OS REFRÁNS DE MARCIAL VALLADARES DO A Ó Z

XU'NTA DE · " e ALICIA

na fotografía que ilus­tra esta boa nova.

Callobre C.F., Coesco, Xesús Ferro e Fernando

Quintela, premios Sanmartiño 2004

Unha vez máis chegan os Premios Sanmartiño que re­coñecen o traballo a prol da

neste número unha biogra­fía de Marcial Valladares, a quen o Concello da Es­trada dedicou o ano 2003

seda, unha viaxe ó redor das empresas pioneiras no transporte de viaxeiros nesta comarca, da man dun dos estradenses que máis de preto coñecen o devir da súa terra: Luís Porto

• REPORTAXE sobre a visita que unha delegación estradense fixo a Venezue-

normalización da lingua. Para todos os premiados nesta ocasión a nosa noraboa.

~;.~~;z~~: 1 tactou .coa emigra- fl ción estradense - r;l~i preparando a .pró- ~ 4

xima visita do al- ~ ..... · calde a Caracas e ~,. Maracaibo. ~'

• O CABALO e o seu mundo a través das festas máis importantes que se celebran en España, serán protagonistas na Estrada o ano 2004 da man dunhas xornadas organizadas des­de o departamento de Cul­tura estradense

CONSELLERIA DE EDUCACIÓN E ORDENACIÓN UNIVERSITARIA, DIRECCION XERAL DE POLÍTICA LINGÜÍSTICA

21 'QJ::abeirós m:erra, decembro de 2003

Codeseda ... coplas do Sr. José deXavai

POR LUIS PORTO

Oseu verdadeiro nome era José Fer­nández Rivas, pero corría polo de Sr. José de Xavai, e esa forma de

definilo pode chamar a engano, xa que el, carpinteiro de profesión, cun pequeniño ta­ller de carpintería no Carballiño ó grupo de casas na recta que nos leva dende Codese­da ata as Quintas-, era un bo home, apaci­ble, tranquilo, bondadoso e é por esto que podemos interpretar o Xavai, como unha forma de definir o Sr. José, pero parece ser que este apodo xa lle viña posto dos seus antecesores- a casa dos de Xavai-. Enviu­dado, pasa vivir coa sua irmá Xoana no lu­gar das Quintas.

Este bo señor vive ata preto dos 90 anos, e morre na década dos 90. Non sabe­mos de onde sacou estas coplas, podemos pensar que son coplas de Cego, que foron pasando por transmisión oral, que ben se puideron escoitar nas feiras de Codeseda, xa que relatan acontecementos e lugares desta parroquia. O que si é certo é que fo­ron recollidas por min a principios dos anos 70. Meus pais tiñan un establecemen­to mixto de bar e ultramarinos, ás noitiñas o Sr. José viña tomar algo e xogar a partida con outros compañeiros, nesas longas e frí­as noites do inverno, entón el recitábame estas coplas que recollín o pé da letra.

COPLA: 1 No lugar das Quintas, sucedeu un caso raro Vintecinco cazadores,

mataron un parco bravo.

O parco era pequeno, e tiña a barriga redonda E cando lle iban a tirar

sempre lle daban na sombra.

ANO DAS LETRAS 2003 ,, AVILES de

TARAMANCOS Antón Avilés de Ta­ramancos (N oia, 1935-1992), naceu no seo dunha familia de labregos e mariñei­ros, estudiou náutica na Coruña e poste­riormente, emigrou a Colombia, onde vi­viu durante 20 anos traballando en diver- '------=--~ sos oficios, ata que no ano 1980 volve a Noia, vila na que chegou a ocupar o cargo de concelleiro. Comezou a escribir poesía xa moi novo, publicando As moradías do vento no ano 1955. Catro anos máis tarde sairá o libro A frauta i o garamelo. Á súa volta de América, publicará o recompila­torio O tempo no espello (1982), Cantos Caucanos (1985), As Torres no ar (1989) e, postumamente, Última fuxida a Harar (1992). Como artista é autor de Obra viva (1992).

Edicións Fervenza editou este ano un li­bro de Martín Veiga coa biografía de

Avilés de Taramancos

No me estraño en Don Francisco Otero,

ese el cual es un gran caballero.

Pero me estraño en Don Juan García que xa me esquecía.

PD.- Don Fransico Otero e Don Juan Gar­cía pertencían a importantes casas da pa­rroquia

COPLA2 MUNICIOS

Queren cotraer matrimonio, Arrenegado sea el demonio

Con palabras represente a vista de tanta xente

Por unha parte,María Val de Conares Y de la otra, Felix Montón

Arriba a falda, abaixo o pantalón.

Pola serra do Mon­touto,

Un por acabalo do outro

Si hai alghun impedi­mento

Entre estes dous ani­males

Un carga coa albar­da,

E outra cos ataja/es

COPLA:3

Xan Ghin Dan quere ;··. casar,

-' • e non ten muller bus-cada

e vaille facer o amor á filia da tía Xoana -Boas noites tía Xoana ¿onde lle vai ara­

paza? Ela vai no gas para a noite, xa me parece

que tarda Cando lle vén a rapaza pola porta para

dentro - Boas noites Xan Ghin Dan, traíate no

pensamento -E logo a ti ¿quen cho dixo? Seicafoi noso

Señor. Eu queríame casar e véñoche facer o amor, eu casar non me casaba pero eicho de con­

tar, quería facer unha saia e teño a lan por

fiar, teño os zapatos rotos e o mandil todo ra­

chado, si tes cartos cómprasme outro e casamos

de contado Máis o canto foi despois alí,

o día da voda que entroulle o can á cociña e comeulle a carne toda.

IN MEMORIAN TABEIRÓS TERRA quere dedicar este número á memoria de Ma­

nuel Bernárdez Sanluis que nes­te ano 2003 deixounos para des­cansar na súa terra de Berres, a de D. Marcial, Avelina e García

Barros

REVISTA CULTURAL DA ESTRADA

EDITA: FUNDACIÓN CULTURAL

DA ESTRADA R/ Benito Vigo, 104 36680 - A Estrada Pontevedra Tfno:986570165 Fax:986570233 E-mail: publicacions@aestrada.com XERENTE: Valentín García

CONSELLODE REDACCIÓN: X. Manuel Reboredo Baños David Otero Daniel Femández Carlos Loureiro Xosé Lueiro Lemos Xosé Rodríguez Xosé L. Vilariño Nicolau Alvarellos Xosé Luna

FOTOGRAFÍA: BERNABÉ S.L. Marcos Míguez Puri Arquivo

DEPÓSITO LEGAL: BG: 28211997

MAQUETACIÓN: FILMACIÓN P.R.G. IMPRESIÓN: Tameiga SL

lrrabeirós lrrerra, decembro de 2003 /3

Biografía de D. Marcial Valladares-Núñez 14 de xuño de 1821. Nace no Casal de Vilancosta, freguesía de San Vicente de Berres, Concello da Estrada, un neno bautizado, ao día seguinte, cos nomes de Marcial, Ramón, José, María del Pilar ... Va­lladares Núñez. Viña ser o filio dunha das familias fidalgas ruáis im­'portantes e cultas de Galicia. Era o terceiro de dez irmáns: Petra, Ja­coba, Marcial, Engracia, Sergio, Avelina, Luísa, Segunda e Isabel, fillos do matrimonio formado por José Dionisia Valladares e María de la Concepción Núñez.

1823 Nace Sergio. Morre á idade dun ano a súa irmá Prima, xemelga de Segunda.

1825 23 de outubro. Nace Avelina Valladares, a 'Cantora da UUa', como gustaba chamala Manuel García Barros, que formou parte dun grande elenco de poetas -liderados coa súa escrita e personalidade polas tres grandes figuras da lírica galega: Rosalía, Pondal e Curros- que contribuíron, en maior ou menor medida, coa súa obra poé­tica en galego a construír o noso país.

1827 Nace a súa irmá Luísa.

1833-1835 Marcial e Sergio comezan a súa etapa de estudiantes en Compostela. Cursan pri­meiro e segundo de bacharelato.

1835-36 Por mor das obrigas profesionais de don José Dionisia, destinado a Ourense, Mar­cial e Sergio estudian o tercerio curso de bacharelato na cidade das burgas. O 11 de novembro nace Isabel, a súa irmá ruáis nova.

1842 En xullo deste ano Marcial e Sergio aca­dan a titulación de Licenciado en Xuris­prudencia pola Universidade de Santiago de Compostela. Escribe 'Brindis ', primeira composición

·do poemario Juguetes poéticos (manuscri­to inédito).

1843 Comeza Álbum (poemario manuscrito inédito) e asina con pseudónimo de 'Mai­clar'.

1843-1844 Marcial completa a súa formación en Compostela, asiste a clases de francés e acode, regularmente, á cátedra de Historia Natural, dirixida polo insigne doutor Casares. Escribe o seu primeiro poema en galego: 'A un paxariño'. Participa, xunto co seu pai, na redacción de informes e artigos co­rrespondentes ás terras da Estrada e Lalín para o Diccionario geo­gráfico-estadístico histórico de España y posesiones de Ultramar, do avogado Pascual Madoz. Comeza a redacción da súa magna obra Memorias de Familia, manuscrito inédito, que nos permitiu recons­truír a biografía do autor de Vilancosta. En febreiro don José Dioni­sia ocupará a praza de Intendente na éidade de Zamora. En xullo Marcial desprázase a Zamora para auxiliar ao seu pai nas tarefas ad-ministrativas. -

1845 En abril a familia ten de trasladarse a Zamora .para reunirse con don José Dionisia e Marcial. Marcial escribe o seu poema 'Suidades' adicado a unha moza da burguesía compostelá con quinta en Vilan­costa chamada Carme.

1850 A familia Valladares regresa a Galicia. Don José Dionisia retírase da vida pública ao casal de Vilancosta. Marcial comeza -como el mes­mo subliña no prólogo- a confeccionar o Diccionario Gallego-Caste­llano.

1854 Morre Jacoba, a súa irmá maior.

1855 Morre Sergio. Comeza Marcial a súa obra Elementos de Gramática Gallega, que o autor deixou inédita aínda que perfectamente prepa­rada para a súa publicación. Remata un manuscrito (crónica históri­ca) que leva por titulo Memoria Histórica de la ciudad de Zamora.

1856 José Dionisia edita un libriño relixioso co título de Novena a la San­tísima Virgen de la Guía. No libro participan cos seus versos o pro­pio don José e os seus fillos Marcial e Sergio.

1857 En febreiro está datado un caderno manuscrito que fica inédito e le­va por título Escenas Contemporáneas: Flora, o hasta donde llega una mujer.

1858 Co gallo da Exposición Agrícola Industrial y Artística de Galicia, que se celebra en Santiago de Compostela, Marcial e Avelina Valla­dares participan con senllos artigos no xornal La Exposición Com­postelana e como expositores na mesma exposición. Marcial fai un­ha exhaustiva e acertada análise (que vai coincidir con parte da historiografía actual) das causas da crise da nosa agricultura,

1860 O 16 de abril casa a súa irmá Luísa con Bernardo Espinosa. Froito <leste matrimonio nacería o que sería o seu sobriño e afiliado de Avelina, á postre recompilador da obra da Cantora da Ulla e gardián da memoria dos Valladares.

1861 O 11 de agosto preside a inauguración dos Juegos Florales no teatro de Pontevedra.

1862 Marcial participa no solidario Album de la Caridad, patrocinado po­lo próspero emigrante e mecenas, Xosé López Cortón. Escribe 'El pecador contrito' , coa que dá por finalizado o poemario Juegos Póé­

~::-::-:'7:::T7'777"1 ticos. 1864

17 de febreiro. Polos seus servicios humanita­rios Avelina é recompensada coa 'Cruz de Be­neficiencia de Segunda clase' e o Diploma acreditativo. Falece José Dionisia Valladares.

1865 Remata un cancioneiro musical galego, ma­nuscrito inédito, dedicado ás súas irrnás, que leva por título Ayes de mi país, no que realiza unha importante recolleita de melodías da Ulla.

1866 Con 45 anos, Marcial retírase definitivamente ao casal de Vilancosta.

. 1867 ' Data do manuscrito Cantigueiro popular.

1868 Escribe en castelán a súa novela Asela.

1869 Unha primeira versión do seu diccionario, co­mo sinala no prólogo do mesmo, xa a tiña re­matada neste ano.

1870 Escribe a primeira novela galega moderna do Rexurdimento, Maxina ou a filla espúrea.

1879 Avelina escribe os seus· dous primeiros poe­mas en galego, 'A Ulla' e o 'Diálogo entre un peregrino que se dirige a Compostela y un la­briego'. Marcial publica na revista La ilustración ga­llega y asturiana o artigo tituládo 'Del após­trofo en la escritura gallega', no que establece unhas normas ehcamiñadas a fixar o uso do

apóstrofo na lingua. Aparece datado un manuscrito inédito (tratado de botánica) baixo o título de Catálogos de árboles de adorno, arbus­tos y flores. Está datado o manuscrito Apéndice ó Cantigueiro popu­lar.

1880 Maxina ou ;.l filia espúrea é publicada por entregas na revista madri­leña La Ilustración Gallega y Asturiana, que dirixía Manuel Mur­guía. Polo seu prolífico Jabor como colector foi nomeado membro Correspondente da Real Academia Española.

1883 Avelina escribe o poema 'Miña joya'. Marcial escribe nesta data as súas novelas en castelán Los tres expósitos e La cruz perdida. Marcial Valladares aporta neste ano materiais para as· publicacións de etnografía e folclore de Antonio Machado Álvarez (pai dos famo­sos poetas Antonio e Manuel Machado Ruíz) para a súa Colección de enigmas y adivinanzas.

1884 Publica unha das súas obras ruáis sobranceiras, O Diccionario Galle­go-Castellano (Santiago, Biblioteca de El Libredón), que supuxo -segundo o. profesor Carballo Calero- os fundamentos do estudio da nosa lingua. Esta valiosa obra contén ruáis de 10.600 vocábulos, 460 refráns, proverbios, dicires, fragmentos poéticos, 242 cantigas e un vocabulario científico. Polo seu labor de recolleita do folclore .é no­meado neste ano como Socio de mérito pola 'Sociedad de Folk-Lore Gallego', naga ese mesmo ano na cidade da Coruña impulsada por Machado y Alvarez e presidida pola condesa Pard.o Bazán. Recolle un cento de composicións para a colección da Bibliotecas de las Tradiciones Españolas, titulado Miscelánea. Folk-Gallego. 1889. Avelina escribe o poema 'Os qu'emigran'.

1892 Escribe Marcial os Elementos de Gramática Gallega, mais esta obra (viña ser a cuarta) non tivo repercusións, pois ficou inédita ata que a editorial Galaxia a publicou no ano 1970, co gallo de dedicarlle ao autor de Berres o día das Letras Galegas dese ano.

1896 Nuevo suplemento al Diccionario Gallego-Castellano, no que sinala que 259 novos vocábulos lle foron facilitados pola amabilidade do Sr. Leiras Pulpeiro e 30 pola de don Manuel Pardo Becerra.

1902 Segue arrequentando o seu diccionario, Nuevo Apéndice al Diccio­nario Gallego-Castellano. Morre Avelina, a 'Cantora da Ullaí', aos 76 anos de idade, na súa casa de Vilancosta.

1903 O 20 de maio falece, aos 82 anos de idade, na súa casa de Vilancos­ta.

' ,

O LIBROS

Sl,\"V't···f'ill' A cr ;ha"'ÓDr : L··· .id··· lar " ; , .'/: .... : .. · ... V . .,,./ .. : ..... ... : .... :.~ ~,,;:· .. ~. : . ... : ..... : .... _., .. ,." ' -· ..

.. d.' 1· d' d: d' s•n•·J.ca :. , o mun.·.o, :.:.o tabaco

Valentín García Gómez

A obra de Ana Romero Masiá, condensación da súa tese de doutoramento, rescata para a historia a biografía de Severino Chácón, un líder sindical, naci­do na parroquia estradense de S. Pedro de Parada b 14 de no­vembro de 1884 e que morreu ós 94 anos en Madrid esqueci­do de todos menos das "chaco­neiras" -as vellas cigarreiras coruñesas- que gardaron a súa memoria histórica e mantiveron con fidelidade o culto ó que fo­ra o seu líder indiscutible.

Severino C hacón naceu nunha familia labrega de esca­sas terras, tivo que dedicarse ó oficio de canteiro. Haí anos que

J .A. Durán defendeu a tese de que as cordas de canteiros que ían de cidade en cidade e de vi­la en vila construíndo pontes, igrexas e casas, foron conduc­tos de ideoloxía socialista.

Os canteiros espallaron por Galicia a utopía igualitaria na versión máis constructiva e hu­manitaria ( ... ) Foi en Fen-ol on­de Chacón, traballando de can­teiro, descubríu esta teoría e a praxe socialistas que tanto de­fendeu. En 1903 reside na Co­ruña. Axiña destaca pola súa capacidade organizativa, pola ardorosa oratoria e por unha cultura autodidacta. En 1905 emigra a Cuba, funda o Partido

Socialista de La Habana, do que foi Presidente, e formou parte do comité central do par­tido socialista de Cuba. Expul­sado polas autoridades en 1911 retoma á Coruña, presidindo as Xuventudes Socialistas e a Agrupación Socialista.

En 1916 todo empeza a mu­dar para Chacón. As cigarreiras da Coruña, que atravesaban un­ha prolongada crise motivada pola caída da producción a cau­sa da guerra mundial, inician un proceso de contestación so­cial e atopan en Chacón o líder que instintivamente buscaban.

A partires de 1916, Severino Chacón desenvolve unha frené-

m:abeirós m:erra, decembro de 2003

tica actividade; neste ano cons­titúe a Unión Tabacalera Coru­ñesa, e sen parar, inicia a orga­nización das once tabacaleiras de toda España que conclúe na constitución en 1918 da Fede­ración Tabaquera Española da que foi nomeado presidente e · logo secretario. Eso explica que dende 1920 resida eh Madrid.

No ano 1924 funda a Confe­deración de Industrias do Taba­co, e dicir, de tódalas industrias que tiñan que ver coa produc­ción do tabaco, como os mis­tos, etc,

Aínda chegou a traballar in­tensanente pola constitución da Federación de tódolos monopo­lios estatais: tabaco, petróleo, telefónica, etc ... nos que atopou máis resistencia. O máis sor­prendente da súa actividade é que foi capaz de crear un mo­delo de sindicalismo autónomo, á marxe institucional das gran­des cent-rais sindicais , aínda que a súa Federación Tabaque­ra Española ingresa na UGT en 1936.

O importante era lograr ob­xectivos inmediatos, que reper­cutisen beneficiosamente nos asociados. Conseguiu melloras nas condicións de traballo, me-

lloras salariais, bibliotecas para os sindicatos, edificios para as súas actividades sociais, ata a creación dunha escola de capa­citación que puxo baixo a di­rección do filósofo galego Ver­des Montenegro.

Todos estes logros levárono a ser candidato á Alcaldía da Coruña nas Eleccións Munici­pais pola Agrupación Socialis-ta. .

A Guerra Civil vai truncar para el todas as perspectivas do futuro sindicalista en España, polo que chegan os anos de exilio en Francia, Venezuela, República Dominicana, Che­coslovaquia para regresar a Es­paña en 1967, con 83 anos pa­sando a recuperar intensamente o contacto cos compañeiros, co fin de reconstruir un movemen­to sindical que o paso do tempo levou a que houbese que facelo doutro xeito.

Severino Chacón morreu o 31 de xullo de 1978 en Madrid, e a súa figura vese recuperada nesta giagnífica e valiosa bio­grafía de Ana Romero Masiá, compostelá doutora en Historia da Arte e catedrática de Xeo­grafia e Historia, editado pola Fundación Luis Tilve.

¡Marchando ... ·ensalada de mosquito! XOSÉ LUEIRO LEMOS

O vindeiro 27 de decembro, no Teatro Principal da nosa vila terá lugar a estrea da comedia teatral Ensalada de Mosquito.

A obra, fabricada no obra­doiro de teatro municipal dos Tirinautas, estará protagoniza­da polo cómico estradense Isi e interpretada ademais por ou­tros membros do grupo local, distintos integrantes da Escola de Teatro municipal e outros dous finalistas do concurso te­levisivo 'o rei da comedia' .

Escrita sobre un texto de Agustín Moreto, a dramatur­xia, traducción e dirección escénica corren a cargo de Xo­sé Lueiro.

'Ensalada de Mosquito' na­ce a partir dun texto versifica­do do século XVII e pertence a un xénero dramático que ten por temá principal a separación entre o individuo e a sociedade e que recolle, así mesmo, ou­tros tópicos temáticos como o mito de Narciso, a avaricia ou os .casamentos amañados. O personaxe cómico presenta un comportamento obsesivo que lle impide considerar outra rea­lidade que non sexa a súa e evidencia unha incapacidade absoluta para verse como o ven os · demais e comprender o cómico do seu comportamento.

