unha biobibliografÍa de eladio rodrÍguez gonzÁlez … · bibliotecario do circo o xornalista do...

PRIMEIROS ANOS, PRIMEIRAS POESÍAS

A inmensa maior�a dos d�as davida Eladio Rodr�guez Gonz�lez trans-correron en dous escenarios galegos demoi diferente condici�n mais igual-mente queridos por el: as terras doRibeiro de Avia, onde naceu o 24 dexullo de 1864, e a cidade da Coru�a,onde morreu case oitenta e cinco anosdespois, o 14 de abril de 1949. Fillodunha modesta familia de labregos daPonte de San Clodio, un pequeno lugardo concello ourens�n de Leiro, viviu osseus primeiros anos na estreiteza eco-n�mica que tanto endureceu as condi-ci�ns de vida da xente da s�a clase so-cial durante a segunda metade dos�culo XIX e que tanto intensificou ofluxo migratorio. Coma outros moitos,tam�n Eladio Rodr�guez tivo que emi-grar, mais a s�a experiencia foi send�bida menos traum�tica c� dos quecruzaron o Atl�ntico para buscar enAm�rica o que non encontraban en Ga-licia. ç idade de sete anos trasladouse �Coru�a para vivir al� cun t�o seu que

tam�n abandonara o agro. A magraexperiencia escolar que al� adquirir�a,unida � s�a precoz e potente inclina-ci�n � lectura, habilitar�ano para, xamozo, volver � s�a aldea natal paraexercer como mestre sen t�tulo namodesta escola que estaba establecidanun local pertencente � mosteiro deSan Clodio. Mais unha denuncia obri-gouno a deixar esta ocupaci�n e, �cabo, terminou instal�ndose definitiva-mente na cidade da Coru�a por setem-bro de 1887, cando contaba con vinte-tr�s anos de idade. Xa � ano seguintecomezou a traballar como funcionariomunicipal na Casa do Concello daCoru�a, onde traballou ata o mes deagosto de 1937, en que se xubilou can-do ocupaba o posto de Oficial Maior.

Entre os libros que m�is frecuen-tou durante a s�a adolescencia e a s�amocidade ocupou un posto sobrancei-ro Aires da mi�a terra, de Manuel CurrosEnr�quez, que ir�a alternando coasobras doutros poetas galegos daqueltempo entre os que c�mpre salien-tar a Rosal�a de Castro e, con certa

17

Revista Galega do Ensino-ISSN: 1133-911X- N�m. 31 - Maio 2001

UNHA BIOBIBLIOGRAFÍA DE ELADIO RODRÍGUEZ GONZÁLEZ

LETRAS GALEGAS 2001Ram�n Mari�o Paz*

Universidade de Santiagode Compostela

* Profesor Titular de Filoloxía Galega e Portuguesa.

1 COLABORACION 26/4/01 16:39 Página 17

18 Ramón Mariño Paz

preeminencia, a Valent�n LamasCarvajal. Foi precisamente no famososemanario ourens�n dirixido porLamas, O Tio Marcos dÕa Portela, ondeEladio Rodr�guez publicou os seus pri-meiros textos, que pasaron � prelo en1886, 1887 e 1888. Case todos eles eranpoes�as en que xa abordaba os temasque m�is insistentemente o hab�an deinspirar � longo da s�a traxectoria l�ri-ca: a vida dos campesi�os galegos, coas�a miseria e o encanto Ñbastante ide-alizadoÑ dos seus costumes, a �xtaseque lle provocaba a contemplaci�n dapaisaxe, etc. De par disto, no Tio Marcosdo 6 de novembro de 1887 Rodr�guezGonz�lez inseriu unha recensi�n dopoemario de Alberto Garc�a Ferreirotitulado Volvoretas (1887) en que, ade-mais de asegurar que os feitos estabana demostrar que a lingua galega eramaterial apto para elaborar textos lite-rarios de calidade, ponderaba a obrapo�tica de Valent�n Lamas Carvajal, aquen el, concordando co sentir xenera-lizado Ñmais non un�nimeÑ da cr�ti-ca do seu tempo, non dubidaba en considerar Òo verdadeiro Homero ga-llegoÓ.

Nesta s�a estrea no mundo da cr�-tica literaria Eladio Rodr�guez valorabaaltamente a proliferaci�n por todaGalicia de certames para composici�ns

po�ticas en lingua galega, que certa-mente foron para el unha exitosa v�a depenetraci�n e integraci�n nos ambien-tes literarios. De feito, Folerpas (1894) �un libro en que Eladio Rodr�guez reu-niu, xunto a poemas de cronolox�amenos definida, composici�ns queforan premiadas en diversos certamesconvocados nos anos oitenta e noventae outras d�as que el elaborara conmotivo dalg�n acontecemento de rele-vo1. O marco conceptual en que todasestas composici�ns se integraban era odo rexeitamento global do s�culo XIX,que o escritor sent�a como un tempo enque Galicia padecera graves males eque anos despois, no Diccionario enciclo-p�dico gallego-castellano, ser�a reiterada-mente presentado como o s�culo quedesintegrou as esencias dunha mitifica-da identidade popular galega que,como cabe esperar, se situaba nunpasado igualmente mitificado. Dentrodeste contexto, describ�anse e denun-ci�banse os abusos e miserias quesoportaba o campesi�o galego, casesempre nun ton anal�tico e prosaicomoi lesivo para a expresi�n po�tica:

Mulleres mortas de fame...rapaces abandonados...Áaqu� est�n os resultadosda gallega emigraci�n!...

(ÒOs orfos da emigraci�nÓ, 50-52).

1 As premiadas en certames literarios son as seguintes: “¡Desperta!” (Premio de honor nos Xogos Florais deTui, 1891), “Os orfos da emigración” (Premio de honor no Certame Literario de Betanzos, 1887), “¡Arrenégote,moda!” (Primeiro accésit no Certame Literario de Betanzos, 1887), “A noite de San Xoan” (Accésit no CertameLiterario de Pontevedra, 1886), “O puzo do barco” (Caravel de prata no Certame Literario de Betanzos, 1887), “Asfestas da miña terra” (Lira de prata no Certame Literario de Betanzos, 1887) e “O puzo do lago” (Pluma de pratano Certame Literario de Betanzos, 1886). Ademais, “¡Socorro!” foi escrita para a función benéfica organizada poloConcello da Coruña para socorrer as víctimas da explosión de dinamita que se produciu na baía de Santander ennovembro de 1893 e “¡Sursum corda!” leuse na velada literaria celebrada en Santiago o 24 de xullo de 1893 enhomenaxe a Concepción Arenal.


A insatisfacci�n ante o que v�aconduc�a unhas veces o poeta � compo-sici�n de poemas de orientaci�n civil,agraristas ou galeguistas, pero moi ami�do semellaba inspirarlle versos deintrospecci�n contemplativa ou de eva-si�n cara �s tradici�ns, cara �s lendastradicionais ou cara � pasado:

Eu pidinlle � este sigro poes�acr�ndo atopala n-�l do meu agrado,pero � ver que a treidora hipocres�at�no compretamente escravizado,encami��i a mi�a fantes�a�s venturosos tempos do pasado.Cante quen queira as grorias veni-

[deiras:eu cantar�i as l�ndas verdadeiras

(ÒO puzo do barcoÓ, 143).

Na mi�a opini�n, os valores deFolerpas que poden resultar dalg�natractivo para certos lectores de hoxeen d�a non son os propiamente po�ti-cos, sen�n m�is ben os que entra�an oscontidos que fan do libro un pequenodocumento hist�rico e etnogr�ficosobre a Galicia labrega do �ltimo cuar-tel do s�culo XIX e o notable dominiodo instrumento ling��stico que mostranel o seu autor.

A INTEGRACIÓN NA SOCIEDADE ACOMODADADA CORUÑA

Establecido como funcionariomunicipal en 1888, a notable prepara-ci�n intelectual que conseguira Ñmaiormente como autodidactaÑfacilitoulle a Eladio Rodr�guez a s�aintegraci�n no mundo do xornalismocoru��s. A�nda non cumprira os vin-tecatro anos cando se incorporou �

redacci�n do diario La Ma�ana, apareci-do en 1888; e desde aqu� pouco tardouen pasar para a redacci�n de ElNoroeste, do que era director polomenos en decembro de 1896, e tal vezincluso antes. En El Noroeste compartiumesa de redacci�n con xornalistasprestixiosos como Alfredo Tella,Manuel Mar�a Puga y Parga (o famosoÒPicadilloÓ, nomeado alcalde da cidadeen 1915 e 1917), Jos� Pan de Soraluce,Francisco Camba e WenceslaoFern�ndez Fl�rez; alg�ns deles foronademais persoas moi influentes na vidalocal coru�esa. As� mesmo, foi funda-dor e primeiro vicepresidente da xuntadirectiva da Asociaci�n de Prensa de LaCoru�a, creada en 1904.

