selecta martyrum acta - liberius.net

190
SELECTA MARTYRUM ACTA, AD CSLM STUDIOSJE JUVENTUTIS ADNOTATA. EDITIO SECUNDA. TOMUS PRIMUS. PARISIIS, APUD GAUME ET SOCIOS, BIBLIOPOLAS, VIA VULCO DICTA CASSETTE, 4. 18S7.

Upload: others

Post on 20-Jan-2022

11 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: Selecta martyrum acta - liberius.net

SELECTA

MARTYRUM ACTA, AD CSLM STUDIOSJE JUVENTUTIS ADNOTATA.

EDITIO SECUNDA.

TOMUS PRIMUS.

PARISIIS ,

A P U D G A U M E E T S O C I O S , B I B L I O P O L A S ,

VIA VULCO DICTA C A S S E T T E , N ° 4.

18S7.

Page 2: Selecta martyrum acta - liberius.net
Page 3: Selecta martyrum acta - liberius.net
bsl
Logo 2008
Page 4: Selecta martyrum acta - liberius.net
Page 5: Selecta martyrum acta - liberius.net

BIBLIOTHÈQUE

D E S

CLASSIQUES CHRÉTIENS

LATINS ET GRECS.

Page 6: Selecta martyrum acta - liberius.net

Les exemplaires non revêtus de la signature ci-dessous

seront réputés contrefaits.

TYPOGRAPHIE DE B . FIRMIN DIDOT. — MES3UL (EURE)

Page 7: Selecta martyrum acta - liberius.net

PRÉFACE

CHERS ENFANTS,

Continuante vous diriger dans l'apprentissage de la vie, nous vous répéterons que l'Écriture expliquée par l'Église contient la loi de votre Père céleste. Les ouvrages des saints docteurs en sont le commentaire verbal le plus parfait. Maïs il est une autre explication qui vaut encore mieux; c'est l'exemple. En effet, l'exemple vous montre, par des faits palpables, comment il faut entendre l'Évangile dans la conduite de la vie, à quoi il oblige, jusqu'où il oblige. II. vous apprend, de plus, que la pratique de l'Évangile est tout à la fois possible et nécessaire.

Possible, Puisque vous la voyez exacte et soutenue dans des personnes de tout âge, de toute condition et de tout pays ; dans des hommes comme nous, dans des enfants comme vous, et au milieu de circonstances quelquefois bien autre­ment difficiles que celles où vous vous trouvez.

Nécessaire. Puisque les saints, et surtout les martyrs, n'ont reculé devant aucun sacrifice, devant aucune perte, devant aucune souffrance, la mort comprise, plutôt que de violer la sainte loi de l'Évangile. Leur vie est donc un itinéraire qui trace infailliblement la route pour aller de la terre au ciel «. Parmi tous ces interprètes du code sacré, les premiers que nous allons vous donner pour guides sont les Martyrs.

1 Haec sunt vestîgia quae sancti quique reverlentes in patriam no-bis reliquerunt. YEN. BED., Serm. w i i i , de Sanctis.

Page 8: Selecta martyrum acta - liberius.net

6 PRÉFACE

Voici leurs Actes : c'est avec bonheur que nous les of­frons à votre ardente curiosité.

Ici vous demandez d'abord ce qu'on entend parles Actes des Martyrs. Les Actes des Martyrs sont la relation de l'ar­restation , des interrogatoires, des réponses, des tourments et de la mort héroïque des chrétiens qui signèrent de leur sangla foi que vous professez. Vous savez déjà qu'en parais­sant dans le monde le christianisme fut cruellement persé­cuté pendant près de trois cents ans. Ce fut une lutte à mort, engagée, d'une part, entre les empereurs romains, maîtres de la plus grande partie de la terre; et de' l'autre, de faibles enfants, de pauvres femmes, quelques riches et beaucoup d'hommes du peuple. Bientôt vous verrez que rien n'est plus saisissant que les combats particuliers de* chaque martyr, dont l'ensemble forme la trante sanglante de cette histoire formidable, ou, si vous aimez mieux, qui sont les sublimes épisodes de cette sublime épopée.

Vous demandez ensuite comment la' connaissance de ces faits est parvenue jusqu'à noua; voici la réponse. A' cause de leur ressemblance plus parfaite" avec son époux crucifié, l'Église, notre mère, a toujours eu une prédilection particulière pour les martyrs. Depuis saint Etienne, le pre­mier d'entre eus, elle les, a regardés comme ses joyaux les plus chers, comme les perles les plus fines de son immor­telle couronne. En conséquence elle n'a rien omi3 pour ho­norer leur mémoire et la transmettre intacte aux généra­tions chrétiennes, dont ils seront éternellementleimodèle et la gloire.