Igual que ocorría nas vellas comedias plautinas, un xove (D. Miguel) namorado dunha

rapaza (Dª Inés) atopa a oposi­ción do seu pai (D. Tello) que pretende casala cun sobriño seu (D. Narciso) para aliviar unha precaria situación patri­monial. O resto da obra trata das penpecias que a parella na­morada debe afrontar para con­seguir os seus propósitos. Será a parella de criados (Mosquito e Colombina) que encama nes­te caso a figura do donaire clá­sica, a que consiga en último termo "dar a volta á tortilla" e a que actúe ademais como eixe vertebrador da acción dramáti­ca e do posterior desenlace da trama. A unión dos xoves re­presenta a den-ota da vella so-

. ciedade representada pola figu­ra paterna e a peza remata cunha expresión de gozo tralo emparellamento final de tódo­los personaxes e o restablece­mento da orde social.

A acción sitúase no interior dunha estancia señorial nun lu­gar e tempo indeterminados, pero moitos compoñentes do diálogo remítennos á nosa rea­lidade contemporánea cunha pretensión marcadamente có­mica.

Son compoñentes <leste tipo as distintas alusións que confi­guran a linguaxe dos criados, impulsoras en consecuencia da actualización e galeguización da peza. ·

A obra sérvese, igualmente, de todo tipo de recursos técni-

cos que contribúen a caracteri­zar ás personaxes, a axilizar a trama e a dotar de comicidade a certas pasaxes puntuais.

Recoñecementos , ironía, anacronismos, contrastes, xo­gos de palabras paranomásicos

e a utilización enfática da rima son só algúns exemplos da ma­teria estilística empregada nes­ta desenfadada farsa que non pretende outra cou.sa que gañar espertar a complicidade sensi­bilidade do espectador.

FUNDACION CULTURAL DA ESTRADA

Se queres publicar ou recibir as nosas edicións ponte en contacto con nós no e-mail: publicacións@aestrada.com

m'.abeiról5 m'.erra, decembro de 2003

V'RUÍNAS Ruínas é o segundo poemario do estradense Xoan Blanco Valdés, quen despois de Os Signos, as mudan­zas (Deputación de Pontevedra 2000), reincide na poe­sía sentida, ruínas dun tempo ido, dun momento que xa é pasado, da añoranza e o peso dos anos, renacendo constantemente das cinzas como o Fenix. Excelente calidade literaria dun poeta que mira cara adentro, dende o seu propio sentir, dende o pensamento, o re­cordo máis profundo de todo aquelo que pasou e non ha volver nunca máis.

v Incidencia socio-económica del sector de la madera en el municipio de A Estrada

Primeira transformación e creadores do producto

Rigoroso estudio socio económico do importante sec-' tor da madeira na Estrada, levado a cabo por diversas entidades implicadas no desenvolvemento empresarial estradense, como son a Consellería de Innovación de industria e comercio, o CIS Madeira, a Asociación Co­marcal de Empresarios e a publicación feíta pola Fun­dación Caixa Galicia.

Esta obra, que serve de guía e orientación para ob­servar o estado do sector en referencia a Galicia e ó resto de España, non só vén sendo unha análise porme­norizada da traxec­toria e estado actual do sector madeireiro estradense, senón que tamén contén conclusións e previ­sións de futuro para as nosas industrias, que deben ser coñe­cidos en profundidade por todas aquetas persoas implicadas ou interesadas polo noso estado e avance socio- económico.

V RELATOS MARIÑEIROS Relatos Mariñeiros componse de vinte narracións curtas que teñen como referencia a comunidade de pescadores galegos asentados na Habana nos anos 30, 40 e 50. Vinte historias de mariñeiros e emi­grantes galegos no Golfo que reconstrúen vidas an­toradas na saudade. Son relatos de mariñeiros artis­tas, como o Leandro, o corpudo gaiteiro que levaba todo un país no fol, o Mariano que tocaba o saxofón ou o Santiago que co seu lápis de cores retrataba a tripulación.

Relatos mariñeiros, pola súa complexa e preme­ditada brevidade, pola súa prosa lirnpa. e pola cons­trucción de tramas cheas de emoción, apoiadas nas ilustracións de Xaquín Marín, constitúe unha das máis valiosas achegas dun dos clásicos vivos da literatura galega, Xosé Neira Vilas.

v CUNTIS NO RECORDO Olimpio Arca Caldas Ed: Concello de Cuntis

Recordar é un acto da mente que traslada ó presente o noso pasado, que nos fala ó espírito dunha existencia anterior. Cando este recordo está mergullado na afecti­vidade de intres ledos, agroman na alma momentos plenos de gozo interior. Ese pracer foi intensamente vivido polo autor cando lembraba as xentes e oficios <laque! seu Cuntis natal, no que conta das rúas, das xentes e sobre todo fai un percotTido pola vida musical desta veciña vila do Baño que ve reflectida a súa histo­ria e moitas das xentes e cousas que pasaron neste li­bro de Olimpio Arca.

V TEMPOS DE SERMOS Rigorosa compilación de once traballos elaborados por especialistas multidisciplinares, que estudian os principais feitos económicos, sociais e culturais na Galicia dende o S XIX ata os nosos días. A interre­lación <lestes fenómenos analizados, así como o punto de vista actual, científico e fundamentado fan da obra un claro referente no seu xénero ó tempo que ilustra e explica moitos aspectos da realidade que se nos mostran na Galicia de hoxe en día.

15

MUSICAXOVE II CERTAME DE XOVES SOLISTAS

'JOSÉ VALCÁRCEL'

O día 15 de novembro, celebrouse o 11 Certame de Xoves Solistas José Valcárcel, unha edición que chegou outra vez da man de Calzados A Es­quina, que con este evento relembra a figura do seu fundador e gran melóma­no das bandas de música D. José Valc·rcel.

O certame, que este ano unificou as súas <lúas modalidades de vento ma­deira e vento metal, tivo unha gran aceptación no mundo musical galego, chegando alumnos de

conservatorios e escolas de música de todos os puntos de Galicia que ó mesmo tempo felicítanse pola convocatoria, singu­lar dentro do noso panora­ma musical e novidoso polo que ten de atención á xente xove e pola propia promoción do mesmo, por parte dunha entidade pri­vada como é Calzados A Esquina que empezou ce-1 e br án doo polo seu 50 aniversario.

Nesta segunda edición tivo que haber unha pre­selección debido á grande

cantidade de inscritos. O 1 º premio foi para

Antonio García lago; trombón de varas de Mos. Cursa 3° de grao medio no conservatorio Concertino de Lars Erik Larsson. O 2º foi André Cebrián Ga­rea de Bertamiráns; frauta traveseira. E o 3º foi para Humberto Pailos Núñez da Coruña; bombardino.

O xurado foro n José Iglesias Ramilo , Javier Comesaña, Simón Cou­ceiro e Luis Lugo Latas.

¡E agora a agardar o terceiro certame ... !

O, 14 de novem­bro fíxose en­

trega no transcurso dunha ga-

la que xa vén sendo tradicional o XV Pre­

mio de Novela 'Ma­nuel García Barros'.

O acto celebrouse nos salóns do Recreo Cul­tural da Estrada e foi presidido polo Conse­lleiro de Educación e

Ordenación Universi­taria, Celso Currás.

DANIEL FERNÁNDEZ O gañador desta edición foi o escritor Xabier López López, coa súa obra 'A vida que nos mata', exercendo de xurado, Camiño Noia, Carlos Lema, Carme Hermida, Plácido Li­zancos e Valentín García Gó­mez (secretario).

Xabier López López: (Ber­gondo 1974) é avogado e pre­sideu a asociación cultural Eira Vella de Betanzos. Publicou a súa primeira obra literaria Biff, Bang Pow! (novela case negra), no ano 1997. Logo da boa acollida desta orixinal pa­rodia do xénero detectivesco ateigada de referencias ó mun­do do cinema, acadou coa no­vela Doutor Deus (1999) unha especial repercusión crítica, si­tuándose entre os narradores galegos dos noventa que inte­gran no seu discurso un afán de renovación e unha forte vonta­de de se vencellaren á narrativa contemporánea universal. Pos­teriormente con O Caderno, obtivo o Premio Risco de Lite­ratura Fantástica 2001.

Constrúe unha nova escola narrativa en 'A estraña estrela' (Ed Galaxia 2002). Gaña en 2003 o Premio García Barros. con A vida que nos mata .(Ed Galaxia).

ACTIVIDADE CULTURAL NO CONCELLO DA

ESTRADA

A Estrada, destacou sempre po­la gran cantidade de persoeiros das letras: dende os trobadores Pai Soarez de Tabeirós, e Velho de Tabeirós, pasando polos Ir­máns Marcial e Avelina Valla­dares, o poeta Cabada V áz­quez, García Barros, Bernardo Rodríguez Ribeira, Reimóndez Portela, etc así como outros que estiveron asentados aquí e deixaron a súa pegada como Losada Diéguez, Castelao, An­tón Fraguas, ata os actuais Martínez Oca, Carlos Mella , Mercedes Brea, Pepe Carballu­de, David Otero, Olimpio Arca, Carlos Loureiro, Xosé Luna etc ... fan que a nosa vida cultu­ral destaque pola súa actividade literaria e labor a prol da nor­malización lingüistica, o que fai que na actualidade ninguén cuestione a lingua da nosa ad­ministración local totalmente galeguizada e todas as activida­des que dela emanan para im­pulsar a lingua dentro da nosa sociedade.

Importante é o traballo feito a prol de prestixiar o idioma.

Na Estrada convócanse os

QS SALÓNS DO RECREO CULTURAL FORON UN GRAN FORO PARA A GALA DE ENTREGA DA DECIMOQUINTA EDICIÓN DO PREMIO

O ACONTECEMENTOS

XV Premio de novela Manuel García Barros

O premio converteuse o. longo <les­tes quince anos nun símbolo para

A Estrada e un dos máis prestixiosos de novela de Galicia

VARIOS ASISTENTES SEGUINDO ATENTAMENTE AS INTERVENCIÓNS NO ACTO DE ENTREGA DO PREMIO MANUEL GARCÍA BARROS

iábéir~s ~erra, decembro ct6 2ob3

premios en lingua galega: Garcia Barros (novela) Avelina Valladares (Poesía) San Martiño (de normaliza­ción lingüística) Reimóndez Portela (xornalismo)

Todas as nasas actividades, teñen como contido primordial a normalización do noso idio-ma, así iniciati-

da Deputación de Pontevedra, o Alcalde da Estrada, a familia do escritor García Barros, res­ponsables da Editorial Galaxia e membros do xurado, así co­mo medios de comunicación social e representantes do mun­do da cultura como o presiden­te da Fundación Castelao Ave­lino Pausa Antelo, escritores,

mestres, direc­vas como as le­vadas a cabo dende a Funda­ción Cultural da Estrada (tutelada polo Concello) como son a súa editorial dende onde se fragua a revista cultural Tabeirós Terra, a Folla Voandeíra de Poesía Augas­ve rso , publica­cións de obras de interese estraden-

T odas as nosas acti­vidades, teñen co­

mo contido primordial a normalización do noso idioma, así iniciativas

como as levadas a cabo dende a Fundación Cul­

tural da Estrada

tores de cen­tros da Estra­da, e un longo etc. convertín­dose nunha ci­ta literaria de primeira orde onde a cultura galega e a lite­ratura estivo presente en tó­dolos asisten-tes.

se etc, xunto co fu ncionamen to da emisora muni­cipal, o grupo municipal de tea-tro e unha programación sema­nal e estable de teatro con obras en galego, etc, xunto á área de formación con cursos de iniciación e perfecciona­mento (DXPL) impartidos pe­riodicamente en dúas quendas anuais, van conseguindo que os distintos sectores da nosa so­ciedade (empresariais, comer­ciais, veciñais, relixiosos, etc) se confirmen cada vez ruáis no galego, lingua utilizada pola maior parte da nosa poboación e prestixiada dende os sectores públicos, o que incide tamén cada vez máis nos privados. Este traba­llo é posi­ble leva­lo a c a b o debido á im­plica­c i ó n d a Conce-11 ería de Cul­tura, o Servicio de Nor­malizción Lingüística, o apoio das insti­tucións (Xunta, Deputación etc) de diversos sectores da so­ciedade, e dun nutrido grupo de colaboradores dos eidos ruáis distintos, mestres, empresarios, profesionais, etc) que nunca re­paran en esforzos cando se lles pide a súa axuda para levar proxectos adiante -e que son quen de aglutinar cada vez máis xente ó redor dun proxec­to común, a culturización da nosa sociedade nunha lingua propia dentro dun sano, cons­tante e contemporáneo gale­guisrno tal e como foi practica­do tempos atrás polo que foi patriarca das nasas letras D. Manuel Garcia Barros.

O acto de entrega do premio foi nas instalacións do Recreo Cultural da Estrada e asistiron entre outras personalidades o Conselleiro de Educación e Or­denación Universitaria, Celso Currás, o Conselleiro de Xusti­za, Interior e Admon. Local , Xesús Palmou, representantes

Reseña do premio

MANUEL GARCIA BA­RROS: A Estrada (1876-1972) nace no seo dunha familia la­brega. Estudiou Maxisterio , profesión que tivo que deixar en 1936 por represalias políti­cas. Empezou a colaborar na prensa galega en 1903, facendo popular o pseudónimo de Ken Keirades, co que asinaba as sú­as Rexoubas. En 1931 publicou Contiños da

Terra e en 1972, pouco despois da súa marte,

aparecen As Aventuras de

Alberte Qui­ñoi, novela

na que o autor rela­ta a súa nenez e adoles­cencia.

Ga­leguista de pri­me ir a hora, es­tas obras

pretenden ser a me­

moria dun­ha sociedade

galega que el cría estaba per­

dendo a noción das súas orixes.

Nesta tendencia escri­be Dos meus recordos, Enredos e Fianchos, casos e causas que deixaron pegada na súa memo­ria hoxe todos eles reeitados pola Editorial Galaxia.

Ademais, director do xomal El Emigrado, deixou escritos infinidade de colaboracións en prensa, obras de teatro e de­mais obra menor.

Foi membro da Real Acade­mia Galega, e tomou parte acti­va na vida cultural do seu tem­po servindo de ponte entre a xeración de escritores de antes e dos de despois da Guerra Ci­vil.

Home de profundas raíces e conviccións galegas , buscou sempre a estima do propio por parte do pobo e a culturización das clases sociais máis humil­des.

O Concello da Estrada, coa intención de recuperar a figura deste fillo insigne e de apostar

m:abeirófi m:erí:a, decembro de 2003

MOMENTOS DISTENDIDOS DURANTE A CEA DE ENTREGA DO PREMIO DE NOVELA GARCÍA BARROS

forte pola creación literaria, convocou no ano 1989 a "I Edición do Premio de Novela Longa Manuel García Barros (Ken Keirades)", que esixía un mínimo de 150 páxinas nos ori­xinais e unha dotación de 1.000.000 pts para o gañador.

,-p~,. 'i''f"' •if1•J,L,J/e.,

a., bod OJ /e,,,f/f)~ ¡-e.,,,,,'4,)::i_

Actualmente o Premio está consolidado, gracias á impor­tante colaboración da Dirección Xeral de Política Lingüística e da Deputación Provincial de Pontevedra o que provocou que na edición celebrada o ano 1999, se decidiu aumentar a contia a 1.500.000 ptas (9.000 euros).

Tamén foi importante a si­natura no ano 2000, dun conve­nio coa Editorial Galaxia, en virtude do que a editorial máis egrexia da nosa historia litera­ria se comprometen a publicar o premio durante dez anos, así como a difundilo en todos os lugares e medios que estivesen á súa disposición.

A VIDA QUE NOS MATA

Gañadora do Premio García Ba­JTos 2003, A Vida que nos mata é a última novela de Xabier Ló­pez López, un dos autores de maior prestixio das recentes xe­racións de naJTadores galegas.

A novela gañadora do Gar­cía BaJTos é un apaixoante thi­ller, unha novela de trama poli­cial protagonizada por un xornalista e concibida cunha vontade de estilo posta ao servi­cio da narración. Destaca pola súa capacidade para captar o in­terese do lector e pola extraordi­naria recreación de ambientes e personaxes da época na que se desenvolve a burguesía indus­trial, a bohemia literaria e os medios de comunicación duran­te a Segunda República.

O autor tensa maxistralmen­te a corda do suspense nunha historia trepidante que acaba por fascinar ós lectores.

A Novela iníciase no balneario de Mondariz, onde se vai celebrar unha voda da alta sociedade da época. A partir dun dobre asasinato desátase unha cadea de acontecementos que han levar a Sebastián Faraldo, xomalista obeso e sentimental, a intentar clarexar toda unha lea de intereses e paixóns ocultas.

O protagonista percorrerá diferentes escena­rios: en Madrid, os baixos fondos e os cafés lite­rarios; en Bilbao vai topar co lado escuro da in-

dustria siderúrxica; en Pontevedra e Vigo terá que loitar contra a incomprensión e a intolerancia dos poderes públicos e da prensa.

Xabier López López A Vula que nos mata

Premio de Novela Manuel García Barros 2003 EDITORIAL GALAXIA Colección LITERARIA

/7

8/

Histo ·a do C Gándara e

O CULTURA

• ce1r a édic .. p

O LUIS FAJUNDES LORENZO

No fermoso val de Vea, a carón do río Ulla, está a parroquía de San­ta Cristina de Vea, e no lugar da

Cerqueira atópase a Capela Da Virxe de Aránzazu, fundada polo 1790 e tamén nomeada polas xentes como a Capela da Gándara.

Algúns datos parecen apuntar a que foi fundada polo cura Don Francisco Bretal Mariño coa fin de que oísen mi­sa aquelas persoas que viñan a unha fei­ra que había nese campo, cando cadraba en día festivo. Este párroco viñera desti­nado a Santa Cristina de Vea, pasando antes polo destino de Couceiro (Muxía) onde se atopa outro santuario con esa mesma advocación; e como en Oleiros, que era a súa terra natal, hai a Capela de Nosa Señora de Aránzazu ou do 'Espi­ño' e probable que fose propagando a súa devoción polos lugares aos que ía destinado.

A escasos metros de alí, <liante da porta de entrada á igrexa, encontramos un cruceiro constituído por unhas esca­leiras na base e unha Virxe que semella elevada ás alturas por uns anxos de pe­dra con cariña de nenos. Do outro lado, ten a imaxe labrada do Cristo na cruz, cos olios pechados e nos que destaca o pano con dobreces ao redor da súa cin­tura, e ao pé del un San Antonio.

Esta cruz de pedra ten escrito o nome dos que a mandaron facer en sinal de ofrenda e agradecento, e podemos ver os nomes labrados de Xan de Porto e da súa dona Catalina de Riveira. Pero, ¿que feito lle desexaban agradecer estas per­soas á Virxe,e que se convirteu nun mis­terio de pedra inmemorial que aínda ho­xe podemos admirar?. ¿Que relación garda este insigne Psiquiatra e Poeta coa nosa Capela da Gándara e coa historia dese cruceiro? . Irnos a aclarárllelo a vostedes, pero antes cómpre falar do no­so insigne personaxe.

Unha persoa ligada á devoción pola Virxe de Aránzazu, e interesada na his­toria do Cruceiro, fo{ Don Xan Barcia Caballero. Este home tivo como antepa­sado a Don Domingo de Barcia que vi­veu a finais do século XVII e era do lu­gar de Piñeiro, en Cora, a poucos quilómetros da nosa ermita. Pero quen nos interesa é Don Xan Barcia Caballe­ro pois foi personaxe notable para a súa época, da 'familia dos Barcia' dos que aínda hoxe podemos contemplar unha casa de pedra cun escudo nunha das sú­as paredes, que representa un brazo agarrando dunha espada. Irnos escribir unha breve biografía <leste home, para que saibades mellor quen foi e se un día ides á Facultade de Medicina de Santia­go vexades o seu busto sabendo da súa importancia.

Nado en Santiago de Compostela no 1852, estudiou Medicina na Universida­de de Santiago, e licenciouse no 1874. En 1885 fora nomeado cirurxián do Hospital de San Roque do que máis tar­de sería o director; catedrático de ale­mán do Instituto de Santiago en 1891. Especialízase en Psiquiatría, e escribe notables publicacións ata que en 1885 fúndase en Santiago o Hospital de Con-

xo e chega a ser o primeiro Catedrático de Psiquiatría de Conxo, e máis tarde Director do mesmo. En 1892 e encarga­do de imparti-la ensinanza de 'Neuropa­tías e enfermidades mentais'. Máis tarde alcanza o posto de profesor axudante de Anatomía e a cátedra desta matería en 1894. No 1894 fora Catedrático de Ana­tomía da Universidade de Granada, que permutou en 1897 para a Universidade de Santiago; secretario da Facultade de Medicina en 1901; en 1902 profesor in­terino de Dermatoloxía e Sifiliografía. Nese ano médico do Hospital de xordo­mudos e cegos. En 1906 presidente do Ateneo León XIII; en 1908 delegado da

cámara de comercio de Santiago na ex­posición de Zaragoza en unión con D. Armando Cotarelo Valedor e D. Pedro País Lapido. Escribiu Don Xan Barcia, notables publicacións médicas e un sen fin de conferencias, entre elas 'la Locu­ra y la Libertad' que foi o discurso inau­gural que abriu o Curso académico-1912-1913 da Universidade. A elas hai que engadir a súa obra psiquiátrica fun­damental: 'Dere Phrenopatica' ; e tamén 'Anatomía Práctica'.

