMETRO BERRIA

Udaberri honetan Parisekometroko tren berrien probaldiahasiko da. Tren berriak bagoiartikulatu luze bakarra du, lotutakobatzuk izan ordez. Ohizkokonfigurazioko trenek baino %20bidaiari gehiago garraia dezake trenberriak. Honi esker Parisekometroko arduradunek bidaiari askogarraiatzearen arazoa epe luzerakokonponduko dutela uste dute.

Hiri handien barneko

1948.urtera arte ezin izan zuenViennara itzuli.

Konrad Lorenz etologiamodernoaren sortzailea da.Etologia, animalien eta gizakienjokamoldea konparaziozko metodozoologikoen bidez aztertzen duenbiologiaren adarra da.

Azken urteetan interes bereziaizan zuen agresioaren mekanismoeta erroen azterketan, hiri handitandagoen bortxakeri maila altuarenarrazoia ulertzeko modua aurkituasmoz.

OLATUENENERGIA

Britainia Haundiko InjinerutzaNazionaleko Laborategiak (NEL)munduko olatu-zentralik handienaeraikiko du Indiako Encore hirian.

Zentral honek BritainiaHaundiko gobernuko ikerketa-programan diseinatutako teknologiaerabiliko du. Programa hau bertanbehera utzi zuen duela sei urtegobernu britainiarrak komertzialkibideraezina zelako.

Zentralak 5 megawattekopotentzia izango du eta Encorekoportuaren ahoan kokatuko da.Encoreko portua, 2.000megawatteko ikatzezko zentraltermoelektrikoa zerbitzatzekoeraikitzen ari dira. Indiak energibehar handiakdauzka etaiturri guztiakerabili nahiizatea ez daharrigarria.

NELekplanteatzenduen sistemak,portukomurruakerabiliko ditusorgailu

moduan. Kaiko paretan eginikozuloetatik ura sartzen da eta aireasarterazi eta aterarazi egiten duturbina batzuetan zehar (ikusirudia). Uhinak ura sartzenduenean, ganbarako aireadesplazatzen du eta turbinanzehar bultzatzen du. Uhinakbehera egiten duenean, hutsuneauzten du ganbaran eta aireaturbinan zehar hutsune horibetetzera joaten da. Hau etengabeeginez elektrizitatatea sortzen da.

Kaia moduluka egina egongoda. Injineruek tokiarensakoneraren arabera eta bertandauden olatuen izaera kontutanharturik, modulu hauekdiseinatzen dituzte. Hondoaharrizkoa den tokietan, zuzeneanlotzen da zoluan. Hareazkoa badaordea, pibote gainean finkatzendira.

ZIENTZI BERRIAK LABURKI

Bagoiak gainera, ohizkoak bainomotzagoak dira eta bi gurpil-bikoteren gainean doaz ohizko laugurpileko bogieen gainean joanordez. Horregatik gurpilak bagoianmuturrerago jartzea posible da.Eraikitzaileek esaten dutenez,trenak azkarrago hartu ahal izangoditu kurbak, baina bagoienmuturrak ez dira kurbetankanporantz horrenbeste irtengo.

Bidaiarientzako toki gehiago,bagoien arteko loturagunetanirabaziko da.

UZTABERRIAK

Landare-bioteknologoak uzta-mota guztiak genetikoki tratatzekometodoak garatzeko bidean daude.Injinerutza genetikoak emangodizkien tresnei esker, landareeiezaugarri berriak emateko moduanegongo dira. Injinerutza genetikokokonpainietan lanean dihardutenteknikarien bilera batean esandenez, hiru urte barru teknika hauekazokan izango dira.

Injineru genetikoek 1980.ekohamarkadaren hasieran lortu zutentabakoaren landarea genetikokitransformatzea eta berriki gauzabera egin dute kotoi, tomate etahosto zabaleko beste landareaskorekin.

Dena den, hosto estukolandareekin ez dute horrelakoarrakastarik izan. Hosto estukolandareen artean munduko uztarikgarrantzitsuenak, hala nola arroza,artoa eta garia, ematen dituztenakdaude. Orain arte egondakooztopoak desagertzen ari dira.

Artoaren informazio genetikoaaldatzeko bide desberdinakprobatzen ari dira eta bi urte bainolehen arazoa konpondua dela esperoda. Arrozak ez ditu arazo larriakplanteatuko baina garia aldatzeaaskoz zailagoa izango da. Azkenkasu honetan arazoa ez da DNAberria zelula-kulturan sartzea;zelula hauek landare oso bihurtzeanbaizik.

ARKTIKOARENIKERKETA

Arktikoak munduko klimari nolaeragiten dion aztertuko duenikerketa-programa bat ari dira

garraiabideen diseinatzaileek biarazo dituzte metroaren edukierahazteko unean: tunelaren zabaleraeta trenen luzera. Tunelakzabaltzea oso garestia da aldebatetik. Eta bestetik, trenakgeltokiko plataformak bainoluzeagoak egiteak ez du zentzurik.