Ainsi nous voyons, dès le premier siècle, le pape saint Clément, troisième successeur de saint Pierre, partager la ville de Rome en sept quartiers ou régions. Dans chaque région il place un notaire, homme instruit, actif, probe, chargé de recueillir tous les détails relatifs aux martyrs de son quartier1. Plus tard le pape saint Antère, craignant'

* Hic fecit septem regiones dividi notariis fidelibus Ecclesiae, qui

Page 9: Selecta martyrum acta - liberius.net

PRÉFACE. 7

que ces actes précieux ne fussent altérés ou ne tombassent aux mains des persécuteurs, se les fit apporter et les déposa dans le trésor de l'église. Cette mesure fut la cause de son martyre1.

Le nombre des chrétiens et des martyrs augmentant, le pape saint Fabien développa la sage institution de ses véné­rables prédécesseurs. En 238ilmitàlatête des sept régions sept diacres, appelés pour cela diacres rêgionnaires, avec sept sous-diacres et autant de notaires sous leurs ordres. Leur missionétait de réunir en entier et de mettre par écrit la vie, les réponses, les actes de tous les martyrs. Le travail achevé était remis au diacre, qui le soumettait au souve­rain Pontife. Celui-ci, après l'avoir soigneusement examiné, le déposait dans les archives de l'église ». Au quatrième siècle, nous trouvons encore le même usage dans l'illustre métropole de Milan, qui l'avait' sans doute reçu de Rome. Paulin, notaire de saint Ambroise, nous dit qu'il travaillait sous les ordres du diacre Castus, auquel il rendait compte d e tous les détails qu'il avait recueillis sur les martyrs 3 .

Les Papes suivants continuèrent avec un soin extrême

gesta martyrum solicité et curiosè unusquisque per regionem suam perquirerent. Lib. de Rom. Pontif., in Cîem.

1 Hic gesta martyrum diiigenter à notariis exquisivit et in ecclesiâ recondidit./d., in An ter.

a Hic regiones divisit diaconibus et fecit septem subdiaconos, qui septem notariis iniminerent, qui gesta martyrum in integrum collige-rent. ld., inFab.

3 Habettir de bis recentius exemplum ex Paulino, sancli Ambrosii notario» qui et vitam ejus conscripsit, in quâ ait se fuisse sub cura Casti diaconi, ad quem cuncta refenet. — Ex 1ns perpende quàm diligens studium olim adhibitum fuerit ut acta sanctorum martyrum-purè ac sincère conscriberentur ; cùm non modo notaiu in id opus graviter incumberent, sed et qui prœerant notariis snbdiaconi ac dia-coni iidemque jure dicii oculi episcopi ; quorum esset munus cuncta exacte pervestigare, ac Pontifici nota facere, qtri à notariis scripta, qualia ea demiim essent, probaret, atque inter ecclesiasLica monu-raenta reconderet. BARON., MartyroL, c. i , 1.

Page 10: Selecta martyrum acta - liberius.net

8 PRÉFACE.

cette œuvre, qui atteste tout à la fois et la haute prudence de l'Église notre mère et son extrême sollicitude pour con­serveries actes de vos héroïques aïeux. Un de ces glorieux pontifes, saint Jules, voulut même qu'on écrivît tout ce qui arrivait de remarquable dans chaque église».

Formées sur le modèle de Rome, toutes les Églises de l'Orient et de l'Occident, de l'Egypte, de l'Afrique et des Gaules montrèrent le même empressement à conserver les actes des héros du christianisme. Les Églises de Vienne et de Lyon retracent, dans une lettre immortelle, les combats de leurs enfants ; saint Denys d'Alexandrie prend le même soin pour les martyrs d'Egypte, Eusèbe pour ceux de Pa­lestine. Les fidèles de Smyrne écrivent dans le plus grand détailles luttes glorieuses de leur évêque, saint Polycarpe. Vous verrez plus tard, en étudiant les Lettres de saint Cyprien, les Églises d'Afrique rivaliser de zèle avec leurs sœurs de l'Europe et de l'Asie. Là, comme partout, les. preuves de ce zèle remontent au berceau même du chris­tianisme. «Nos ancêtres, dit le diacre Poritius, l'ami et le notaire de saint Cyprien, avaient un tel respect pour les martyrs, fussent-ils hommes du peuple ou simples caté­chumènes, qu'ils ont écrit tout ou à peu près tout ce qui regarde leurs souffrances. » C'est ainsi que la connaissance de toutes ces ehoses nous est parvenue, à nous qui n'é­tions pas encore nés a .

A ces moyens permanents de connaître les faits des mar­tyrs le zèle des premiers chrétiens en ajoutait d'autres non moins efficaces. Le bruit qu'un des frères avait été arrêté pour la foi s'était à peine répandu que tous, hommes, femmes, jeunes gens, vieillards, accouraient à la prison

1 l'tb. de Rom. PontiJ., in Jul. 2 Majores nostri plebeiis et catecliumenis martyrium consecutis

tantùm honoris pro martyr» ipsîus veneratione dedemnt ut de passionibus eorum multa aut, propè dixerim, penè cuncta conscri-pserint, ut ad nostram quoque notitiam, qui nondùm nati fuimus, pervenirent. In Vit. B. Cypr.

Page 11: Selecta martyrum acta - liberius.net

PRÉFACE 1>

pour le voir, l'encourager, baiser ses chaînes et se recom­mander à ses prières. Mêlés à la foule, ils raccompagnaient devant les juges, recueillaient ses paroles, et le suivaient courageusement jusqu'au lieu du supplice.

