La estructura de las comedias plautinas

La preceptiva aristotlica sobre la tragedia:

unidad de tiempo, lugar y accin. coherencia de los caracteres. divisin en cinco actos. limitacin del nmero de personajes en escena.

Las comedias menandreas conservadas en los papiros presentan una divisin en cinco actos; soninterrumpidas cuatro veces por la indicacin XOPOY. Por lo tanto, mientras que las comedias griegasprevn cuatro lugares determinados por intermedios musicales y coreogrficos, en Plauto faltanindicaciones regulares y explcitas en este sentido. Se presupone, por lo tanto, que las comedias seranrepresentadas sin interrupciones, pero no slo porque no se quera dar oportunidad al pblico deabandonar el teatro por otras atracciones (cf. Ter. Hec. prol. 33-36; Hor. epist. 2,1,185 s.) (...) La divisinen actos de nuestras comedias remonta al Renacimiento y por tanto no es en modo alguno vinculante.Ilumina mejor la estructura de la comedia plautina la reparticin en exposicin, nudo y desenlace delnudo, ya que estas categoras derivan de la esencia de la accin. La renuncia a los intermedios musicalesno tiene exclusivamente motivaciones externas, sino que est relacionada con la profunda transformacinde la comedia en direccin al melodrama. El elemento musical ya no es un aadido facultativo al margendel texto, es ahora un componente fijo de la accin teatral bajo forma de escena cantada. Un anlisisestructural de Mostellaria ha mostrado que Plauto subraya con escenas vocales la entrada de la accinprincipal y el momento que precede a la catstrofe, de forma que la triparticin del drama antesmencionada es acentuada claramente con los medios musicales. Tambin los recitados y los dilogosagrupados entre las dos escenas cantadas presentan una ordenacin provista de sentido. Resulta de estemodo que Plauto no elimina gratuitamente el esquema en cinco actos del modelo, sino que lo sustituyepor una estructura potico-musical resultante de la esencia de la accin.

(M. VON ALBRECHT, o.c., vol. I, pp. 185-186)

EL PRLOGO

La exposicin de prlogo est a cargo bien de un personaje de la comedia, de una divinidad, de una figuraalegrica, o bien de un Prlogo ad hoc. Su finalidad es informa del lugar de la accin, ttulo y autor del modelogriego, personajes principales y antecedentes del argumento y, en ocasiones, anticipa en parte el desenlace.

Colocacin

Autora y datacin de los prlogos plautinos

En el conjunto el prlogo tiene la funcin de colocar al espectador en un punto de observacin superior y hacerlecontemplar el drama en cierto modo a ojo de pjaro. Un componente de la diversin que la comedia ofrece al espectador estjustamente en la conciencia de darse cuenta del error de los participantes de la accin; en ello interesa antes que nada elconocimiento de la autntica identidad de los personajes interesados. Comprendemos ahora por qu los personajes divinosson particularmente adecuados para recitar el prlogo. Su posicin es en principio la de un conocimiento superior. No sepuede decir, sin embargo, que este uso del prlogo elimine todo elemento de suspense. Es verdad, antes bien, que el poetacomunica al espectador solamente lo que puede conferirle la superioridad necesaria. (...) Por lo dems, le quedan en concretoparticulares desconocidos en cantidad suficiente. Puede permanecer largo tiempo en el error y, cuando lo descubre, estallaren una carcajada liberadora. (M. VON ALBRECHT, o.c., vol. I, p. 187)

El prlogo puede encontrarse al principio, pero tambin puede seguir a una escena introductoria que exponedialgicamente el carcter de los personajes principales. Esta forma de comienzo se encuentra p. ej. en el Miles gloriosus y enla Cistellaria. Es ms vivaz y atractiva que el prlogo inicial tradicional porque nos lleva de repente in medias res.

(M. VON ALBRECHT, o.c., vol. I, p. 188)

Los prlogos llegados a nosotros han sido en parte reelaborados y ampliados con ocasin de representaciones ms tardas,en torno a la mitad del siglo II. (M. VON ALBRECHT, o.c., vol. I, p. 186)

Sealaremos finalmente que ha habido intentos de negar la paternidad plautina de los prlogos, vindose en ellos la obra deinterpoladores posplautinos. Quizs haya sido Ritschl el ms eximio representante de esta tendencia, quien, por encontrar enellos alusiones a asientos fijos, negaba a Plauto la autora de los prlogos del Amphitruo, los Captivi y el Poenulus y, poraparecer en ellos el nombre de Plauto (Plautus o Maccus), se la negaba a la Asinaria, la Casina, los Menaechmi, el Pseudolus,el Trinummus y el Truculentus. Hoy en da, sin embargo, es Casina 5-20 el nico pasaje de los prlogos que se consideraunnimemente escrito despus de la muerte de Plauto. (J. ROMN BRAVO, o.c., p. 47)

Saluere iubeo spectatores optumos,Fidem qui facitis maxum, et uos Fides.Si uerum dixi, signum clarum date mihi,Ut uos mi esse aequos iam inde a principio sciam.qui utuntur uino uetere sapientis putoet qui lubenter ueteres spectant fabulas;anticua opera et uerba quom uobis placent,aequom est placere ante ueteres fabulas:nos postquam populi rumore intelleximusstudiose expetere uos Plautinas fabulas,anticuam eiius edimus comoediam,quam uos probastis qui estis in senioribus;nam iuniorum qui sunt non norunt, scio;uerum ut cognoscant dabimus operam sedulo.haec quom primum acta est, uicit omnis fabulas.ea tmpestate flos poetarum fuit,qui nunc abierunt hinc in communem locum.sed tamen apsentes prosunt praesentibus.uos omnis opere magno esse oratos uolobenigne ut operam detis ad nostrum gregem.eicite ex animo curam atque alienum aes *,ne quis formidet flagitatorem suom:ludi sunt, ludus datus est argentariis;tranquillum est, Alcedonia sunt circum forum:ratione utuntur, ludis poscunt neminem,secundum ludos reddunt autem nemini.aures uociuae si sunt, animum aduortite:comoediai nomen dare uobis uolo. uocatur haec comoediagraece, latine Sortientes. Diphilushanc graece scripsit, postid rusum denuolatine Plautus cum latranti nomine.

