UNIDADE 1UNIDADE 1

O ESPACIO XEOGRÁFICO O ESPACIO XEOGRÁFICO ESPAÑOL: O RELEVOESPAÑOL: O RELEVO

Borja Campos SeijoBorja Campos Seijo I.E.S García Barbón (Verín)I.E.S García Barbón (Verín)

1. O ESPACIO XEOGRÁFICO 1. O ESPACIO XEOGRÁFICO

ESPAÑOLESPAÑOLEspaña:

Que é?: estado europeo de ½ millón de Km².

Onde?: zona temperada no Hemisferio N. En Europa entre Atlántico e Mediterráneo.

Que inclúe?: Península Ib., 2 cidades autónomas (Ceuta e Melilla), o arquipélago canario (Pal, Hie, Gom, Ten, GC, Fuer e Lanz) e o balear (Mall, Men, Eiv, For e Cab).

Que implica isto?: gran diversidade natural (relevo, clima, vexetación, augas) diversidade actividades económicas variedade de paisaxes humanas.

2. RELEVO PENINSULAR2. RELEVO PENINSULARRelevo = conxunto de formas da superficie terrestre. 2 factores ou causas do relevo: forzas internas da Terra e procesos externos (clima, auga, seres vivos…).Trazos relevo peninsular: Forma maciza: por gran anchura e costas rectilíneas limitada influencia marítima.Elevada altitude: + de 600 m de media debido, a cordilleiras altas e Meseta.Relevo montañoso na periferia escasa influencia do mar

3. TIPOS DE UNIDADES 3. TIPOS DE UNIDADES

MORFOESTRUCTURAISMORFOESTRUCTURAIS4 grandes tipos de unidades atopamos na Península:

Zócolos: - Chairas formadas no Paleozoico por aplanamento das cordilleiras

anteriores. - Materiais silíceos (granito, lousa,

cuarcita…)- Ríxidos os novos empuxes os

rompen.- Parte oeste da Península.

Macizos: - Antigo zócolo levantado no Terciario por oroxénese alpina.

- Materiais paleozoicos silíceos.- Cumes suaves e redondeadas por erosión.- Serras interiores da Meseta (Sistema

Central e Montes de Toledo) e Macizo Galaico.

Cordilleiras de pregamento: - grandes elevacións montañosas

aparecidas no Terciario.- Materiais sedimentarios pregados.- 2 tipos:

a) intermedias: materiais pregados nos bordes dos zócolos (S. Ibérico, C. Cantábrica).

b) alpinas: pregamento materiais de fosas mariñas (Pireneos, C. Béticas).

Concas sedimentarias:- Zonas afundidas no

Terciario.- Cheas de sedimentos.- 2 tipos:

1) Concas por afundimento dun bloque do zócolo. (Douro, Texo…).

2) Prealpinas: aos lados das cordilleiras alpinas (Ebro, Guadalquivir).

L O S Z Ó C A L O S

L O S M A C I Z O S A N T I G U O S

C O R D I L L E R A S I N T E R M E D I A S

C O R D I L L E R A S A L P I N A S

C U E N C A H U N D I M I E N T O D E L Z Ó C A L O

EVOLUCIÓN XEOLÓXICA DA TERRA

4 EVOLUCIÓN UNIDADES 4 EVOLUCIÓN UNIDADES

MORFOESTRUCTURAISMORFOESTRUCTURAIS Precámbrico:

- 4000 – 600 millóns BP.

- Levantamento banda arqueada de NW a SE. (Galicia, M. Toledo e S. Central).

- Lousa e gneis.- Posteriormente

arrasada por erosión e inundada polo mar.

Paleozoico (Primario): - 600 – 225 millóns.- Oroxénese

herciniana levantamento cordilleiras: Macizo Hespérico (W), Macizo Aquitania (N), Catalano-Balear (NE) e Bético-Rifeño (SE).

- Granito, lousa, cuarcita.

- Arrasados por erosión ao final do Primario.

Mesozoico (secundario):225 – 68 millóns BP.Periodo de calma.Erosión e sedimentación aplanamento cordilleiras hercinianas e recheo de concas sedimentarias.

Terciario:68 – 2 millóns BP.Oroxénese alpina cordilleiras alpinas a partir de materiais depositados nas fosas entre os macizos antigos Pireneos e C. Béticas.