Un auteur du second siècle, Lucien, ennemi juré de nos pères dans la foi, raconte ce qu'il a vu de ses yeux. Parlant du fameux imposteur Pérégrinus, qui se faisait passer pour chrétien, il s'exprime en ces termes : « Vous auriez vu, dès le matin, accourir à la prison non-seulement des vieilles femmes, des veuves, des enfants, mais encore des hommes de la plus haute condition. A force d'argent, ils gagnaient les geôliers et obtenaient la permission d'entrer, de consoler l'imposteur et de passer la nuit avec lu i f . » Ce zèle allait quelquefois si loin que les évêques se crurent obligés de le modérer, afin de ne pas irriter davantage les persécuteurs. Les lettres de saint Cyprien vous en offriront un mémorable exemple.

Que rien de tout cela ne vous étonne. Immortel comme le christianisme, qui l'inspire, le même esprit a traversé tous les siècles. Ne l'a-t-on pas vu se produire en mille traits héroïques pendant la révolution française? ne le voit-on pas encore, à l'heure qu'il est, dans les missions de la Gochinchine et du Tonquin, conduire aux portes des pri­sons et au lieu même du supplice des chrétiens avides de recueillir toutes les paroles, tous les actes des martyrs?

Dans les cas, peut-être assez rares, où les moyens que nous venons d'indiquer étaient impraticables, une autre ressource demeurait à vos pères : ils sollicitaient la per­mission de prendre aux greffes des tribunaux une copie authentique des interrogatoires des martyrs. Cette permis­sion, ils la payaient quelquefois au poids de l'or. Les actes obtenus par ce moyen s'appellent Proconsulaires, parce qu'ils sont le récit authentique du jugement rendu par les Proconsuls ou gouverneurs de province, qui d'ordinaire

* Dialog. De morte Peregr., n° 12.

Page 12: Selecta martyrum acta - liberius.net

10 PRÉFACE.

faisaient arrêter les martyrs et instruisaient leur procès; il n'est pas besoin d'ajouter qu'ils forment un des monuments les plus précieux de notre antiquité chrétienne. Vous sau­rez seulement qu'une partie de ceux que nous TOUS offrons sont des actes proconsulaires. Nous citerons, entre autres, ceux de saint Maxime, deîs martyrs Scillitains, de saint Marcel, de saint Euplius, des saintes Agape et Irène, etc.

Ne TOUS étonnez pas non plus des discours quelquefois assez longs que vous trouverez dans la bouche des martyrs, et que leur longueur ne vous fasse pas douter de leur authenticité. D'une part, les généreux athlètes, transportés de zèle pour la conversion de leurs bourreaux, profitaient de cette occasion solennelle pour leur annoncer les grandes vérités du christianisme. Ils;en avaient le temps ; car vous saurez que la loi romaine donnait à l'accusateur six heures

pour parler et à l'accusé neuf pour répondre. D'autre part, la sténographie existait, et autrefois comme aujourd'hui elle rendait un compte exact des séances des tribunaux et des discours des orateurs1.

'* Je vais vous citer à ce sujet un beau passage du grand Baronius, que vos maîtres vous traduiront, ou que vous expliquerez vous-mêmes un peu plus tard. « Notariorum opns fuisse existimamus ut non ipsa tantùm acta, cruciatus nempe, diraque ac sœpiùs repetita tormentadescriberent; sed etiam quœcmnque iidem sanctî martyres locutiessent aut dum capeventur, aut publiée torquerentur;quœ item ad supplicia ducti fuissent interlocuti mémorise comraendarent.

« lUa autem quae intra cancellos, obducto vélo, coram judicibtfs, * cùm de ipsis quaestio haheretur, iidem rogati dicerent, publicorum <exceptorum muneris erat cuncta scriptis mandare, et inter pnbliea acta referre. Quse cùm agerentur in provmciis, proconsularia ab Augustino et aliis dicta reperimus. Porro ha?c ipsa, vel horum po-tiùs exemplum, àchiistianis.collatâ pecunià, redimi solebant, et in­ter acta martyrum sedulù asservari. Quse vero extra cancellos cum martyribus agerentur vel dicereutur ab Ecclesiae notariis, magnâ adhibitâ cautelâ, consuetis notis, quàm celerrimè tabulis notabantur.

« Casterùm ipsas notas olim à Xirone, Ciceronis liberto, primùm fuisse excogitatas Eusebius tradit, quibus non verba tantùm, sed

Page 13: Selecta martyrum acta - liberius.net

PRÉFACE i l

Nous avons vu qu'à Rome, avant d'être déclarés authen­tiques, les actes des martyrs étaient soumis à l'approbation du souverain Pontife. Dans les autres Églises c'étaient les évèques en synode qui examinaient les pièces, et pronon­çaient sur le fait du martyre ; ailleurs c'étaient les primats. Les monuments les plus certains de notre vénérable anti­quité ainsi que lès témoignages- les plus éclatants des Pères prouvent que ce droit d'examen-n'était pas accordé à tout le monde, mais jréservô exclusivement aux prélats supérieurs. Lorsqu'un martyr venait à donner son sang pour la £oi,.c'était l'usage que l'évêque du lieu fit la relation de sa mort, et l'envoyât au primat, qui l'examinait mûre­ment en concile et donnait sa décision a . Avant cette décir

•etiam. sententiae integrae continerentur ; sed id Dio tiïbuit Msece-nati, qui per Aquilam libertum eas alios docuerit.