El prlogo de la Casina (vv. 1-34)

Para todos los textos seleccionados de Plauto en esta presentacin y en las dems, me he servido de:para el texto latino: W.M. LINDSAY, Oxford Classical Texts, 1094/1905;para la traduccin: J. ROMN BRAVO, Madrid: Ctedra, 1995/1998.

Casina(186-184 a.C.)

La Csina, un esplndido ejemplo de pera bufa o farsa musical, es posiblemente una de lascomedias que mejor reflejan el verdadero arte de Plauto, hecho con el que sin duda tiene muchoque ver el ser la ltima de las comedias conservadas y hallarse, por tanto, su autor en elmomento supremo de madurez artstica. (J. ROMN BRAVO, o.c., I 411)

Cratera con escena de .Apulia, 380-370 a.C. Museo del Louvre

sunt hic, inter se quos nunc credo dicere:quaeso hercle, qud istuc est? seruiles nuptiae?seruin uxorem ducent aut poscent sibi?nouom attulerunt, quod fit nusquam gentium.'at ego aiio id fieri in Graecia et Carthagini,et hic in nostra terra in Apulia;maioreque opere ibi seruiles nuptiaequam liberales etiam curari solent;id ni fit, mecum pignus si quis uolt datoin urnam mulsi, Poenus dum iudex sietuel Graecus adeo, uel mea caussa Apulus.

(vv. 67-77)

Seguramente aqu habr personas que estn diciendoentre ellas: Santo cielo, qu es esto?, bodas deesclavos?, unos esclavos van a casarse o pedir aalguien matrimonio? Es algo inaudito y no sucede enningn lugar del mundo. Pero yo os aseguro que estosucede Grecia y en Cartago, y aqu ,is,o, em nuestropas, en Apulia. En estos sitios las bodas de esclavos secelebran normalmente con ms solemnidad que lasbodas de los hombres libres. Si alguien quiere, yo leapuesto a que esto es as una jarra de vino con miel, acondicin de que sea juez un cartagins o, incluso, ungriego o, en atencin a m, uno de Apulia.

LOS PERSONAJES Y LA TRAMA

Unosservazione dinsieme deve anzitutto accettare, come dato di fondo, la fortissima prevedibilit degliintrecci e dei tipi umani incarnati dai personaggi. chiaro che Plauto desidera proprio questa prevedibilit:non vuole porre interrogativi problematici sul carattere dei suoi personaggi, n ha particolare interesse perletica o la psicologia. (...)

Abbiamo visto scorrendo gli intrecci che i personaggi in azione si possono ridurre a un numero limitato ditipi, che riservano in genere poche sorprese: il servo astuto, il vecchio, il giovane amatore, il lenone, ilparassita, il soldato vantone. Questi tipi sono inquadrati fin dai prologhi (dove infatti si insiste non sui loronomi propri, ma sui termini tipologici: senex, adulescens, ecc.), e il pubblico ha cos fin dallinizio una tracciasu cui far scorrere la propria comprensione degli eventi scenici.

Ma, mentre luso di personaggi tipici una risorna molto frequente nella drammaturgia, ancora picaratteristica di Plauto la prevedibilit degli intrecci. Praticamente tutte le pices che abbiamo riassunto sipossono ridurre a una lotta fra due antagonisti per il possesso di un bene: generalmente una donna e/o(lequivalenza, a suo modo, indicativa) una somma di denaro necessaria per accaparrarsela (...). La lotta sidecide, naturalmente, con il successo di una parte e il danneggiamento di unaltra.

buona norma che vincitore sia il giovane, e che il perdente abbia in s le giustificazioni del suo essereperdente ( un vecchio, un uomo sposato, o un lenone, un ricco trafficante di schiave): cos la vittoria finaledi una parte sullaltra trova piena rispondenza nei codici culturali che il pubblico gi possiede, saturandonele aspettative legitime.

Adottando questo semplicissimo schema generativo che deriva (...) dalle convenzioni della CommediaNuova Plauto poi libero di puntare il suo prevalente interesse su certe particolari forme dellintreccio(...). La forma di gran lunga preferita e senza dubbio la pi divertente! quella che si definita spessocommedia del servo...

(G.B. CONTE [1987], pp. 39-40)

El esclavo, hroe (/antihroe) y artfice de la comedia

La subversin primero- y la reafirmacin final de losvalores tradicionales y del orden social establecido.

La interaccin con el pblico, mediante la ruptura de lailusin escnica: el metateatro.

Actor con mscara de Papposileno (atelana) poca Antoniniana (138 192 d.C.)

... La ricetta sta in questo: lazione di conquista del bene messo ingioco delegata dal giovane (colui che desidera la posta in palio) adun servo ingegnoso; progressivamente, per, i suoi servi crescono distature intellettuale e di libert fantastica: creano inganni e persino liteorizzano. Al centro dellazione sta nelle opere pi mature un verodemiurgo: un artista della frode, un poeta sotto gli occhi di tuttisceneggia la vicenda: Epidico nella commedia omonima, Crsalo nelleBacchides, Palestrione nel Miles, e pi ancora Psudolo, il servo-poetache si abbandona a un narcisistico dialogo con il pubblico, o ancheTranione nella Mostellaria, che si distingue per un illusionismofulmineo e una sorta di gusto dellassurdo. (...) Ecco Pseudolo, adesempio, rivendicare, in aperto colloquio con gli spettatori, il proprioruolo creativo:

Postquam illic hinc bii, tu astas solus, Pseudole.(...)sed quasi poeta, tabulas quom cepit sibi,quaerit quod nusquam gentiumst, reperit tamen,facit illud ueri simile quod mendacium est,nunc ego poeta fiam: uiginti minas,quae nunc nusquam sunt gentium, inueniam tamen.