- Formación depresións prealpinas entre as novas cordilleiras e o macizo antigo (Ebro e Guadalquivir).

- Inclinación Meseta hacia Atlántico dirección ríos rede fluvial.- Formación rebordos montañosos da Meseta (Cantábrica, S. Ibérico,

Serra Morena).- Zócolo Meseta (materiais ríxidos) fracturación por movementos e

tensións fracturas e fallas estructura xermánica = bloques levantados (horst) e afundidos (graben):

a) Horst Macizo Galaico e Cordilleiras interiores (Central e M. Toledo).

b) Grabens depresións interiores Meseta.

Cuaternario: - 2 millóns BP – hoxe.- 2 procesos:

a) Glaciarismo: Só nas cordilleiras

máis altas (Pireneos, Béticas, Cantábrica, Central e Ibérico)

2 tipos: A. Glaciares de circo (só a cabeceira).B. Glaciares de Val (con circo e val en forma de U), éstes só nos Pireneos.

D a v i d P é r e z L ó p e z

b) Terrazas fluviais: por alternacia glaciar:(A) Nos periodos glaciais agua xease ríos

perden forza erosiva acumulación depositos.(B) Nos periodos posglaciais temperatura

fúndese o xeo ríos recuperan caudal e forza erosiva.(C) Afundimento leito e deposición aluvións aos

lados terrazas.(D) Sucesivas glaciacións e interglaciacións

terrazas graduadas.

3. O ROCHEDO PENINSULAR E OS TIPOS 3. O ROCHEDO PENINSULAR E OS TIPOS

DE RELEVODE RELEVO

3 tipos de áreas de acordo coa naturaleza do rochedo (sílicea, calcaria e arxilosa).

3.1 Área silícea3.1 Área silícea Oeste Península (Galicia, León, Estremadura) C. Cantábrica, Central, M. Toledo, S. Morena, núcleo central Pirineos. Rochas antigas (Precámbrico e Primario). Sobre todo granito = rocha cristalina, ríxida. 2 formas de alteración:

Química: por auga en profundidade areas pardoamarelas (vales e zonas de escasa pendente).

Física: a partir de diáclases (fracturas). 2 tipos segundo a altitude:

a) Alta montaña: as rochas rompen ao filtrarse auga polas diáclases e xearse 2 formas principais:

Agullas: crestas agudas e escarpadas. Pedreiras: acumulación rochas ao pé das

montañas.

b) Zonas menos altas: se as diáclases son paralelas escamación (disgregación lenta) do granito paisaxe ondulada (domos). Se son perpendiculares fragmentación bolas berrocais 3 formas: Tores (amoreamento de bolas).Rochas cabaleiras (bolas en equilibrio).Caos de bolas (disposición caprichosa nas ladeiras).

Relieve silíceo

3.2 Área calcaria3.2 Área calcaria Montes Vascos, E de C. Cantábrica, S. Ibérico, parte C. C. Catalana, Subbética. Sedimentos do Secundario. Destaca a calcaria = rocha dura pero fácil de disolver coa auga (diáclases) relevo cárstico formas:

Lapiás ou lenares: cavidades e surcos, varios tipos:

- lapiás de vertente.- lapiás lineal.- lapiás en mesa: extensas superficies

entre eles. Gargantas ou foces: vales estreitos e

profundos, con vertentes abruptas.

Lapiaces

Gargan ta ou foz

Poljes: vales pechados con fondo chan, percorridos por ríos, que desaparecen por un sumidoiro (ponor) e continúan subterraneamente. Cando polje se inunda lago.

Dolinas: cavidades orixinadas por auga estancada. Formas diversas (circulares, de pozo…) e unirse uvalas (trazado complicado).

t Covas: por infiltración de auga por fisuras circulación subterránea Estalactitas (auga pinga do teito) e estalagmitas (auga depositada no chan). Auga regresa á superficie por mananciais ou “ollos” dun río (Guadiana).

Simas: aberturas estreitas que comunican superficie e covas.

PoljeDolin a

CuevaSima

3.3 Área arxilosa3.3 Área arxilosa

- Depresións submesetas, Ebro, Guadalquivir e chairas costeras mediterráneas.

- Materiais sedimentarios pouco resistentes (arxilas, xesos…).