« Ne quis igitur miretur et impossibile ducat descriptas fuisse longas marfyrura orationes quse ipsorum actis interdùm reperiun-tur intextœ.... Siquidem exlegeaccusatori sex horaedicendi'dabantur, reo autem novem» Idiquidem testatur Plinius, scribeas ad Ursum, cùm alioqui antiquilùs ppolixïor terminus esse soleret, et arbilrio cujuscumque. Ponipehis autem, in tertio suo conaulatu, primus ûv ventus est qui dicentibus causam certum praefixerit, quem diximus, terminum.

« Qui lisec considérât baud mirabitur longiores interdùm reperiri apud Acta Martyrum dictas ab illîs orationes, quas notarii excipïe-bant mira pernicitate soribendi. Laudajur et à S. Augustino horum peritia, non in conscribendis tantùm actis martyrum, sed et in pu-èlicis excipîendis cumt haereticis disputationibnsmutuisque collft-tionibus, atque in sacrorum coDsiliorum.gesti& scribendis. » T..U, an. 238, n° 2, 3,4*

1 Ex sélection venerandae antiquitatis penu „ quin et exquisitiori patrum testimonio, hoc jus non ita passim creditum , sed majoribus prselatis duntaxat concessum fuisse, certo liquidiùs apparet. Moris enim erat ut , cùm aliquis martyrio occubuisset, rem gestam scri-beret episcopus sub cujus ditione hoc accidisset ad primatem epi-scopum, àquo , mature adhibitts in concilium episcopis, an inter martyres is esset recipiendus, decernebatur. DUSAUSSAY, MartyroU Gallic.y ad calcem.

Page 14: Selecta martyrum acta - liberius.net

12 PRÉFACE

sion il n'était permis à personne d'honorer un martyr d'un culte religieux; le sceau de l'authenticité manquait à ses actes \

Mais aussi, lorsque la décision était donnée, les actes du martyr prenaient place -parmi les plus précieux monu­ments de l'Église. On se les envoyait de l'Orient à l'Occi­dent, etdc l'Occident à l'Orient; on les lisait publiquement dans les assemblées des fidèles; on les lisait au foyer do­mestique; on les racontait aux enfants. Beaucoup de chré­tiens les portaient toujours avec eux.

Pourquoi cet amour, cette vénération extraordinaire? La réponse est facile. Notre-Seigneur a promis en termes for­mels de répondre pour les martyrs et de parler par leur bouche : JVe mus mettez pas en peine, disait-il aux mar­tyrs de tous les siècles dans la personne de ses Apôtres, de chercher vos réponses devant les tribunaux; resprit de

votre Père parlera lui-même par votre bouche *. Après l'Écriture sainte, rien n'est donc plus vénérable que les Actes des Martyrs. Rien n'est plus propre à former de grands et de nobles caractères, des héros vraiment dignes de ce nom ; Fortes creantur foriibus* Aussi les chrétiens y tenaient tellement qu'ils aimaient mieux mourir que de les livrer.

Nous voyons, entre bien d'autres, le pape saint Antère se laisser conduire au supplice plutôt que de livrer ces Actes vénérables, dont l'Église de Rome possédait la collection depuis son établissement3. Par la raison contraire, les per­sécuteurs ne négligeaient aucun moyen de s'en emparer. 11 faut écrire avec des larmes que l'impie Dioclétien finit par y réussir, du moins en partie. Rome vit un jour sur ses fo­rum des flammes sacrilèges consumer les annales de la

1 BARON., an. 3efâ, n. 1 2 6 , 1 2 7 . 1 Luc, xxi.

3 Eu&EB., Ub. vi ; Trois Romef t. rv, p. 568.

Page 15: Selecta martyrum acta - liberius.net

P R E F A C E 13

plus héroïque histoire K Le peu qui nous reste doit nous être d'autant plus cher.

Si rien n'est plus beau, plus riche, plus propre que les actes des martyrs à interpréter la loi divine et à faire l'é­ducation des jeunes chrétiens, que dirons-nous de leur mé­rite littéraire? Ces monuments si peu connus et pourtant si dignes de l'être présentent le même genre de beautés que la Bible. La simplicité des mots et l'éloquence des choses en forment le constant et sublime caractère.

En face des maîtres du monde, armés de sophismes, de promesses, de menaces, suivis d'un long cortège de lic­teurs, de proconsuls, de préfets, de juges, de bourreaux et de bêtes féroces, vous voyez des hommes du peuple, des femmes, des enfants, de pauvres esclaves mettre à néant par la simplicité de leur langage les sophismes des philo­sophes, les questions captieuses des magistrats, les discours pathétiques de leurs parents affligés.