Tam�n fala elocuentemente dosprogresos sociais conseguidos porEladio Rodr�guez a s�a designaci�ncomo bibliotecario da Reuni�n Recrea-tiva e Instructiva de Artesanos, o cha-mado ÒCirco de ArtesanosÓ, unha insti-tuci�n que, artesanal nas s�as orixes,acabou sendo controlada pola burgue-s�a e a alta burocracia locais. Comobibliotecario do Circo o xornalista doRibeiro elaborou o Cat�logo de las obrascient�ficas, literarias y musicales que figu-ran en la biblioteca de la Reuni�nRecreativa e Instructiva de Artesanos de LaCoru�a formada en el a�o 1900 (1901),seguido en 1907 dun suplemento. As�mesmo, en colaboraci�n con Alfredo dela Fuente, secretario da instituci�n,escribiu os aprop�sitos carnavalescosdos anos 1897 (La �ltima broma), 1898(El gach� del cisne) e 1899 (La postreracampanada); estes aprop�sitos eran

Unha biobibliografía de Eladio Rodríguez González 19



pezas c�mico-l�ricas que se representa-ban os m�rcores de cinza para con elasdespedir festivamente o entroido.

Tam�n resulta digno de recordo odato de que o 22 de decembro de 1896don Eladio foi elixido vicepresidenteprimeiro da Comisi�n Provincial daCruz Vermella na Coru�a, para a queredactou a memoria titulada La CruzRoja (Memoria de la Comisi�n Provincialde La Coru�a) (1902). Funcionario muni-cipal, director de El Noroeste, biblioteca-rio do Circo e membro destacado daComisi�n Provincial da Cruz Vermella,o alde�n da Ponte de San Clodio che-gou � inicio do s�culo XX como donodunha estimable boa reputaci�n no seoda sociedade acomodada da cidade daCoru�a. Sen d�bida, a s�a aventuramigratoria coro�rase co �xito nunprazo de tempo sorprendentementebreve.

O INGRESO NOS CÍRCULOS REXIONALISTAS

Os contactos de Eladio Rodr�guezco galeguismo datan polo menos de1886, cando iniciou a s�a colaboraci�nco semanario O Tio Marcos dÕa Portela. Apublicaci�n de traballos en cabeceirasrexionalistas como Galicia (Revista regio-nal) e A Monteira e a aparici�n en 1894de Folerpas na Biblioteca Gallega deAndr�s Mart�nez Salazar supuxeron areafirmaci�n destes v�nculos. Moipouco despois converteuse en membrodo consello de redacci�n da RevistaGallega, que compareceu ante os lecto-res en 1895 como �rgano de expresi�n

do grupo rexionalista coru��s co�ecidopolo nome de ÒCova C�lticaÓ. Nonforon moitas as colaboraci�ns deRodr�guez que se inseriron nestemedio, probablemente porque naquelaaltura estaba m�is entregado � traballoen El Noroeste, na biblioteca do Circo deArtes�ns e na Comisi�n Provincial daCruz Vermella. ç parte de reproduc-ci�ns dos poemas xa editados, naRevista Gallega soamente se lle encon-tran a Eladio Rodr�guez alg�ns textosen prosa dos que eu salientar�a o titula-do ÒOro escondidoÓ (16/6/1899), ondeexpresaba o seu desexo de que se desena co�ece-los tesouros naturais e huma-nos da terra galega:

Todo lo que hay de campesino enGalicia tiene verdaderos atractivos yes hermosamente bello. Hac�a faltapara trasladarlo al papel � reprodu-cirlo en el lienzo que la mano maes-tra de un gran artista traspasase losnaturales y ordinarios l�mites de lainspiraci�n, llegando hasta lo inusi-tado y elev�ndose hasta lo inconce-bible.

î meu modo de ver, estas pala-bras encerran, sinteticamente expresa-do, o obxectivo que o propio donEladio perseguiu sempre tanto co seulabor de creador literario coma na s�acondici�n de diccionarista e enciclope-dista: revela-la beleza da Galicia cam-pesi�a �s lectores e, en xeral, a todasaquelas persoas que procurasen o pra-cer est�tico que pode proporcionarunha obra de arte. Isto foi o que sempretentou facer el mesmo, e isto foi tam�no que m�is eloxiou nos diferentes artis-tas galegos a quen lles dedicou alg�nsdos seus versos.


Entre 1897 e 1898 a Revista Gallegafuncionou como �rgano oficial da LigaGallega na Cru�a, unha asociaci�nrexionalista sostida tam�n polo cen�cu-lo da Cova C�ltica que buscaba Òalibertade da patria gallega dentro daintangibre nacionalidade hespa�olaÓ(Revista Gallega. Suplemento al n�m.204, 5/2/1899). Esta Liga, dada a s�adebilidade organizativa e a s�a mani-festa incapacidade para se proxectarf�ra dos seus reducidos c�rculos, soa-mente chegou a promover e colaboraren actividades como a homenaxe �compositor Juan Montes en Lugo o 8de outubro de 1899, a homenaxe aCurros Enr�quez na Coru�a en 1904 (na

que Rodr�guez Gonz�lez participou copoema ÒÁExcelsior!...Ó) e o levantamen-to dun monumento �s m�rtires deCarral, tam�n en 1904.

Mais isto non foi todo. Os mem-bros da Liga Gallega e da Cova C�lticatam�n participaron na creaci�n da RealAcademia Galega, oficialmente inau-gurada o 30 de setembro de 1906 coaintenci�n de Òcultivar las Bellas Letrasen general y especialmente aquellosestudios que m�s pueden contribuir alconocimiento de la historia, antig�eda-des y lengua de GaliciaÓ (BRAG 3,20/7/1906, 49). Entre os seus membrosfundadores estaba Eladio Rodr�guez


Consello de Redacción da Revista Gallega. De esquerda a dereita: Florencio Vaamonde Lores, Galo Salinas, FranciscoTettamancy, Eugenio Carré Aldao e Eladio Rodríguez González.



Gonz�lez, xornalista e poeta que en1907 recibiu, xunto a outros acad�mi-cos, o encargo de traballar no dicciona-rio que deber�a publica-la instituci�n.Este diccionario, do que entre 1913 e1928 s� se deron editado os fasc�culoscorrespondentes �s letras A, B e C (atacativo), tivo como sost�n principal o tra-ballo de C�sar Vaamonde Lores, quecuriosamente non foi acad�mico nume-rario. Da colaboraci�n que Rodr�guezGonz�lez puido prestar para a s�a rea-lizaci�n pouco ou nada se sabe con cer-teza; soamente podemos dicir que naFundaci�n Penzol de Vigo est� deposi-tado un exemplar desta obra que levainnumerables anotaci�ns feitas � manpor don Eladio, do que se deduce que onoso biografado laborou de firme sobreo Diccionario gallego-castellano da Aca-demia Galega, tal vez coa intenci�n depu�lo e melloralo, tal vez m�is ben coobxectivo de tomalo como punto departida para a elaboraci�n do seu pro-pio diccionario, o Diccionario enciclop�-dico gallego-castellano.

O RETORNO Á POESÍA: PINTORES D’ALMAS(1917-1919), RAZA E TERRA (1922), ORACIÓSCAMPESIÑAS (1927)

A publicaci�n de Folerpas en 1894semella significar a un tempo a chega-da a unha meta e o inicio da temporalextinci�n, ou polo menos do apaga-mento, do gran pulo creador que noeido da poes�a animara a EladioRodr�guez nos seus anos mozos.Durante m�is de d�as d�cadas soa-mente publicou espor�dicas reproduc-

ci�ns de textos que xa se editaran ante-riormente e contados poemas in�ditos.O xornalismo e os inicios da elabora-ci�n do seu diccionario deberon deresultarlle moi absorbentes por estesanos, de tal xeito que o seu retorno �creaci�n po�tica continuada semellanon se producir ata 1915 ou 1916.