Boa izeneko tren berri honekdiseinu berria du. Trena higitzekoindarra beraren muturretan daudenbi orga edo bogiek ematen dute.Ohizko bogieek tamainaberdineko bi gurpil-pare finkodauzkate. Diseinu berri honetangurpil-bikoteak ez dira berdinak.Bikoterik txikienak handienarekikopibota dezake. Traktorea bezalakoada: gurpil txikiek gidatu egitendute eta handiek indarra eragitendute.

BARATZAKASPIRATUZ

Californiako marrubizainekaspiradore erraldoiak erabiltzendituzte beren baratzak intsektukaltegarriengandik babesteko.Sistema honi esker intsektizidagutxiago erabili behar dute etagainera ez dituzte intsektuonuragarriak kaltetzen.

Lygus tximitxa (lygus hesperus)marrubiondoen goi-hostotan bizida. Beherago thripidae familiakointsektuak bizi dira. Bi intsektuhauek landareentzat kaltegarriakdira. Zatirik baxuenean akaro bat(Tetranichus urticae)bizi da etanahiz eta bakoitza puntu batentamainakoa izan, kolonia bateklandare osoa honda dezake.Gainera, akaro hauetaz elikatzendiren harrapatzaileak ososentikorrak dira intsektizidekiko.Beraz, marrubi-soroa tximitxak etaThripidae familikoak kontrolatzekoadina intsektizidaz fumigatzenbada, akaroen harrapatzaileak erehil egingo dira eta soroa akaroenesku geldi daiteke.

Baina aspiradore baten bideztximitxak eta Thripidae familikoengehienak ezabatzen badira, akaroenharrapatzaileak hor geldituko diraberen lana egiteko.

Intsektuak traktore batikonektatutako aspiradore batekzurgatzen ditu eta aldi bereankolpeak hil egiten ditu. Hildakointsektuen gorpuak sorora botatzendira.

ZIENTZI BERRIAK LABURKI

populazioaren bi bostenaktabakoa mastikatzen du. Ohiturahau hala ere, gizonezkoena danagusiki eta emakume gutxikmastikatzen dute, eskimalek izanezik.

Estatistikoki ikusi denez tabakoamastikatzeak edo esnifatzeakosasun-arazo handiak sor ditzake.Besteak beste aho-minbiziaagertzeko probabilitatea askohazten da. Azterketek adierazidutenez, esnifatzean hartzen dennikotinaren herena txistuarekinbatera irensten da. Tabakoamastikatuz gero, irentsitakonikotinaren proportzioa erdirairisten da. Beste zatia ahokoehunen bidez iragazten daodolera. Nikotinaren zati handi batirensten denez gero,kontsumitzaileek urdail-arazoakizateko joera handia izango dute.

Beraz, tabakoak sortzen dituenarazoak ez zaizkio erretzearibakarrik mugatzen.

EGUZKIARENAKTIBITATEA

Irudian ikusten dena zera da:hurrengo hilabeteei begira

taxutzen. Programak gainera,izotzen azpian egon daitezkeenbaliabideak baloratuko ditu.

Alaskako Fairbanksunibertsitateko Joan Roedererfisikariaren esanetan, ipar poloareninguruko eskualdea lurrezinguratutako ozeano bezala definidaiteke eta makina biogeokimikoizugarria da. Bertako glaziareek etaicebergek itsasoaren ur-mailaneragin erabakikorra dute etaArktikoko permafrostak 200 bilioitona zoikatz (karbono(IV) oxido etametanorentzat tranpa moduanjokatzen du) gordetzen ditu.

Jakina denez bi gas hauekukaezinezko papera betetzen duteLurraren kliman berotegi efektuadela medio.

Roedererek aipatu duenez,Arktikoak inbutu erraldoi moduanere egiten du lan eta Eguzkiarenohizkanpoko aktibitatearenemaitzak atmosferarantz zurgatzenditu.

Egun EEBBetako zenbait uniber-tsitate eta agentzia federal Arktikoaaztertzeko programa zabal etasakona prestatzen ari dira.Programa hau Arktikoan interesakdituzten beste herriei ere zabaldunahi zaie eta nazioarteko ikerketa-plangintza bati ekin. Nazio Batuenerakundearen Nazioarteko Biosfera-Programa Globalaren barneankokatuko litzateke Arktikoaaztertzeko nazioartekoprograma.

TABAKOA MASTIKATZEA

Tabakoa mastikatzea edoesnifatzea ez da arrunta gureartean, baina munduko zenbaitherritan, Eskandinavian esaterako,oso arrunta da. Eskandinavian

Eguzkiko orbanenaktibitatearenproiekzioa. HurrengohilabeteetanEguzkiarenaktibitateak azken bihamarkadetakopunturik altuenaizango du. Eguzkiarenaktibitatea orban-kopuruaren araberaneurtzen da.

Proiekzio hauBelgikako ErretBehatokian egin da.Eguzki-aktibitatearen

igoera azkarrak eta intentsitatehandia izateak, Lurraren inguruandabiltzan sateliteen ibilbideei eragindiezaieke, irrati-komunikazioakinterferituz eta agian Antarktikokoozono-zuloa osatuz.