A mesure que le dénouement approche, le courage du martyr s'élève à l'héroïsme. Toute la grandeur surnaturelle de son caractère se déploie; sa parole étincelle en traits de la plus haute éloquence. Le dialogue devient plus saisis­sant et plus vif; la grandeur de la cause qui se débat, le contraste entre la force du tyran et la faiblesse de la vic­time, entre la brutalité et la fureur de l'un, l'innocence et le calme de l'autre, tout cela remue jusqu'aux larmes les cœurs les plus froids ; c'est ainsi que tout ce drame finit par atteindre à la plus sublime poésie.

Élévation et simplicité, onction et vigueur, grâce et naïveté, rapidité entraînante et détails touchants, telles sont quel­ques-unes des qualités littéraires qui distinguent le récit de ces luttes sans exemple dans les fastes du monde.

De là vient que les actes des martyrs, comme tout ce qui est vraiment beau de fond et de forme, jouissent du rare

1 Quando divînas et sanctas scripturo medîo foro in rogura im-positas oculis Dostris aspeximus. EUSEB . , lib. vin, c. 2 et 3 .

Page 16: Selecta martyrum acta - liberius.net

14 PREFACE

privilège de passionner l'enfance elle-même et de faire les délices des plus grands esprits. Entre jnille exemples, nous pourrions vous rapporter celui de sainte Thérèse; mais vous le connaissez. Nous pourrions y joindre ceux de sairïtBonifacede Mayence et de saint Anastase et une foule d'autres.

Parmi les témoignages, nous nous oontonterons de celui du célèbre Joseph Scaliger. « Lalecture des Actes des Martyrs> dit ce savant critique, est si touchante que l'esprit ne peut jamais s'en rassasier- Chacun peut ravoir éprouvé selon le degré de sensibilité etd'intelligence dont il est doué; maisj pour moi, j'avoue que je n'ai jamais rien lu dans l'histoire ecclésiastique, à plus forte raison dans* Fhistoire profane^ qui ait excite dans mon coeur des mouvements tout à la fois si extraordinaires et si puissants qu'en quittant ce livre

* \& ne me connais plus x. » Telest, chers enfants, le classique que nous vous offrong.

Vous comprendrez sans peine pourquoi nous n'avons pas, dans le choix des actes, suivi l'ordre chronologique; il fal­lait graduer» vos sujets d'études, et vous faire commencer par les plus faciles le lait et non le pain, doit être le pre* mier aliment de votre intelligence, comme il fut la> pre­mière nourriture de votre corps.

* Auitiiadversj- in Chron. KUSEB. ad* an. 1119.

J. GAUUEL

Page 17: Selecta martyrum acta - liberius.net

ACTES

DES SAINTS MARTYRS.

I. Decius imperatorh, volens opprîmere vel superare legem christianorum, décréta constituit per universum orbem utomnes Christian! dsemoniis sacrificarent': qui verô noluissent, suppliciissubjacerent,

Eo tempore famulus Dei Maximus , vir sanctus , ultrô se palàm ostendit.

Erat verô plebeius, negotii sui curam gerens. Comprehensus igitur, oblatus est Optimo,proconsulic

apud Asiam d.

a Les actes de saint Maxime sont des actes proconsulaires, c'est* à-dire écrits par les greffiers du tribunal du proconsul.

b Empereur romain, un des plus cruels persécuteurs de l'Église. 11 parvint à l'empire Fan 253' après Jésus-Christ, et régna un an et quelques mois.

c Proconsul, magistrat romain' faisant dans les provinces les fonc­tions de consul. Les proconsuls étaient ordinairement d'anciens con­suls, que Ton faisait gouverneurs de province à l'expiration de leur consulat.

d Saint Maxime habitait la ville d'Éphèse, dont il est le premier martyr. — Éphèse, ville de l'Asie Mineure, célèbre par son temple de Diane. Saint Paul y prêcha l'Évangile, et écrivit aux nouveaux chrétiens une lettre que nous avons encore. L'Église d'Éphèse devint très-célèbre et fut longtemps honorée de la présence de l'apôtre saint Jean. C'est dans cette ville que fut tenu, en 431, le troisième concile générai, qui condamna Nestorius.

ACTA SANGTI. MAXIM!,.

MAUTTRIS a

Page 18: Selecta martyrum acta - liberius.net

16 ACTES DES SAINTS MARTYRS-

Proconsul dixit ad eum : Quîs vocaris? Respondit : Maximus dicor. Proconsul dixit : Cujus conditionis es? Maximus dixit : Ingenuus natus, servus verô Christi. Proconsul dixit : Quod officium geris? Maximus respondit : Homo sum plebeius, meo nego-

tio vivens. Proconsul dixit : Christianus es ? Maximus respondit : Etsi peccator, christianus ta-

men sum. Proconsul dixit : Non cognovisti décréta invietissi-

morum principum, quœ nuper advenerunt? Maximus respondit : Quse? Proconsul dixit : Ut omnes christiania relictâ super-

fluâ superstitione, cognoscant verum principem cui omnia subjacent, et ejus deos adorent.