(I iv, 400-405)

Se ha marchado y te has quedado t slo, Pseudolo. (...) Pero as como elpoeta, cuando coge sus tablillas, aunque busca lo que no existe en ningunaparte, sin embargo lo halla y lo que es mentira hace que parezca verdad,yo tambin me har poeta: las veinte minas, aunque no existen enninguna parte, pese a todo las encontrar.

(trad. de J. ROMN BRAVO, o.c.)

E poco pi avanti:

suspicio est mihi nunc uos suspicarier,me idcirco haec tanta facinora promittere,quo uos oblectem, hanc fabulam dum transigam,neque sim facturus quod facturum dixeram.non demutabo. atque etiam certum, quod sciam,quo id sim facturus pacto nil etiam scio,nisi quia futurumst. nam qui in scaenam prouenit,nouo mdo nouom aliquid inuentum adferre addecet;si id facere nequeat, det locum illi qui queat.concedere aliquantisper hinc mi intro lubet,dum concenturio in corde sycophantias.* * exibo, non ero uobis morae;

tibicen vos interibi hic delectauerit.(I iv, 562-573)

(Psudolo solo, al pblico.) Tengo la sospecha de que vosotros sospechisque he prometido realizar tamaas proezas slo para teneros entretenidos,hasta que llegue a su fin esta comedia y creo que me creis incapaz decumplir mis promesas. Pero no faltar a mi palabra. Y eso que, sobre elmodo en que lo voy a hacer, que yo sepa, de cierto todava nada s: peros que lo lograr. El que sale a escena, siempre debe aportar algunanovedad y en un estilo nuevo. Y si no es capaz de ello, que ceda el puestoal que sea capaz de hacerlo. Ahora quiero retirarme un ratito a casa, eltiempo suficiente para organizar en mi cabeza las legiones de misimposturas. Pero volver pronto; no os har esperar demasiado. Entretanto el flautista har vuestras delicias.

(trad. de J. ROMN BRAVO, o.c.)

La coppia giovane desiderante servo raggiratore quindi la pi solida costante tematica del teatro diPlauto. Sono possibili peraltro numerose varianti occasionali, che per toccano sole alcune qualificheesterne, non la sostanza dellintreccio (...).

Per completare il nostro schematico quadro, manca un solo elemento, che per non un personaggio: una forza omnipresente, la Fortuna, la Tyche che regina incontrastata nel teatro ellenistico. La presenzadella Fortuna ha un grande valore stabilizzante. Il servo ha bisogno di un alleato, e anche, in fondo, di unantagonista alla sua altezza: altrimenti, certe volte, rischierebbe di dominare sino in fondo la trama come semanovrasse un teatrino meccanico. E la trama comica ha spesso bisogno di uno scatto irrazionale, di unquozienne imprevedibile. Ma non solo questo il valore della Fortuna nel sistema del teatro plautino.

Accanto (e insieme ...) alla commedia del servo, Plauto afferma unaltra sua preferenza importante: sonocommedie che ruotano tutte su un riconoscimento, unidentit prima nasconta, o mentita, o casualmenteperduta, e poi, fortunosamente, rivelata a tutti. Queste commedie possono pasare per una lunga fase dierrori e confusioni di persona si parla allora propriamente ( il caso dei Menaechmi) di commedia degliequivoci oppure, assai spesso, il problema dellidentit salta fuori solo nel finale: ma tutte hanno incomune lo scatto fortunoso dellagnizione conclusiva, del riconoscimento che scioglie ogni difficolt.Cortigiane e schiave tornano donne libere; si scoprono figli, figlie, fratelli, sorelle; figli illegittimi diventanolegittimi; le trovatelle, poi, esistono solo per il finale.

In molte di queste commedie, quasi in tutte, c uno schiavo furbo al lavoro: lavoro immorale, magari, masvolto a fini in s accettabili, e destinato ad avere successo. Lo schiavo, da parte, sua, opera su una realtpreesistente, e il suo lavoro sporco falsificare, confondere, cambiare connotati. Il contrasto framessinscena e realt non pu durare sempre, anche scopriamo che esiste una realt per cos dire piautentica e sincera della realt iniziale quella su cui, certo poco moralmente, lo schiavo operava i suoitrucchi. (...)

Commedie della Tyche e commedie del servo trovano cos un interessante centro di equilibrio, e questidue filoni, i preferiti da Plauto, si saldano in una visione del mondo che ha inesauribili potenziali di comicit.

(G.B. CONTE [1987], pp. 40-41)

Miles gloriosus(205 a.C.?)

La Commedia dellarte italiana: Il Capitano

PERSONAE

PYRGOPOLINICES MILES

ARTOTROGVS PARASITVS

PALAESTRIO SERVVS

PERIPLECTOMENVS SENEX

SCELEDRVS SERVVS

PHILOCOMASIVM MVLIER

PLEVSICLES ADVLESCENS

LVRCIO (?) PVER

ACROTELEVTIVM MERETRIX

MILPHIDIPPA ANCILLA

PVER

CARIO COCVS

SCAENA EFHESI

La geografa del Miles

Figura polcroma de actor cmico con mscara Campania 150 a.C.