O 20 de Novembro de 1893 morreu­lle a súa muller, cando el tan só contaba 41 anos, e dende aquela vestiu sempre de negro e consagrouse á educación dos

m:abetrós m:erra, decembro de 2003

seus oito tillos, dos cales, Pepita, de on­ce anos lle morreu dous anos máis tarde. A devoción pola Virxe de Aránzazu de Santa Cristina de Vea, pensamos que es­tivo moi vencellada a esa dor interior e ao forte desacougo do que intentaba consolarse indo ao templo e orando.

Ademais como amante das letras ga­legas escribeu uns fermosos poemas na nosa lingua, dentro do xénero da Poesía mariana. E é nos seus libros, Mesa Re­vuelta e Rimas onde destaca o poema adicado á Virxe de Aránzazu da Capela da Gándara, situada na parroquia de Santa Cristina de Vea,e no cal narra o estraño acontecer dos feítos que deron lugar ao surximento dese sinal pétreo, e que agora mesmo Hes contámos:

Catalina e Xan eran dous labregos que vivian adicándose ao trabalto co­tian e tiñan unha nena pequena que era a súa maior ledicia para tódolos seus es­forzos coma país.

Un día, viron pasar un animal co­rrendo por cerca deles e axiña se decata­ron que era un lobo que levaba a nena entre os seus dentes. Pronto o son da desgracia oíuse en toda a vecindade e organizáronse partidas de viciños para buscar á rapaza. O deconsolo ía aumen­tando a medida que pasaba o tempo e a dúbida de que a nena fose comida polo lobo aguilloaba a cabeza aterrada das xentes.

Ao acercarse a noite os pais cansos de andar cos demais viciños polo monte a buscala desesperados decidiron rezar­lle á virxe da capela da Gándara; intuían que co tempo que pasara, só un milagre lles podía devolver a filliña con vida. Cos olios aínda chorosos e vermellos de non durmir observaron uns vultos tira­do cerca da capela e ao acercarse alu­meóuselles a cara ao ver que era a nena con vida ó lado do lobo morto misterio­samente.

Pero deixémoslle falar neste anaqui­ño ao noso Poeta:

"O cruceiro alí está: nas escaleiras escrebidos os nomes dos devotos qu'o fixeno, leutor, e son os mesmos qu'aquí sentado deixo: si ós teus

olios non parece verdade esta consella e a boca pechas con sorrir iróneco, relembra que de cote tras nos andan en ocultas feituras moitos lobos, e algún d' eles xa en nos comes to

houbera si de Dios non tivéramos o coido. En canto a min, cando as gadoupas

duras dVa desgracia ferironme d'abondo; cando a cachón deitou a desfortúa as bagullas de fel dende os meus

olios; cando sintín o corazón enfermo, cando n'o peito n'atopaba oco, sempre foi pr'a delor que me comía esta Virxe d' Aránzazu consolo."

De Mesa Revuelta e Rimas

Barcia Caballero finou aos 74 anos na súa casa de Santiago de Puerta de la Peña, nº 10, onde viveu coas suas filias ata o día 10 de outubro de 1926, pero nin a ciencia médica nin as xentes de Vea nos debemos esquecer del.

En Cora a casa dos Barcia perdura e fainos recordar outro tempo no que un mozo vestido de negro ía camiñando ata a nos a Capela e observaba a cariña· da talla da Virxe que aínda nós podemo contemplar agora; ao fondo queda o seu cantado e admirado cruceiro.

· m:abeíró.u m:erra; decembro de2003

Xosé A. Fernández Salga­do (Universidade de Vi­go)

Valladares: literato, linguista e folclorista

Marcial Valladares (Vilan­costa, A Estrada, 1821-1903) ocupa un post o

sobranceiro na Historia da lingua e da literatura galegas como un dos ploneiros do Rexurdimento galego do século XIX.

Como literato, primeiramente formou parte da nómina de escri­tores románticos que polos tem­peráns anos da década de 1840 comezaron a poetizar en galego. Logo despois, xa en 1870, deu á luz a narración Majina ou afilia espúrea, public~da en 1880, coa que viña inaugurar o xénero no­velístico moderno en galego. Co­mo linguista, publicaría en 1884 o magnífico Diccionario gallego­castellano, o mellor do seu tem­po, ó que lle engadiría novos su­plementos durante a década de 1890. En 1892 remataría o texto gramatical titulado Elementos de Gramática Gallega, que perma­necería inédito ata 1970. Así mesmo, o interese e aprecio de Valladares pola lingua e a litera­tura do pobo queda patente na súa actividade como transcritor de cantigas e melodías, refráns, adiviñas, contos ... da boca dos seus paisanos da Ulla, coleccións que teñen tamén o enorme mérito de seren das primeiras que se fi­xeron en Galicia; coma tal, o seu cantigueiro musical Ayes de mi país data xa de 1865 e o Canti­gueiro popular, de 1867.

Nas páxinas que seguen cen­traremos unicamente nos refráns por el colectados.

Co noso estudio e edición" do seu refraneiro queremos dar pu­blicidade a esta parte da súa co­lección folclórica, sen dúbida, menos divulgada e coñecida do que o seu cantigueiro.

As recollidas de refráns galegos ata o século XIX

Aparemioloxía foi na histo­ria da literatura popular galega de tradición oral a

primeira en chamar a atención dos estudiosos, xa que a primeira colección de que ternos novas foi realizada no século XVI polo hu­manista Hernán Núñez. A súa obra publicada en 1555 baixo o título de Refranes o proverbios en romance rexistraba 129 re­frán s galegas. Moitos deles , amais dalgúns nov-os, foron ta­mén incluídos en 1627 por Gon­zalo Correas no seu Vocabulario de refranes y frases proverbiales. Do século XVIII, xa en plena Ilustración, datan as recolleitas realizadas polos frades bieitos Sarmiento, a primeira, e a de So­breira, de contra fins do século.

Xa no século XIX, en 1864, o médico ferrolán José López de la Vega incluíu ruáis dun cento de refráns, outras tantas coplas, va­rios xogos e versos para recitar e un bo número de adiviñas no seu traballo 'La poesía portuguesa y la poesía gallega' , publicado na

coruñesa Galicia, Revista Uni­versal (1/3/1864) que dirixía An­tonio de la Iglesia. Ó ano seguin­te, sería Manuel. Murguía o que recollería 169 refráns no volume I da súa Historia de Galicia (1865: 571-577). A maioría deles compiláraos do refraneiro devan­dito de Hemán Núñez, coa escu­sa de que foran transcritos "con tan mala ortografía y tantas faltas de sentido" que era necesario de­volverlles a verdadeira lección e escritura.

Indicaba tamén o historiador que con aquel apéndice pretendía comezar unha tarefa de escolma de refráns e facía un chamamen­to a que se viñese encher o balei­ro que se observaba nese punto da literatura popular galega.

Xa en 1868, será o clérigo ou­rensán Juan Antonio Saco Arce quen publicará 581 refráns nos 'Apéndices I' da súa Gramática Gallega. Do número total, o pro­pio Saco Arce (1868: 263) reco­ñece que "ciento cincuenta y seis _ han sido tomados del apéndice ó ilustración I, del primer tomo de la Historia de Galicia por el Sr. Murguía".

Os refráns incluídos por Saco Arce foron reproducidos na pren­sa da época en varias ocasións. Cando menos, a súa colección localizámola en tres das revistas monolingües en galego do mo­mento. Coma tal, foi publicada en dúas ocasións na ourensá O Tío Marcos día Portela sen facer referencia ó colector. A primeira apareceu baixo o título de 'Re­f rás' entre os exemplares de 2211011876 e o 16/9/1877; en to-

tal 23 entregas, só ata a metade da letra N. En 1884 volveu re­producirse de xeito íntegro en 10 entregas como 'Refrás gallegos'. Nesta mesma revista no exem­plar do 2711211885 (parrafeo 110) publicouse outro grupo de 37 refráns desordenados que pa-

X a en 1868, será o clérigo ourensán

Juan Antonio Saco Arce quen publicará 581 re­fráns nos 'Apéndices !' da súa Gramática Galle-

ga. Do número total, o propio Saco Arce ( 1868: 263) recoñece que "cien­to cincuenta y seis han si­do tomados del apéndice ó ilustración/, del primer

tomo de la Historia de Galicia por el

Sr. Murguía "

recen ser novos. A mesma colec­ción de Saco Arce apareceu outra volta publicada a finais de xanei­ro de 1886 baixo o título 'Refrás gallegos' na revista habaneira A Gaita Gallega, entre os exempla­res do 2811/1886 e o 18/127 1887.

O refraneiro dáse como anó­nimo e só chegou ós iniciados por 'O'; en total, 383 refráns en sete entregas.

Finalmente, os refráns da Gramática Gallega volveron ser reproducida en 1890 nas páxinas da luguesa A Monteira, entre os números 43-54, en sete entregas. Neste caso _indícase o nome do colector e a obra de ·onde se ca­llen.

En 1881 Saco Arce acrecen­taría a súa colección con outros -cincocentos refráns máis, ata su­perar o milleiro. Non obstante, a engádega non tivo difusión no seu momento, posto que a obra que os cantiña Literatura popular de Galicia (1881) quedou inte~ rrompida cando estaba comezan­do a imprentarse pola morte do autor.

En 1886 Antonio de la Iglesia fixo tamén a súa pequena contri­bución ó refraneiro galego ó in­cl uír 230 refráns de temática agrícola e mariñeira no tomo III da súa antoloxía El Idioma Ga­llego (1886: 202-227). Deles hai 28 que afirma que foron recolli­dos polo seu irmán Francisco de la Iglesia.

Xa en 1893, na coruñesa Ga­licia Revista Regional (nos 9 e 10) publicouse outra colección máis, en dúas entregas, formada por arredor de 200 ítems. Titulá­base Refranes gallegos no com­prendidos en la colección del Se­ñor Saco y Arce ni en la publicada en la revista Galicia por el señor Valladares, e ía asi­nada polo médico e literato min­doniense Manuel Leiras Pulpei-

ro. Finalmente, Marcial Vallada­

res publicou en vida dúas gran­des contribucións ó refraneiro gal ego.

A primeira saíu á luz en 1884, entremedias das entradas léxicas do seu Diccionario Gallego-Cas­tellano (1884); a outra publicou­se en 1887 nas páxinas da Gali­cia Revista Regional, que tamén foi recollida en 1890 no semana­rio lugués A Monteira, aumenta­da agora cun novo apéndice. Posteriormente, aínda listará ou­tro grupo dé refráns máis nos seus Elementos de Gramática Gallega ( 1892), e como exem­plos das voces de entrada no seu Nuevo apéndice ó Diccionario Gallego-Castellano (1896).

Pódese dicir, pois, que a fi­nais do século XVIII e durante o século XIX as recolleitas de re­fráns feitas en Galicia funciona­ron como elemento auxiliar dou­tras obras, principalmente lexicográficas o caso das colec­cións de Sarmiento, Sobreira ou do propio Valladares, ou como apéndice doutras publicacións o caso das de Murguía ou Saco Ar­ce, que figuran na súa Historia e na súa Gramática, respectiva­mente; ou ben son impresas en revistas, pero non en folletín que facilitase a colección no caso dos publicados na Galicia Revista Regional por Leiras e, xa antes, polo propio Valladares.

Houbo que esperar ós primei­ros anos do século XX, cando á calor do agrarismo atopemos os primeiros 'refraneiros' galegos como publicacións independen­tes, é dicir, como xénero autóno­mo. Foron dous repertorios temá­ticos relacionados co mundo labrego: o Refranero agrícola y meteorológico gallego (1904), de E. Álvarez Giménez, publicado en Pontevedra, e o Refraneiro agrícola meteorolóxico (1906), de Pedro de Merille, publicado polo semanario betanceiro La Defensa.

Contido e composición da colección de refráns de

Valladares

Valladares non chega a for­mular ningunha defini­ción de cómo el concibe o

refrán. Todo o ruáis limítase a encabezar a colección publicada na Galicia Revista Regional cun­ha cita de Monlau que reza: "Los refranes son la filosofía del buen sentido", coa que se pretende destacar o carácter xuizoso e sen­tencioso da paremia. Nin 'refrán' nin 'proverbio', as palabras que máis frecuentemente encabezan este tipo de repertorios aparecen incluídos no seu Diccionario Ga­llego-Castellano (1884). Non obstante, o concepto que tiña de ' refrán' non debía discrepar moi­to do que ofrecía Saco Arce na súa Gramática Gallega (1868: 265), onde afirmaba dos refráns que eran "las expresiones en que más vivamente se refleja el genio é índole de la lengua", recalcan­do o seu carácter de "resumen mas exacto y conciso del saber popular".

10 /

A propósito disto, cómpre di­cir que Valladares botou man dos refráns na súa novela Majina pa­ra caracterizar precisamamente o xeito de falar dos personaxes po­pulares da his­toria, xa que dos dez refráns que empregou, nove deles es-tán postos en boca dos habi-

home é o mesmo en tódalas par­tes.

Así e todo, acaba concluíndo, con respecto ós galegos,que os no sos "refranes provinciales,

aún prescindien­do del diverso se­llo que cada pue­blo imprime a la expresión de un mismo pensa­

tantes da aldea: . o s refráns zumegan Caitán , Félix, un modo de vivir e Bieito, Ruper-

miento, muchos pintan admirable­mente el carácter del pueblo galle­go, prudente, la­borioso, sufrido, suspicaz a veces, frugal hasta el extremo".

un xeito de entender o ta ... , e só nun único caso o re- mundo. Ahonda con lles frán é utilizado botarmos unha ollada ós polo narrador, que tenta ex­presarse nun galego de rexis­tro ruáis formal. Isto é así, por­

substantivos que máis ve­ces se repiten para deca­tármonos de que os moto­res destes proverbios son

Os refráns te­ñen _como base a experiencia diaria concretada na rea-1 idade vivida por cada pobo ou cul­tura, que foi im-

que, como vi- precisamente os concep-mos indicando tos cotiáns os proverbios son vistos co­mo fórmulas condensadas de sabedoría pop-u­lar e así os con­siderou tamén Saco Arce na súa Literatura popular de Galicia (1987: 303-305), como o gran te­souro da filosofía popular. Subli­ñaba o clérigo ourensán neste seu estudio que "en los proverbios suelen reflejarse el carácter, la índole, y las costumbres del pue­blo q_ue los usa", e continuaba dicindo que moitos refráns son comúns a varias nacións, pois o

pregnando o seu compendio pare­miolóxico daque-les temas que lle axudaban a resol­ver situacións vi-vidas pola expe­

riencia colectiva e que lle proporcionan un modelo de co­ñecemento.

E certamente isto é o que se reflicte no case milleiro de pro­verbios colectados por Valladares por terras da Ulla, Deza e Tabei­rós, principalmente. Os refráns zumegan un modo de vivir e un xeito de entender o mundo.

Abonda con lles botarmos unha ollada ós substantivos que ruáis v~ces se repiten para decatármo­nos de que os motores <lestes proverbios son precisamente os conceptos cotiáns que xiran arre­dor da aldea e o seu hábitat, as necesidades básicas dunha comu­nidade rural: a vivenda (casa), a

m:abeítól) m:erra decembro de 2003

ali'mentación e sustento (pan, au­ga, viño, fame, carne, diñeiro ), ó tempo (tempo, xaneiro, maio, marzo), os animais domésticos (besta, can, galiña), o traballo e instrumentos (traballo, carro), a relixión (Dios), a propiedade (dono), os propios designativos da especie ou familia (home e muller, filia, Xan) e os relativos ó corpo (man).

Analicemos a composición de cada unha das contribucións pu­blicadas por Valladares ó refra­neiro galego.

Os refráns do Diccionario Gallego-Castellano (1884)

S egundo indica no prólogo, Valladares incluíu "cuatro­cientos sesenta refranes,

proverbios y decires", no seu Diccionario Gallego-Castellano (1884), co obxecto de que fun­cionasen como exemplos ilustra­tivos das palabras definidas. Aparecen ó final do corpo de ca­da unha das .definicións con outra

tipografía e en parágrafo á parte, a unha media de refrán por cada 25 entradas.

Nesta obra, Valladares conci­be o refrán como auxiliar da lexi­cografía: isto é, sérvese deles co­mo autoridade lingüística, porque considera que acreditan o uso auténtico do idioma pola súa

antigüidade e polo xeral coñece­mento entre a comunidade. Ope­ra, así, igual que o fixeran os ilustrados Sarmiento e Sobreira

-no século precedente, para os ca­les os textos da literatura popular eran paradigma do idioma.

O seu Diccionario saíu do prelo en 1884, aínda que unha primeira versión xa a tiña escrita o 30 de xuño de 1869 , segundo di no seu prólogo. Xa que logo, p0demos entender que en 1869 o folclorista ullán quizais debía ter xa coleccionados e distribuídos polas entradas correspondentes boa parte dos 460 refráns que fi­nalmente incluíu nesta obra. Así e todo, o que sabemos de certo é que en 1867, semellando facer caso do chamado feito por Mur­guía na súa Historia de Galicia (1865) para que se recollesen es­tes textos, Valladares xa tiña transcritos un feixe de refráns, xunto con cantigas populares e outras composicións, no manus­crito Cantigueiro popular (1867). Segundo o seu 'Epítome', a sec­ción de 'Refráns' ocupaba o pe­núltimo apartado, despois das 'Traducions dío castellano ó ga­llego, po-lo autor' e antes dos 'Acertixos', que pechaba o ma­nuscrito do Cantigueiro. É de su­poñer que parte deles serían em­pregados no Diccionario como citas e ruáis tarde publicados na prensa.

Aínda que debía ser coñece­dor das coleccións precedentes de Murguía e Saco Arce, Valla­dares non tomaría ningún deles, do que inferimos que estamos ante unha colección, a feita por don Marcial, transcrita directa­mente da boca dos paisanos. A non coincidencia entre os 581 re­fráns da colección de Saco Arce e os 460 de Valladares do Dic­cionario tamén se demostran cos números. Segundo o noso cotexo das <lúas coleccións, só 33 re­fráns c;oinciden totalmente e ou­tros 19 parcialmente, con leves variacións.

A ortografía dos refráns é a empregada por Valladares ó lon­go séu diccionario, xa comentada por nós noutra ocasión (Fernán­dez Salgado 2002).

Os refráns da Galicia Revista Regional (1887)

En plena efervescencia do rexionalismo, Valladares vo lveu publicar no ano

1887 outro mangado de refráns nas páxinas da coruñesa Galicia Revista Regional que dirixía An­drés Martínez Salazar. Se no Diccionario a Valladares lle inte­resaba o refrán como exemplo de

'Ql;abeíróg '([erra, decembro de 2003 / ii

!}. sorte do pobre é andar a pedir. compañeiro. Cando o ano entrare en domingo, Comer ast' enfermar e gardar die-(Compilación e edición de A vellés veñen todas. Beber sin comer é cegar e non vende os boiciños e merca milli- ta hasta sanar.

Xosé A. Fernández Salgado) A ver quen leva o gato ó souto. ver. ño. Comer ben e traballar millor. A vida dos vagamundos é unha Ben aúna quen mal pasa. Cando o diñeiro fala, todos ca- Comer e sorber non pode ser.