Maximus respondit : Iniquam régis hujus sœculi pro-latam sententiam cognovi, et ideô me palàm ostendi.

Proconsul dixit : Sacrifica ergo diis? Maximus respondit : Ego non sacrifico nisi soli Deo t

cui me ab ineunte aetate sacrificâsse congratulor. Proconsul dixit : Sacrifica, ut salveris? quôd si no -

lueris, variis faciam te degere tormentis. Maximus respondit : Hoc est quod semper optavi»

Proptereà enim me manifestavi, ut tandem, carens a

miserabili et temporali vitâ, aeternamreciperem. H. Tune Proconsul jussit eum fustibus csedib.

a Privé de, renonçant à.... to La fustigation était un châtiment militaire qu'il était défendu d e

l'aire subir aux citoyens romains. Néanmoins les persécuteurs, se croyant tout permis à l'égard des chrétiens^ regardés comme les en­nemis de l'empire et des dieux, y condamnèrent souvent les mar-

Page 19: Selecta martyrum acta - liberius.net

SAINT MAXIME 17

Cùmque caederetur, dicebat ei : Sacrifies, Maxime, utab hislibereris tormentis?

Maximus respondit : Hœc non sunt tormenta, quae pro noniine Domini nostri Jesu Christi inferuntur, sed sunt unctiones*.

Si enim recessero à Domini mei prœceptis, quibus sum de Evangelio ejus eruditus, vera et perpétua mihi b

manebunt tormenta. Tune Proconsul jussit eum in equuleo suspendi ; cùm­

que torqueretur, dicebat ad eum : Jam resipisce, miser, ab insipientià tuâ, et sacrifica, ut animam lucreris?

Maximus respondit : Animam meam lucrabor, si non sacrificavero ; quôd si sacrificavero, perdo eam.

Mihi enim nec fustes, nec ungulaec, nec ignis sen-tiendi dant dolorem; quia in me manet gratia Christi, quse me salvum faciet in aeternum, omnium Sanctorum orationibus, qui, in hâc colluctatîone certantes, vestras superaverunt insanias, nobisque virtutum exempta reli-querunt.

Tune Proconsul dédit in eum sententiam, dicens :

tyrs. Le fustis était une espèce de bâton flexible qui rappelle le rotin des Chinois.

* Ce ne sont que de légers frottements, ou même des délices, sui­vant le sens chrétien du mot.

b On dit aussi, dans le même sens, me manebunt; mais mihi ma* nebunt est beaucoup plus énergique; H indique la certitude et la durée des tourments futurs.

0 Les ongles étaient un affreux instrument de supplice. Pour en avoir une idée, représentez-vous des tenailles avec des manches en bois assez longs. A partir du point de jonction, les deux branches courbées étaient armées chacune de trois dents, et se terminaient Tune en bec aigu et l'autre en bec fourchu. Quand on pressait les manches, les dents et les becs s'emboîtaient les uns dans les autres, et cou­paient, broyaient, déchiraient, enlevaient impitoyablement les chairs et les os. Voyez GAIXONIO, De SS. Martyr, cruciatib.* c. v, p. 1 8 5 .

Page 20: Selecta martyrum acta - liberius.net

18 ACTES DES SAINTS MARTYRS.

Eum qui sacris 1<«gibus assensum noluit accommodare ut magna* Diana? saerificaret, ad metum reliquorum cbri-stianorum, ohrui lapidilmspra?cipio\

Et sic raptus est athleta Christi a ministris diaboli, gratias agens Deo et Patri per Jesum Christum Filium ojusj qui eum dignum judicavît certando diabolum supe-rare; iluctusque foras muros, lapidibus caesus, reddidit spiritum.

III. Passus est autcm famulus Dei Maximus apud Asiam pi'ovinciam, secundo idus niaii b, sub Decio imperatore

I La lapidation était le supplice particulier que les Éphésiens fai­saient subir à ceux <xui méprisaient leurs idoles. B\i\ox,f un. 254, n . \ \ \ .

b Le I3uaî de Tan 254. Les ides tombaient le 15 de mars, mai, juillet et octobre, et le 13 des huit autres mois. Les Romains ddi­saient leurs mois, qui étaient lunaires, en trois parties appelles ca-tendes, nones, ides. Les calendes étaient le premier jour du mois. Ce mot vient du grec xaXetv, qui veut dire appeler, parce que ce jour-là les pontifes appelaient le peuple au Capitole, pour lui annoncer les fêtes du mois.

Les nones ainsi appelées parce qu'il y 9\ ait neuf jours des nones aux ides. Eu janvier, février, avril, juin, août, septembre, novembre, dé­cembre, qui n'avaient quevingt-neufjoursdans le calendrier de Numa, les nones tombaient le cinquième jour du mois. En mars, mai, juillet et octobre, qui avaient trente-et-un jours, elles tombaient le septième.