I i (vv. 1-78)

PYRGOPOLINICES ARTOTROGVS

PY. Curate ut splendor meo sit clupeo clariorquam solis radii esse olim quom sudumst solent,ut, ubi usus ueniat, contra conserta manupraestringat oculorum aciem | in acie hostibus.nam ego hanc machaeram mihi consolari uolo,ne lamentetur neue animum despondeat, quia se iam pridem feriatam gestitem,quae misera gestit fartem facere ex hostibus.sed ubi Artotrogus hic est? AR. stat propter uirumfortem atque fortunatum et forma regia,tum bellatorem -Mars haud ausit dicereneque aequiperare suas uirtutes ad tuas.PY. quemne ego seruaui in campis Curculionieis,ubi Bumbomachides Clutomistaridysarchideserat imperator summus, Neptuni nepos?AR. memini. nempe illum dicis cum armis aureis,quoius tu legiones diflauisti spiritu,quasi uentus folia aut peniculum tectorium.PY. istuc quidem edepol nihil est. AR. nihil hercle hoc

quidemstpraeut alia dicam quae tu numquam feceris.peiiuriorem hoc hominem si quis uideritaut gloriarum pleniorem quam illic est,me sibi habto, ego me mancupio dabo;nisi unum, pityra estur insanum bene.

Diverbium (DV): senarios ymbicos

PY. ubi tu es? AR. eccum. edepol uel elephanto in India,quo pacto ei pugno praefregisti bracchium.PY. quid, bracchium? AR. illud dicere volui, femur.PY. at indligenter iceram. AR. pol si quidemconixus esses, per corium, per uisceraperque os elephanti transmineret bracchium.PY. nolo istaec hic nunc. AR. ne hercle operae pretium

quidemstmihi te narrare tuas qui uirtutes sciam.uenter creat omnis hasce aerumnas: auribusperaudienda sunt, ne dentes dentiant,et adsentandumst quidquid hic mentibitur.PY. quid illc quod dico? AR. ehem, scio iam quid uis

dicere.factum hercle est, memini fieri. PY. quid id est? AR.

quidquid est.PY. habes AR. tabellas uis rogare. habeo, et stilum.PY. facete aduortis tuom animum ad animum meum.AR. nouisse mores tuos me meditate decetcuramque adhibere ut praeolat mihi quod tu uelis.PY. ecquid meministi? AR. memini centum in Ciliciaet quinquaginta, centum in Scytholatronia,triginta Sardos, sexaginta Macedonessunt homines quos tu ccidisti uno die.PY. quanta istaec hominum summast? AR. septem milia.PY. tantum esse oportet. recte rationem tenes.AR. at nullos habeo scriptos: sic memini tamen.

PY. edepol memorias optum. AR. offae monent.PY. dum tale facies quale adhuc, adsiduo edes,communicabo semper te mensa mea.AR. quid in Cappadocia, ubi tu quingentos simul,ni hebes machaera foret, uno ictu occideras?PY. at peditastelli quia erant, siui uiuerent.AR. quid tibi ego dicam, quod omnes mortales sciunt,Pyrgopolynicem te unum in terra uiuereuirtute et forma et factis inuictissumis?amant ted omnes mulieres, neque iniria,qui sis tam pulcher; uel illae qua here palliome reprehenderunt. PY. quid eae dixerunt tibi?

AR. rogitabant: 'hicine Achilles est?' inquit mihi.'immo eius frater' inquam 'est'. ibi illarum altera'ergo mecastor pulcher est' inquit mihi'et liberalis. uide caesaries quam decet.ne illae sunt fortunatae quae cum isto cubant!PY. itane aibant tandem? AR. quaen me ambae opsecrauerintut te hodie quasi pompam illa praeterducerem?PY. nimiast miseria nimi pulchrum esse hominem. AR. immo

itast.molesta sunt: orant, ambiunt, exopsecrantuidere ut liceat, ad sese arcessi iubent,ut tuo non liceat dare operam negotio.

PY. uidetur tempus esse, ut eamus ad forum,ut in tabellis quos consignaui hic herilatrones, ibus denumerem stipendium.nam rex Seleucus me opere orauit maxumout sibi latrones cogerem et conscriberem.regi hunc diem mihi operam decretumst dare.AR. age demus ergo. PY. sequimini, satellites.

La Commedia dellarte: Il Capitano Spezzamonti

(v. 1227) PA. ut tu inclutu's apud mulieres! PY. patiar, quando ita Venus uolt.

PALESTRIN.- (A Pirgopolinices) Qu famoso eres entre las mujeres!PIRGOPOLINICES.- Me resignar, si esa es la voluntad de Venus.

Para el adjetivo potico inclutus, recordad lo visto en Ennio.

II i (vv. 79-155)

PALAESTRIO

Mihi ad enarrandum hoc argumentum est comitas,si ad auscultandum uostra erit benignitas;qui autem auscultare nolet exsurgat foras,ut sit ubi sedeat ille qui auscultare uolt.nunc qua adsedistis caussa in festiuo loco,comoediai quam nos acturi sumuset argumentum et nomen uobis eloquar. Graece huic nomen est comoediae,id nos latine gloriosum dicimus.hoc oppidum Ephesust; illest miles meus erus,qui hinc ad forum abiit, gloriosus, inpudens,stercoreus, plenus peiiuri atque adulteri.

EL PRLOGO

Diverbium: ia6

A funny thing happened on the way to the forum (Golfus de Roma), 1966

ait sse ultro omnis mulieres sectarier:is deridiculost quaqua incedit omnibus.itaque hic meretrices, labiis dum nictant ei,maiorem partem uideas ualgis sauiis.

nam ergo hau diu apud hunc seruitutem seruio;id uolo uos scire quo modo d hunc deuenerimin seruitutem ab eo quo seruiui prius.date operam, nam nunc argumentum exordiar.erat erus Athenis mihi adulescens optumus;is amabat meretricem matre Athenis Atticiset illa llum contra; qui est amor cultu optumus...