A vida real; de mozos, polas taber- Ben mandado, mal mandado, fá- Jan. Comer pouco e rabo enxoito. A alforxa do pobre con todo po- nas; de vellos, no hospital. gas'o que manda o señor amo. Cando o lobo mata, mata pra to- Comerciante e porco despois de de. A xogueta e a bebedela botan as Ben sabe o demo a quen atenta e dos. morto. A auga de correr e a xente de fa- casas por terra. a besta a quen derruba. Cando o Pico Sagro pon capelo, Comíchem' a carne, róem' os lar non se pode privar. Achaque quer a morte e non sabe Bendita sea a tallada que trae ou- rapazas da Ulla, cubrid'o ruante- ósos. A auga todo lava, senón a mala de que sorte. tra remangada. lo. Comida feíta, compañía desfeita. fada. Agrade o cocho e non se repare Bens de cregos entran pola porta Cando o sábado chove e o do- Compañía coa muller. A baraxa é o libro dos xogado- no cocho. e saen pola ventana. mingo ante misa, pola semana Compra que vendas. res. Aguaciles e escribanos nunca de Bens divididos, bens perdidos. adiante verás que risa. Con abono e rega n 'hai mala te-A besta golosa, taleiga d'area. comer están fartos. Besta branca n'a come o lobo. Cando o vello incha, logo rincha. rra. A bondá destroi a autoridá. Aire de Calde, nin de balde. Besta mular, ou comer, ou andar. Cando Pico Sagro pon touca, au- Conséllate con quen sepa e, se 'Ábrete saco: unha maqu'a me Aire de Lugo, auga no puño. Besta parada non fai xornada. ga ternos moita, ou pouca. ques acertar, acertas. debes e duas ch'agarro', dixo un Algo ten a auga cando a bendi- Besta que xeme á carga non te- Cando un burro ornea, outro es- Contas da casa non din coas da muiñeiro. cen. me. coita. plaza. A cabra tira ó monte. Almorzo cedo, cría carne e sebo. Bico con bico o primeir'ano de Cando vaias a Ferreira, leva o Contas feítas son medias pagas. A castaña qu'esta no camiño é Altas, ou baixas, en abril son as voda; o segundo cu con cu: e o pan na faltriqueira i-o coitelo, Contos da feira que van pra o do veciño. Páscoas. terceiro ¿que trougueche tu? pra o cortar, qu'en Ferreira non mercado. A caste da horta sal da corte pola Alzar sin vento e parir sin tempo Boa roupa e boa vida fan a vella cho han dar. Corazón forte a seu dono leva á porta. non pode ser. garrida. Cando vén o cuco, vén o pan ó morte. A cocha coas súas serdas vai pra Ama a túa muller se ques pas na Boa vida non quer présa. suco. Crego feíto muller é. o cubil. casa ter. Bocado comido non fai amigo. Canta mais présa, mais vagar. Crego moi predicadeiro, nin por A coda dura o dente aguza. Ama de crego, mula de deño. Boi bravo rego largo. Canto ruáis caldo, ruáis sopas. eso ruáis limosneiro. A confesión do tambor, ausolu- Amigo que non dá e coitelo que Boi morto vaca é. Canto ruáis dan ó tolo, ruáis que- Criado dun día, caseiro dun ano. ción de pito. non corta que se perda pouco im- Boí vezado volve ó prado. re, ou ruáis tolo o fan. D A conta de meus compadres, re- porta. Bolo do lar, comer e soprar. Por Canto ruáis un anda no monte, D'amigo a amigo carto no bolsi-bandas ós afillados. Amigo un, enemigo ningún. moito que sea, non ha de sobrar. ruáis espiñas colle. llo. A dama ó desdén o galán parece Amigos de taberna, amigos de Bonitura sete faltas disimula. Canto menos vulto, ruáis craridá. D'home coxo e can rabelo, fuxir ben. m ..... Brancura sete faldas disimula. Cantos días pasen de xaneiro, coma do deño. A deuda e o labor sempre veñen Amigos, de lonxe, e contas de Brenceallo e caíño os país son do tantos olios perde o alleiro. D'inverno, ferreiro e, de vran, ta-ó pior. preto. viño. Carga larga, man na illarga. " ca- berneiro. A galiña polo bico pon. Amiguiño si; pro o porco polo Brétema no monte, millor que bo do ano nin besta nin carga. Dá Dio-las noces a quen non ten A ganancia vai na compra. que vale. pola mañán e pola noite. Caridá, sin vanidá. dentes. A gando bravo, corda larga. Amiguiños seamos e de noso te- Busca quen execute, pois quen Caro costa o que ben sabe. Da rapa á rebola veña o demo e A mal dar, tomar tabaco. ñamos. mande non falta. Carro derradeiro, ou moi cargado escolla. ,... A mala veciña dá a agulla sin Ji- Anada á carreira non se pilla. e ou ben baleiro. Dáme pan e chámame can. ña. Anadiña pouca, anadiña moita, Cabra coxa non quer sexta e, se a Casa grande, pouca limosna. Damo cando quixeres e, despois A mentir logo un deprende. vai chegando unha a outra. toma e mal lle presta, Casamentos con foguetes acaban do caldo, non mo negues. A mentira d'algo é filla. Animal de pico nunca ó home fi- Cada país ten seu uso e cada roca con cachetes. De boa nai busca a filia, e de boa A moita manualidá é causa de xo rico. seu fuso. Casamentos por amores acaban cepa pranta a vide. menosprecio. Ano d'ameixas, ano de queixas. Cada pingota d'auga que nesta en dolores. De Dios abaixo, cada un vive do A moita terra dá dúas cheas: un- Ano de laceira, en cada esquina ocasión zurpara a terra, tería pra Casamos unha fi lia en Lemos. seu traballo. ha de traballo, outra de miseria. unha panadeira. os nosos labregos valor imenso. Diablo tiñamos e diablo trouxe- De ferreiro a ferreiro non corre A mordedura do can cos pelos se Ano de landras, ano de grasas. Cada pobre, enterra a seu pai co- mos. diñeiro. cura. Ano de noces, ano de voces. mo pode. Casar e morrer, unha ves. De mañán á mañán perde o car-A muller e a cabra, a pata que- Ano de vimios, ano de viño. Cada un cheira, ó que come. Casar, a gusto; vestir, a uso. niceiro a Jan. brada. Ano, en qu'as zreixás non dan Cada un fala da feira, segundo lle Casáram' eu, por andar regalada, De marco a marco non hai arco. A muller e a ovella con día na froita, ano de fame moita. vai nela. e traza lle vexo d'andar com'an- De noite tódolos gatos son par-cortella. Anque a sardiña está no plato, Cada un para si vale por dous. daba. dos. A muller é a primeira Jeira que o n'é por falta de gato. Cada un pra si e Dios pra todos. Cásate, Xan, que Dios dará pan De pequeniño verás que boí te-labrador casado ve pola mañán. Anque son saco, teño baraza. Cada un rasca onde lle proi. e, despois de casado, leve o de- rás. A mullere a sardiña, pequeniña. Ansias alleas matan ós asnos. Cal de verzas, cal de papas, ata- mo que nin un bocado. De quen non se pensaba gran pe-A muller é o hoxe honrado, polo Antes sudar que tembrar. quémo-las barazas. Casou Inés co vello Cristovo, por drada. camiño do carro. Aresta en pano, dura un ano. Cal nas uñas, cal nos pés, has de s'este caldeiro daba pra un novo. De ruín madeira, nunca boa aste-A muller qu'en alto fía, o fuso lle Arreeiro dunha besta, cesteiro tirar a quen es. Caves ben, caves mal, cava ben la. cai e o cu ll'asubía. dunha cesta e pescador de cana, Caldo sin grasa, pan sin tasa. no carreiral. De S. Miguel a S. Miguel deitar-A muller que moi ruín sea, dúas máis perden do que ganan. Camisa fóra, Xan da Biola, cami- Cebada do día non fai andar ca- se cedo e deixar muller. tundas; unha pra que Dios veña a As cerdeiras e os ladrós, anque sa dentro, Xan do convento. Fa!- . ballería. De San Pedro a San Miguel, nin vela; outra, pra qu'a ver a Dios se prendan non son bos. dra fóra, busca nora; faldra den- Chámall' ó gancho cousa torta. rosario, nin muller. vaia ela. As enfermedades entran por Ji- tro, busca xenro. Chegar e encher non pode ser. De taberneiro a ladrón media so-A muller que non ten home no bras e saen por adrames. Can que moito lambe, tira san- Chufas e peídos non custan di- lo un escalón. regazo come. As. moitas paradas fan os días pe- gue. ñeiros. Debaixo do pau están as achas. A necesidá carece de lei. quenos. Cand'a resta fai tris-tras, busca Chuvia en marzo nin o mexo dun Decrúame tarde, arréndame cedo A nugalla nin come pan, nin dor- As nove, déitat'home; e, se deita- muller que a terás. rato. e pagareich'o que debo, dixo na me na palla, nin viste camisa la- do n'estás ás des, ben burro es. Cand'a ruliña rular, colle o foliño Chuvia en San Xuan, tolle viño e terra o millo. vada. As Pascuas con quen quixeres e e vai sementar. non dá pan. Deitarse e non dormir, esperar a A ovella, polo lombo, Jan e, pola os entroidos coas túas mulleres. Cand'un morre, había de nacer. Chuvia na semana da Ascensión quen chega e sin galardón servir, barriga, azafrán. Ás veci::s, o que parece espello e Cando a carballeira canta, gusta cría cos trigos mourón; pro é un cousas son desesperadas, en que A pobreza n'é deshonra; pobreza escara vello. ben a manta. regalo S. Pedro co seu xerro, S. non debes caír. é non ter honra. Asegún me tocan, bailo. Cando as ramas cantan en xanei- Cristovo co seu covo, Santa Ma- Despois de tocar aleluia, o que A porca de maio vale ruáis no Asegún vires de zreixas no zrei- ro, señal de fame en todo o eido. riña coa súa regazadiña, Santiago teña que a sacuda. -r,rincipio que no cabo. xal, así será o anal. Cando chove e fai luna, anda o co seu canado, S. Lourenzo co Desqu'o mes medea, ó qu'entra A porta do rezador, non bóte-Jo Ast' as tres vai a loita demo n' a Coruña. seu caldeiro penzo, Nosa Señora semella. millo. Asta que t ' acabes non te gabes. Cando Dios non quere, os santos coa súa ola, é San Miguel co seu Desqu' un almorza e xanta xa n'é A que seus fillos cría boa tea fía. Asta sete tira, Pepe. De sete pra non valen. tonel. a fame tanta. A quen has de da-la cea, non né- riba tira, Pepe, tira. Cando Dios quer dá-la anada, n' a Chuvia na semana da Ascensión, Desque chega o cuco, logo vén o gue-la merenda. Auga corrente non mata a xente. leva vento, nin xiada. nin boa faba nin bo melón. pan ó suco. A quen nada tiña e herdou, boa Auga d'outono mata a seu dono. Cando eu quero, ·non queren elas; Coas castañas asadas e sardiñas Desque se pon o sol pouco día castaña ll' estalou. Auga de tronada, nuns sitios, e, cando elas queren, teño outras saladas n'hai ruín viño. queda. A rapaciño mintireiro non perdó- moita, noutros, nada. ideas. Cobras en marzo, neve en abril. Desque un mes media a outro ne-las azoutas. Ave de pluma non deixes nin- Cando na ribeira neva, ¿que fará Coida o ladrón que todos son da asomella. A razón non quer forza. gunha. na serra? súa condición. Desque vén o cuco, fora pulpo. A Roma por cento, a Roma por Ave que se muda en cada sitio Cando no castiñeiro vires can- Colleita mollada, é media anada. Día d ' antroido e día de Pascua cent' e un. deixa unha pluma. dea, leva ó cameiro a ovella. Come máis un día de sol en fe- cada Jarpeiro na súa casa. A soberbia esta nos pobres e nos B Cando non fai vento, non fai mal breiro, que cantos cabalos ten o Día de Santa Inés chuvia unha ricos a avaricia. Bacuriño de celeiro non quere tempo. reino. sola vez.

12 /

Diablos comprar e diablos ven­der. Digoch'o filia, entendem'o nóra, ou dígoch' o sogra, enténdern' o nora. Dios apreta, pro non afoga. Dios sobre todo e sobre Dios na­da. Dios te leve antes que neve. Dixo no monte unha vella: "Vaite febreiri"ño corto, cos teus días vint'e oito, si tuveras máis catro, non quedaba can, nin gato". Fe­breiro constestou moito: "Os teus becerriños oito, deixa que rneu irmán marzo hach 'os de volver en catro." Dixo o viño: "No corpo do home son valente e voante". E dixo o pan: "S'eu vou <liante." Do caro, pouco e, do barato, o que se poida. Do dito ó feito vai un gran pleito. Do monte sal o qu'o monte quei­ra. Do qu'é tonto e non sabe, teña Dios piedade. Do que non entendas non fales, que vale mais non decir nada que decir barabaridades. Do que non sepas non fales, qu'é millor non dicir nada que dicir barbaridades. Dos escarmentados saen os avi­sados. Dous Xans e un Pedro fan esta-lo burro quedo. Dure a mala veciña o que é neve febreiriña.

E En agosto sol posto, noite con­nosco. En cama molida non se gobema a vida. En casa chea logo se fai a cea. En comprar e vender n' hai ami­gos. En coxeira de can e bágoas de rnuller n'hai que creer. En Deza, nin boa besta nin boa peza. En febreiro mete obreiro. En xaneiro, sete lobos polo ca­rreiro. En Lugo, nin boa besta nin bo burro. En maio inda a vella queima o tallo. En maio, millo sementado, cal enxoito, cal mollado. En pan incertado corta quen que­re. En San Xuan x' o cameiro guinda a Jan. En tempo de guerra n'hai carta en favor. En toda terra espiga o pan. En todo tratar é pan labrar. En xaneiro verza vella val car­neiro. En xaneiro pon o alleiro. En xaneiro tira o cepo de xunt' a ti e pono <liante d'o compañeiro. Enterro sin choros e romaría sin gaita non ten gracia. Entr'o millo novo i-o vello, fame do deño. Entre fidalgos, roupa rachada máis ben que remendada. Entre marzo e abril, o cuco, ou a fin. Entrecostos e soás, honra de me­sas, proveito de cás Enxámeo pobre no inverno nace e en maio morre. Escribanos e ameixeiras líbrern'os Dios das miñas leiras. ¿Estadísticos? en terra allea, que o que millor se confesa, maior penitencia leva. Este mundo é un bandallo; chove ne! como fóra. Esterca e non poñas marcos. Esterco de charamela, todo é

candela. Esterco de fieito grau polo peito. Esterco de folla grau pola trolla. Esterco de palla, grau pola barba. Esterco de silva, grau pola cris­ma. Esterco de xesta, grau pola testa. Estudiante de cama e sol, non val a atume dun fo) . Estudiante de cama i-estudiante de sol non valen un caracol. Estudiante do p'o-p' o, mexa na cama e morre de fr'o.

F Facenda de crego dáa Dios e lé­vaa o demo. Fágas'o ben e fágao Xan ou Mi­guel. Fai ben e non mires a quen. Fai o qu'o crego dixere e non fá­ga-lo qu'el fixere. Fai o que che digo e non fága-lo qu'eu fago. Faill' a casa ó vinculeiro onde non dea o sol en xaneiro. Fala e pedra solta non ten volta. Fame qu'esperta fartura n'é fa­me. Fampa na plaza e fame na casa. Fariña do diablo todo se volve salvado. Fariña viva puxa polo dono arrri­ba. Fártas'un de comer e de beber e non se farta de saber. Fártase primeiro o papo que o olio. Festa dun día n' acaba unha casa e, s'é de máis, acabará quezais. Fiadeira, ¿que fiache? ¿Pronde fuche , pronde andache qu' en marzo non blanqueache? Fianza, en Dios qu'é santo vello. Fidalgo pobre no palleiro morre. Fidalgos pobres e bestas vellas acaban as nosas terras. Filio de comerciante, paseante e o do paseante, confiscante. Filio fuche, pai serás, cal fixeres, toparás. Fo! mollado masa leva. Forza de mozos e consello de ve­llos. Frol axada, despreciada. Froles en outono, fanse en ano novo. Fun a casa allea e avergonceime; vin á miña e remedieime. Furto xeitoso fai o home ladrón.

G Galiña que cacarexa, algo venta ou ovo deixa. Gallego con mando, catalán con bota, e andalús con diñeiro, tí­rem'os Dios do quinteiro. Gando blanco, nin no pasto, nin no banco. Gando gordo volve a seu dono tolo. Gardar que comer e non que fa­cer. Grande é o demo e n'.hai quen o queira. Grau, debaixo do terrón, grau morto, e, debaixo da pedra, torto.

H Hai mais no pote que verzas. Hainas coma mantas, solo que non son tan anchas. Herdeiro de crego, libertino ce­go. Hoxe, por uns; mañán, por ou­tros. Home dereito, parés mal feito. Home lascivo, home perdido. Home rnullereiro, consigo acaba e co seu diñeiro. Home pequeno, fo! de veneno. Home que, ó levantarse di ¡opa! e, ó sentarse ¡ ai ! , non sirve pra filia do meu pai. Home ruadeiro, nin boa meda, nin bo palleiro. · Home sentado, non fai mandado.

Home tramposo e rnuller minti­reira, na casa de quen os queira. Honra e proveito non cabe nun xeito. Horta d' outono, mantén a seu dono. Horta de Sarnartiño mantén o seu dono e o viciño. Hoxe todo vai pola nova: s'é bo, mañán o dirá quen poida.

1 Irá corte e mata-las todas. Ir por besta e volver por burro. Irs'o comido polo servido.

L Labor feito nada pide ó por facer. Labra ben e fondo e collerás pan ahondo. Labra feita, bois ó monte. Labrador cazador, coellos na des­pensa e fame no comedor. Labrador chalán non colle viño, nin pan. Labradores novos, mal polos co­mareiros. Lacós, cacholas e soás, honra da mesa e porveito de cás. Largo de vaos e curto de maos, bon de convidar e malo de fartar. 'Lavada. ¡Ós tres días nada! ', dí­xoll'o millo á liñaza. E contestou ela: 'Nugallanzón. ¡Un mes baix' o terrón e inda se vou se non vou!' . Lava mal e torce ben, polo inver­no. Lava ben e torce mal, polo vran. Lefia d'ameneiro arde no reguei­ro. Leña verde e xente moza todo é fume. Liño d'holanda pesa e non anda. Lonxe da vista, lonxe do cora­zón. Lurne xunt' a estopa, vén o demo e sopla. Lunes e martes lava a curiosa, miércoles e jueves a envidiosa, sábado a priguizosa. Lus e crus, <liante.

M Machada de carpinteiro, calzón de ferreiro e filia de taberneiro n' os queiras por ningún diñeiro. Madeira de serra e pan de cazola nunca sobra. Madeira serrada, plata labrada. Maio chuvioso, vran caloroso. Máis moscas xunta entena de mel que ola de vinagre. Máis s'engañan que os que be­ben. Máis vale entrar pobre no ceo que rico no infemo. Máis vale tunda de pai que cari­ño de amo. Mal anda o paxariño qu'anda nas maus do meniño. Mal de moitos, consolo de bo­bos. Mal lle vai ó raposo cando anda ós ovos. Mal sono dorrne quen veneno co­lle. Malia o dente que come a se­mente. Malia o rato que non sabe máis dun burato. Malla sin medo, s'o capelo do Pico vai para Lestedo; pero con ánsea, se vai pr'a Granxa. Mans, que non dades, ¿que bus­cades? Médico vello e avogado novo. Memento mei Deus quia ventus est, dácam' os cartos e torna os papés. Méntra-Io pau vai e vén, descan­sa o lobo. Méntra-lo prado enverdece, o boi parece. Mentras auga teña o Miño, no Ribeiro non falta viño. Mentras capo n'asubío.

m:abeirós m:erra decembro de 2003

Mentras esto u coa nai n' esto u coa filia. Mentras tempo non vén, sazón pasa. Meu cariño novo, ¿quen te fai vello? Catro meses de vran e oito d'inverno. Millo barato en maio, caro en agosto. Millo raro enche carro; millo me­cho, nin carro, nin cesto. Miña cousiña nova, tres días no pereiriño. Miña roupiña nova tres días na trandeira e despois na borralleira. Miña Virxen de quen ten, teña eu máis que ninguén. Misa nova crego vello. Moitas paradas fan os días pe­quenos. Moitas veces fala un porque ten lengua. Moitas veces onde se pensa qu'hai touciños n'hai corres. Moito e ben n'o fai ninguén. Mordedura d'alacrán, busca vi­ño, busca pan, que mañán t' ente­rraran. Mordedura d' alacrán, grau ó muíño e cocer pan. Morra Marta e morra farta. Morte duns vida doutros. Morto o can, morta a rabia. Moscatel non vai ó pichel. Moza a novia e vello o novio, ca­samento de como; vello el e ve­lla ela, casarnento de m .... Moza de Deza e vaca da Ulla, de cent'unha. Moza pobre e ben vistida! Mal me cheira a chamusquina. Moza, qu'a moitos fai cara, dígo­che, Xan, qu' é unha maula. Moza, que moito s' arrisca, ou quer novio, ou quer trisca. Muíño parado non gana maquía. Muíños d'herdeiros e bens de menores son os piores. Muller de cego que se compón moito, non se compón pra el que se compón pra outro. Muller parida, carreira abaixo, carreira arriba. Muller que fala latín e besta que fai hin, nunca terán bo fin. Muller que silba e fía de pé, nun­ca boa é. Muller, que co marido non come á mesa, algo pra si garda na arte­sa. Muller, que moito fala, ó millor desbarra. Mulleres e mulas hai poucas sin zuna.

N N'é o qu'a lúa pinta, qu'é o que Dios dita. N'hai amor firme com'o prirnei­ro, nin lúa clara com'a de xanei­ro. N'hai atallo sin traballo, nin ro­deo sin recreo. N'hai blanca sin tacha, nin more­na sin gracia. N'hai voda pobre, nin mortuorio rico. N'hai carne sin óso. N'hai feira mala, o que un perde outro gana. N'hai feíta sin desfeita. N'hai ladrón sin alcagüete. N'hai macho sin femia. N'hai pega sin mancha negra. N'hai pior cuña qu'a do mismo pau. N'hai pior duro que o desnudo. N'hai pior xordo que o que non quere oír. N'hai plazo serodio. N'hai sábado sin sol, nin romeiro sin frol, nin dama sin amor. N'hai santo sin outava. N'hai soberbia que non caia. N'hai tolo sin idea.