Les ides tombaient le 13 dans les huit mois qui avaient les nones le o;le 15 dans les quatre qui avaient les nones le 7. Les ides sont ainsi appelées du vieux mot îduare, dhiser, parce qu'elles arrivaient vers le milieu de chaque mois.

II faut noter ee qui suit : l"Les Romains comptaient les jours par anticipation. Ainsi pour

diiele31 juillet, prïdieattendus (sous-ent. anfe). Le 2 du mois s'é­nonçait quarto ou sexto{ante sous-entendu) nouas, le quatrième ou le shième jour avant les nones, selon qu'elles tombaient le 5 ou le 7 du mois. Le 9 octobre, sexto idus ociobrin (ou adjectivement octobres). Le 19 juin était le 11 des calendes ou avant les calcules de juillet, MdrctmocalcndasjttUi(o\\ adj. julias)t etc.

2° Dans le chiffre de la date était compris, outre le nombre de

Page 21: Selecta martyrum acta - liberius.net

SAINT AGACE 19

et Optimo proconsule, régnante Domino nostro Jesu Christo, cui est gloriain s<ecula sœculorum. Amen 8.

AGTA DISPUTATIONES SANCTI ACHAÏII,

EPI3COPI E T C0NFE3S0RISb.

I. Quotiescumquè servorum Dei gloriosa facta memo-ramus, illi referimus gratiam, qui et patient^m tuetur in pœnâ et victorem coronatin gloriâ.

Martianus itaque consularisc a Decîo imporatore prae-fectus'1, christianse legis inimîcus, Achatium ad se ju&sit adduci, quem scutum quoddam ac refugium Antiochia? regionis audierat; et, eo introducto ad se , ait : Debes amare principes nostros, homo romanis legibus vi-vens ?

Respondit Achatius : A quo sic diligitur imperator quemadmodùm ab hominibus christianis? Assidua enim nobis est pro eo ac jugis oratio, ut prolixum sevum

jours depuis celui que Ton voulait désigner jusqu'à celui des pro­chaines calendes, ides on nones, ce dernier jourlui-mOme, comme on peut le voir dans les exemples qui précèdent .

3° Enfin les Romains écrivaient le plus souvent, non pas en toutes lettres, mais en chiffres, les quantièmes du mois, ainsi que les éva­luations monétaires. Nous traiterons de celles-ci quand l'occasion s'en présentera.

a Ces deux dernières phrases sont de celui qui a copié les actes des greffiers.

b Saint Acace était un évoque de Sjrie. c Personnage consulaire ou qui a été consul. — Les consuls étaient

les magistrats souverains de la république romaine, pour > eillcr aux intérêts de l'État. Ils étaient au nombre de deux, et leur magistra­ture durait un an.

d Préfet ou gouverneur d'une province.

Page 22: Selecta martyrum acta - liberius.net

20 ACTES DES SAINTS MARTYRS.

in hâc luce conficiat, ac justâ populos potestate modere-tur , et pacatum maxime imperii sui tempus accipiat. Deindè pro salute militum et pro statu mundi et orbis.

Martianus ait : Hase et ipse collaudo: sed, ut obse-quium tuum pleniùs imperator agnoscat, sacrificium illi solve nobiscum.

Acbatius dixit : Ego Dominum meum, qui est verus et magnus, pro salute régis obtestor : sacrificium verô nec îlle exigere", nec non debemus exsolvere. Quisenim homini sacra persolvat?

Martianus ait]: Responde, cui Deo precem fundis, ut ipsi etiam nos sacra reddamus?

Acbatius dixit : Ego Deum meum opto te scire, quod prosit ! et Deum qui est verus agnoscereb.

Martianus ait : Nomen ejus mihî enuntia? Acbatius dixit : Deus Abraham, Deus Isaac et Oeus

Jacob. Martianus ait : Deorum ista sunt nomina? Achatius respondit : Non isti, sed qui locutus est istis r

îlle est Deus verus, illum timere debemus. Martianus ait : Quis est iste? Respondit Achatius : Altissimus Adonai, sedens

super Cherubim et Seraphîm. Martianus ait : Quîd est Seraphim? Cui Achatius : Altissimi Deî minister et excelsae sedis

antistes. IL Martianus ait : Quae te philosophiœ disputatio vana

decepït? Sperne invisibiliaj potiùs deos veros quos aspi-cis recognosce ?

* Sous-entendez débet. h Je désire que TOUS sachiez pour votre bien (ou autant que cela

peut être utile) quelle divinité j'adore, et que vous reconnaissiez le vrai Dieu.

Page 23: Selecta martyrum acta - liberius.net

S A I N T A C A C E 21

Respondit Achatius : Qui sunt dii qujbus sacrificare meprœcipis?

Martianus ait : Apollini, servatori nostro, famis etpes-tilentise depulsori, per quem omnis mundus servatur et regitur.

Respondit Achatius : Illi verè, ut putatis, inter-rempto? qui cum Neptuno aliquandô servivit; ipsi qui aliéna pecora servavita; huic sacrificare me prsecipis?

An ^Êsculapio fulminatob et portentis cseteris sacri-ficium impendam?