- Relevo horizontal e pregamentos posteriores relevo plano ou suavemente ondulado. Erosión rápida por brandura.

- Nas zonas de alternancia sequía-choivas torrenciais, e non existe cobertera vexetal (SE Península) cárcavas (fisuras estreitas e profundas) por arroiada badlands (sucesión de cárcavas)

3.4 Relevo por erosión diferencial3.4 Relevo por erosión diferencial

- Aparece nas tres zonas anteriores. Erosión diferente según o tipo de materiales distintos relevos en función a inclinación dos estratos:

a) Estratos horizontais: - Rede fluvial separación plataformas (páramos) con estrato duro e horizontais e vales (estratos brandos).- Erosión desgaste dos flancos dos páramos cerros testemuña (outeiros de cumio horizontal) antecerros (antigos cerros que perderon o estrato duro.- Exemplo: Depresións Ebro e Guadalquivir.

b) Estratos con inclinación suave: - Alternancia estratos duros e brandos erosión

diferencial costas con dorso (duro) e fronte (brando). Erosión Retroceso das costas cerros testemuña e antecerros.

c) Estratos pregados: 2 tipos:

Relevo apalachense: - Orixe = relevo herciniano erosionado rexuvenecemento alpino reactivación erosión diferencial 2 formas: crestas paralelas (estratos duros) de altura similar. depresións (estratos brandos).

- Exemplos: Vales asturianos, Montes Toledo e Serra Morena.

Relevo xurásico: - Alternancia pregamentos convexos (anticlinais) e cóncavos (sinclinais). - Nos anticlinais, erosión vales perpendiculares ó cumio (cluses) e paralelos ao cumio (combes). - Baleiramento anticlinais por erosión levantamento sinclinais (sinclinal colgado) inversión de relevo.- Exemplos: cordilleiras novas (S. Ibérico, Cantábrica, Pireneos, Béticas).

Combe

4. AS GRANDES UNIDADES 4. AS GRANDES UNIDADES

MORFOESTRUCTURAIS DO RELEVO PENINSULARMORFOESTRUCTURAIS DO RELEVO PENINSULAR

4 tipos de unidades:1) Meseta.2) Bordos montañosos

da Meseta (Galaico, Cantábrica, Ibérico e Serra Morena.

3) Depresións exteriores (Ebro e Guadalquivir).

4) Cordilleiras periféricas (Pireneos, Vascos, Costero-Catalana e Béticas).

4.1 A Meseta4.1 A Meseta - Unidade fundamental do relevo peninsular. - Que e? Chaira elevada, situada no centro da Península (altitude media de 600 m) e inclinada hacia o O. - Orixe? resto do Macizo Hespérico (Paleozoico), arrasado por erosión e recubertos por sedimentos no Mesozoico. No Terciario, oroxénese alpina estrutura xermánica, formada por: horsts (Sistema central e Montes Toledo) e grabens (vales interiores: Texo, Douro, Guadiana...)

Podemos diferenciar 2 tipos de unidades na Meseta:

a) Cuncas sedimentarias:- Hai 2 grandes:Submeseta norte e

Submeseta sur. Trazos:- Altitude media: 700-800 (norte) e

600-700 (sur)- Rodeadas de cordilleiras.- Compostas de materiais brandos

(arxilas)- Relevo horizontal e suavemente

ondulado (páramos, campiñas, cerros testemuña...). Ex: Terra de Campos (Palencia), A Alcarria (Guadalaxara), A Mancha...

Per f i l t opográ f i co Submeseta no r te

SUBMESETA SUR

No O de ambas submesetas destacan 2 penechairas (= extensas superficies tabulares) Zamorana-salmantina (norte) e extremeña (sur). Características:

Formadas por un zócolo paleozoico, recubertas con materiais cenozoicos.

Relevo horizontal (páramos e cerros testemuña)

b) Relevos interiores: - Orixe terciario por levantamento

bloques do zócolo na oroxénese alpina estrutura xermánica (horst e grabens)

- Rochedo primario (granito, lousa…) e cimas suaves.

- 2 cordilleiras: Sistema Central: - Relevo máis vigoroso.- Divide a Meseta en dúas.- Restos de glaciarismo (circos e

vales).- Destacan as serras de Gata, Gredos,

Guadarrama, Somosierra...