Na casa de Miguel a rnuller é el. Na casa do bo amo alí morre o bo criado. Na casa do cura, cando non cho­ve, barruza. Na casa do ferreiro de pau o coi­telo. Na casa do ferreiro non tentar e na botica non probar. Na casa do rico, que fai mala vi- · da, puntada larga e acabar axiña. Na casa do pobre, que dá do que ten, puntada corta e asegurar ben. Na hucha aberta o xusto peca. Na miña terra, meu haber rn'hon­ra; na terra de fóra, a roupa m'abona. Na mocedá e roupa rachada todo engarra. Na semana da Ascensión tres dí­as carne e tres días non. Na terra allea as vacas escoman ós bois. Na terra dos lobos ouvear coma eles. Nabos e fidalgos, raros. Nadie as faga, que tarde ou cedo, todas se pagan. Nadie diga: "desta auga non be­berei." Nadie naceu deprendido. Nadie vai ó r'o que non se molle. Naide turra do rabo do poltro co­ma seu dono. Nena, que de si non torna, é porta sin tarabelo. Neno día ano vara de pano Neno mimadiño, neno perdidiño. Neve febreiriña pícaa a galiña. Nin besta de moita herba, nin ho­me de moita verba. Nin de vello, nin de neno, non te sentes no penedo. Nin polo bo tempo t'agaches, nin polo malo te mates.

in polo inverno déixe-la capa, nin polo vrau a alparagata. Niño feito, pega morta No mes de xaneiro súbete ó ou­teiro: se ve-los teus campos ver­dexar, pont'a chorar e, se terre­xar, pont'a cantar. No tempo da grada o dono a tra­gue. No tempo e na morte n'hai fian­za. Non digas mal dé nadie e non t'engañarás; pensa mal de todos e sobre ti estarás. Non morra máis xente, que mo­rreu J;lastante o ano da peste. Non peca de gula quen nunca tu­vo fartura. Non pudo dar na berta e dou na albarda. Non s'engaña quen non conta. Non sabe o qu'é unha hora mi­llorada a muller que non pareu. Non sabe o raposo cantas galiñas dorrnen fóra. Non sabe un onde a ten. Non saben o que perden os que non saben de nós. Non se sabe o que pesa a carne en canto n' o di a romana. Non sea tanto tirar que parta a corda. Non sempr 'o alcacén está pra gaitas. Non sirvas a quen sirveu, nin pi­das a quen pideu. Non todo o que reloce é ouro. Non todo o que se di se fai, nin todo o que se fai se di. Non tódolos días é martes d'en­troido. Non tódolos que dan son bos. Non tornes por dona muller repli­cona. Norte oscuro, vendaval seguro. Nos enterros os achegados, e nas honras os convidados. Nubes á montaña, vellas á borra­lla; nubes á ribeira vellas a raxei-

14~/ "

Pr'abaixo tódolos santos axudan. Pra a misa e pra o souto, n'hai que esperar un por óutro. Pra a un enterro non faltar, sete leguas rodear. Pra comer, non m'hei d'escon­der; pra traballar, non m'han d' atopar; mais, pra contar fóra o que pase aquí, eso si. Pra entender de presos, carcelei­ros vellos. Pra muller parida e tea urdida, non falta a gracia de Dios. Pra o pan formar, quer o boi trembar. Pra o pobre sempr'é noite. Pra saber, andar polo mundo ou libros ler. Pra un ir a menos non se percisan empeños. Predícame, frade; por unha orella m'entra e por outra me sale. Prenda de gallego diñeiro vale. Primeiro caí un mentiroso que un coxo. ¿Pronde fuche, cristiano; pronde fuche, prond'andache, quíás tres misas de nada! non chegache?

Q Que o home se poida ver, coma nos cristás da fonte, nos olios da súa muller. Que seas canteiriño, que non, as pedriñas de tizón. Quéixas'un das que ten e non sa­be as que lle vén. Quen á feira chega cedo vende o seu e mailo alleo. Quen á súa filia quixer casar, dell'o contofollas a lavar. Quen aúna por San Xuan, ou é tolo ou non ten pan. Quen ben ata ben desata. Quen cata o me! na colmea aguante a picadura da abella. Quen che mandou cantar, meu frade, quen che mandou cantar, que che pague. Quen comeu a carne que roa o óso. Quen con augas se cura, pouco dura. Quen con moitos se consella, fai o que non debe, ou cerdea. Quen con pólvora s'adivirte, no corpo o sinte. Quen de Dios está qu'ha de ser pobre, nunca rico morre. Quen de todo se adimira, ou é parvo, ou se fai el. Quen dixo pan dixo trigo. Quen erra e s'emenda, a Dios s' ecomenda. Quen fixo o cesto que lle poña o aro. Quen máis mira menos ve. Quen mal decrúa, na arrenda o súa. Quen manda, roga. Quen merca ruín pano, merca <lúas veces no ano. Quen millor cós empreados se confesa, maior penitencia leva. Quen moito corre, logo para.

Quen non goberna a leña, non goberna cousa que teña. Quen non ten máis que unha filia non pode ter máis dun xenro. Quen non ten rabo de palla, non ten medo ó lume. Quen o adiante non mira, atrás se queda. Quen o pouco desprecia, menos merece. Quen ó sementar é mesquiño, pra a seitura escusa fouciño. Quen o seu mal teña por moito cóntello a outro. Quen os lóstregos non teme, a Dios ofende. Quen ós paxaros recea, millo miúdo non semea. Quen os seus desagarima, ós alleos nada pida. Quen padeza das moas, qu'acuda á dentuza. Quen parece que non tripa as herbas, pronde vai, tólleas. Quen pareu, que arrole e, senón, pasar sin home. Quen quere a Beltrán, quere ó seu can. Quen rega o millo antes de ter pavón, non colleita graus d'esti­mación. Quen rouba a un ladrón gaña cen anos de perdón. Quen se laia e non come, nin so­nea, logo dá os f' os á tea. Quen seus criados non vai a ver, venda o que ten pra os manter. ¿Quen te fai rico? -Quen che fai o pico. Quen vai a pidir non vai a fuxir. Quen vai en carro, nin vai a pé nin vai a cabalo. Quen vive de recordos, vive en­tre mortos.

R Regalo de monxa ferrado de tri­go. Regalo de pobre, a pretensión ole. Rei é quen Rei non ve. Renego da grade que leva os te­rróns todos. Roibéns ó mar, vellas ó sollar. Roupa lavada polo sol agarda. Rubiás ó sol nado, pigoreiro, an­darás mollado. Rubiás ó sol pós­to, pigoreiro, andarás enxoito. Ruín cadela, roe ás veces, boa correa.

s S' a fiar te pos estopa, ten to na boca; se lan, tento na man; se li­ño, tento no dediño. S'a noite de Navidá foi de luar, labra ben pra sementar. S'a noite de Navidá foi d'escuro, sementa no terrón duro. S'houbo descortesía, culpa foi do bico d'abaixo e d'arriba. "S'o millo fose pouco, bota-lo dun saco noutro", dixo a galiña cando falou. S'o qu'estudia non sabe, o que n 'estudia mal pode saber.

S' un ha porta se cerra, cen s'abren. Sábado á noite María toma a ro­ca. Sabe un a onde chegou e non sa­be a onde chegará. Saben tódo-lo que bebo e non a sede que teño. Sacristán que vende cera e non ten o colmear, rapaverum furta­verum as veliñas do altar. Santa Marta d'Ortigueira: a mu­ller que come a nata non pode fa­cer manteiga. Santiago, co seu canado. Santos, ó ceo. Sardiña que o gato leva, aquela gandida vai. Sarna con gusto non pica. Saudiña e cante o merlo. Se Dios quer e hai proporción, en fillos e pitos logo s'un pon. Se non miro pra a vella, miro pra a guapeza que leva. Se queres a túa muller morta, dá­lle samborca Se queres ó teu home sao, dáll' abelao. Se queres ter bo viño, enxerta de boa cepa. Se ques a túa muller boa, dálle cerboa. Se ques andar á carreira, bebe auga d'herba rateira. Se ques conocer a Periquiño, dáll'un mandiño. Se ques ter bo viño, enxerta e boa cepa. Se ques vivir moito tempo, faite de mozo vello. Se sábado chove e domingo ante Misa, pola semana adiante verás que risa. Se ti t'alabas ¿que dirán os roáis? Se vas pra Deza, que o pan non ch'esqueza, e se vas pra Camba, lévao na manga. Sea o santo que fore, ora pro no­bis. Sementeira na semana de San Román, nin palla nin gran; na de Santa Baia, gran e máis palla. Si como ladras, meras, xa che cortaran a bestra. Sol madrugadeiro, chuvia no quinteiro. Soldado gallego na guerra hai que velo. Sóltam'e verás como corro. Somos gallegos e non nos enten­demos.

T Tan bonita é a culpa que nadie a quer. Tan longa foi aromaría, com'o día. Tanto dá comer, como estar co­mendo. Tanto dormir, tanto dormir, pa­sou o lobo sin o sentir. Tapa, masa, tapa, méntra-lo zo­rrólleiro pasa. Tella d'irexa ouro gotexa. Témperas d'arriba, auga nin pin-

UT:rtbeíról:í m:erra decembro de 2003.,

ga; témperas d'abaixo, chuvias, ou vario. Tempo contado logo pasa. Tempos van e tempos veñen: su­fran os que males teñen. Tendo salú e comendo ben, o tra­ballar non mata a ninguén. Terra que dá o cardo, pra min a gardo; a que dá o espiño, pra meu veciño. Terra sin abono acaba con seu dono. Ti bailaches e eu bailei, ti como sabes e eu como sei. Tibi ora, tibi ocas, pra ti son as mazarocas. Tira un a pedra e non sabe ond'irá dar. Toda carne come o lobo, méno-la súa, que lambe. Todos son bos e a miña capa n'aparece. Torcer pra dentro, andar de tren­co; torcer pra fora, andar que na­mora. Traballar, sin regla, e morrer sin fe. Trata con cambotes e non che faltarán calotes. Tres anos de tus-tus, tres anos de bon can i-outros tres de lacazán. Tres cousas sempre frías están; rodilla d'home, cu de muller e bico de can. Trigo que n'has de colleitar, dei­xa de o visitar. Trono do solano, pouca auga, e se cadra, moito daño. Tronos en marzo, ou fame, ou mortazo.

u Un día pra morrer i-outro pra t'enterrar non ch'a de faltar. Un grau non fai graneiro, pero axuda ó compañeiro. Un mata e outro esfola Un ovo sin sal set' anos fai mal. Unha anduriña non fai vrau. Unha ave, nin canta, nin chora. Unha na boca, outra na man i-os olios n'a millor. Unha por outra n'é pecado. Unhas e outras botan ó crego de poutas. Uns erguen a caza e óutro-la ma­tan. Uns nacen deitados e outros de pé. Uns tenden as redes e utros co­llen os peixes. Urdir e tecer non pode ser.

V Vaca de moitos, ben moxida e mal mantida. Vacas da Ulla e muller de Ben­doiro n' as metas na casa, que ch'é un agoiro. Vai cos da feira e vén cos do mercado. Vai o vello morrendo e mais de­prendendo. Váias'a tenda e quede o tendeiro. Vaise millor de noite ond'a auga róxea que ond'a luns alumea.

Val mais amigo da porta que ir­mán de trala costa. Val mais pouca axuda que moita derruba. Val mais unha chea que sete lam­buscas. Vale mais caír en gracia que ser gracioso. Vale mais codia dura que pedra mol. Vale mais corda vacía que ruín compraduría. Vale máis gran de sobra na moe­ga que muíño en espera. Vale máis maña que forza. Vale máis neno contento que pu­cho de zreixas. Vale mais nublado d'agosto que sol de setembre. Vale máis onza de trato que libra de traballo. Vale máis pouco diario que moi­to de raro en raro. Vale máis ruín compostura que bo pleito. Vale máis ruín conocido que bo por conocer. Vale máis ser arreeiro dun besta, que criado dunha recua. Vale máis ser pillo que pillado. Vale máis solo que mal acompa­ñado. Vale máis solteiro que mal casa­do. Vale máis tarde que nunca. Vale máis ter libros de conta que conta de libros. Vale máis ter que desear. Vale máis tunda de pai que cari­ño de amo. Vale máis vello honrado que mo­zo desvergonzado. Van os cans onde n' os chaman e danlles pedradas. Vello qu'incha e mozo que mirra, pouca vida. Vento solán, chuvia na man, ou tres días en van. Viño blanco e muller, o primeiro que viñer. Viño de maio, pouco e malo. Viño tinto, de Salón e, blanco, de Regodeirón. Viño, a pasar; auga a fartar. Vísperas e completas, coas mans nas calcetas. Viva Dios e coza o forno.

X Xan da guedella moito madruga e tarde aparella. Xastre das Baíñas cose de balde, e máis pon as liñas. Xente nova toda é boba. Xiada na lama á chuvia lle fai a cama. Xunt' o galo, a galiña nova, non vella, pra que o galo estea alerta. Xusto, xusto, sólo Dios.

z Zapato burgués, besta d'andadu­ra e amigo cruñés pouco duran todos tres.

•

\!Cabeirós \!Cerra, decembro de 2003 / 13

ra. O porco gordo untarll' o rabo. bos sacha, ou sacha os nabos an- O traballo dos rapaces é pouco e Pallas mortas n' alumean. Nunca chove como trona. O qu' á cerdeira non sobe, malas tes de nacer. quen o perde moi louco. Palleiro sin palla non se fai. Nunca choveu que non escampa- zreixas come; se sobe e cai, pior O que non ten senón unha sorte- O traballo non mata, pero amata. Pan d'hoxe, carne d'onte e viño se. lle vai . lla, non sabe en que dedo a poña. O vello mente ben na súa terra: o d ' antano, manteñen ó home sa-Nunca faltou casa pra vivo, .nin O qu'a solas fas na casa poidan O que paga a Xan e debe a An- mozo, na allea, mente que rabea. no. sepultura pra morto. /todos ver na plaza. drés, ten que pagar outra ves. O viño barato saca o carto do fa- Pan de literatura, pan de pouca Nunca faltou fouciño pra o meu O qu'agarda polo que vén de fó- O que paga criados e n'os vai rrapo. fartura. Martiño. ra, agarda polo que vén tarde é ver, venda o que ten pra os man- O viño con pasión tira esta do Pano gordo non garda puntada. Nunca faltou tolo pra tola, nin ta- sin hora. ter. corazón. Papas e casamento en quente. pón pra ola. O qu'é bo pra o fígado é malo O que perde o burro e topa a al- O viño con pasión tira esta do fa- Papas e pan unha casa desfán: Nunca faltou Xan pra Sabela. pra o bazo. barda, xa non sufre perda tanta. rrapo. papas e bolo desfana de todo. Nunca meiga morreu que non O qu ' é burro, tan burro é aquí, O que poda por marzo, vindima O viño é a sangre dos vellos . Para a misa e para o souto, n'hai deixase outra enseñada. coma en Lugo. no regazo. O viño fai ó vello mociño. qu' esperar un por outro. Nunca moito erra quen os seus O qu ' en agosto e setembre non O que por feita cría, sempre ten Obra feita, obreiros á m .... Para muller parida e tea urdida semella. dá cebada, en San Xuan non fai alegría. Obras, das sobras. nunca faltou remedio.

o xomada. O que promete e non dá é cocho Ofrecer e non dar ós tolos fai ale- Para o ruín carpinteiro, ningunha O arado rabudo e o labrador bar- O qu'en maio se molla; en maio pola soá. grar. ferramenta é boa. bu do. s'enxuga. O que queira comer morriña, co- Oír campanas e non saber ónde. Para pan, carne e viño, o Carba-O barato de balde é caro. O qu'está de Dios, n'o leva o de- ma carneiro en xaneiro e en maio Olio, de xastre, e compás, de car- lliño. O barato saca o carto do farrapo. mo. galiña pinteiro. Parceirías, coa muller e ind' así O ben feito ben parece, e o que O qu'ós vint'anos non é home, O que queira comer patacas en Ond'el non tire viño, escusan díir hai que se ver. fai algo merece. ós trinta non ten forza, ós corenta San Xuan, bóteas canda o pan. outros por auga. Pascua en Marzo, ou fame ou O bo pleiteante, dixo Tomé, boca non é rico e ós cincuenta non ca- O que queira te-la fortuna torta, Ond'hai cartas calan barbas. mortazo. cerrada bulsa aberta e listo do pé. sou, este paxaro voou. machee a vaca e famee a porca. Ond'hai cepos, logo un fai achas. Pascuas malladas, moitas dobla-O boi pola corda, e o home pola O que baila sin tanguer, ou é to- O que queira ter a muller boa de- Ond'hai crego, ou albarda, sem- das. Pascuas enxoitas, nin moi-palabra. lo, ou quere ser. lle cervoa. pre hai hora millarada. tas, nin poucas. O borracho logo solta o que ten O que bailador foi de mozo, de O que queira ter fillos larpeiros, Ond'hai galo non canta galiña, se Pasou o santo, pasou a romaría. no papo. vello inda vai á rúa. destíneos a cregos ou gaiteiros. non que o galo teña morriña. Pensa máis moxena, que feixe de O borracho logo solta pola pala- O que calza alparagatas e de mu- O que queira tomar venganza de Ond'hai ouro logo reloce. leña. bra. lleres fai caso, nunca xuntará di- seu veciño, póñall'a vida en di- Ond'un ha d'ir, n'ha de mentir. Pensa moito e fala pouco. O caldeiro, no lameiro, e o pote, ñeiro ou sempr'andará descalzo. ñeiro e en pan cocido. Ond'un non corre, non cansa. Perdonar, que s'houbo descorte-no fumeiro . O que come cabirto e cabra non "O que sea meu amigo verdadei- Ond'unha porta se cerra, outra se sía, culpa foi do bico d'abaixo e O caldo das paridas non fai mal ten, d'algures lle vén. ro, véñam'a ver o vinte de xanei - abre. d'arriba. ás preñadas. O que come pola man d'outro, ro", dixo o santo de Pico Sagro. Onde cabe un carro cargado, ben Pleito de pobre, na proba morre. O caldo, a gusto do enfermo. come moito e engorda pouco. O que s'escribe, !ese. cabe un home a seu cabo. Pobre do pobre, que todo o mun-O can de Xan Torrado canto fai O que compra con diñeiro que O que s'usa non s'escusa. Onde canta un crego, moe un do o mole. coa man desfai co rabo. n'é seu non diga que compra, se- O que se levanta cedo, repara o muíño e ornea un burro, nunca Pobre, a festa convidado, tira a O cariño dos moitos anda ós nón que vendeu. seu e mailo alleo . falta un peso duro. barriga de mal ano. poucos. O que con Dios anda, con Dios O que se levanta tarde, nin oi mi- Onde menos se pensa salta a le- '¡Pobriñas! ¡brenvos tarde e non O carto do miserable tres veces medra. sa, nin come carne. bre. comedes', dixo o raposo ás gali-vai á plaza. O que con rapaces se deita, luxa- O que se pica, allos come. Onde moitos cospen, lama fan. ñas. O casado, casado sempre. do se levanta. O que sementa colle. Onde n'hai fariña, nin relón, to- Poda en marzo, vendima no re-O castiñeiro na man ó burato e o O que consigo se consella, consi- O que sementa sin semente, sega dos talan sin razón. gazo, carballo, no carro. go se depena. sin fouciño. Onde n'hai malicia, n'hai peca- Poda en xaneiro, vendi'ma no O centeo, basto na hucha e non O que contas non bota, contas O que seu can quer matar, Arra- do. sombreiro. no terreo. n'atopa. bia lle pon por nome. Onde n'hai morte, n'hai mala 'Pódeme quen sepa e áteme cal-O cocho n'o agosto pon o entre- O que de mozo non tolea, de ve- O que sirve a señores, sirve a do- sorte. quera', dixo a viña ó labrador. costo. llo perde a cabeza. lores. Onde non se perde algo todo ~ Pola Candelaria cásans'os paxa-O crego e mailo zorro, se perden O que de vran non lle ferve a O que sirve ó común, non sirve a miseria. riños e vais'a galiñola. a mañán perden o día todo. mola, d'inverno non lle ferve a ningún. Onde non te chamen non te me- Pola Candelaria mitá do inverno O crego, onde canta, alí xanta. ola. O que ten avea non pasa sin cea. tas. fóra; se chove, ou venta, inda en-O criado mal mandado, poñe-la O que debía e pagou, tiña dolor e O que ten besta e anda a pé mais Onde non ves lobo, cata lobo. tra. mesa e mandalo a algún recado. sanou. besta el é. Onde non vexas corpo, non botes Pola liña vén a tiña. O demo pr ' as facer, pon unha O que do alleo come, do seu gas- O que ten besta soña na albarda. carga. Pola santa báixas'a peana. manta, e pr'as descubrir, toca un- ta. O que ten capa escapa, e o que Onde pérda-la capa, alí cata. 'Pola Santa Mariña, báixam' a ha gaita. O que longo quer casar, maula n'a ten escapa tamén. Onde sacan e non pón, logo se porretiña', dixo a cebola. O entroido, coas súas artes, bo- leva, ou vai buscar. O que ten de cegar, polos olios chega ó fondón. Pola Santa Mariña deixa a sacha tou a San Matías fóra do martes. O que mata é o escrúpulo. 11' ha de dar. Onde se pensa qu'hai touciños , e colle a fouciña. O fiado leva a mitá do clavo. O que medo garda a viña e non O que ten fillos non lle podrece o n'hai corres. Pola Santa Mariña, vai ás túas vi-O filio do can ha de roe-lo óso. quen a vindima. pan. Onde vai a fouce, vaia o mango. ñas , e cal as cates, tal as vendi-O home de ben non deshonra a O que moito quere agarrar, pou- O que ten fillos non rebenta de ¿Onde vas Clemente? -Vou coa mas. ninguén. co lle dan a apreixar. cheo. xente. Pola sona buscas'a persona. O home ó sábado e o boi ó lunes. O que morre por seu gu sto , a O que ten fillos non toupa. ¿Onde vas tolo? -Onde van to- Polo que garde no meu peito non O home, onde nace; e o boi, onde misma morte lle sabe. O que ten moitas mulleres nunca dos . teño pleito. pace. O que n'a súa casa {;Orne morri- enviúda. Onde vexas orella, mete cebada, Polo rabo da culler vai o gato á O inverno come e non cría. ña, na allea quere carneiro e gali- O que ten pan e touciño déalle e onde non vexas corpo, non po- ola. O lume é media mantenza e, so- ña. Dios moita herba entr 'o millo. ñas carga. Polo San Antón, toda galiña pon; bre cea, mantenza enteira. O que n' é home na terra, n' é ho- O que ten tenda quer que lla Onde vires bulla, escápate, se pola Candelaria, a boa e mala. O lume é o capón do pobre. me na guerra. atenda, e se non que a venda. non ques ser testigo nin parte. Polo San Estevo rapa o becerro. O mal do pai co filio vai. O que neste mundo fai mofa, no O que tropeza e non cai , máis Os cartos cóllens'unha ves, e an- Polo San Pedro burro quedo. O medo garda a viña e non quen outro, foza. adiante un paso vai. tes cóntanse tres. Polo San Simón apreta o baldón. a vendima. O que neste mundo fai risa, nou- O que un non quere outro apete- Os moitos fillos empobrecen ós Polos Santos béixans'as pedras; O mentir n'é habilidá. tro toca a chifra. ce. pais. por causa das mozas, o usé-O millo polo San Marco nin na- O que non cai á maza, cai á espa- O que vai a avogado nunca vén Os rapaces non son homes. quians' as vellas. do, nin no saco. dela. desconsolado. Os traballos dos casados son tra- Polvo en abril, lama en agosto. ---O millo rascado enche a cesta e o O que non fuma nin bebe viño, O que vén dado, nin é pouco nin ballos honrados. Por ben facer, mal haber. ferrado. lévao o demo por outro camiño. é malo. Ós vellos quítaselles o durmir i- Por campar, rabiar. O moito talaré vicio. O que non garda non ten. O que veña atrás qu'arree. éntralies o gruñir. Por mal e pobre qu'esteas, taber-O mozo pode morrer, pero o ve- O que non mata engorda. O rapás que n'a aprende a doutri- Ou a Dios ou demo, ninguén dei- neira nunca seas. llo non pode vivir. O que non s'arresga, non pasa o na, pau de carballo ó redor da pe- xa de servir, sint'os que sirven a Por Pascua de Resurreución tres O muíño i-o castelo, o que o qui- mar. trina. entrambos. cousas non ten sazón; sardiñas xer, véleo. O que non se farta comendo, O regalo do pobre é un cigarro Ouza, padre, as miñas coitas, que saladas, castañas asadas e predi-O ovo e a abelán, conforme ve- tampouco se farta lambendo. despois que come. non son poucas, nin moitas. cación. ñen van. O que non sinte a palabra, non O Ribeiro é o infemo das bestas, Ovella melende, melenta ou Por un puñado de fariña non que-O ovo sin sal set' anos fai mal. sinte a pancada. e o purgatorio dos cans. menga, o demo a trasquila. den as papas raras. O pan e a pedra no camiño me- O que non sucede nun ano suce- O rico non debas e ó probe, Ovella que bala bocado que per- Por unha vella que morreu todo o dran. de nun día. n'ofrezas. de. ano pestilencia. O pan non ten vixilia. O que non ten carro nin bois, an- O rosario non priva a misa. p Potro, de potrela; becerro, de va-O papel rexe todo. da antes ou despois. O roubado non loce. Padomelo con capelo, sardiña no ca vella. O paxaro na devesa un o axexa e O que non ten fariña escusa pe- O roubado ollece e non frolece. garabe!o. Pouca terra ben abonada, vala outro o pesca. ne ira. O subi-lo esqueiro, fóiseme o 'Palabra', díxoll'o lobo á cabra. moita mal traballada. O pesar todo é sede. O que non ten maña, non come tempereiro. Palabra e pedra solta non ten vol- Poucas son as malas fadas, oito O pobre todo é trazas e o rico, to- castaña. O tempero vai n'a man. ta. meses e tres semanas. do trampas. O que non ten que facer, seus na- O tempo fai culleres. Palabra por decir non ten chata Pouco aceite dan por un carto.