Mosaico pompeyano con escena teatralMuseo Arqueolgico Nacional de Npoles

Canticum (C): septenarios trocaicos

La misoginia

II ii (vv. 156-271)

PERIPLECTOMENVS PALAESTRIO

(vv. 185-194)

(vv. 195-214; 219-235)

El esclavo, arquitecto y estratega; la subversin del orden social. El metateatro

PE. dixi ego istuc; nisi quid aliud uis. PA. uolo. hoc ei dicito:profecto ut ne quoquam de ingenio degrediatur muliebriearumque artem et disciplinam optineat colere. PE. qum ad

modum?PA. ut eum, qui se hic uidit, uerbis uincat n is se uiderit.siquidem centiens hic uisa est, tamen infitias eat.os habet, linguam, perfidiam, malitiam atque audaciam,confidentiam, confirmitatem, fraudulentiam.qui arguat se, eum contra uincat iureiurando suo:domi habet animum falsiloquom, falsificum, falsiiurium,domi dolos, domi dlenifica facta, dmi fallacias.nam mulier holitori numquam supplicat si quast mala:domi habet hortum et condimenta ad omnis mores malificos.

(vv. 185-194)La misoginia

PE. ego istaec, si erit hic, nuntiabo. sed quid est, Palaestrioquod uolutas tute tecum in corde? PA. paullisper tace,dum ego mihi consilia in animum conuoco et dum consuloquid agam, quem dolum doloso contra conseruo parem,qui illam hic uidit osculantem, id uisum ut ne uisum siet. PE. quaere: ego hinc apscessero aps te huc interim. illuc sis

uide,qum ad modum adstitit, seuero fronte curans, cogitans.pectus digitis pultat, cor credo euocaturust foras;ecce auortit: nixus laeuo in femine habet laeuam manum,dextera digitis rationem computat, feriens femurdexterum. ita uehementer icit: quod agat aegre suppetit.concrepuit digitis: laborat; crebro commutat status.eccere autem capite nutat: non placet quod repperit.quidquid est, incoctum non expromet, bene coctum dabit.ecce autem aedificat: columnam mento suffigit suo.apage, non placet profecto mi illaec aedificationam os columnatum poetae esse indaudiui barbaro,quoi bini custodes semper totis horis occubant.eugae! euscheme hercle astitit et dulice et comoedice;numquam hodie quiescet priu quam id quod petit perfecerit.habet opinor. age si quid agis, uigila, ne somno stude,nisi quidem hic agitare mauis uarius uirgis uigilias.tibi ego dico. anheriatus uestis heus te adloqui, Palaestrio.

El esclavo, arquitecto, estratega y cocinero de la trama; la subversin del orden social. El metateatro.

(vv. 195-214; 219-235)

uigila inquam, expergiscere inquam, lucet hoc inquam. PA. audio.

PE. uiden hostis tibi adesse tuoque tergo opsidium? consule,arripe opem auxiliumque ad hanc rem: propere hoc, non

placide decet.anteueni aliqua liquo saltu circumduce exercitum,coge in opsidium perduellis, nostris praesidium para;interclude inimicis commeatum, tibi muni uiamqua cibatus commeatusque ad te et legiones tuastuto possit peruenire: hanc rm age, res subitaria est.reperi, comminiscere, cedo calidum consilium cito,quae hic sunt uisa ut uisa ne sint, facta infecta ne sient.magnam illic homo rem incipissit, magna munit moenia.tute unus si recipere hoc [ad] te dicis, confidentiastnos inimicos profligare posse. PA. dico et recipioad me. PE. et ego impetrare dico id quod petis. PA. at te

Iuppiterbene amet! PE. auden participare me quod commentu's? PA.

tace,dum in regionem astutiarum mearum te induco, ut sciasiuxta mecum mea consilia. PE. salua sumes indidem.PA. eru meus elephanti corio circumtentust, non suo,neque habet plus sapientiai quam lapis. PE. ego istuc scio.

SC. Palaestrio, o Palaestri! PA. o Sceledre, Sceledre, quid uis?SC. haec mulier, quae hinc exit modo, estne erilis concubinaPhilocomasium an non est ea? PA. hercle opinor, ea uidetur.sed facinus mirum est quo modo haec hinc huc transire potuit,si quidem east. SC. an dubium tibi est eam esse hanc?SC. adeamus, appellemus. heus, quid istc est, Philocomasium?quid tibi istic in istisce aedibus debetur, quid negotist?quid nunc taces? tecum loquor. PA. immo edepol tute tecum;nam haec nihil respondet. SC. te adloquor, uiti probrique plena,quae circum uicinos uagas. PH. quicum tu fabulare?SC. quicum nisi tecum? PH. quis tu homo es aut mecum quid est

negoti?SC. me rogas? hem, qui sim? PH. quin ego hoc rogem quod

nesciam?PA. quis ego sum igitur, si hunc ignoras? PH. mihi odiosus, quisquis

es,et tu et hic. SC. non nos nouisti? PH. neutrum. SC. metuo maxume,PA. quid metuis? SC. enim ne nosmet perdiderimus uspiam;nam nec te neque me nouisse ait haec. PA. persectari hic uolo,Sceledre, nos nostri an alieni simus, ne dum quispiamnos uicinorum inprudentis aliquis immutauerit.

II v (vv. 411-480)PHILOCOMASIVM SCELEDRVS PALAESTRIO

Canticum (C): ia7 (411-425) + tr7 (426-480)

(vv. 415-438)

SC. certe equidem noster sum. PA. et pol ego. quaeris tu, mulier, malum.

tibi ego dico, heus, Philocomasium! PH. quae te intemperiae tenent

qui me perperam perplexo nomine appelles? PA. eho!quis igitur uocare? PH. Diceae nomen est. SC. iniurias,falsum nomen possidere, Philocomasium, postulas; tu, non , et meo ero facis iniuriam.