Pico Almanzor (serra de Gredos)

Montes de Toledo:- Relevo máis suave.- Divide en 2 á submeseta sur.- Relevo apalachense.- Destaca a Serra Guadalupe

4.2 Bordos montañosos da Meseta4.2 Bordos montañosos da Meseta

4Orixe terciaria por rexuvenecemento de bloques da Meseta ou pregamento de materiais depositados no secundario nos bordos da Meseta.M 4 grandes unidades:

David Pérez LópezUN

IDA

DE

S M

OR

FO

ES

TR

UC

TU

RA

LE

S

LA MESETA

ZÓCALO PALEOZOICOSE EXTIENDE POR…

PENILLANURAS (ZONAS DE EROSIÓN).

MONTES ISLAS. ARRIBES, TAJOS.

SIERRAS INTERIORESDE LA MESETA

SISTEMA CENTRAL Y MONTES DE TOLEDO

ROCAS DURAS, MODELADOS GRÁNITICO Y APALACHENSE.

SISTEMA CENTRAL. SIERRAS.

MONTES DE TOLEDO SIERRAS.

CUENCAS SEDIMENTARIAS INTERIORESDE LA MESETA

DEPRESIONES: DUERO, TAJO, GUADIANA.

ROCAS BLANDAS, MODELADOS HORIZONTAL Y EN CUESTA.

PARAMOS CAMPIÑAS Y CUESTAS.

MONTES DE TOLEDO SIERRAS.

LOS REBORDES MONTAÑOSOS DE LA MESETA

MACIZO GALAICO-LEONÉS.

ÁNGULO NO DEL ZÓCALO DE LA MESETA.

I. Macizo Galaico-Leonés: - Antigo ángulo NW do zócolo da Meseta rexuvenecemento terciario estrutura xermánica (horsts e grabens).- Materiais paleozoicos e cumios suaves e arredondeadas con multitude de fallas. Exemplos de glaciarismo: lago de Sanabria (Zamora).- Serras: Segundera, Os Ancares, Eixe, Courel…- Fosas tectónicas: Bierzo, Monterrei, Limia...

II. Cordilleira Cantábrica: 2 sectores diferentes:a) Sector O:

- Macizo Asturiano.- No oeste: materiais paleozoicos (zócolo)

rexuvenecidos na oroxenia alpina, con dureza diferente relevo apalachense.

- No leste (Picos de Europa), relevo calcario con maior altura e exemplos de glaciarismo (circos e vales

glaciares).

b) Sector E.- Montañas Cantábricas.- Materiais secundarios calcarios e pregados

no terciario.- Menor elevación, con exemplos de relevo xurásico.

III. Sistema Ibérico: - Materiais secundarios no bordo oriental do zócolo pregados na o. alpina relevo calcario.- Núcleos do relevo con materiais paleozoicos e precámbricos.- Presenza de glaciarismo nos cumios máis elevados (Demanda, Picos de Urbión.- 2 sectores:

a) Norte: Maiores alturas. Destacan Serra Demanda e Moncayo, Picos de Urbión.

b) Sur: división en 2 alineacións: * interior ou castelá (Albarracín, Serranía de Cuenca). * exterior ou aragonesa (Javalambre), separadas por fosa téctonica de Calatayud (materiais do 3º).

IV. Serra Morena: - Non cordilleira, senón brusco escalón de separación Meseta

e Depresión de Guadalquivir (máis de 1000 m de desnivel- Gran flexión fracturada en moitos puntos, producida por

empuxe de levantamento das Cordilleiras Béticas. - Non moita altura (1000- 1300 m): Destacan as serras de Madrona, Aracena e Almadén

- Rochedo paleozoico.

4.3. Depresións exteriores.4.3. Depresións exteriores.- Concas sedimentarias prealpinas que, tras oroxénese alpina, quedaron entre cordilleiras alpinas e macizos antigos.- Forma triangular, cheas de sedimentos terciarios e cuaternarios depositados polos ríos que as recorren relevo horizontal.

1) Depresión Ebro: - Situada no nordés da Península limitada

polos Pireneos, S. Ibérico e C. C. Catalana.- Orixe no Cenozoico por colmatación de

sedimentos da cunca do Ebro, que estaba cuberta polo mar.