'Ql;abeíróii m:erra, decembro de 2003

bo uso da lingua, na colección da revista Galicia Revista Regional interésalle o contido, o pensa­mento simbólico que informa da nosa concepción do mundo como galegos que somos.

Esta nova colección apareceu co título de Refranes, proverbios y decires gallegos, recogidos por el que firma y no contenidos en la Gramática del Señor Saco­Arce, con que quería destacar que se trataba de refráns de nova colleita da que el era o artífice. Ía precedida da cita de Monlau que xa comentamos: "Los refranes son la filosofía del buen senti­do".

A colección foi publicada en seis entregas mensuais durante os anos 1887 (nos 4, 5, 9 e 10) e 1888 (nº 3) e constaba de 671 re­fráns, máis outros 23 dun apéndi­ce final: en total 694. Deles, 333 xa aparecían insertos no Diccio­nario; isto é, máis do 50% son novidosos. Neste caso a ortogra­fía con que foron publicados os refráns foi manipulada, case con toda certeza, polo editor da revis­ta. Confírmanolo o feito de que o acento grave <'> sobre <e> e <O> abertos fose eliminado en favor do agudo, e tamén o uso das grafías <g, j, x> para repre­sentar o actual <X> conforme un criterio etimolóxico, e non o pro­pugnado por Valladares que con­sistía en seguir a grafía que tive­se a mesma palabra en castelán.

Parte desta colección, en con­creto os refráns comprendidos entre as letras A e E volveron ser reproducidos a finais de 1887 nas páxinas de O Tío Marcos da Por­tela (parrafeos 205, 206, 207), ben que, como era habitual no semanario dirixido por Lamas Carvajal, non se respectou o tex­to orixinario, senón que se fixe­ron adaptacións gráficas (en can­to ó uso de acentos, guións, apóstrofos, uso da grafía <X>), amoldándose deste xeito ás nor­mas gráficas que se vi ñan empregando na publicación. Ta­mén se traduce o título, que pasa a ser Refrás, proverbios e deci­res gallegos recollidos poi-o que firma e non contidos n-a Gra­máteca d'o señor Saco e Arce; non así a cita de Monlau, que se­gue tal cal.

En 1890 a mesma colección publicada na Galicia Revista Re­gional volveu ser reproducida nas páxinas doutro semanario re­xionalista, o lugués A Monteira, que dirixía Amador Montenegro. A revista, publicada integramen­te en galego, prestaba certa im­portancia ás compilacións de li­teratura oral , de feito, con anterioridade ó refraneiro de Va­lladares xa se publicaran tamén a colección de Saco Arce. A repro­ducción dos refráns do ullán fí­xose a partir das páxinas da re­vista Galicia; non obstante, A Monteira debeu contar co con­sentimento do colector, posto que ó final do repertorio incluíu un apéndice inédito ata o daque­la.

As diverxencias entre as ver­sións de refráns da revista coru­ñesa e a luguesa son mínimas e retírense só a algunhas cuesrións gráficas de puntuación e acentua­ción. A distribución que se ob­serva no uso das grafías <g, j , x> é a etimolóxica, a mesma cá se­guida na Galicia Revista Regio­nal, e, xa que logo, non a habi-

Refranes, proverbios y decires gallegos, reco­

gidos por el que firma y no contenidos en la Gra­mática del Señor Saco-

Arce, con que quería des­tacar que se trataba de refráns de nova colleita da que el era o artífice

tual de don Marcial. O repertorio publicouse co tí­

tulo en galego de Refrás, pro­verbios e dicires gallegos reco­llidos poi-o que firma, e non

contidos n-a Gramáteca d 'o si­ñor Saco y Arce, non sabemos se por decisión do editor da revista ou de Valladares, se ben a grafi­zación das contraccións no pro­pio título (n-a, poi-o fronte á ha­bitual nía, po-1-o de don Marcial) e a popularización dalgúns ter­mos (Gramáteca, siñor) condú­cennos a pensar que a decisión foi tomada polo editor da revista. A lista de refráns vai tamén pre­cedida da cita de Monlau, neste caso modificado en 'Moulam' por errata.

Os refráns foron presentados en orde alfabética e en seis entre­gas consecutivas dende mediados de novembro ata finais de de­cembro de 1890 (nos 60-65):-Su­mab·an en total 732 refráns con­tando os 38 novos que aparecían no 'Apéndice JI. Refrás non pu­bricados hastrío díagora'.

Os refráns de Elementos de Gramática Gallega (1892)

En 1892 Valladares daba ca­bo ós seus Elementos de Gramática Gallega e se­

guindo os pasos dos gramáticos galegos precédentes, Mirás (1864), Saco (1868) e Cuveiro

Segundo o naso recon­to, a súa colección

chega a preto dun millei-ro de refráns. A reparti­ción nas obras en que os localizamos pode verse na seguinte táboa, onde se reflicten Q total en ca­da obra e os que resultan

novidosos

(1868), incluíu contra o final do tratado varios apéndices e colec­ci óns de materiais lingüísticos diversos, non estrictamente gra­maticais. Un deses apartados ti-

/ 15

tulouno o de Vilancosta 'Refra­nes y decires que suponemos no publicados todavía' (1970: 121-124) no que listaba por orde alfa­bética 80 novos refráns.

Os refráns no Nuevo Suplemento al Diccionario

(1896)

V alladares volveu servirse de refráns, en menor me­

. dida que na primeira oca­sión, para exemplificar as pala­bras de entrada nos contiguos suplementos á edición de 1884 do seu Diccionario Gallego-Cas­tellano. En to~al incluíu 31 re­fráns , dos cales 19, son novido­sos. Os restantes 12 xa apareceran en coleccións anterio­res.

Criterios da nosa edición

Anosa edición do refraneiro de Valladares pretende re­coller o total de textos

por el publicados. Segundo o no­so reconto, a súa colección chega a preto dun milleiro de refráns. A repartición nas obras en que os localizamos pode verse na se­guinte táboa, onde se reflicten o total en cada obra e os que resul­tan novidosos. Anosa intención foi a de in­

tervir o menos posible nos textos fonte. Ora ben,

como queira que os refráns que compilamos foron aparecendo en publicacións e tempos diferentes, atopamos te¡<.tos repetidos que ofrecen dúas e ata tres versións gráficas diferentes, raramente va­riantes de contido. E cónstanos (como coñecedores da pro posta gráfica de Valladares) que as mo­dificacións non sempre foron de­bidas ó colector, senón ó editor da revista ,en que se publicaron, no caso da Galicia, A Monteira ou o Tío Marcos. Por iso, como xa os textos base conteñen mani­pulacións sobre os orixinais (por exemplo na acentuación, no uso de <g, j, x> e nalgúns casos no uso do guión), e por mor do pro­pio carácter divulgativo da publi­cación en que se insire esta edi­ción, finalmente decidimos actualizar a ortografía seguindo os criterios que xa ensaiamos noutra ocasión para os poemas de Valladares (Femández Salga­do 2003) e que, ó noso ver, non desvirtúan en demasía o texto. Non obstante, unha versión gráfi­ca fiel ás fontes dos refráns pode atoparse nos apéndices doutro noso traballo (Femández 'Salgado 2002).

As modificacións gráficas que realizamos afectaron a estes puntos:

Actualizouse o uso de <b>/<v>, <h>, <y>/<i> seguindo as normas vixentes.

Unificouse nunha soa grafía <x> o uso de <g, j, x> que apare­ce nos textos base.

Eliminouse o uso dos acentos como marca abertura, e nos de tonicidade seguiuse a norma en vigor.

Mantívose o emprego do guión nos casos en que así se usa actualmente, maiormente para marcar casos do segundo alo­morfo do artigo.

Elimináronse os apóstrofos <e> nos casos en que na lingua actual as formas se presentan xa amalgamadas (isto é, en contrae-

•16/

cións de preposicións con deter­minantes ou pronomes). Conser­vouse, pola contra, o apóstrofo en exemplos en que a virguliña representa unha verdadeira eli­sión en secuencia fónica.

En canto á aspectos (morfo)léxicos, deixáronse sen alterar as formas do galego popu­lar que presentan algunha altera­ción (metáteses, harmonizacións, disimilacións ... ) con respecto á lingua actual. Tampouco se corri­xiron os castelanismos léxicos nin morfolóxicos nin tampouco os dialectalismos, pois iso conle­varía ir en contra do propio ca­rácter popular do refrán.

Por último, queremos aclarar que cando un refrán aparece en varias fontes, partimos da súa co­lección aparecida en A Monteira, a última. Obviamente nos casos en que só había unha testemuña, esa foi a seguida.

Presentamos os refráns orde­nados alfabeticamente, en vista das dificultades que ofrecería un­ha clasificación de tipo temático, pois habería refráns que cadrarí­an ben en varios campos, e mes­mo teriamos que considerar ta­mén a situación comunicativa en que se emitía. Unha clasificación <leste tipo tentouna Saco na súa

q ueremos aclarar que cando un refrán apa-

rece en varias fontes, par­timos da súa colección

aparecida en A Monteira, a última. Obviamente nos casos en que só había un-

ha testemuña, esa foi a seguida.

Literatura popular de Galicia.

Bibliografía Femández Salgado, Xosé An­

tonio (2002): Marcial Valladares (1821 -1903). Lingua, Literatura

e Folclore. Tese de doutoramen­to. Universidade de Santiago de Compostela [Versión en CD­Rom, Santiago: Servicio de Pu­blicación da Universidade].

Femández Salgado, Xosé An­tonio (2003) (ed.): Marcial Valla­dares. Poesía. Vigo: Xerais.

Iglesia, Antonio de la (1886): El Idioma Gallego su Antig,edad y Vida, 3 vols. A Coruña: Lato­rre y Martínez - Editores.

Murguía, Manuel (1865): Historia de Galicia, t. 1: Lugo: Imprenta de Soto Freire.

Saco Arce, Juan Antonio (1868): Gramática Gallega. Lu­go: Imprenta de Soto Freire.

Saco Arce , Juan Antonio. [1881] (1987): Literatura popular de Galicia. Colección de coplas, villancicos, diálogos, romances, cuentos y refranes gallegos. Ou­rense: Diputación Provincial. [Ed. de Juan L. Saco Cid].

Valladares Núñez (1884): Diccionario Gallego-Castellano. Santiago: Biblioteca El Libre­dón, Estab. Tip. del Seminario Concíliar Central.

Valladares Núñez, Marcial (1887, 1888): 'Refranes, prover­bios y .decires gallegos, recogi­dos por el que firma y no conte­nidos en la Gramática del Señor

m:abeiróii m:erra decembro de 2003

Anosa intenciónfoi a de intervir o menos

posible nos textos fonte. Ora ben, como queira que

os refráns que compila­mos foron aparecercdo en

, publicacións e tempos di­ferentes, atopamos textos repetidos que ofrecen dú­as e ata tres versións grá­ficas diferentes, raramen-

te variantes de contido

Saco-Arce'. Galicia Revista Re­gional , A Coruña, t. 1, 4 (4/1887), 5 (5/1887), 9 (911887), 10 (10/1887); t. II, 3 (311888).

A reportaxe foto gráfica que acompaña ós textos i da casa de Marcial Valla­dares, en Vilancosta (Be­rres), donde se descubreu unha placa na súa hon-ra, ademais da igrexa

donde se celebrou unha Misa de lembranza, e fi­nalmente da homenaxe que cada ano co motivo

do Día das Letras se cele­bra diante do monolito ubicado nos xardíns es­

tradenses ...

Valladares Núñez, Marcial (1887): 'Refrás, proverbios e de­cires gallegos recollidos poi-o que firma e non contidos n-a Gramáteca d'o señor Saco e Ar- · ce', en O Tío Marcos d'a Portela, Ourense, 205 (27 /11/1887), 206 (4112/1887), 207 (11112/1887). [Só contén os refráns que come-zan polas letras A-E.] ~

Valladares Núñez, Marcial (1890): 'Refrás, proverbios e di­cires gallegos recollidos poi-o que firma , e non contidos n-a Gramáteca d'o siñor Saco y Ar­ce', en A Monteira, Lugo, 60 (22/11/1890), 61 (29111/1 890), 62 (6/12/1890), 63 (1311211890), 64 (29/12/1890); 65 (27/12/1890). [Contén un 'Apén­dice II' novo.]

Valladares Núñez [ 1892] (1970): 'Refranes y decii:es que suponemos no publicados toda­vía' . Elementos qe Gramática Gallega. Vigo: Galaxia, 121-124.

Valladares Núñez [1896] s.d.: Nuevo suplemento al Dicciona­rio Gallego-Castellano, publica­do en 1884 por D. M(arcial) V(alladares) N(úñez) autor de uno y otro. En Cademos de lin­gua, anexo 4. [Edición de M. García Ares]

AGRUPACIÓN de VOLUNTARIOS de PROTECCIÓN CIVIL 'SAN PAIO'

986 57 33· 33 Por si acaso ...

-OrabeírÓCi m:erra, decembro de 2003

Alexandre Bóveda Rápido repaso pola biografía dundos grandes persoeiros da historia colectiva de Galicia

Toda Galicia celebra neste ano 2003 o centenario de Alexan­dre Bóveda, con distintos actos e lembranzas.

Entre eles un congreso 'A Galicia de Bóveda', coordina­do polo estradense Gonzalo Constenla, mentres que, outro estradense, David Otero prepa­ra nestes momentos unha com­pleta biografía para a Funda­ción Alexandre Bóveda.

Filio de carpinteiro e de costureira, Alexandre Bóveda Iglesias naceu en Ourense o 4 de xuño de 1903. Foi o tercei­ro de sete irmáns. Pasou a in­fancia e a adolescencia na súa vila natal, onde formou parte das corais e dos equipos de fútbol locais.

Cando Alexandre tiña 13 anos, fúndanse as Irmandades dos Amigos da Fala, que na ci­dade de Ourense tiña en Vi­cente Risco e en Otero Pedra­yo os seus máximos valedores. Deles tomaría unha incipiente consciencia galeguista.

O propio Bóveda ten conta­do que comezou a súa vida po­lítica cando un día, estando seu pai a ler o xomal, escoitou que algúen lle dixo: "¡Que tempos: agora ata os obreiros len o pe­riódico!".

na! pedindo o voto favor co­rreu a cargo de Bóveda, que se convertera xa nunha das cabe­zas visibles do proceso. O tex­to resultaba aprobado pola maioría dos representates da poboación galega o 23 de xuño de 1936. Todos os movt<men­tos galeguistas se implicaron na campaña. Finalmente é aprobado e presentado ás Cor­tes da República o 15 de xullo de 1936.

O desterro

A partir de 1934, o Partido Ra­dical en alianza coa Ceda de­senvolven en España unha po­lítica antiautonómica. O Partido Galeguista é castigado e unha disposición administra­tiva envía forzosamente fóra de Galicia a Bóveda e a Caste­lao. O primeiro a Cádiz, e o segundo a Badaxoz.

Durante o exilio dos dous dirixentes, o Partido Galeguis­ta sofre unha excisión. Bóveda logra en 1935 o traslado a Ma­drid, onde había un activo gru­po galeguista, e meses despois regresa a Pontevedra tras serlle dev9lta a súa praza.

Rematados os seus estudios de peritaxe mercantil, preparou oposicións en Madrid a auxi­liar de contabilidade e tras aprobalas co número un, pasa catro anos na Delegación de Facenda en Ourense. Andaba polos 24 anos cando volve opositar para xefe de contabili­dade de Facenda. Consegue o número cinco nos exames e pi­de destino en Pontevedra, a pe­sares das ofertas de traballo que lle chega-

ALEXANDRE BÓVEDA

A parte de facer propagan­da a prol do Estatuto, Bóveda­tamén emprende unha decidida campaña contra a dereita caci­quil ourensá nas eleccións de febreiro de 1936. A súa familia mesmo figura entre os finan­ceiros do Partido Galeguista, pero· non logra acadar acta de deputado por unha manobra electoral atribuída a Calvo So­

ban dos minis­terios madrile­ños. Bóveda xa tiña a Gali-cia na cabeza.

veciñanza. Participaba nas tertulias dos

cafés Moderno e Méndez Nú­ñez e compartía proxectos con Losada Diéguez e Castelao, compañeiros de ideal galeguis-

ta. A creación da Caixa de Aforros de Pontevedra

O presidente da Deputación de Pontevedra,

Alexandre toma posesión en 1927 da súa praza na Dele­gación de Fa­cenda de Pon­tevedra, cidade que por entón despunta na emerxente ac­tividade políti-

B oveda participaba nas tertulias dos

cafés Moderno e Mén­dez Núñez e compartía

De La Sota, coñecedor da solvencia profesional de Bóveda, pídelle axuda para poñer en marcha un programa tri­butario na provincia . Esta confian­za refrendarí-

proxectos con Losada Diéguez e Castelao,

compañeiros de ideal galeguista

ase nun novo encargo, a creación da

ca, na cultura e no asociacio­nismo agrario e obreiro.