Como xa fixera con outrosmedios, don Eladio colaborou desde1916 con A Nosa Terra convert�ndoa en

Cartel anunciador da Exposición de Arte Gallego de1917, obra de Carlos Sobrino Buhigas. Sobre diversosartistas que concorreron a esta exposición escribiuEladio Rodríguez os poemas que publicou baixo o rótu-lo de Pintores d’almas (1917-1919).


escenario en que presentar textos po�ti-cos que m�is tarde reunir�a en formatode folleto ou de libro: varios poemas deRaza e Terra (1922) e de Oraci�s campesi-�as (1927) viron a luz previamente no�rgano de expresi�n das Irmanda-des da Fala. Pero, ademais, A Nosa Te-rra acolleu tam�n alg�ns poemas deRodr�guez que non se editar�an en nin-g�n outro lugar, entre os que chaman aatenci�n pola unidade que conformanos da serie de Pintores dÕalmas (1917--1918), unha ducia de retratos doutrostantos artistas pl�sticos de sona �s quevir�a a sumarse un m�is que se deu aco�ece-lo 18 de febreiro de 1919 nasp�xinas de N�s, o suplemento literariodo diario El Noroeste. T�dolos ÒpintoresdÕalmasÓ para os que o poeta doRibeiro escribiu alg�n poema dospublicados entre 1917 e 1919 presen-taron obras pict�ricas ou escult�ri-cas � Exposici�n de Arte Gallego celebrada na Coru�a no ver�n de 1917. Sotomayor, Francisco Llorens,Castelao, Seijo Rubio, Asorey ou Xes�sCorredoyra foron alg�ns dos artistascantados por Rodr�guez, quen conestas composici�ns estaba sen d�bida aafirma-la existencia dunha pintura edunha escultura propiamente galegasque vi�an a sumarse como novas con-quistas � realidade, daquela xa innega-ble, dunha literatura galega renacida.

O suplemento literario N�s, � queanteriormente alud�n, sost�vose funda-mentalmente polo traballo de EladioRodr�guez. Entre o 10 de setembro de1918 e o 20 de marzo de 1919 ElNoroeste sacou � r�a unhas follas de

literatura galega en que se recolleronmaiormente poes�as �ditas e in�ditasdebidas a poetas vivos e mortos da�poca medieval e da �poca contempo-r�nea. Xunto a textos de Afonso X,Mart�n Codax, Joan de Guillade, Bernalde Bonaval e o Marqu�s de Santillana,ofrec�ronselles �s lectores outros daautor�a de Rosal�a de Castro, CurrosEnr�quez, Eduardo Pondal, ManuelLugr�s Freire, Salvador Golpe, LeandroCarr�, Leiras Pulpeiro, Ram�nCabanillas, Vicente Risco, ManuelAntonio, o propio Rodr�guez Gonz�leze, entre bastantes m�is, Valent�n LamasCarvajal. Estas follas de literatura, pre-sentadas co nome de N�s (P�xinas galle-gas do diario da Cru�a El Noroeste), sa�ancunha intenci�n que Rodr�guezGonz�lez explicaba as� en ÒCoa portaabertaÓ, o texto inaugural do suple-mento:

Por estas p�xinas, sin mais preten-si�s que esa de inzal-o noso idioma,ir�n pasando todol-os nomes dosque escribiron y-escriben en prosagallega e todol-os poetas da terra,que compu�eron os seus versos nanosa l�ngoa nai, como o groriosoCurros y-o barudo Pondal y-a santaRosal�a.Ser�n, pois, estas follas probi�asunha colecci�n que, co tempo, figu-rar� entrÕas m�is enxebres da litera-tura gallega. Ser�n pra todol-os queas garden e queiran encuadernalas,unha compreta Antolox�a dÕescrito-res gallegos, dendÕos que est�n con-sagrados hastrÕos que inda empe-zan

(N�s, 10/9/1918, 1).

Resultan evidentes os v�nculosentre este suplemento de literatura de




Segunda presentación de intencións de Nós (Páxinas Gallegas do Diario da Cruña. El Noroeste), 17/9/1918.


El Noroeste e a revista N�s (Bolet�n men-sual da cultura galega), que dominou opanorama cultural galego entre 1920 e1936. Sen embargo, a pesar de con-tar na n�mina dos seus colaborado-res desde o seu segundo n�mero,Rodr�guez Gonz�lez tivo moi escasapresencia no bolet�n cultural nacido enOurense. Que eu saiba, a s�a sinaturas� aparece na primeira p�xina don�mero 40, do 15 de abril de 1927, ondese deu a co�ecer ÒAlmas viaxeirasÓ, undos poemas de Oraci�s campesi�as, olibro que dar�a � prelo naquel mesmoano de 1927.

A serie de Pintores dÕalmas, unhacolecci�n de trece poemas publicada enA Nosa Terra e mais en N�s (P�xinasgallegas do diario da Cru�a El Noroeste)entre setembro de 1917 e febreiro de1919, abriuse cun texto dedicado aSotomayor, a quen o autor lle loaba acapacidade para capta-la alma das xen-tes labregas que pintaba, para dotar devida os corpos de Òvellos petruciosÓ ede Òmozas garridasÓ que retrataba. Enrealidade esta idea, como xa fai supo-�e-lo propio t�tulo da serie, manif�sta-se recorrentemente en case todos estestextos. Logo se ve que as cousas que aEladio Rodr�guez m�is lle gustaban napintura ou na escultura dos artistas queretratou eran precisamente aquelascousas sobre as que el m�is escrib�a.Nunha conferencia que pronunciou o12 de maio de 1925 el mesmo asegurouque lle gustar�a ser quen de pinta-lavida da aldea, de lograr levala conacerto e con verdade ata os seus versos:

Nado na aldea e al� feito mozo, qui-xera ter a imaxinaci�n que non te�opara pintala. Al� hai v�goas costan-tes e feridas eternamente abertas;por eso a poes�a galega permaneceinvariabre.Todo eso que vexo na aldea, ascorredoiras, as g�ndaras, os pi�eira-es, as mozas, tr�uxeno aos meusversos!...

(A Nosa Terra, 1/6/1925, 10).

Fosen m�sicos, pintores ou escul-tores, Eladio Rodr�guez enxalzou osartistas que � seu modo de ver mellorsouberon captar e expresar mediante aarte a alma e a verdade do chan galego.Compuxo as� un pequeno conxunto detextos que, a�nda que nunca publicadosunitariamente en formato de libro oude folleto, est�n unidos por v�nculosnotorios e representan quizais a contri-buci�n m�is orixinal de don Eladio �patrimonio literario galego, xa queantes ca el pouca poes�a sobre arte ousobre artistas se fixera en lingua galega.

En 1922 a Editorial C�ltiga, dirixi-da en Ferrol por Xaime Quintanilla,puxo � venda trece n�meros dunhacolecci�n chamada tam�n C�ltiga que,a�nda que se formou maioritariamentecon relatos breves, integrou tam�n algode teatro e mesmo un libro de poes�aque non foi outro que Raza e Terra, deEladio Rodr�guez Gonz�lez. Este libroin�ciase coa seguinte advertencia parao lector: ÒVarias das composici�s quefiguran nÕiste n�mero forman parte dolibro ÔORACIîS CAMPESI�ASÕ, quelogo pubricar� o autorÓ. Inf�rese distoque Oraci�s campesi�as, a�nda que apa-recido en 1927, xa estaba rematado




Ñcando menos nunha determinadaversi�nÑ en 1922 e inf�rese tam�n que� probable que con Raza e Terra EladioRodr�guez acudise a unha probablesolicitude do equipo editor de C�ltiga,tal vez non moi sobrado de textos parapublicar. î meu xu�zo, a escolla depoemas realizada para Raza e Terra pro-curou gardar un certo equilibrio entreas distintas orientaci�ns tem�ticas que� altura dos inicios dos anos vinte ti�aa producci�n po�tica de EladioRodr�guez Gonz�lez. O paisaxismo deÒOrballeirasÓ, a estampa costumista deÒA vindimaÓ ou o retrato do personaxet�pico da ÒRibeiranaÓ comb�nanse cosacentos m�is sociais e reivindicativosde ÒLumeÓ, ÒAs foucesÓ, ÒXanLabregoÓ ou ÒO cami�oÓ, que proba-blemente xa non eran tan necesariospara o poemario que se dar�a � prelo en1927, m�is extenso e xa equipado desuficientes contidos galeguistas e agra-ristas. O dominio do instrumento lin-g��stico nos planos morfol�xico, sin-t�ctico e lexical � admirable, na mesmali�a que xa se mantivera en Folerpas,con poucas concesi�ns � diferencialis-mo.