FOBOSENBERRIAK

Joan den urtarrilaren 28ansobietarren Fobos zundaautomatikoa Martitzeko orbitarairitsi zen eta Lurrekokontrolatzaileek orbitan jarri zuten.Untzia ondo ari da lanean, nahiz etazurrumurru batzuek tresna bat edobeste hondaturik zuela adierazi.

Hilabete honen bukaeran, zundaFobos satelitearen orbitaratransferitua izango da. Apirilarenbatean sobietar kontrolatzaileeksatelitearen zoruan pausatuko dentresna automatikoa askatuko dute.Tresna honek satelitearen zoluariburuzko datuak lortuko ditu.

Martitzerako bidaian, Foboszunda ezin lanik egin gabe egon etadatu-sorta handia bidali duEguzkiko garrek sortzen dituztenpartikulei buruz.

ZIENTZI BERRIAK LABURKI

Lansailaren bidez, parte hartuko duprograma honen finantzazioan.

"Composite"zko materialenaplikazio-eremua oso zabala da,hala nola, automobilgintza, kirol-artikuluak (tenis-arraketa, karbono-zuntzezko bizikletak, arrantzarakokanaberak), kontsumo-ondasunak,eraikuntza, aeronautika, etab. Besteabantaila batzuen artean,"composite"ek duten erresistentzia,zurruntasuna eta propietatemekanikoak altzairuen antzekoakbadira ere, pisua askoz eretxikiagoa da. Adibidez,automobiletan pisua 100 kgmurriztea eta kontsumoa hobetzealortu da.

PEARY EZ OMEN ZENPOLORAINO IRITSI

Robert Edwin Peary, poloetakoesplorazioen historian mugarri izanda orain arte; berari leporatzen baitzitzaion Ipar Polora iritsitakolehenengo gizakia izatea. Iritsiaizatea zalantzan jartzen ari diraorain eta maula hitza hitzetikhortzera dabil.

Duela zenbait hilabete Wally

Fobos misioa hasi besterik ez daegin eta jadanik pozez bete dituastronomoak, bidali dituendatuekin.

"COMPOSITE"AKINDUSTRIAN APLIKATZEKO

BIDEAN

EEEko zenbait programatanherrialde desberdinen artekokolaborazioa bultzatzen da.Programa hauetako batean EuskalHerria, Portugaleko Oporto etaAkitania elkarlanean jarri nahi dira.Programaren helburua goi- eta erdi-mailako teknikariei "composite"enteknologiaz eta aplikazioaz berriematea da. Horretarako iraupenluzeko ikastaroak (250 ordu bainogehiago bakoitzak) antolatuko dirabeste ekintza batzuen artean.INASMET euskal zentrua daikastaroak emateko ardura izangoduena. Europako Fondo Sozialakikastaroen kostuen %50 ordaindukodu. Gainerakoa aipatutako herrialdebakoitzeko AdministrazioPublikoen artean ordainduko dute.Beraz, Eusko Jaurlaritzak,

hartzen esan du.Honek ez du esan nahi Peary

iruzurtia zenik. Nabigazio-errakuntza baten ondorioz Ipar Pologeografikora zehatz mehatz iritsi ezbazen, 100 km-ko erradioarenbarnean ibil zitekeen. Honek ezziokeen meriturik kendukoPearyren lanari.

Hala eta guztiz ere, Pearyrenartxiboetan begiraturik RawlinsekPearyk ezkutuan zeuzkandokumentu batzuk aurkitu ditu etahorien arabera Pearyk bazekien,sextanteaz eginiko neurketenarabera, iritsi zen punturik urrutienaIpar Polotik 195 km-ra zegoela.Pearyk beraz, gezurra esan zuenitzuli zenean.

Horren gertu egonik, zergatikegin zuen atzera? Nahikoa elikagaiez zuelako alde batetik eta izotzaoso arriskutsua zegoelako bestetik(gogoratu Ipar Poloa itsas gaineandagoela eta ondorioz izotza haustenbada uretara erortzeko arriskuadagoela). Dena den, Peary ez zenmaula honen errudun bakarra. Izanere Isaiah Bowman-ek, AmericanGeographical Societykozuzendariak, Peary hil ondoren berepaper guztiak aztertu zituen eta ezzuen fitxik ere esan.

Bukatzeko, Ipar Poloarenkonkista Hego Poloa konkistatuzuen Roald Amunsend-i leporatubehar zaio; bertara zeppelinez iritsibait zen.

Herbert polo-esploratzailebritainiarrakPearyrenespedizioarenegunkaria etadokumentuak aztertuditu berriro etabesteak bestePearyren nabigazio-egunkaria ez delaoso zehatza etahutsune nabarmenezbeterik dagoela ikusidu. Esaterako,egunkariak PearykIpar Poloan egon

muga zezaketen datuastronomikoak ez zituela inoiz

jartzen den lehenengo aldia ez dahau. Heberten eszeptizismoak ez duinor asaldatzen. Beste esploratzailebatek, Dennis Rawlins-ek, Pearyk

omen zen 30 orduetan zer eginzuen ez du esaten eta orrialdezurietan sartutako orritxo bateanidatzitako Poloa azkenik! besterikez dago.

Pearyren lorpena koarentenan