Continúa a desenvolver o seu gusto polo canto coral na recan fundada Coral Polifónica, onde coñece­rá á qu~ sería a súa muller, Amalia Alvarez Gallego.

Casan o 20 de outubro de 1930. A parella abriu casa en Pontevedra e logo no veciño concello de Poio, onde foron nacendo os seus fillos: Xela, Alexandre, Xosé Luís, Lola e Amalia.

A familia da súa dona, liga­da ao mundo cultural ponteve­drés, animaba as actividades profesionais e políticas de Bó­veda, que se desenvolvía con total comodidade na súa nova

Caixa de Aforros de Pontevedra, que Bóveda pón a funcio­

nar en 1930. O seu coidado la­bor, valeulle o nomeamento de director.

Por esta época, Bóveda ta­men é convidado polo Semina­rio de Estudos Galegos a parti­cipar na redacción do anteproxecto de Estatuto de Autonomía. Realiza un intenso estudio das relacións fiscais entre Galicia e o Estado espa­ñol qúe se converte nun gran argumento de defensa da auto­nomía ao concluír que Galicia sofre unha discriminacion fis­cal. Bóveda volvería tratar o tema da economía galega a tra­vés das páxinas de A Nosa Te-

rra e en conferencias públicas. Entre as ideas que propuña, destacan a creación dun Banco de Galicia que sefaría cargo dos servicios recadatorios ga­legos.

O Partido Galeguista e o Estatuto

Coa proclamación da Repúbli­ca o 14 de abril de 1931, che­gan novos aires de li-

telo. O fusilamento

O 20 de xullo de 1936 esten­deuse o alzamento militar por toda Galicia. Os capitáns gol-

pistas prenden a

be r dad e. Bóveda e os seus compañei­ros gale­guistas pu­lan por crear unha­nova for­mación po­lítica que lidere o

D espois de recibir confesión, é

conducido nunha camio­neta á Caeira o día 17.

Bóveda e envía­no ao cárcere de Pontevedra; de aí, pasará a Ponte Caldelas, logo a Caldas de Reís, ata que é traído de novo a Ponte­vedra, onde bota máis de vinte dí­as nunha escola que facía de im­provisada cadea, con.outros presos políticos de di­versas clases so­ci ai s. O 13 de agosto celebrou­se no salón de actos da Deputa-

Un tiro directo no cora­zón pón fin á súa vida e o cadáver é trasladado

ao cemiterio de San Amaro

proceso ca­ra a auto­nomía de Galicia. O 5 de de -cembro de 1931 fúndase en Pontevedra o Partido Gale­guista e Bóveda exerce como secretario de organización. A primeira reunión pro estatu­taria celébrase na Coruña en 1931 pero será na asemblea de concellos galegos de Santiago, en xuño de 1932, cando se no­mean os ponentes, Bóveda en­tre eles, que han de elaborar o Estatuto definitivo a partir de todos os anteproxectos.

O Estatuto foi divulgado entre a cidadanía e recolleu di­versas achegas, que foron pre­sentadas en decembro nunha nova asemblea. O discurso fi-

ción un xuízo su­marísimo no que Bóveda fai unha defensa emocionada dos seus ideais galeguistas. O Tri­bunal Militar condéao a morte, sen que a súa familia e os seus amigos poidan facer nada para evitalo . Despois de recibir confesión, é conducido nunha camioneta á Caeira o día 17. Un tiro directo no corazón pón fin á súa vida e o cadáver .é trasladado ao cemiterio de San Amaro. Os exilidados galegos de Bos Aires decidiron dedicar o 17 de agosto á Galicia Már­tir, celebración que aínda se­gue viva entre os sectores ga­Jeguistas.

@ transporte p_úbli~() de vzaxeiros e

mercadorías no concello da Estrada, esta

ligado moi directamente coa parroquia de Codeseda, xa

que é aquí onde a principios de século, un conductor­chof er de La Estradense, abandona esta empresa e

funda o que se podía chamar como a primeira empresa de

transporte público de viaxeiros, estamos a Jalar de

José Álvarez.

Este pequeno empresario faise cun pequeno autobús, como po­demos apreciar na fotografía ó chegar á nosa parroquia foi ca­rrozado para viaxeiros.

Recordemos que naqueles tempos, o que se mercaba era o chasis e o motor, despois cada cal daba o uso que necesita, ca­mioneta, turismo, autobús, etc Tamén destacaremos a impor­tancia de ter carné de 1 a (foto grafía), que habilitaba ó seu propietario para conducir todo tipo de vehículos.

O noso primeiro protagonis­ta tiña un pequeno negocio de ultramarinos, onde tiñan a para­da os arrieiros que viñan do Ri­beiro, onde tamén paraban os carruaxes de Mato da Estrada cando se dirixían a terras da provincia de Ourense. O seu servicio de viaxeiros era discre­cional, facía as feiras da comar­ca, A Estrada, Forcarei, Terra de Montes, Moraña e viaxes a Santiago. A importancia da pa­rroquia de Codeseda queda la­tente, na cantidade de mozos que nese momento estaban es­tudiando para cura en Santiago, no Seminario, pois eran os co­ches de liña da nosa pan-oquia os que transportaban as bolsas de roupa limpa, a comida, ou mesmo ós seminaristas á cida­de do apóstolo.

A empresa parece ir bastan­te ben, José Alvarez contrata a Manuel Quibén, a Manuel Ba­rros 'Manolo de Lino' e a José

tn::atieíróg m:erra, decembro de 2003

SOBRE ESTAS LIÑAS O AUTOBÚS DA EMPRESA 'PLUS-ULTRA' PIONEIRA DO SERVICIO EN CODESEDA ABAIXO, AUTOBÚS DA EMPRESA 'SIEIRO'

mesmo tempo Pepe de Xan (fo­to) tamen fai servicios de feira, excursión, servicios discrecio­nais. O coche de liña de Sieiro, matrícula PO- 613 7, na foto podemos ver o coche de liña na estrada de Codeseda a Pérez Viondi, fronte do ultramarinos de Silva. Parece ser que foi ca­rrozado na casa do Carmelo e parece ser que traballaron 6 ho­mes para poñelo a punto, e ó igual que o seu compañeiro deixa de sei· operativo polos anos 60.

O CARNÉ DE PRIMEIRA, UNHA PEZA CODICIADA E VALIOSA

ufs Porto achéganos desde a me"moria de Codeseda, dun pobo, a historia duns

autobuses e os seus camiños: os nosos . .,.

Sieiro -Pepe de Xan-, co paso dos anos 1928, 1929 .. . ata o 1935, a empresa cambia de propietarios, pasa a ser propie­dade de Manuel Quibén e Ma­nolo de Lino. Posteriormente, e comprendendo que podían subsistir dúas pequenas empre­sas, aparecen por unha parte, o autobús de QUIBEN, - con sede social administrativa no lugar de Xubrei, (coche de liña, fotografías).

A matrícula do seu primeiro auto é OR- 1199 O mesmo que o seu antecesor este fai feiras, excursións, etc. Traballa ata os anos 60 que por un mercado xa bastante saturado e pola xubila­ción deixa de facer as liñas. O

TRES IMAXES DE AUTOBUSES DA EMPRESA 'QUIBÉN' DE CODESEDA

As cousas ... as nosas

DDDDDDDDDDDDDDDDDD

m::abeirós m::erra, decembro de 2003

En Actas Municipais, do 12 de outubro do ano 1860 decíde se darlle ampliación ó espacio que ocupaba a feira a costa de am­pliarse o espacio des­tinado a esta, a unha leira da igrexa, deno-

Codes AFei

Ca

minad a Trigueira , ruáis tarde en outubro do 64 , decídese o arrendamento dos es­tercos que proporcio­naba a feira, deste pe­queno dato podemos deducir da importan­cia das transaccions que tiñan lugar no ci­tado campo, coas ga-nancias para a igrexa, U nha fe ira que era a propietaria en apretos dos terreos.

A feira, está total-mente consolidada no ano 1885 , xa que se amplían os días de celebración, cadrando as novas datas nos cuartos domingos de cada mes, e as xa existentes seguíndose celebrando os segun-dos domingos.

A parroquia de Codeseda , e ruáis concretamente o lu-gar da Sagrada, -recibe este nome porque antigamente era o lugar onde estaba o Mosteiro-, convértese nun núcleo importantísimo e referente das demais parroquias do Concello e das vilas próximas, importantes e varia­das operacións mercantís teñen lugar na feira, existe Cua1iel da Garda Ci­vil, estudios de fotografía, establece­mentos varios como ferreterías, varias tabernas, casas de comida, etc.

Todo esto contribuíu enormentente a darlle unha apariencia de vila.

Esto non era ben visto dende o Concello, como dato siginificativo, recordar que no censo de 1924, só a propia vila da Estrada, superaba en 433 habitantes a propia parroquia que neses momentos tiña máis de 1600.

Este empuxe de Codeseda, provo­cara que baixo o seudónimo de Ha­che, o mesmísimo M. García Barros publicara un artigo en El Emigrado, saíndo na defensa da titularidade da vila para A Estrada.

Xa no século XX, a FEIRA DOS CANS de Codeseda alcanzase o seu maior explendor, aquí vendíanse con certo éxito cans, os cales colocaban nas banquetas que había no campo da feira, nas casetas que se situaban bai­xando a dereita cara a igrexa colocá­banse os vendedores, aquí podíamos comprar, froitas, queixo, ovos, etc ... , viñan os tratantes cos animais para a súa posterior venta, peixe de Marín e Bueu podíase encontrar os días de fei­ra.

A chegada da postguerra e unha serie de incidentes· co resultado de morte son os que marcan a decaden­cia da feira, aínda que chega a cele­brarse ata mediados dos anos 50.

A guerra civil española, interrom­pe o normal facer de toda España, e como non de Codeseda.

Era época de racionamento, de es­traperlo, de moita necesidade, había moita miseria e os tempos de esplen­dor da parroquia quedaban atrás . Pa­rece ser que nos anos 40 e acentuado polo anterior exposto e por unha serie de conflictos entre feirantes e Garda Civil os que empezan a darlle mala sona á feira que acentuado coa época de crisis , comeza o declive do citado evento comercial.

\ 0 / 19

MONCHO PÉREZ PRESIDENTE, E RAMIRO F. PAZOS SECRETARIO DA SOCIEDADE DE FILLOS DA ESTRADA NO CENTRO GALEGO CON MIGUEL DE LA CALLE E GONZALO FIGUEIRAS

REDACCION A expedición estradense a terras venezolanas, saíu de Santiago de Compostela o día 24 de outubro e de spoi s dunha viaxe tranquila chegou ó aeroporto internacional de Caracas onde estabamos sendo agardados polo presidente da So­ciedad Hijos de A Estrada Ramón Pérez e o vicepresidente da Re­mandad Gallega e membro direc­tivo tamén da es tradense José Quinteiro Martínez.

Os directivos da Sociedade Hijos de A Estrada, mostraron o seu moi alto interese na visita que o alcalde estradense se compro­meteu a facer para despois de Se­mana Santa, comezáronse a poñer sobre a mesa actividades de posi­ble realización.

A colectividade estradense en Venezuela, celebrou ese domingo a súa III Edición da Festa do Sal­món e a Richada. A máis grande celebración que ten lugar ó cabo do ano na Hermandad composta por máis de 40 sociedades.

Foron preparadas máis de 350 racións do primeiro prato (sal­món) e do segundo (richada) polo hosteleiro estradense Fernando Anselmo Lópes, nas cociñas dun prestixioso restaurante da socie­dade caraqueña 'Agencia de Fes­tejos S Antonio' rexentado polo lucense de Barrela José González e do que é socio o estradense José Manuel López de Sto. Tomé de Ancorados.

O xantar de irmandade come­zou ás 14:30 (hora local) e contou coa asistencia de preto de 400 persoas, na súa maioría vincula­das ós concellos da comarca. Así mesmo, hai que sinalar unha im­portante representación de mem­bros doutras sociedades (sobre to­do da provincia de Ourense) así como a dos vicecónsules de EEUU Leah Pease e Eric Geelan, ou o Presidente do importante Centro Portugués de Venezuela Mario Pereira Francisco e o se­cretario Renato Amaral que des­tacaron os profundos lazos de ir­mandade entre Galicia e Portugal e as relacións que deben intensifi­carse entre A Estrada e munici-

A EXPEDICIÓN ESTRADENSE CON BLANCA CARAMÉS, PRESIDENTA DO SECTOR DA MADEIRA DA CÁMARA DE COMERCIO DE MARACAIBO E CO

SEU MARIDO JUAN RODRÍGUEZ

pios moi parecidos do país veci­ño.

Ó principio do acto, causou impacto entre os organizadores do acto a pronta chamada do re­xedor local Ramón Campos, que mediante conversación telefónica con Valentín García, e coa inter­cesión do membro da Corpora­ción Gonzalo Figueiras, falou di­rectamente co Presidente de Fillos da Estrada en Caracas Ra­món Pérez Bermúdez, interesán­dose pola marcha dos actos e reincidindo na organización dun­ha expedición organizada polo Concello da Estrada.

O Presidente de Fillos da Es­trada Ramón Pérez, agradeceu a especialmente a presencia dos re­presentantes de institucións a Fe­lisindo López (Pres. da Herman­dad) polo apoio decidido á festa, á Comisión de Festexos e á Agen­cia de Festejos S. Antonio pola cobertura dada ó acto.

De seguido , o concelleiro Gonzalo Figueiras despois de re­cibir unha metopa conmemorati­va do acto , fixo entrega dunha axuda económica doada pola Fundación de Exposicións e Con­gresos, destinada a sufragar gas­tos de axuda á beneficencia do colectivo de Fillos da Estrada na capital venezolana.

A Sociedade de Hijos de A Estrada en Caracas, que cumpriu xa 43 anos (un máis que a Her­mandad Gallega), ten 257 fami­lias asociadas e é das fundadoras da gran Hermandad, a máis antiga dentro das 40 que a compoñen e que goza dun gran prestixio tanto pola importante colonia de estra­denses como pola actividade de­senvolta.

Dentro deste marco, hai que destacar que fose unha das cinco inicialmente elixidas pola Conse­llería de Emigración para poñer en marcha o seu programa de asistencia social e a domicilio pa­ra emigrantes necesitados.

Destacable é tamén a gran cantidade de contactos de tipo co­mercial que se levaron a cabo, con empresarios da hostelería que están realizando operacións de compra de locais e terreos para negocios en Galicia (A Estrada é para eles un destino moi conside­rado) e que mostran grande inte­rese pola posibilidade de acondi­cionamento destes locais por fábricas de mobles e carpintería da Estrada.

Unha visita que terá continui­dade coa do alcalde estradense Ramón Campos, quen sobre o mes de abril do 2004 visitará Ca­racas e Maracaibo.

---

_,,-

20/

CALLOBRE C.F. premio Sanmartiño local pola súa traxectoria na que o deporte e a lingua van parellas. Noutro artigo destas

mesmas páxinas coñeceremos en profundidade un libro de Carlos Loureiro no que se ·fai un repaso pola historia deste

clube senlleiro da comarca, e que este ano foi premiado polo Padroado da Fundación Sanmartiño con seu galardón local

'QI:abeirós 'QI:errn, decembro de 2003

O SAN MARTIÑO 2003

G UPO DE EMPRESAS COESCO Premio Tabeirós Terra de Montes

O Grupo de Empresas COESCO, foi merecente de levar o galardón de Tabeirós -Terra de Montes, polo seu emprego e difusión do galego dende os inicios ata a

actualidade, sendo modelo de empresa moderna e integrada no seu entorno.

Este grupo empresarial, propie­dade do estradense Xosé Ma­nuel Garrido e do silledense Manuel Colmenero Maril em­·pezou a súa andaina en 1984 coa empresa Coeso cun local na Estrada no que se impartían clases de mecanografía, infor­mática e idiomas. Hoxe teñen academias na Estrada e Lalín e imparte máis dun cento de cur­sos homologados polo INEM e pola Xunta de Galicia. Ade­mais deseña cursos a medida para empresas e colectivos. O 30% dos estradenses asistiron a algún dos cursos do centro de formación de Coesco. A em­presa emprega 24 persoas e a súa facturac ión supera os 555.000 euros.

Máis tarde (1993) apareceu Ofitiendas, especializada na instalación e venda de equipos informáticos e de todo tipo de mobiliario e material de ofici-

na, ten a representación de tres series distintas de ordenadores para o todo o norte de Ponteve­dra, o sur da Coruña e vende ordenadores para Portugal, Ca­narias e Madrid.

Nos últimos tempos nace SOCYSER, (2001). Leva a atención dos servicios sociais de varios concellos galegos, ademais de ser unha das empre­sas acreditadas pola Xunta de Galicia apra prestar os servi­cios subvencionados parcial­mente mediante cheques asis­tenciais. Traballa tamén para particulares e factura 300.000 euros. Esta firma vai ser a prie­meira de España que obtén o certificado de calidade ISO 9001 que avala aínda máis o seu alto nivel de traxectoria e prestación de servicios.

Estes empresarios que me­draron do pobo e entre o pobo que os respaldou, están xa am-

pliando as súas instalacións na nosa vila en 2.000 metros ca­drados máis de aulas e oficinas na rúa S. Paio, ó tempo que dis­poñen da máis ampla oferta en tecnoloxía punteira.

Entre os seus proxectos de hoxe en día ademais da amplia­ción están a edición dos ma­nuais dos seus cursos formati­vos en soporte multimedia, o que supoñerá unha importante novidade á hora de que os alumnos recollan apuntamentos en galego en formato dixital que poderán modificar no mo­mento.

Un grupo de empresas que medra co galego e que sempre destacou pola defensa do pro­pio e da cultura galega que este ano vai incrementar co inicio da compra dunha serie de acua­relas a pintores que galegos que expoñerá a finais de ano para logo ser agasalladas ós clientes.

Fernando Quintela, Premio Sanmartiño 'Toda unha vida'

O Premio a Toda Unha Vida, o máis senlleiro porque recoñece a vida dunha persoa defenden­do a causa do idioma e a causa galega, recaeu no vilagarcián Fernando Quintela; persoa de fondas conviccións galeguistas que o levaron a manter un for­te vínculo cos galeguistas do interior en tempos da dictadu­ra.

Mestre de profesión, Fer­nando Quintela forma parte dos fundadores da Fundación Alexandre Bóveda, figura á que se atopa directame vincu­lado o seu labor como presi­dente da mesma e como fén-eo defensor e propulsor da memo­ria dos homes que con Bóveda compartiron unha época histó­rica e un ideario. A esta funda­ción débenselle os contínuos esforzos pola recuperación e dignificación da figura e da obra do ilustre persoeiro do noso país.

Máis concretamente neste ano que se cumpre o centena­rio do nacemento de Alexan­dre Bóveda a fundación que leva o seu nome non escati­mou esforzos en levar por es­pallar por Galicia enteira as firmes conviccións galeguistas dun Bóveda que planificou xunto cor. Castelao unha Gali­cia próspera e desenvolvida. Do ilustre economista que den-

de Pontevedra puxo os alicer­ces dunha terra máis xusta da que lle tocou vivir e pola que por desgracia tivo que mon-er.

Persoa asídua da Estrada e da súa vida cultural, Fernando Quintela destaca ademais por ser persoa afable, excelente

conversador e de gran forma­ción cultural, virtudes que fan del un exemplo de traxectoria vital para as novas xeracións e merecente deste premio San Martiño ó emprego e normali­zación do idioma. ¡Noraboa .. !

m:abeíróS' m:erra, decembro de 2003

N o mes de Xullo pasado o Callobre C.F tivo que engadir un novo fito á súa historia e é que esta mesma

historia se vise reflectida ao longo de case duascentas páxinas nun libro. Desde logo

que semellan moitas páxinas, pero a histo-ria do Callobre C.F. posibelmente necesita­

se máis., especialmente polo que respecta ao aspecto gráfico, dado que neste libro só po­demos ver unhas cen fotos onde se historian

nin máis nin menos que sesenta e un anos do seu percorrer deportivo.

C.AL!LOB.REi c·.F.: Un pasad.o; e U.D reco,ñecement,o

O pasado nas mans de quen o queira ler

Posiblemente a primeira foto con­

servada do Callobre C.F.

Ano 1944. Compoñentes:

Pena, Barros, Emi­lio, Quinteiro, Ro­

gelio, López, Antu­cho, Porro, pepe, Antón, Regino e

Beiras.

A obra, tituladá 'Callobre C.F.: dos alicerces a 2002', per­corre a historia desde Clube desde os seus comezos alá polo ano 1941, onde o fútbol é, ruáis ca un deporte, unha maneira de dar renda solta ás inquedanzas aldeás, ás angurias dun pobo recén rematada a guerra civil e o que esta contenda absurda su­puxo para o pobo. Tamén pui­dese ser que isto permitise que as xentes se xuntasen sen que isto supuxese un 'delicto' e que se interpretase simplemente co­mo unha actividade deportiva.