Os materiais que se integraron enOraci�s campesi�as (1927) ti�an datas decomposici�n que se mov�an entre 1908e 1926: algunhas apareceran xa publi-cadas en diferentes xornais e revistas,outras ademais recibiran premios enfestas e certames literarios celebradosen 1915, 1916, 1918 e 1924. En Ora-ci�s campesi�as hai menos descrici�n e menos narraci�n ca en Folerpas. Por t�dolos poemas do libro de 1927

circula a se�ardade da aldea e das s�aspaisaxes, a se�ardade das formas devida da tradicional Galicia agraria enque don Eladio se criara. En substancia� a mesma se�ardade, a mesma lem-branza saudosa que se sente lendo aspoes�as de Folerpas. Sen embargo, senas composici�ns da mocidade amorri�a da aldea promov�a no poeta odesexo imperioso de describir obxecti-vamente aqueles espacios e de narra--las historias e as lendas que protagoni-zaban ou contaban os seus habitantes,nos poemas da madureza � m�is forte avocaci�n introspectiva, o af�n de mirarcara a dentro, de expresa-las sensaci�nse os pensamentos que agroman � con-templar ou � recorda-las amadas paisa-xes da infancia, a perdida e un tantoidealizada vida alde�. Hai en Oraci�s,en suma, m�is esencialidade e menospreocupaci�n pola an�cdota, a�nda quea an�cdota, o dato verdadeiro sobre aexistencia da xente do rural, tampoucofalta.

Na contracuberta de Oraci�s cam-pesi�as figuraba como preparada ÒparapubricarÓ unha obra titulada ÒSemen-tadores de Ideal, versos galegosÓ. A�ndaque non co�ec�mo-lo seu contido, oseu t�tulo evoca uns versos pertencen-tes � poema ÒSancta SanctorumÓ, que fora dedicado �s fundadores dasIrmandades da Fala no bolet�n de ANosa Terra do 30 de maio de 1918:

V�s sement�stel-o Ideal que vivenos antusiasmos das concencias

[sanas,nos amores � p�trea en que nacemose no agarimo a todo canto un ama.


Probablemente Sementadores deIdeal ser�a un proxecto consistente nunmangado de poes�as escritas para elo-xiar algunhas das personalidadessobranceiras do galeguismo do s�culoXIX e das primeiras d�cadas do XX.Mais, por raz�ns que ignoro, o poetaRodr�guez debeu de desistir � poucotempo de tal proxecto, pois en setem-bro de 1929 declar�balle � revista VidaGallega (30/9/1929) que non ti�a entreas mans ningunha obra literaria.Despois de 1927 esta voz po�tica extin-guiuse case por completo, de tal xeitoque a inmensa maior�a dos poemas dedon Eladio que de al� en diante sepublicaron non foron sen�n reproduc-ci�ns que xa se integraran en Oraci�scampesi�as.

En definitiva, Rodr�guez Gonz�lezmostrouse � longo de toda a s�a tra-xectoria literaria como un poeta deci-mon�nico impermeable �s vangardis-mos que por aquel tempo abalaron opanorama de moitos sistemas literarioseuropeos e americanos, entre os quenon foi excepci�n o galego. No pr�logo� libro Cantigas y cantares (1928), deMario Canda, expresou con claridade econtundencia as reticencias con que elcontemplaba os novos formalismos,nos que v�a o perigo de caer no puroxogo verbal e est�tico carente completa-mente dos contidos sentimentais que el estimaba imprescindibles para a poe-s�a:

Mientras los escritores nuevos, ene-migos de toda emoci�n, proclamanel exterminio de la morri�a y de lasaudade, consider�ndolas pernicio-sas, perm�tasenos a los viejos que

expresemos nuestro ardiente deseode que no se extingan esos senti-mientos �ntimos, que como realida-des vivas son alma y nervio denuestra raza.[...] Para m� son igualmente estima-bles y dignas de entusi�stico aplau-so todas las escuelas po�ticas, a�nlas del m�s avanzado futurismo oultra�smo, si en ellas hay sensibili-dad y no degeneran en desenfrenosde im�genes incongruentes y estra-falarias que ri�en con la est�tica ydeforman lamentablemente el len-guaje (pp. 10-11).

SECRETARIO DA REAL ACADEMIA GALEGA (1920--1926)

O ascenso de Eladio Rodr�guezdentro da xerarqu�a acad�mica tivo oseu primeiro momento culminante naxunta ordinaria celebrada o 27 dexaneiro de 1920, cando, � renunciarJaime Ozores de Prado, Marqu�s deSan Mart�n, � cargo de secretario interi-no por motivos de sa�de, resultou elixido por unanimidade o xornalista e poeta de San Clodio. Desde este mo-mento, como � l�xico, intensific�ronsea s�a participaci�n e o seu protagonis-mo na vida oficial da instituci�n, etam�n empezou a facerse asidua a pre-sencia da s�a sinatura no Bolet�n, xa que a s�a nova condici�n de secreta-rio lle esixir�a a redacci�n de diver-sas notas de homenaxe e, sobre to-do, de necrol�xicas, sempre en castel�n. Nun ton habitualmente enf�-tico e algo ampuloso escribiu so-bre Fontenla Leal, Manuel Murgu�a,Andr�s Mart�nez Salazar, Bernardo




Rodr�guez (presidente da Asociaci�nProtectora da Academia en BuenosAires), Manuel Lago Gonz�lez, Ram�nGarc�a Mon (ex-presidente da Aso-ciaci�n Iniciadora e Protectora da Academia na Habana), FlorencioVaamonde Lores, Juan Barcia Caballeroe Galo Salinas Rodr�guez. Probable-mente, foi tam�n el quen redactou asli�as sobre a figura de Francisco Pontey Blanco, o presidente da Academiafalecido o 22 de xullo de 1926.

A relevancia que durante os pri-meiros anos vinte foi adquirindoEladio Rodr�guez na vida da Academiatam�n se descobre na frecuencia conque asumiu a representaci�n da institu-ci�n en diversos actos p�blicos, dosque queda memoria nas p�xinas daSecci�n Oficial dos bolet�ns acad�micosdesta �poca. As� mesmo, revela a s�aimportancia no seo da corporaci�n ofeito de que en 1920 e 1926 fose o encar-gado de contestar �s discursos deingreso como acad�micos numerariosde Ram�n Cabanillas e de FernandoMart�nez Mor�s. O 31 de agosto de1920 celebrouse no balneario deMondariz o ingreso de Cabanillas, quedisertou sobre ÒA saudade nos poetasgallegosÓ. Asentado o principio de queÒa saudade � o sentimento consustan-cial co-a nosa alma gallega e o moldeque dou forma � noso lirismoÓ, o poetade Cambados mostraba como tal senti-mento se expresou na obra dos catrograndes ÒprecursoresÓ do s�culo XIX:Eduardo Pondal, Lamas Carvajal,Curros Enr�quez e Rosal�a de Castro. Aidentificaci�n de Eladio Rodr�guez co

discurso pronunciado por Cabanillasera tal que est� plenamente xustificadole-la s�a resposta coma se se tratasedunha autopo�tica, xa que, mesmocando falaba da obra de quen o 31 deagosto de 1920 ingresaba na Academia,Rodr�guez estaba tam�n a falar de simesmo e da s�a propia poes�a. O deLeiro amos�base convencido de queÒnon poder� xam�is chamarse poetagallego o que non seipa espresal-aSaudadeÓ.

A recepci�n de FernandoMart�nez Mor�s como acad�mico den�mero tivo lugar o mesmo d�a en queEladio Rodr�guez resultou elixido pre-sidente da Real Academia Galega, �dicir, o 20 de novembro de 1926. Onovo numerario da corporaci�n falouaquel d�a sobre ÒLa toponimia enGaliciaÓ.

PRESIDENTE DA REAL ACADEMIA GALEGA (1926-1934)

Durante varios anos da d�cadados vinte o bolet�n nacionalista A NosaTerra censurou repetidamente a RealAcademia Galega por entender que,sendo unha instituci�n fulcral na tarefada reconstrucci�n nacional de Galicia,non emit�a cara � sociedade galega osnecesarios sinais de galeguidade,sen�n que, pola contra, semellaba abdi-car dos principios que guiaran a s�afundaci�n e entreg�base cada vez m�isabertamente �s sectores profesionais,pol�ticos ou intelectuais m�is desvincu-lados do nacionalismo. O bolet�n das


Irmandades da Fala recriminoulleseveramente � Academia o seu aparta-mento dos principios e dos fins para osque fora creada.