V (vv. 1394-1437)

PY. quis erat igitur? SC. Philocomasio amator. PY. qui tu scis? SC. scio.

nam postquam porta exierunt, nil cessarunt ilicoosculari atque amplexari inter se. PY. uae misero mihi!uerba mihi data esse uideo. scelu uiri Palaestrio,is me in hanc inlexit fraudem. iure factum iudico;si sic aliis moechis fiat, minus hic moechorum siet,magi metuant, minus has res studeant. eamus ad me.

plaudite.

La Commedia dellarte: Il Capitano Spaventa

La moraleja final

Canticum (C): tr7

(vv. 1431-1437)

Pseudolus(191 a. C.)

ARGVMENTVM I

Praesentis numerat quindecim miles minas,Simul consignat symbolum, ut PhoeniciumEi det leno qui eum cum relicuo adferat.Venientem caculam intervortit symboloDicens Syrum se Ballionis PseudolusOpemque erili ita tulit; nam SimmiaeLeno mulierem, quem is supposuit, tradidit.Venit Harpax verus: res palam cognosciturSenexque argentum quod erat pactus reddidit.

ARGVMENTVM II

Calidorus iuvenis mecflictim deperibat, nummorum indigus;eandem miles, qui viginti mulieremminis mercatus abiit, solvit quindecim.scortum reliquit ad lenonem ac symbolum,ut qui attulisset signum simile ceterocum pretio secum aveheret emptam mulierem.mox missus ut prehendat scortum a militevenit calator militaris. hunc doloadgreditur adulescentis servus Pseudolustamquam lenonis atriensis: symbolumaufert, minas quinque acceptas mutuasdat subditicio caculae cum symbolo;lenonem fallit sychophanta[cie] cacula.scorto Calidorus potitur, vino Pseudolus.

M. IVNIO. M. FIL. PR. VRB.AC. ME.

del 4 al 10 de abril del ao 191 a.C.

M(arco) Iunio M(arci) f(ilio) pr(aetore) urb(ano) ac(ta) Me(galensibus ludis)

PERSONAEPSEVDOLVS SERVVS

CALIDORVS ADVLESCENS

BALLIO LENO

CALLIPHO SENEX

SIMO SENEX

HARPAX CACVLA

CHARINVS ADVLESCENS

LORARII

MERETRICES

PVER

COCVS

SIMIA SYCOPHANTA

SCAENA ATHENIS

Escena de canto y danza en Golfus de RomaDe izquierda a derecha:Hysterium (el esclavo tonto del viejo senador)Senex (el senador romano, un viejo verde)Pseudolus (el esclavo protagonista, dueo y seor de la comedia)Marcus Lycus (el lenn)

PROLOGVS

Exporgi meliust lumbos atque exsurgier:Plautina longa fabula in scaenam uenit.

Es mejor que estiris vuestras piernas y os pongis de pie,pues va a comenzar una larga comedia de Plauto.

N.T.: Este fragmento de dos versos corresponde a un prlogo perdido,redactado, probablemente, con ocasin de una reposicin de la comedia:cfr. Cas. 11-13, un fragmento declarado explcitamente postplautino,donde aparece la misma expresin plautina fabula.

(J. ROMN BRAVO, o.c.)

A continuacin, la primera escena del Acto I, una de las ms divertidas de todo Plauto.

Zero Mostel interpretando a Pseudolus en Golfus de Roma

I iPSEVDOLVS CALIDORVS

PS. Si ex te tacente fieri possem certior,ere, quae miseriae te tam misere macerant,duorum labori ego hominum parsissem lubens,mei t rogandi et tis respondendi mihi;nunc quoniam id fieri non potest, necessitasme subigit ut te rogitem. responde mihi:quid est quod tu exanimatus iam hos multos diesgestas tabellas tecum, eas lacrumis lauisneque tui participem consili quemquam facis?

Diverbium: ia6

Pseudolus y Hero (el desdichado y

lloroso enamorado) en

Golfus de Roma

CALI. misere miser sum, Pseudole. PS. id te Iuppiterprohibessit! CALI. nihil hoc Iouis ad iudicium attinet:sub Veneris regno uapulo, non sub Iouis.PS. licet me id scire quid sit? nam tu me antidhacsupremum habuisti comitem consiliis tuis.CALI. idem animus nunc est. PS. face me certum quid

tibist;iuuabo aut re>d> aut opera aut consilio bono.CALI. cape has tabellas, tute hinc narrato tibiquae me miseria et cura contabefacit.

PS. mos tibi geretur. sed quid hoc, quaeso? CALI. quid est?PS. ut opinor, quaerunt litterae hae sibi liberos:alia liam scandit. CALI. ludis iam ludo tuo?PS. has quidem pol credo nisi Sibulla legerit,interpretari alium potesse neminem.CALI. cur inclementer dicis lepidis litterislepidis tabellis lepida conscriptis manu?PS. an, opsecro hercle, habent quas gallinae manus?nam has quidem gallina scripsit. CALi. odiosus mihi es.lege uel tabellas redde...

Para entender bien el chiste de las gallinas hay que recordar la forma de la cursiva, p.e. la pompeyana de este grafito.

... PS. mmo enim pellegam.aduortito animum. CALI. non adest. PS. at tu cita.CALI. immo ego tacebo, tu istinc ex cera cita;nam istic meus animus nunc est, non in pectore.PS. tuam amicam uideo, Calidore. CALI. ubi ea est,

opsecro?PS. eccam in tabellis porrectam: in cera cubat.CALI. at te di deaeque quantumstPS. seruassint

quidem!CALI. quasi solstitialis herba paulisper fui:repente exortus sum, repentino occidi.PS. tace, dm tabellas pellego. CALI. ergo quin legis?