- Por tanto materiais mariños e continentais sedimentarios (areas, arxilas, calcarias) relevo diferente: relevo horizontal (páramos e cerros), relevos en costa, badlands...

2) Depresión Guadalquivir:

- Limitada por Serra Morena e as Cordilleiras Béticas.- Orixe: zona afundida durante a oroxenia alpina e colmatada con sedimentos cenozoicos (areas, arxilas…).- Relevo de campiñas onduladas con mesas e cerros testigo.- No tramo final da depresión atópase unha área de marismas.

4.4 Cordilleiras exteriores.4.4 Cordilleiras exteriores.- Orixe terciaria (alpina) por pregamento materiais depositados nas fosas oceánicas bética e pirenaica entre macizos antigos. 4 cordilleiras:

a) Pireneos.

b) Montes vascos.

c) Cordilleira costeiro catalana.

d) Sistema Bético

a) Pireneos: - Zona N da Península, entre Golfo de

Biscaia e León.- Materiais paleozoicos e

mesozoicos pregados na oroxenia alpina.

- 3 zonas: Zona axial: rochedo paleozoico

(herciniano) rexuvenecido por oroxénese alpina relevo + alto e abrupto (Aneto). Formas glaciares (circos, vales e lagos).

Prepireneos: norte e sur da zona axial. Materiais mesozoicos e cenozoicos erguidos na o. alpina. Menor altura e división en dúas: interiores e exteriores á zona axial.

Depresión media: estreita depresión entre serras interiores e exteriores prepirenaicas

b) Montes Vascos: - Situados entre a cordilleira cantábrica e os Pireneos.- Rochedo calcario (2º), escasa altura e formas suaves e arredondeadas por erosión.. - Destacan Aizkorri e Peña Gorbea.

c) Cordilleira Costeiro Catalana:- Paralela ao litoral mediterráneo.- Ao norte do río Llobregat

materiais 1º levantados no 3º (estrutura xermánica).

- Ao sur do LLobregat materiais calcarios (2º) pregados no 3º (relevo cárstico)

- 3 unidades: Cordilleira prelitoral:

aliñación afastada da costa. Maiores alturas (macizos de Montseny e Montserrat...)

Cordilleira litoral: máis próxima á costa. Menor altitude.

Depresión prelitoral: ou fosa tectónica chea de materiais 3º e 4º (vales).

SISTEMA MEDITERRÁNEO O

CORDILLEIRA COSTEIRO CATALANA

d) Cordilleiras Béticas: - Gran extensión: de Xibraltar a cabo da Nao, sumerxida posteriormenente e emerxida despois formando as Illas Baleares.- Gran complexidade xeolóxica.- Materiais 1º e 2º erguidos na oroxenia alpina.- Maiores alturas da Península (Mulhacen).- 3 conxuntos: Cordilleira Penibética:

Bordea a costa. Materiais paleozoicos e rochas

calcarias mesozoicas elevados no 3º. Destaca Serra Nevada (Mulhacen e

Veleta). Exemplos de glaciarismo.

Cordilleira Subbética: Interior. Materiais secundarios e

terciarios depositados polo mar na fosa bética erguidos na oroxenia alpina.

Depresión intrabética: - Entre ambas.- Dividida en varias

depresións pequenas (Antequera, Granada, Guadix, Baza...).

- Materiais calcarios (Torcal de Antequera) e terciarios (badlands).

Torcal de Antequera (Malaga)

Badlands (Almería)

5. O RELEVO COSTEIRO PENINSULAR5. O RELEVO COSTEIRO PENINSULAR

5.1 Costas atlánticas.- Podemos diferenciar tres sectores costeiros:

a) Costa cantábrica:- Rectilínea, con 2 formas principais:1) Acantilados:

* Costas que penetran con forte pendente no mar. * Orixe: erosión que vai retrocedendo o acantilado. * Formas asociadas: covas mariñas, arcos mariños (erosión na parte inferior) e farallóns (agullas rochosas sobre o mar, tras perder o arco a parte superior).