Nesta li�a de opini�n, A NosaTerra expresou xa as s�as reticenciasante o nomeamento de Andr�sMart�nez Salazar como novo presiden-te da Academia, producido o 12 demaio de 1913; a�nda reco�ecendo osseus m�ritos, a cabeceira nacionalistalament�base de que non fose gale-go. As reticencias devi�eron oposi-ci�n frontal cando meses despois, logode morrer Mart�nez Salazar, se sou-bo que o terceiro presidente da ins-tituci�n ser�a Francisco Ponte y Blanco. Durante o mes de marzo de1924 o debate sobre as condici�ns quedeber�a reuni-lo pr�ximo presidente da Academia tomou a forma dunhaconfrontaci�n aberta entre A Nosa Terrae a Irmandade da Coru�a, por unha parte, e La Voz de Galicia e ElNoroeste, por outra. îs primeiros, quenon concib�an que se puidese colocaren tal posto un home tan alleo � gale-guismo coma Ponte y Blanco, opo��an-lle-los segundos a opini�n de que en realidade todo respond�a a unhatrama urdida para desprestixia-la ins-tituci�n acad�mica e que os nacio-nalistas estaban demostrando nesteasunto a s�a intransixencia e dog-matismo no tocante � Òamor a Gali-ciaÓ. Inevitablemente don Eladio, comosecretario da Academia e como directorde El Noroeste, estaba situado nomesmo eixe deste turbill�n e A NosaTerra acusouno de se-lo promotor

da candidatura de Ponte y Blanco, aquen supostamente intentar�a mane-xar co prop�sito de controla-la institu-ci�n:

D. Eladio Rodr�guez Gonz�lez, quecomo xa dixemos � segredario daAcademia, [...] foi quen mais intr�sti�a en que fora nomeado presiden-te o se�or Ponte Blanco, anque �lmesmo reconozca que aquel se�ornon ten m�ritos. Pero por riba detodo est� a comenencia personal. ÀEqu� comenencia pode perseguir �se�or Rodr�guez Gonz�lez? Pois ade mangonear ao seu antoxo naAcademia, cousa que poder�a facertendo na presidencia a un inocente ein�dito en cousas de Galicia; maisnon as� se aquel posto fose ocupadopor alg�n outro acad�mico que llenon permitise facer o que se lle anto-xara

(A Nosa Terra, n�m. 199, 1/4//1924, 2).

Con todo, o bolet�n das Irman-dades terminaba o seu artigo afirman-do que todo o desagradable incidentese puidera evitar se o proposto para apresidencia da Academia, no canto de ser Ponte y Blanco, fose EladioRodr�guez Gonz�lez, que ti�a Òm�ritosdÕabondoÓ para acceder � cargo en liti-xio. Esta opini�n mant�vose cando, �morrer Francisco Ponte, se fixo inmi-nente o acceso de don Eladio � cadeirapresidencial:

A n�s par�cenos ben a sua designa-ci�n pois � home que ten probado oseu amor a Galicia, o seu enxebris-mo e unha fecunda e notabre labornas letras galegas.Se �ste � o cami�o que emprende-ron atop�molo dino de aprauso. D. Eladio e como �l alguns mais quehai dentro da Academia de quenes




est� � vista a sua obra galega, podenser dinos presidentes

(A Nosa Terra, 1/10/1926, 10).

A elecci�n de don Eladio pro-duciuse finalmente o 20 de novembrode 1926, e produciuse por unani-midade. A Academia, � comunicaroficialmente a noticia, aseguraba que oseu nomeamento, xa anunciado polaprensa, Òestaba de antemano desconta-doÓ e xustific�base polo grande pres-tixio que adquirira como poeta e como xornalista, pola entrega con quedurante anos vi�era traballando para a instituci�n e, mesmamente, pola s�a Òinnata simpat�aÓ, que era capazde concitar moitas adhesi�ns. Salien-t�base tam�n que no seu labor xor-nal�stico se mostrara como o Òm�srom�ntico y enamorado regionalis-taÓ e, por se isto non abondase, po��a-se de relevo que era un dos xa poucosacad�micos fundadores que a�nda vi-v�an.

No que ten que ver coa promo-ci�n da lingua galega, a chegada de Rodr�guez Gonz�lez � presiden-cia da Academia s� en parte significouun cambio de rumbo. O uso habi-tual do galego na oratoria acad�micacontinuou estando reservado a ho-mes coma Manuel Lugr�s Freire, men-tres que outros acad�micos, e entre eleso presidente, usaron sempre ou case sempre o castel�n nos actos p�bli-cos. O aumento das colaboraci�ns en lingua galega que se inseriron noBolet�n de la Real Academia Gallegaentre 1924 e 1926 parece deberse, m�is ca a unha inexistente acci�n

emprendida a prol del polos presi-dentes Ponte y Blanco, Rodr�guezGonz�lez e Lugr�s Freire, � irrupci�n enescena das xeraci�ns do Seminario deEstudos Galegos e de N�s, que deman-daban espacios onde poder situa-la s�aproducci�n intelectual. O Bolet�n daAcademia abr�ulle-las s�as portas, isosi, e eles galeguizaron parcialmenteunhas p�xinas que antes de 1924 esti-veran consagradas case en exclusiva �publicaci�n de textos redactados encastel�n.

No tocante � elecci�n e ingreso de novos acad�micos numerarios, o per�odo que vai de 1926 a 1934 dis-tinguiuse pola incorporaci�n de des-tacados intelectuais vinculados �nacionalismo: Vicente Risco e Ram�nOtero Pedrayo ingresaron na Acade-mia en 1929, � paso que Ant�n VillarPonte e Alfonso Rodr�guez Castelao ofixeron en 1934. Sen embargo, a institu-ci�n mantivo as s�as portas abertas aintelectuais tan reticentes co nacionalis-mo coma Jaime Sol�, quen en 1928 foielixido novo acad�mico de n�mero. ANosa Terra non tardou en mostra-lagrande irritaci�n con que acoll�a estanoticia.

Un dos problemas que m�isminaban a capacidade de actuaci�n da Academia era o da tardanza de non poucos numerarios electos en presenta-los seus discursos de ingre-so e materializa-la s�a incorporaci�n �straballos da instituci�n. O propio don Eladio era ben consciente disto, e nunha carta enviada a Otero Pedrayo o 27 de novembro de


19262, sete d�as despois da s�a elecci�n,expo��a como unha das s�as priori-dades a de que a Academia entraseÒnÕunha era de seried� e de formalid�Óen que se acabase con aquelas demo-ras:

Quixera que todol-os acad�micosque faltan por entrar entrasen cantom�is antes. Pra conseguilo pensoque se celebre unha xunta cada mes,cando menos, pra cumprir os requi-sitos que imp�n o reglamento noque toca �s discursos de entrada ede contestaci�n. Fai moita falta queos acad�micos estean todos dentro eque ningu�n se quede � porta porcapricho. Os caprichos individualesacab�ronse, ou pol-o menos eu pre-curarei que se acaben. E quen nosprazos regramentarios non cum-pra o que o regramento manda, que-dar�se fora; non � porta, senon fora, e ser� de contado sustituidopor outro. Eu estou disposto a face-lo as�.

Don Eladio demostrou que, enefecto, era firme e sincero o seu prop�-sito de resolver este problema, maisnon sempre foi quen de actuar coaenerx�a necesaria para axiliza-lo ingre-so de novos acad�micos e a s�a incor-poraci�n �s traballos acad�micos.

Luces e sombras, por tanto, alter-naron no tempo en que o acad�mico doRibeiro ocupou a cadeira presidencialda corporaci�n. A meu parecer, a gran-de importancia que durante o seu man-dato alcanzaron as iniciativas con altovalor simb�lico ou sentimental (home-naxes, conmemoraci�ns, erecci�n da

estatua de Curros, traslado de terragalega para o pante�n do Centro Ga-lego de Buenos Aires...) non se acom-pa�ou do desexable traballo organiza-dor e orientador que deber�a servirpara sacar adiante a gran tarefa pen-dente do diccionario e a xa case esque-cida obriga de elaborar unha gram�-tica. A Academia non foi capaz deresponder �s necesidades que en ma-teria de promoci�n e elaboraci�n ti�a oidioma galego arredor do ano 1930.

Por outra parte, resulta significati-vo que o seu presidente, veteranorexionalista, non participase na funda-ci�n do Partido Galeguista en 1931 nin,polo que sabemos, se afiliase a el.Coido que o seu galeguismo, � parte deesencialmente ÒculturalistaÓ, era fondoe aut�ntico pero moderado e, como xavimos, en absoluto incompatible coaidea de patria espa�ola; era, tal vez, otipo de galeguismo posible ou espera-ble nun destacado membro da altasociedade coru�esa da �poca, por maisque este fose un vello rexionalista dosque frecuentaran a sonada CovaC�ltica. En certa maneira, EladioRodr�guez era un supervivente dos�culo XIX, dunha fase do galeguismoxa superada � altura dos anos trinta;era un rexionalista que non chegou ada-lo paso de integraci�n no naciona-lismo. Quizais, por outra parte, a s�aidade xa avanzada (aproxim�base �ssetenta anos) contribu�a tam�n a arre-dalo das angueiras pol�ticas despois de


2 Esta carta pertence ó epistolario de Ramón Otero Pedrayo que se custodia na Fundación Penzol de Vigo.



proclamada a Segunda Rep�blica.Mais, a xeito de contraste, haber�a querecordar que nada disto semellabasuceder cun home coma ManuelLugr�s Freire, compa�eiro de xeraci�nde don Eladio e antigo contertuliotam�n da Cova C�ltica rexionalistaque, xa como patriarca do galeguismo,tomou parte activa na constituci�n e navida republicana do Partido Gale-guista.