PS. Phoenicium Calidoro amatori suoper ceram et linum litterasque interpretessalutem impertit et salutem ex te expetit,lacrumans titubanti | animo, corde et pectore.CALI. perii! salutem nusquam inuenio, Pseudole,quam illi remittam. PS. quam salutem? CALI. argenteam.PS. pro lignean salute ueis argenteamremittere illi? uide sis quam tu rem geras.CALI. recita modo: ex tabellis iam faxo sciesquam subito argento mi usus inuento siet.PS. 'leno me peregre militi Macedoniominis uiginti uendidit, uoluptas mea;et priu' quam hinc abiit quindecim miles minasdederat; nunc unae quinque remorantur minae.ea cassa miles hic reliquit symbolum,expressam in cera ex anulo suam imaginem,ut qui huc adferret eiius similem symbolumcum eo simul me mitteret. ei rei dieshaec praestituta est, proxuma Dionysia.

La parodia del lenguaje amoroso

Fresco pompeyanoMuseo Arqueolgico Nacional de Npoles

CALI. cras ea quidem sunt: prope adest exitium mihi,nisi quid mihi in te est auxili. PS. sine pellegam.CALI. sino, nm mihi uideor cum ea fabularier;lege: dulce amarumque una nunc misces mihi.

Fresco pompeyano. Museo Arqueolgico Nacional de Npoles

PS. nunc nostri amores mores consuetudines,iocu, ludus, sermo, suauisauiatio,compressiones artae amantum corporum,teneris labellis molles morsiunculae,nostr[or]um orgiorum * -iunculae,papillarum horridularum oppressiunculae,harunc uolupttum mi omnium atque ibidem tibidistractio, discidium, uastities uenit,nisi quae mihi in test aut tibist in me salus.haec qua ego sciui ut scires curaui omnia;nunc ego te experiar quid ames, quid simules. uale.

CALI. est misere scriptum, Pseudole. PS. oh! miserrume.CALI. quin fles? PS. pumiceos oculos habeo: non queolacrumam exorare ut exspuant unam modo.CALI. quid ita? PS. genu' nostrum semper siccoculum fuit.CALI. nilne adiuuare me audes? PS. quid faciam tibi?CALI. eheu! PS. eheu? id quidem hercle ne parsis: dabo.CALI. miser sum, argentum nusquam inuenio mutuomPS. eheu! CALI. neque intus nummus ullus est. PS. eheu!CALI. ille abducturus est mulierem cras. PS. eheu!CALI. istocine pacto me adiuuas? PS. do id quod mihi est;nam is mihi thensaurus iugis in nostra domost.

CALI. actum est de me hodie. sed potes nunc mutuamdrachumam dare unam mihi, quam cras reddam tibi?PS. uix hercle, opinor, si me opponam pignori.sed quid ea drachuma facere uis? CALI. restim uolomihi emere. PS. qumobrem? CALI. qui me faciam pensilem.certum est mihi ante tenebras tenebras persequi.PS. quis mi igitur drachumam reddet, si dedero tibi?an tu te ea cassa uis sciens suspendereut me defrudes, drachumam si dederim tibi?CALI. profecto nullo pacto possum uiueresi illa a me abalienatur atque abducitur.

PS. quid fles, cucule? uiues. CALI. quid ego ni fleam,quoi nec paratus nummus argenti sietneque libellai spes sit usquam gentium?PS. ut litterarum ego harum sermonem audio,nisi tu illi drachumis fleueris argenteis,quod tu istis lacrumis te probare postulas,non pluris refert quam si imbrim in cribrum geras.uerum ego te amantem, ne paue, non deseram.spero alicunde hodie me bona opera aut hac meatibi inuenturum esse auxilium argentarium.atque id futurum unde unde dicam nescio,nisi quia futurumst: ita supercilium salit.CALI. utinam quae dicis dictis facta suppetant!PS. scis tu quidem hercle, mea si commoui sacra,quo pacto et quantas soleam turbellas dare.CALI. in te nunc omnes spes sunt aetati meae.PS. satin est si hanc hodie mulierem ecficio tibitua ut sit aut si tibi do uiginti minas?CALI. sati, si futurumst. PS. roga me uiginti minas,ut me ecfecturum tibi quod promisi scias.roga, opsecro hercle. gestio promittere.CALI. dabisne argenti mi hodie uiginti minas?PS. dabo. molestus nunciam ne sis mihi.atque hoc, ne dictum tibi neges, dico prius:si neminem alium potero, tuom tangam patrem.CALI. di te mi semper seruent! uerum, si potest,pietatis causauel etiam matrem quoque.

PS. de istac re in oculum utrumuis conquiescito.CALI. utrum? anne in aurem? PS. at hoc peruolgatumst minus.nunc, ne quis dictum sibi neget, dico omnibus,pube praesenti in contione, omni poplo,omnibus amicis notisque edico meisin hunc diem a me ut caueant, ne credant mihi.CALI. st! tace opsecro hercle. PS. quid negoti est? CALI. ostiumlenonis crepuit. PS. crura mauellem modo.CALI. atque ipse egreditur penitus, peiiuri caput.