2) Rasas: serras paralelas á costa. As + baixas con cumio plano. Nas + altas desapareceu o cumio plano por erosión.

b) Costa galega:- Destacan sobre todo as rías: Orixe nun relevo montañoso pouco vigoroso, con gran cantidade de fallas ocupadas pola rede fluvial invasión dos vales dos ríos polo mar (varios Km) Rías.- No fondo das rías multiude de praias = acumulación polas mareas de sedimentos mariños e terrestres.

c) Costa atlántica andaluza: - Varios tipos de relevo:

1) Marismas: chairas de lama no interior das baías. Orixe: sedimentos depositados polos ríos, que logo son cubertos polas mareas colmatación de sedimentos marismas (con vexetación salobre).

2) Frechas litorais: liñas de area que prolongan as costas rectilíneas cara o interior dunha baía, normalmente curvadas (gancho). Orixe: transporte da area cara a baía por deriva litoral (corrente de auga paralela á costa). Unión de varias frechas cordón litoral (barra continua de area paralela ao litoral).

3) Dunas: montículos de area típicos das costas areosas. Orixe en transporte e deposición de area polo vento. Forma disimétrica 2 caras: barlovento (perfil suave e convexo) e sotavento (abrupto e cóncavo).

5.2 Costas mediterráneasDiferenciamos 3 sectores:

a) Costa bética: - Dende Xibraltar a Cabo de la Nao (Alicante).- Costa acantilada (Cordilleiras Béticas) con seccións de costa baixa.- Tamén campos de dunas e albufeiras (Mar Menor) = lago salgado separado do mar por cordón litoral, que pode ter saida ao mar finalmente convértese en marisma por colmatación de sedimentos.- Dende finais 3º costa bética terrazas mariñas = antigas praias que quedaron + altas co nivel do mar (por retroceso mar ou elevación costa).

b) Golfo de Valencia: Dende Cabo La Nao ata Delta do Ebro- Formas:★ Praias: acumulación depositos mariños e terrestres.

★ Albufeira (Valencia).★Deltas: saíntes costeiros que se forman cando o río achega + sedimentos dos que pode redistribuir ao mar.★ Tómbolos: barras areosas que unen illotes rochosos á costa. Son dobres cando únense 2 barras areosas lagoa no medio.c) Litoral catalán: dende Delta Ebro á Costa Brava. Formas: Deltas, costas acantiladas (C. Brava) e praias.

RELEVO INSULARRELEVO INSULAR1. ARQUIPÉLAGO BALEAR.

Illas Baleares = prolongación de 2 cordilleiras alpinas: Béticas e Costeiro-Catalana.

a) Mallorca = Fragmento emerxido da Subbética. 3 conxuntos:

- Serra Tramuntana (N), calcaria e miores alturas arquipélago (Puig Maior).

- Serras LLevant (E), calcarias de menor altura.

- Depresión central: relevo suave e rochedo arxiloso.

b) Eivissa e Formentera: - Parte das cordilleiras béticas. - Repiten esquema mallorquín:- Cordillera calcaria ó N de Eivissa e outra ao leste Formentera e depresión central.

b) Menorca: ligada a CCC. Metade N: montañas 1º de formas baixas e suaves. Metade S: chaira de materiais calcarios.

• Costa balear: acantiladas nas zonas montañosas e con praias longas e areosas nas zonas baixas e cauces de augas.

2. ARQUIPÉLAGO CANARIO2. ARQUIPÉLAGO CANARIO

- Natureza volcánica.- Orixe 3º. Oroxénese alpina fracturas no fondo do Atlántico ascensión de magmas illas.- Tipos de relevo:

1) Conos vol cánicos: algúns activos en Tenerife, A Palma e Lanzarote.

2) Cal deir as: grandes cráteres circulares orixinados por afundimento de conos volcánicos (Caldeira de Bandama, GC; e Taburiente, A Palma)

3) Mal países: Terreos abruptos formados ao solidificarse a lava rápido forma de ondas ou bloques.

4) Diques e roques: erosión deixa ao descuberto antigos canles de emisión de lava (diques) ou antigas chemineas dos conos volcánicos (roques).

5) Gl acis: ramplas de pendente moderada ó pe de vellos relevos formadas por depósitos de torrentes (Lan e Fuert.)

- Costas canarias: varias veces reformadas por erupcións volcánicas. 2 formas principais:

a) acantilados.b) praias: con diferencias entre illas occidentais

(escasas por estreita plataforma litoral e illas orientais (máis areosas por ancha plataforma).