Durante o tempo en que foi presi-dente da Academia Galega EladioRodr�guez publicou alg�ns breves tex-tos en prosa castel�, case todos inseri-dos no Bolet�n de la Real AcademiaGallega. � evidente que, no que se refire� cultivo do idioma galego, a s�a obraadecuouse case perfectamente �spatr�ns propios da �poca rexionalista.Don Eladio utilizou o galego para a s�apoes�a, na que, iso si, foi practicamentemonoling�e. En troca disto, valeusecase en exclusiva do castel�n para o tra-ballo xornal�stico, redactou tam�n encastel�n os artigos lexicogr�ficos doseu diccionario e foi tam�n esta linguaa que maioritariamente empregou paraa oratoria e a prosa acad�micas. Se nocampo da creaci�n pode ser definidocomo un poeta decimon�nico quepublicou a s�a mellor obra en 1927 e noterreo sociopol�tico como un rexionalis-ta que non chegou a da-lo paso deingresar no nacionalismo, no que tenque ver co cultivo do idioma a s�a con-ducta non se apartou esencialmente daque fora a conducta propia da maior�a

dos galeguistas que canda el fundarona Academia.

O DICCIONARIO ENCICLOPÉDICO GALLEGO--CASTELLANO

Os indicios que se poden recadarna prensa galega dos anos vinte permi-ten afirmar con bastante seguranza queos inicios da elaboraci�n deste diccio-nario se sit�an � redor de 1907 ou 1911,que por volta de 1927 estaba practica-mente rematado e que, posto que nonencontraba editor con suficientes recur-sos econ�micos e medios t�cnicos parapo�elo nas librer�as, o seu autor debeude seguir pu�ndoo e tal vez ampli�n-doo durante anos, animado por unhaforte paix�n ÒcreadoraÓ e sen chegar agozar da recompensa da publicaci�nantes de morrer en 1949. A EditorialGalaxia, � presentalo en tres tomospublicados coa axuda da Casa deGalicia de Caracas entre 1958 e 1961,prescindiu de parte do materialmanuscrito que deixara don Eladiopero agregoulle dous ap�ndices prepa-rados polos seus colaboradores cos quese propo��a enriquecelo. O primeirodeles era un ÒVocabulario de voces queno figuran en el cuerpo de la obraÓ(tomo 3, 459-573) en que se recoll�antam�n algunhas acepci�ns novas devoces que si figuraban entre as recada-das por Rodr�guez Gonz�lez. As pala-bras deste vocabulario, que levaban aindicaci�n do lugar en que se docu-mentaron, foron achegadas por ungrupo de Òcolaboradores y amigosÓ daeditorial, mais tam�n se aproveitaron


algunhas voces recollidas e publicadaspor An�bal Otero e Jos� Mar�a Peredaçlvarez. A ordenaci�n do materialrecadado correu a cargo de BernardinoGra�a e Xos� Lu�s M�ndez Ferr�n. Osegundo dos ap�ndices era un ÒVo-cabulario castellano-gallegoÓ (tomo 3,575-653) que se presentaba como unhaversi�n profundamente revisada doque as Irmandades da Fala publicaranen 1933. Esta revisi�n consistiu funda-mentalmente na retirada de arca�smose na inclusi�n de voces vivas que nonfiguraban na obra orixinal.

O manuscrito do Diccionario enci-clop�dico gallego-castellano est� actual-mente depositado na Fundaci�nPenzol de Vigo, onde ocupa varias cai-xas de cart�n ateigadas de cuartillas,quince mil segundo os c�mputos queRam�n Pi�eiro deu a co�ecer na recen-si�n do primeiro tomo da obra quepublicou na revista ênsula en 1959.Diversos indicios textuais revelan quedebeu de haber polo menos unharedacci�n (non sei se completa) antesda definitiva, que esta deb�a de estarfeita por volta de 1931 ou 1932 e que oautor continuou engadindo novosdatos (especialmente documentaci�nsde voces en obras literarias) polomenos ata 1936. Sobre a letra de donEladio actuou con certa frecuenciaunha man provista de lapis de cor ver-mella que foi sinalando, fundamental-mente, as li�as do manuscrito que nonpoder�an pasar � obra impresa. D� aimpresi�n de que, mentres queRodr�guez Gonz�lez, abandonando atradicional autolimitaci�n da lexicogra-

f�a galega consistente en non inclu�rl�xico galego con correlato id�ntico encastel�n, concibiu e escribiu unha obracompleta que conti�a todo tipo devoces, os editores de Galaxia, probable-mente constrinxidos por limitaci�nsecon�micas ou movidos tam�n poroutros motivos editoriais, eliminaronas palabras ou acepci�ns m�is ex�ticasdo manuscrito, retiraron non poucol�xico culto que non se diferenciaba docorrespondente castel�n, alixeiraron oscontidos hist�ricos ou etnogr�ficosdalgunhas entradas ou aminoraron ainformaci�n fraseol�xica. En todo caso,� evidente que se imp�n facer unhapaciente an�lise deste extens�simomanuscrito e un meticuloso cotexo coimpreso que permita co�ecer a fondotodo o proceso de elaboraci�n e edici�ndo Diccionario enciclop�dico gallego-caste-llano de Eladio Rodr�guez Gonz�lez.

As fontes utilizadas para a reali-zaci�n desta obra foron de diverso tipo,escritas e orais, medievais, modernas econtempor�neas. Entre as fontes lexico-gr�ficas hai que cita-lo glosario da edi-ci�n da Cr�nica Troiana publicada porAndr�s Mart�nez Salazar en 1900, asobras dos tres grandes lexic�grafos dos�culo XVIII (Sarmiento, Sobreira eCornide), os diccionarios do s�culo XIX(de Francisco Javier Rodr�guez,Cuveiro Pi�ol e Marcial Valladares) edo XX (Diccionario gallego-castellano daReal Academia Galega, diccionario deCarr� Alvarellos, diccionario do grupodo Seminario de Estudos Galegos diri-xido por Filgueira Valverde) e os voca-bularios manuscritos que se doaron �




Foto con que se acompañou a necrolóxica de Eladio Rodríguez González no Boletín de la Real Academia Gallega, núms.289-293 (1946-1950).


Academia para que esta elaborase o seupropio diccionario (de Juan ManuelPintos, de Eduardo Pondal, de ManuelLeiras Pulpeiro...). As informaci�ns quese proporcionan nos artigos lexicogr�fi-cos est�n tiradas de obras como aGram�tica gallega de Juan Antonio SacoArce, El idioma gallego: su antig�edad yvida de Antonio de la Iglesia, Elementosde gram�tica hist�rica gallega de VicenteGarc�a de Diego, Filolog�a de la lenguagallega de Jos� de Santiago y G�mez, Elcastellano en Galicia de ArmandoCotarelo, Gram�tica do idioma galego deManuel Lugr�s Freire, El idioma gallegode Antonio Couceiro Freijomil, Historiade Galicia de Manuel Murgu�a,Descripci�n del Reyno de Galicia doLicenciado Bartolom� de Molina,Historia comercial de La Coru�a deFrancisco Tettamancy, Fauna mastol�gicade Galicia de V�ctor L�pez Seoane,Geograf�a del Reino de Galicia de çngelBern�rdez, Galicia en el �ltimo tercio delsiglo XV de Antonio L�pez Ferreiro,Notas viejas galicianas de Pablo P�rezCostanti, Arqueolog�a jur�dico-consuetudi-naria de la regi�n gallega de AlfredoGarc�a Ramos, a Enciclopedia Espasa, etc.

A�nda que non faltan citas deautoridades medievais (AfonsÕEanesdo Cot�n, Pero da Ponte, a Cr�nicaTroiana) ou do s�culo XVIII (Mart�nSarmiento), predominan con amplavantaxe os autores e obras dos s�culosXIX e XX. Entre estes, contra o que pui-dese esperarse, vese pouca Rosal�a,pouco Curros e pouco Pondal e, polacontra, moito Cotarelo e moito L�pezFerreiro. Dada a favorable inclina-

ci�n de Eladio Rodr�guez con respecto �obra de Lamas Carvajal, non sorprendea s�a notable presencia como avaladorde voces ou acepci�ns, bastante supe-rior � de calquera dos tres escritores quehoxe se consideran os nosos cl�sicos dos�culo XIX. Adv�rtese ademais que donEladio segu�a moi de cerca a produc-ci�n literaria contempor�nea, pois non faltan aqu� obras de finais dos vintee principios dos trinta de çlvarezLimeses, Garc�a Barros, L�pez Abente,Otero Pedrayo, Prado ÒLameiroÓ,Vicente Risco ou mesmo dunha figuraemerxente daquela tan nova comaRicardo Carballo Calero. Obviamente, apeculiar historia da literatura galegadeterminaba que as autoridades para odiccionario tivesen que ser procuradasmesmo na m�is estricta contemporanei-dade do proceso de elaboraci�n da obrae, como vemos, incluso entre os escrito-res que estaban ent�n irrompendo naescena. Algo similar aconteceu coDiccionario gallego-castellano da Aca-demia Galega, unha obra en que, contodo, hai un maior distanciamento oucontenci�n ante as �ltimas novidadesc� que se percibe na realizada porEladio Rodr�guez.