Y ahora nos vamos hasta el final de la comedia: Psudolo, completamente borracho, entona un aria (V i); dilogo entre el viejo Simn, padre de Calidoro, y Psudolo (V ii)

ACTO V (1246-1334): Canticum mutatis modis (CMM)

Para que os hagis una idea de la complejidad mtrica de Plauto, reproduzcoel schema metrorum correspondiente a este acto V (ed. W.M. Lindsay 1905)

Quid hoc? sicine hoc fit, pedes? statin an non?an id uoltis ut me hinc iacentem aliquis tollat?

nam hercle si cecidero, uostrum erit flagitium.pergitin pergere? ah! saeuiendum mihi hodie est;

magnum hoc uitium uino est:pedes captat primum, luctator dolosust.profecto edepol ego nunc probe habeo madulsam:

ita uictu excurato, ita magnis munditiis diuis dignis,itaque in loco fstiuo sumus festiue accepti.quid opust me multas agere ambages? hoc est homini

quam ob rem uitam amet,hic omnes uoluptates, in hoc omnes uenusttes

sunt: deis proxumum esse arbitror.

V i (vv. 1246-1284)PSEVDOLVS

Canticum mutatis modis (CMM):aria de Psudolo borracho

nam ubi amans complexust amantem, ubi ad labra labellaadiungit, ubi

altera alterum bilingui manufesto inter se prehendunt,ubi mammia mammicula opprimitr aut si lubet corpora

conduplicant,manu candida cantharum dulciferum propinare amicissu-

mam amicitiam,neque [ibi] esse alium alii odi ibi nec molestumnec sermonibus morologis uti,unguenta atque odores, lemniscos, corollasdari dapsilis, non enim parce promi,uictum ceterum ne quis me roget:

hoc ego modo tque erus minor hunc diem sumpsimus prothyme,

postquam opus meum t uolui omne perpetraui hostibus fugatis.

illos accubantis, potantis, amantiscum scortis reliqui et meum scortum ibidemcordi atque animo opsequentis. sed postquam exurrexi, orant med ut saltem.ad hunc me modum ntuli illis sati facetenimis ex discipulina, quippe ego quiprobe Ionica perdidici. sed palliolatim amictus

sic haec incessi ludibundus.plaudunt , 'parum' clamitant mi uti reuortar.

occepi denuo, hc modo: nolui:idem amicae dabam me meae,

ut me amaret: ubi circumuortor, cado:id fuit naenia ludo.

itaque dum enitor, prox! iam paene inquinaui pallium.nimiae tum uoluptati edepol fuiob casum. datur cantharus: bibi.

commuto ilico pallium, illud posiui;inde huc exii, crapulam dum amouerem.

nunc ab ero ad erum meum maiorem uenio foedus com-memoratum.

aperite, aperite, heus, Simoni m adesse aliquis nuntiate.

V ii (vv. 1285-1334)SIMO PSEVDOLVS

SIMO. Vox uiri pessumi me exciet foras.sed quid hoc? quo modo? quid uideo ego?PS. cum corona ebrium Pseudolum tuom.SIMO. libere hercle hoc quidem. sed uide statum.num mea gratia pertimescit magis?cogito, saeuiter blanditerne adloquar.

sed me hoc uotat uim facere nunc quod fero, si qua in hoc spes sitast mihi.

PS. uir malus uirooptumo obuiam it.

SIMO. di te ament, Pseudole. PS. hae! SIMO. i in malam crucem.

Sigue el Canticum mutatis modis (CMM)

PS. qur ego adflicter? SIMO. quid tu, malum, in os igitur mi ebrius inructas?

PS. molliter sic tene me, caue ne cadam: non uides me ut madide madeam?

SIMO. qua istaec audaciast te sic interdiuscum corolla ebrium incedere? PS. lubet.SIMO. quid, lubet? pergin ructare in os mihi?PS. suauis ructus mihi est. sic sine, Simo.

SIMO. credo equidem pots esse te, scelus,Massici montis uberrumos quattuorfructus ebibere in hora una. PS. hiberna addito.

SIMO. sed dic tamn (hau male mones) unde onustam celocem agere te praedicem? PS. cum tuo filio perpotaui modo.

sed, Simo, ut probetactu Ballio est!

quae tibi dixi ut ecfecta reddidi! SIMO. pessumu's homo.PS. mulier haec facit:

cum tuo filio libera accubat.SIMO. omnia ut quidque egisti ordine scio.

PS. quid ergo dubitas dare mi argentum? SIMO. ius petis, fateor. tene.

PS. at negabas daturum esse te mihi: tamen das. onera hunc hominem atque me consequere hac. SIMO. egone

istum onerm? PS. onerabi, scio. SIMO. quid ego huic homini faciam? satin ultro et argentum

aufert et m inridet?

PS. uae uictis! SIMO. uorte ergo umerum.PS. em. SIMO. hc ego numquam ratu sumfore me ut tibi fierem supplex.

heu heu heu! PS. desine. SIMO. doleo. PS. ni dolerestu, ego dolerem.

SIMO. quid? hoc auferen, Pseudole mi, aps tuo ero? PS. lubentissumo corde atque animo.

SIMO. nonne audes, quaesso, aliquam partem mihi gratiamfacere hinc de argento?

PS. non me deices auidum esse hominem? nam hinc num-quam eri nummo diuitior,

neque te mei tergi misereret, hoc sei non hodie ecfecissem.SIMO. erit ubi te ulciscar, sei uiuo. PS. quid minitare?

habeo tergum.SIMO. age sane PS. igitur redi. SIMO. quid redeam?

PS. redi modo: non eri deceptus.SIMO. redeo. PS. simul mecum potatum. SIMO. egone

eam? PS. fac quod te iubeo:si is, aut dimidium aut plus etiam faxo hinc feres. SIMO.

eo, duc me quo uis.

PS. quid nunc? numquid iratus esaut mihi aut filio propter has res, Simo?SIMO. nil profect. PS. i hc. te sequor. SIMO. quin

uocasspectatores siml? PS. hercle me isti hau solent

uocare, nque ergo ego istos;uerum sei uoltis adplaudere atque adprobare hunc gregem

et fabulam in crastinum uos uocabo.