O 20 de Xullo, o día da fes­ta grande de Callobre, a Santa Margarida, no recén acondicio­nado Campo do Atallo de Ca­llobre enfróntanse os dous clu­bes veciños do Foxo e o de Callobre (daquela chamado Ai­riños de Callobre) e ambos clu­bes saltan ao campo no medio e a incertidume dun público es­pectante. De pouco importou o resultado (0 Foxo venceu por 2 a 1), senón que a base do futuro Callobre C.F. quedaba asenta­da, o que hoxe soen chamar 'a primeira pedra' hai que situala

naquel día: o 20 de Xu­llo do 1941.

N o título do li­bro fálase dos alicer­ces, pois os alicerces son as ba­ses dunha obra, de

calquera tipo que sexa, ou dun edificio. Para que un edificio se manteña en pé e que nel poida­mos afrontar calquera tipo de embelecemento, de reforma ... os alicerces teñen que estar ben estructurados, ben firmes, e a consecuencia será que ese edi­ficio aturará todo tipo de ata­ques, de malos momentos ... pe­ro con esas bases nada o fará tremer.

Os alicerces do Callobre C .F., segundo podemos ver plasmados pola sabia pluma de Gonzalo Iglesias, foron duros, problemáticos, pero consisten­tes. Asimesmo estes alicerces serven como base para a con­traposición entre aquel fútbol

para moitos arcaico, para ou­tros real, para outros sincero ... co fútbol máis actual, posibel­mente ruáis irreal, ruáis detur­pado, ruáis dependente do mun­do que o rodea.

Pero de todos os modos cómpre reflexionar de cómo es­te fenómeno balompédico pui­do pervivir ao longo de tantos anos nunha parroquia sen des­falecer. Probabelmente sexa polo que antes dixemos de que os alicerces foron firmes e o Callobre C.F. inda ten moitas ruáis páxinas· que escribir, por moito que lles pese a moitos onde o espírito de recoñece­mento deportivo se substitúe pola envexa e o mal entendido deporte e respecto.

Este libro está complemen­tado por artigos de plumas in­signes coma a de Carlos Mella, a de Luís Porto 'Licho' ou a de Juan José García Cota 'Cota', todos eles ex xogadores do Ca­llobre C.F..

Salientar o artigo de Carlos Mella onda, coa súa sátira co­tiá, resumiu á perfección a filo­sofía que serviu de base para a elaboración do libro: a contra­posición entre aquel balompé de antes e o actual.

Na introducción- ao libro dánsenos dous lemas de dous grandes .escritores como foron Helvétius e Osear Wilde, onde se resume a finalidade dunha historia:

'A historia é a novela e a novela é a historia dos senti­mentos'

'O único deber que ternos coa historia é reescribila '.

Polo tanto neste libro o que se fixo foi reescribir a historia do Callobre C.F. intentando fa­cer unha novela e asimesmo nun esquecendo de historiar os sentimentos que levaron a esta respectábel historia que o Ca­llobre C.F. leva percorrendo.

Para nada nos importaría . dentro duns anos estarmos por aquí para reescribir a historia do Callobre C.F. no seu cente­nario. Seguro que nestes intres nin imaxinamos o que lle depa­rará o futuro pero se os alicer­ces seguen a resistir, será moito o que nos comprometem9s a relatar.

/ 21·

PORTADA DO LIBRO 'CALLOBRE C.F: DOS ALICERCES A 2002'

O recoñecemento: O Premio San Martiño

Cando un clube vai acadando resultados deportivos a cotío é un clube chamativo, recoñeci­do ... pero só iso, e nos eidos deportivos. Agora ben, para as persoas que traballan a cotío para que ese clube conquiste eses resultados deportivos non deixa de ser un orgullo que ou­tros estamentos sociais e cultu­rais lle recoñezan outros méri­tos que non sexan eses obxectivos primordiais deporti­vos polos que é destacado.

Xa no ano 2002 a 'Asocia­ción de Pillos e Amigos da Es­trada' distinguiu ao Callobre C.F. polo seu labor social, cul­tural, deportivo ... ao longo de tantos anos .. .. posibelmente o primeiro recoñecemento que lle chegou a este clube por parte dunha entidade extradeportiva e desde logo que foi algo que enorgulleceu á familia callobre­sa e desde logo que será un feí­to que quedará rexistrado na historia estradense.

Pero na actualidade o Callo­bre C.F. vén de recibir outro gran recoñecemento, un excep­cional recoñecemento por parte do Xurado dos Premios San Martiño, premios que teñen co- · mo referente á normalización ling,ística do noso idioma, tan necesitado de feítos tales para que este idioma acade o estatus que merece e que lle pertence. O Callobre C.F. caracterizouse desde os seus comezos polo uso cotián do noso idioma sen diglosia, o que quere dicir que todo documento oficial, toda comunicación, independente­mente de quen fose o receptor, fose no noso idioma, por moito que as altas instancias do ba-

lompé galego inda sigan a usar o castelán como idioma oficial a todos os niveis. Como se na­rra no libro 'Callobre C.F.: dos alicerces a 2002' nas orixes ofi­ciais deste clube tivo moitísima importancia o fervor cultural e galeguista daquel Callobre dos anos 70 onde o propio cura pá­rroco, D. Xesús López, era un dos abandeirados deste gale­guismo a todos os niveis, e o clube de fútbol non ía ser unha excepción. O que ben comeza ben terá de rematar e o Cailo­bre C.F. seguiu a ser fiel á súá filosofía galeguista non só a ni­vel de imaxe externa senón que a nivel ling,ístico interno, inde­pendentemente de ideais das persoas que puidesen rexer os seus destinos, xa que o idioma debe ser algo que estea por riba de todo o demais e se os gale­gos non somos quen de defen­delo , ben ·pouco poderemos agardar dos de fóra, que xa ben que nolo levan reprimido ao longo dos tempos.

Agora só falta que a sensibi­lidade ling,ística desde Callo­bre C.F. só se vexa acrecentada por este recoñecemento e ao mesmo tempo que sirva como exemplo para que todo tipo de entidades, deportivas ou non, sigan a súa estela e que o noso idioma se vexa reflectido, usa­do e respectado a todos os ni­veis e que, a poder ser, os órga­nos federativos tamén tomen exempfo daqueles clubes que, coma o Callobre C.F., reclaman co seu uso un respecto para es­te idioma e que o tomen ta:mén como exemplo a seguir. Carlos Loureiro Rodríguez. Ex Se­cretario do Callobre C.F. ao longo de 17 tempadas e autor do libro en

col da historia deste clube

'--·

221

DÍA 31:

PROGRAMA Iº sementre 2004

XANEIRO

ACTUACIÓN DA MASA CORAL DE BERRES, MASA CO­RAL 'PERLA DEL ATLÁNTICO' E O CORO DO COLEXIO DE AVOGADOS.

FEBREIRO: (MES DO TEATRO INFANTIL) DÍA 7: 'ÁEU ASÍ NON XOGO!' de Talia Teatro DÍA 14: 'OS XIGANTES' de Miro Magariños DÍA 28: 'BOLAVÁ DETECTIVE' de Teatre Un (Barcelona)

MARZO: EN MARZO .... POP

DÍAS: QUIQUE GONZÁLEZ (Madrid) presenta o seu novo disco Ka­m!kazes mojados DIA 12: GYRU DEVA (A Coruña) presentan o seu novo disco After Ali DIA 19: , BRONCO BULLFROG (Londres) presentan o seu novo disco , Erpporium Days The Harringay Demos DIA 26: . LQS SENTÍOS (Sevilla) presentan o seu novo disco SHE DIA 27: III Edición do Festival de Cantareiras 'De Rueiro en Rueiro'

ABRIL: MES DO HUMOR

DIA2: L-90 BASSI co espect·culo 'VENDETTA' DIA 16: RIKI LÓPEZ co espectáculo 'EL HOMBRE MÁS FELIZ DEL MUNDO' DÍA 30: 'O CASO DA RÚA LOURCINE' de Teatro do Morcego

MAIO: TEATRO DÍA 7: 'O ANO DA COMETA' do Centro Dramático Galego DÍA 21: 'A GRAN ILUSIÓN' de Teatro do Morcego DÍA 28: ISI, O REI DA COMEDIA

XUÑO: TEATRO DÍA4: 'A PAZ DO CREPÚSCULO' de Talía Teatro DÍA 11: -'Moliere Final' de Talía Teatro DÍA 17: FESTIVAL FIN DE CURSO CONSERVATORIO E ESCOLA DE MÚSICA DÍA 18: FESTIVAL FIN DE CURSO ESCOLA DE TEATRO

XULLO: FESTIVAL FIN DE CURSO DA ESCOLA DE BAILE, DAN­ZA E MÚSICA TRADICIONAL

UI:abeírós UI:erra, decembro de 2003

Protagonista: o cabalo AESTRADA ACOLLERA NO MES DE XULLO A REPRESENTANTES

DE ONCE COMUNIDADES AUTONOMAS NA SEGUNDA EDICION · DAS XORNADAS NACIONAIS DO CABALO

O Concello da Estrada está a organiza-la segunda edición das xornadas nacionais 'O Ca­balo na Festa', unha iniciativa do Departamento de Cultura que se levará a cabo entre o 1 e o 3 de xullo, na antesala da Rapa das Bestas de Sabucedo, e que acollerá no municipio a representantes de festas caba­lares de once comunidades au­tónomas.

O cqncelleiro de Cultura, Xosé Manuel Reboredo, pre­sentou en rolda de prensa o anteproxecto elaborado para este evento, que pretende dar continuidade á primeira edi­ción, celebrada o pasado mes de marzo na localidade mur­ciana de Caravaca de la Cruz. Reboredo salientou que esta actividade "servirá para poten­ciar o turismo e a cultura que rodea ás festas cabalares máís importantes de España" e mostrou ·o seu desexo de que este encontro "consiga poten­ciar aínda máis a imaxe da Ra­pa das Bestas de Sabucedo co­mo gran expoñente da cultura e das tradicións do concello estradense'. Ademais, mostrou a súa intención de que as xor­nadas tamén contribúan a dar a coñecer o cabalo como me­dio de locomoción para facer o Camiño de Santiago, espe­cialmente ho vindeiro ano 2004, coincidente co Ano San-to. .

O concelleiro estradense fi­xo un repaso das quince festas participantes, procedentes das comunidades de Galicía, Astu-

rias, Castela-León, Castela-A Mancha, Cantabria, Andalu­cía, Cataluña, Estremadura,

O concelieiro de Cultura, . Xosé Manuel Reboredo,

presenta un anteproxecto para celebra-lo evento

entre o 1 e o 3 de xullo de 2004, na antesala da Ra­

pa das Bestas.

-A potenciación do turis­mo e da cultura en torno

ás festas cabalares e a promoción do cabalo co­mo medio de face-lo Ca­miño, principais obxecti-

vos desta iniciativa.

-As xornadas contarán coa presentación das

grandes festas cabalares de España, unha mostra fotográfica e unha expo­sición de obxectos das ci-

talf,as festas.

Valencia, Murcia e Illas Balea­res, e destacou o valor históri­co que teñen todas elas, reco~

ñecido tamén pola cataloga­ción que posúen na actualida­de.

Así, A Estrada acollerá a representantes de festas tan prestíxiosas como as Carreras de caballos de Sanlútar de Ba­rrameda ou Los Caballos del Vino de Caravaca de la Cruz, por só citar algunhas.

As xornadas comezarán cunha recepción o día 1 de xu­llo e continuarán na xornada seguinte cunha reunión de tra­ballo pola mañá.

Xa pola tarde, o Teatro Principal acollerá a presenta­ción das fes tas convidadas, unha mostra fotográfica das mesmas e unha exposición dos obxectos típicos destas festas cabalares.

As xornadas concluirán o sábado 3 de xullo, primeiro día da 'rapa', coa participa­ción dos representantes na tra­dicional subida ó monte e no primeiro curro do ano. '

Por último, Reboredo qui­xo recordar que este antepro­xecto aínda pode sufrir varia­cións, xa que aínda falta por determinar o modo de finan­ci amen to e concretar con exactitude o programa de ac­tos. Non obstante, mostrouse decidido a sacar esta activida­de adiante, xa que pode contri­buír, non só a difundir a imaxe de Sabucedo, senón tamén pa­ra chegar a acordos de colabo­ración co fin de desenvolver accións conxuntas coas princi­pais festas cabalares de Espa­ña.

UJ:aheírós UJ:erra, decembro de 2003

Sociedad Hijos del Ayuntamiento de A Estrada (Cuba)

Mantemento do espírito estradense na diáspora Quen pode imaxinar unha

/23

o e: • directiva formada por.per­soas que, inda que levando strada no seu sentimento

por herdanza, xa naceron na­quel excepcional país (agás o Sr. Servando Oubel), berce on­de os nosos emigrados dos sé­culos XIX e XX foron acolli­dos coma se fose nativos?

VISTA ACTUAL DO ANTIGO CENTRO GALEGO (ACTUAL GRAN TEATRO DE LA HABANA)

~ 3 (/)

o Q;l <( u

Pois esta directiva segue a se xuntar, a manter ese espírito, feíto que só é explicábel porque se trata de persoas cunha cultu­ra e cun amor polo seu que

noutras persoas soamente figu­raría coma mera anécdota para contar en tertulias.

Sen embargo o que ruáis me impresionou foi que teñen ne­cesidade de se comunicar con este elo que é A Estrada, de manter ese fío que os una co seu pasado ... e desde logo que os estradenses, que todos tive-

MEMBROS DA ACTUAL DIRECTIVA DE 'HIJOS DEL AYUNTAMIENTO DE A ESTRADA': De esq. a dereita.­Leonardo Barros (Vicesecretario), Manuel Barros (Tesoureiro), Servando Oubel (Vicetesoureiro) e José

Antº Villanueva (Presidente)

MEMBROS DA ACTUAL DIRECTIVA DE 'HIJOS DEL AYUNTAMIENTO DE A ESTRADA' coautor do artigo, Carlos Loureiro, á entrada do antigo Centro Galego

mos algún devanceiro ' cuba­no', cometeremos un gran erro deixar a estas xentes esqueci­das.

Coido que aos estradenses que sigan no estranxeiro, inda que sexan estradenses xa naci­dos alá, deberan de ser xulga­dos todos por un igual e polas súas raíces, porque seguro que eles senten moito ruáis a este pobo estradense, e galego, que moitos de aquí, e que non soa­mente nos acordemos deles en momentos puntuais e aJleos ao sentimento de irmáns. As veces o sentimento de irmanamento ten que ir moito ruáis alá que outros intereses <(orna económi­cos ... Ao nos recibir no antigo 'Centro Gallego' , actual 'Gran Teatro de La Habana' e abrir­nos aquelas portas das vitrinas que manteñen o título de 'Hijos del A. De La Estrada' non ha­bía nada ruáis que lles mirar para a cara, para os ollos, para ver que neles só había senti­mento, amor por esta terra e ... posibelmente reprobación polo esquecemento en que se ato­pan.

Pero cando lles dixen que eu intentaría por todos os modos enviar para alá material coma libros, etc ... volveron a me dar outro exemplo humano excep­cional ao me dicir que sería moi interesante enviar material escolar para nenos e nenas que realizaban os seus estudios pri­marios no Colexio Concepción Arenal, centro totalmente reha­bilitado baixo a dirección, co­ma a maior parte dos monu­mentos da Habana, do esgrevio historiador D. Eusebio Leal, e que fora o primeiro Centro Ga­lego da Habana. Non esqueza­mos que por este e polo poste­rior Centro Galego pasaron grandes persoeiros da nosa cul­tura (Curros Enríquez, Neira Vilas ... )

A Sociedade actualmente está formada por uns cento vin­te socios dos cales soamente un vinte por cento son nacidos aquí na Estrada. Os demais son xa descendentes de estradenses pero que non esqueceron as ori­xes do sangue que inda flúe po­las súas veas.

Nunha comunicación das continuas que manteño co Dou­tor D. Manuel Barros Del Valle

verbo do magosto, el dicíame que lle explicase cómo era xa que tiña referencia del porque a 'Unión Orensana' hai poucos anos tivera a iniciativa de cele­bralo na Quinta de los Molinos con castañas e viño enviadas por empresarios ourensáns. A ver se este dato nos puidese animar aos estradenses a algo semellante para seguir manten­do vivo ese sentir dos nosos ir­máns.

Os estradenses non teremos perdón se non apoiamos que estes irmáns sigan mantendo esta chama que os una ao seu pasado. Non podemos esquecer o que Cuba supuxo para nós en tempos pasados, o que os estra­denses en Cuba obraron como mecenas para a nosa cultura (véxase como sustentaron eco­nomicamente o xomal 'El Emi­grado!', por exemplo ), o apoio que homes coma García Barros tiveron desde alá, inda que só fose moral naqueles tempos di­fíciles para os nosos vates es­tradenses.

En resume, que non teremos perdón se soamente fugurasen no esquecemento da súa patria nai, que xa teñen problemas abondo co esquecemento a que os leva a sen razón doutros in­tereses espúreos que pouco pensan no pobo, nas persoas, e que levan a que a 'Perla do Ca­ribe' estea estrangulada debido a egoísmos inxustificábeis.

'Hijos del A. De A Estrada': seguide firmes e rexos no voso traballo moitas veces esqueci­do- e nas vosas conviccións que eu, e moitos coma min, es­tou convencido de que o mere­cido recoñecemento chegará, que todos aqueles esforzos vo­sos e dos devanceiros ( cómpre salientar a Don Jesús Barros) terán que pasar á historia estra­dense, pero tamén terán que ser presente e futuro, e que a min persoalmente quen me dese sa­car un retrato perante un monu­mento adicado na vosa honra, por manti~rdes viva esta chama estradense, que se atopase po­los arredores do antigo Centro Galego, do Capitolio ... ou in­cluso fronte ao extenso Male­cón en calquera dos seus moi­tos quilómetros e imaxinando no infinito daquel mar á súa te­rra nai.

... ,.:"

V

24 /

1 ·'*' n l o n

E tr d • 1 N o marco das actuacións que define o plan

INFO XXI para o fomento da Sociedade da Información, o Ministerio de Ciencia e

Tecnoloxía puxo en marcha un programa denomi­nado 'Programa de Cidades Dixitais'. O obxectivo

consiste na promoción da Sociedade da Información mediante o desenvolvemento das Novas Tecnoloxías en localidades, poboacións ou cidades que resultan elixidas polo Ministerio de Ciencia e Tecnoloxía, a

proposta de cada unha das administracións autonó-

ALEX CASTELEIRO A proposta da Xunta de Galicia, A Estrada foi elixida como a Cidade Dixital de Galicia, para implantar os ser­vicios da Sociedade da Información nesta localidade.

¿Qué é unha Cidade Dixital?

Cando desde a Concellería de Cultura do Concello da Estradá inicio o proceso de deseño <leste proxecto, debate­mos o enfoque con asocia­cións, empresarios, cidadáns, en definitiva con todos aqueles axentes sociais que conforman unha cidade, para intentar res­ponder ás súas inquedanzas, e para elo eremos acertada a seguinte definición: "A Cidade Dixital concíbese como un modelo onde o con­xunto de relacións que se

m:abeírós m:erra decembro de 2003

O CULTURA

• mo1 1 r

• • l •

reproducen en calquera socie­dade, sexan de tipo humano, social, empresarial ou guber-namental se optimizan mediante as Novas Tecnoloxías."

A Cidade Dixital pretende desenvolver un conxunto de actuacións de carácter social, que se sustenten nas tecnoloxí­as da Información e as Comunicacións como un mecanismo vertebrador. Cada un dos colectivos que forman parte da Estrada terá acceso a unha serie de actuacións cuxo obxectivo é formar, informar, dotar de medios e transformar a sociedade estradense

O proxecto de Cidade Dixital pretende elaborar un modelo baseado na combina­ción sostible de infraestructu­ras de redes telecomunica-

ial ... d di

cións, servicios e contidos para o cidadán, sendo este o eixe sobre o que xira o noso mode­lo de cidade dixital, para elo identificamos unhas liñas bási­cas de actuación que constitú­en os alicerces <leste proxecto:

Aspectos administrativos

Perséguese que a Administración municipal sexa o referente para o resto da sociedade. Preténdese garantir o acceso á información pública a todos os cidadáns, promo­vendo a adnúnistración dixital e a conexión.

Aspectos culturais

Preténdese garantir e contri­buír ós novos aspectos cultu­rais que implica a sociedade da información. Preténdese a tra­vés de programas de sensibili-

'tal zación dos actores soc1ais, introducirá poboación nas TIC (Tecnoloxías da Información e as Comunicacións) e incre­mentar os contidos.

Aspectos de innovación tecnolóxica

O obxectivo desta liña, é poder desenvolver as Novas Tecnoloxías no entorno local e promover a cultura tecnolóxica no empresariado da localidade. Preténdese conseguir a través da dotación, o fomento e o investimento da innovación pública e privada, referente ás TIC (Tecnoloxías da Información e as Comunicacións).

Aspecfos sociais

Preténdese garantir a igualda­de no proceso de acceso e uti­lización das TIC (Tecnoloxías da Información e as Comunicacións) para a mello­ra da calidade de vida da cida­danía. Por elo, preténdese velar por un proceso integra­dor e harmónico, apoiando o acceso ás TIC e á extensión do 'servicio universal ' sobre todo no medio rural.

Aspectos económicos

S.A. de Xestión do Plan Xacobeo

,,·