Ademais de todas estas fontesescritas, hai que mencionar aqu� a gran-de competencia que como galegofalan-te inicial e como estudioso da linguadeb�a de ter don Eladio. A informaci�nsobre voces ou acepci�ns caracter�sticasdo Ribeiro de Avia debe de procederdirectamente del mesmo.

Segundo Santamarina (2000, 46), oDiccionario enciclop�dico de Eladio




Rodr�guez cont�n un total de 45.673entradas. � evidente, por tanto, queneste aspecto superou amplamente ostraballos do mesmo tipo que se publica-ran antes de 1958, entre outras raz�nsporque nel entraron con xenerosidademoitas voces que o galego comparte cocastel�n tanto no tocante �s significan-tes coma no relativo �s s�as acepci�ns;neste aspecto don Eladio conseguiusuperar un prexu�zo que gravitou nega-tivamente sobre moitos dos autores dediccionarios publicados antes c� seu.Obviamente, de non se realiza-la penei-ra que se realizou antes de dalo � prelona d�cada dos cincuenta, esta superiori-dade num�rica no cap�tulo de entradasser�a a�nda maior. Ora ben, tam�n �certo que Eladio Rodr�guez multiplicouinnecesariamente o n�mero de entra-das do seu diccionario, fundamental-mente porque non se ativo a un criteriototalmente consagrado na lexicograf�am�is consolidada: que os paradigmasdas distintas palabras con variaci�nmorfol�xica aparezan representadospor un lema ou forma can�nica, que � oinfinitivo no caso dos verbos, o singularno dos nomes con flexi�n de n�mero eo masculino no dos nomes con flexi�nde x�nero; e, ademais, non se ativo tam-pouco � principio de que �s palabrasformadas con sufixos apreciativos(diminutivos, aumentativos, pexorati-vos, intensificadores) non se lles reco�e-za entrada propia, a non ser que alcan-zasen a lexicalizaci�n, como aconteceu,por exemplo, con corpi�o (corp-i�o).Contra isto, no Diccionario enciclop�dicogallego-castellano enc�ntranse con fre-cuencia entradas propias para verbos

pronominais e non pronominais (facer efacerse), para participios (arrabenado) emesmo para formas verbais irregulares(es, fas, hai); para voces formadasmediante a adici�n de sufixos apreciati-vos (aforrador e aforradori�o), para subs-tantivos en forma feminina e masculina(vella e vello) e tam�n en singular e plu-ral (fazula, fazulas); para variantes fon�-ticas (anxurrada e enxurrada), dialectais(irm�n, irmau) e gr�ficas (bexiga, vexiga);para castelanismos lexicais e para asvoces galegas obrigadas a competir coneles (deus, dios); para arca�smos sen nin-g�n uso na lingua moderna como aon-tar, onta, viltar, etc. Resulta evidente quena obra lexicogr�fica de Rodr�guezGonz�lez a predisposici�n acumulativa(cantas m�is entradas, mellor) prevale-ceu sobre o esp�rito selectivo, que obri-gar�a a elixir con sistematicidade e rigoros lemas do diccionario e a reducir entodo o posible a consagraci�n de sim-ples variantes como entradas indepen-dentes.

O car�cter enciclop�dico do dic-cionario manif�stase asistematicamentena s�a macroestructura, mais creo quenon de maneira marxinal ou ocasional.Con certa frecuencia alcanzan a catego-r�a de entrada nomes propios de persoa(Alexandra, Alexandre, Amaro, Anxelo,Fins, Firm�n, Fiz, Mingos, Santiago,Xan...), santos titulares de parroquias(San Lourenzo, San Marti�o, San Miguel,Ñe tam�n San Migueli�oÑ, San Sim�n,Santa Mari�a, Santa Unx�a o Ux�a...),nomes de deidades (Aexiamu-niaeco,Ant�bel...), nomes de personaxes lenda-rios (Amairxen, Breog�n...), nomes de


seres imaxinarios consagrados popular-mente (Meco, Xans...), top�nimos(Angrois, Antela, Antioqu�a, Cebreiro,Duio, Fisterra, Gund�n, Gunt�n, Ribeiro,Sargadelos...), etc. A inclusi�n deste tipode entradas d� p� para incorporar �sartigos lexicogr�ficos lendas tradicio-nais, c�ntigas, informaci�ns sobre a his-toria ou o imaxinario mitol�xico deGalicia, refr�ns, indicaci�ns sobre a pro-nuncia de certos nomes, etc., de talmodo que con elas resulta reforzado oxa notable enciclopedismo caracter�sti-co da microestructura deste diccionario.No caso dos nomes propios de persoaperc�bese un interese por dar a co�e-ce-los que se consideran caracteristica-mente galegos.

Na tradici�n da lexicograf�a gale-ga en que se inscribe, o diccionario deEladio Rodr�guez participa da condi-ci�n de diccionario xeral da lingua e dade diccionario biling�e, pois as s�asdefinici�ns adoitan ir precedidas dascorrespondencias castel�s das entradas.As� e todo, � de notar que a presenta-ci�n de tal correspondencia se omitenormalmente cando non hai diferenciaentre a forma da lingua de entrada e aforma da lingua de sa�da (fot�grafo, hora,materno...) e cando o autor non acerta adar unha equivalencia que lle parezasegura (lamote, lampreeira, mazarolo...).

Gran parte das definici�ns que d�est�n tomadas do Diccionario de la len-gua castellana da Real AcademiaEspa�ola, de onde as copiou literalmen-te ou con poucas variaci�ns. A d�beda

con esta fonte resulta manifesta candohai perfecta correspondencia de signifi-cante e significado (cando menos nasacepci�ns principais) entre a voz galegae a voz castel�. Isto � o que acontece,por exemplo, no caso das tres primeirasacepci�ns do lema cruz. Cando a dife-rencia afecta o significante mais non asacepci�ns fundamentais das palabras, �frecuente que despois da equivalenciacastel� da voz galega se faga seguirunha definici�n tam�n copiada do noDRAE ou inspirada nel, como podeverse nos casos de cibd� e de rodicio.Finalmente, cando deb�a definir vocespara as que non encontraba equivalen-te castel�n, o autor valeuse a mi�do defontes lexicogr�ficas galegas; a defini-ci�n da palabra cambota, por exemplo,est� tomada do Diccionario gallego-caste-llano da Real Academia Galega. Notocante �s definici�ns, o diccionario deEladio Rodr�guez funcionou en boamedida como un elo m�is da cadea detransmisi�n textual que enlaza os traba-llos dos lexic�grafos do s�culo XVIII cosdos diccionaristas do XIX, e os destescos daqueles que laboraron nestes eidosdesde o inicio do s�culo XX ata, polomenos, o ano 1968, en que se publicou oDiccionario galego-castel�n e vocabulariocastel�n-galego de Xos� Lu�s FrancoGrande3.

Bastantes entradas van equipadasde exemplos ilustrativos que nunhasocasi�ns semellan creaci�n do propioEladio Rodr�guez e noutras consistenen pequenas pasaxes de obras literarias


3 O lector interesado en coñecer detalles sobre esta cadea de transmisión lexicográfica galega deberá acudiró xa clásico traballo de Pensado (1976).



ou de documentos antigos. As mesmasfunci�ns de ilustraci�n e contraste dasdefinici�ns que se dan desemp��anasos refr�ns que se colocan � final de bas-tantes dos artigos lexicogr�ficos, etam�n as c�ntigas que �s veces se llesincorporan. Sen d�bida, o repertoriorefran�stico constit�e un dos grandestesouros deste diccionario e merece undemorado estudio particular. Tam�n �digna de especial consideraci�n arecompilaci�n o m�is completa posiblede modismos e frases feitas, que apare-cen en abundancia e con notable enxe-breza, mais non sen incorrer ocasional-mente na copia servil das fontescastel�s, como a que leva a forxar unchamarse andaina como calco da expre-si�n castel� llamarse andana:

ANDAINA s.f. Camino largo,mucho que andar. [...] Chamarseandaina, desentenderse de lo dicho oprometido; no hacer caso de alusio-nes o indirectas.

Moitos dos artigos lexicogr�ficosincorporan tam�n informaci�n sobresin�nimos e variantes, a mi�do sen dis-tinguir convenientemente entre unhacousa e outra. Tal � o que acontece baixoo lema alfaza, onde deber�an separarseas variantes alf�cer e alfacia do sin�nimoleituga (para o que por s�a vez se dan asvariantes leitariga e leitaruga).

A vocaci�n enciclop�dica con queesta obra se concibiu e naceu, visibleparcialmente na s�a macroestructura,manif�stase con toda a largueza namicroestructura, onde se encontra otipo de informaci�n que xa se promete-ra na contracuberta de Oraci�s cam-pesi�as (1927): Òcanto se conoce de

costumes, estilos consuetudinarios,superstici�s, crencias, folklore, mitolo-x�a popular e outros aspectos da vidagalegaÓ. Unha aproximaci�n �s conti-dos enciclop�dicos desta obra realizou-na recentemente Gonz�lez Mill�n(2000), quen mostrou como en moitosdos seus artigos lexicogr�ficos alenta aidea de que o s�culo XIX trouxo aGalicia toda unha serie de transforma-ci�ns que desvirtuaron unha identida-de colectiva idealizada que o autor,movido pola nostalxia do que conside-raba un tesouro xa case perdido, inten-tou rexistrar e arquivar. As� mesmo,alg�ns artigos lexicogr�ficos incorpo-ran informaci�n ling��stica ou opini�nssobre os problemas t�cnicos da lingualiteraria do Rexurdimento e a �pocaN�s; no relativo a esta �ltima cuesti�n,Eladio Rodr�guez conced�a primac�a adous criterios: o do uso establecido nacomunidade falante e o da sanci�n deautoridades coma a da Real AcademiaGalega (expresada a trav�s do DRAG) ea de Manuel Lugr�s Freire.

Certamente, hoxe podemos edebemos facerlle � Diccionario enciclop�-dico gallego-castellano toda unha serie deobxecci�ns de car�cter t�cnico entre asque salientan, � meu entender, as quete�en que ver coa falta de criterios fir-mes para a selecci�n dos lemas. Maisconsidero tam�n de xustiza ponderaraxeitadamente a magnitude desta obralexicogr�fica, da que debe dicirse queresulta manifesta a desproporci�n exis-tente entre a penuria de medios con que


se fixo e a grande riqueza dos resulta-dos que con ela se obtiveron.

OS ÚLTIMOS ANOS

En 1934 Eladio Rodr�guez renun-ciou irrevocablemente � presidencia daReal Academia Galega porque as� lloaconsellaba o coidado da s�a quebran-tada sa�de. Anteriormente, tal vez con-tra o final de 1932, tam�n abandonara adirecci�n de El Noroeste, que, xa comoÒDiario de la Rep�blica. îrgano delPartido Radical SocialistaÓ, pasara a serdirixido por Roberto Blanco Torres enfebreiro de 1933. D� a impresi�n de que,chegado � beira dos setenta anos, onoso personaxe foi apart�ndose da pri-meira li�a da vida p�blica, onde certa-mente estivera durante moitos anos nas�a condici�n de director de El Noroestee de home sobranceiro da vida coru�e-sa e galega e, nomeadamente, desde1926, como presidente da Academia.Ademais, quitando episodios coma oda s�a participaci�n na redacci�n doproxecto de Estatuto para Galicia en1932, obrigada pola s�a condici�n depresidente da Academia, don Eladioestivo case por completo ausente doescenario pol�tico da Galicia daSegunda Rep�blica ou, cando menos,estivo nunha moi discreta segunda fila.

A s�a xubilaci�n como funciona-rio municipal produciuse en agosto de1937, cando ocupaba o posto de OficialMaior. Con este motivo, o concellocoru��s nomeouno Oficial Maior Ho-norario da Oficina Municipal. Despoisda Guerra Civil, anci�n e enfermo, o

seu nome est� xa case completamenteausente do Bolet�n de la Real AcademiaGallega, e � probable que xa non lleresultase tan doado coma antes asistirregularmente �s xuntas e actos en queparticipaba a corporaci�n. Probable-mente o seu vello ritmo de traballodecaeu moito � ir discorrendo a d�cadados corenta, non s� polo avanzado das�a idade, sen�n tam�n porque, segun-do Arturo Rodr�guez Hervada (1997,14), neto seu, nos seus �ltimos anospadeceu unha arterioesclerose cerebralque lle afectou a memoria e que lleimped�a incluso lembrar cousas tan ele-mentais coma o nome dun fillo ou dunneto, Òo que lle causaba grandes frus-traci�nsÓ. As� e todo, durante xu�o eoutubro de 1944 a�nda presidiu unhaXunta de Idade que se encargou derexe-la vida da Academia mentres nonse nomease unha nova Xunta deGoberno en propiedade, que � final seconstitu�u baixo a presidencia deManuel Cas�s Fern�ndez.

A morte chegoulle a EladioRodr�guez na tarde do 14 de abril de 1949. Aquel d�a desapareceu non s� un dos �ltimos representantes dasonada Cova C�ltica, sen�n tam�n un dos �ltimos superviventes do grupofundacional da Real Academia Galega.

BIBLIOGRAFÍA

BRAG: Bolet�n de la Real AcademiaGallega, A Coru�a, 1906 -.

Carballo Calero, R. (1981): Historia daliteratura galega contempor�-




nea (1808-1936), Vigo, Galaxia, 3» ed.

Carr�, L. (1946-1950): ÒDon EladioRodr�guez Gonz�lezÓ, Bolet�n de laReal Academia Gallega, n�ms. 289--293, 154-157.

Couceiro Freijomil, A. (1951-1954):Diccionario bio-bibliogr�fico de escri-tores, 3 vols. [vol. 1, 1951; vol. 2,1952; vol. 3, 1954], Santiago deCompostela, Bibli�filos Galle-gos.

D[obarro] P[az], X.- M. (1974):ÒRodr�guez Gonz�lez, EladioÓ, in Gran Enciclopedia Gallega, Xix�n,Silverio Ca�ada, vol. 27, 54-55.

Gonz�lez Mill�n, X. (2000): ÒO s�culoXIX no Diccionario Enciclop�dico deEladio Rodr�guezÓ, Cadernos deLingua, 21, 5-24.

Gonz�lez P�rez, C. (2000): EladioRodr�guez Gonz�lez. Vida e obra,Noia, Toxosoutos.

Mari�o Paz, R. (2001): A morri�a creado-ra. Traxectoria vital e intelectual deEladio Rodr�guez Gonz�lez, San-tiago de Compostela, SoteloBlanco.

Otero Pedrayo, R. (1953): ÒEladioRodr�guez Gonz�lezÓ, in O librodos amigos, Buenos Aires,Ediciones Galicia del CentroGallego de Buenos Aires, 85--87.

_____(1958): ÒPr�logoÓ, in E. Rodr�guezGonz�lez, Diccionario enciclop�dico

gallego-castellano, Vigo, Galaxia,vol. 1, IX-XXI.

Pensado, J. L. (1976): Contribuci�n a lacr�tica de la lexicograf�a gallega. I. ElDiccionario gallego-castellano deF. J. Rodr�guez y su repercusi�n en lalexicograf�a gallega, Salamanca,Universidad.

Rodr�guez Hervada, A. (1997): ÒEladioRodr�guez Gonz�lez, un poetainxustamente esquecidoÓ, in E.Rodr�guez Gonz�lez, Antolox�apo�tica, Sada-A Coru�a, Edici�s doCastro, 7-19.

R[odr�guez] Yordi, J. (1956): ÒEladioRodr�guez Gonz�lez, m�stico de latierraÓ, Bolet�n de la Real AcademiaGallega, n�ms. 309-320, 432--439.

Santamarina, A. (ed.) (2000): Dicciona-rio de diccionarios. A Coru�a:Fundaci�n Pedro Barri� de laMaza. O pr�logo de A.Santamarina titulado ÒOs diccio-narios galegosÓ (pp. 31-62) � unhaversi�n algo modificada da vozÒDiccionarios galegosÓ, inAp�ndice da Gran Enciclo-pedia Gallega, tomo XXXIV, 35--48.

Su�rez V�zquez, D. (2000): ÒAs autori-dades no Diccionario gallego-caste-llano (1913-1928) da Real Aca-demia GalegaÓ, Cadernos de Lingua21, 67-102.


unha biobibliografÍa de eladio rodrÍguez gonzÁlez … · bibliotecario do circo o xornalista do...

Documents