Yel ob hujus vitae exitum c adorabo ego eos quos non dignor imitari, quos contemno, quos accuso, quos horreo? quorum facta nunc si quis admittat, nùm severîtatem legis vestrse poterit effugere?

Et modô d in aliiscolitis quse in aliis vindicatis. Martianus ait : Christianorum consuetudo est multa

in deosnostros maledicta confingere. Proptereà te venire mecum ad Jovem Junonemque

praecipio, ut, simul célébrantes dulce convivium, numi-nibus quae sunt digna reddamus.

Respondit Achatius : Quomodô hic sacrificabo illi cujus supulcrum esse constat in Greta ? Numquid resur-rexit à mortuis?

III. Martianus ait : Aut sacrifica, aut morere ? Respondit Achatius : Hsec et Dalmatse faciunt, latro-

cinandi arte callentes.

a Apollon garda (comme berger) les troupeaux d'Admète,roi de Thessalie.

b Le prétendu Esculape fut foudroyé par le prétendu Jupiter, pour avoir, à la prière de la prétendue Diane, ressuscité le prétendu Hip-polyte, mis en pièces par ses chevaux.

c Pour la fin de cette vie, c'est-à-dire pour éviter la mort. d Tantôt, parfois; et voilà que.

Page 24: Selecta martyrum acta - liberius.net

22 ACTES DES SAINTS MARTYRS

Ubi angustias viarum et sécréta itineris loca obsede-rînt ad necandum, venantur singulos transeuntes.

Et, ubi quisque viator a illùc pedem tulerit, hâc pac-tione constringitur ut aut pecuniam relinquat aut vitarn. b

Nemo itaque ibi quid sît rationis interrogat, sed quidpossit ille qui cogit c.

Similis est tua sententia, qui aut injusta impleri prse-cîpis, aut minaris exitium.

Nihil formido, nihil timeo. Juspublicum punit furem, maleficum et bomieidam.

Horum si reus sum, ante vocem tuam jam me ipse con-demno; sin verô eô quôd Deum qui est verus jcolo, ducor ad pœnara, non legis, sed judicis voluntate con-demnor.

Ideô purgare te non potes. Scriptum est enim : Ut judicas, sic.et judicàberis : et vtfacis, sic et erit Ubi1.

Martianus ait : Ego non sum jussus judicare, «ed cogère.

Undèsîcontempseris, certusesto depœna. Respondit Achatius : Et mini praeceptum est nequandô

tI)eum meum negem. Si servis homini fragili atque carnali citô ab hoc.sae-

culo recessuro, quem mox à vermibus scis edendum , quantômagis ego potentîssimo Deo obedire debeo, cujus virtus constat in saecula et cujus illud estdictum : Qui me denegaverit coram hominibus, et ego denegabo eum

coram Pâtre meo, qui est in cœlis ; cùm venero in glo-

rzà et virtute prœdict.â judicare vivos et mortuos*.

a Et à mesure ou aussitôt qu'un voyageur. b II est forcé de laisser entre leurs mains ou sa bourse ou sa vie. c Aussi personne n'examine la raison de ce procédé, mais bien la

force de celui qui exerce sur lui cette contrainte. 1 Luc, vi. — a Matth,, x, 3 3 .

Page 25: Selecta martyrum acta - liberius.net

SAINT AGACE 23

IV. Martianus ait : Quod discere semper optabam, re­pente confessus es errorem vestrae persuasionis et legis. Habet ergo ? utdicis, fllium Deus?

Respondit Achatius : Habet. Martianus ait : Quis est Filius Dei? Respondit Achatius : Verbum veritatiset gratiae. Martianus ait : Hoc habet nomen? Respondit Achatius : Non de nornine interrogaveras,

sed de ipsâ Filii potestate. Martianus ait : Nomen explana. Sanctus Achatius respondit : Jésus Ghristus vocatur. Martianus ait: Ex quâ, d ie , uxore conceptus est? Respondit sanctus Achatius : Non hominum mo*e

Deus Filium genuit; sed Adam primum dexterâ suâ fa-ciente formavit.

Luto primi hominis membra composuit : et ubi inte-gram jam compleverat effigiem, animam spiritumque concessit.

Sic et Filius Dei, Verbum veritatis, ex Dei corde pro­cessif ideô scriptum est : Eructavit cor meum verbum bowum1.

Martianus ait : Corporalis igitur Deus est ? Achatius dixit : Ipse solus agnoscit ; nos verô non co-

gnoscimus invisibilem formam, sed virtutem potentiam-que veneramur.

Martianus ait : Si in corpore non est, etiam cordis ignarus es t a j nam sensus non potest esse sine membrîs.

Respondit Achatius : Non in his membris sapientia nascitur; sed a Deo datur. Quid ergo pertinet corpus ad sensum?

* Psalm. xuv . a H n'a pas non plus de cœur.

Page 26: Selecta martyrum acta - liberius.net

24 ACTES DES SAINTS MARTYRS.

Martianus ait : Cataphryges aspice*, homînes religio-nis antique, ad mea sacra conversos, reliquisse quse fuerant, et nobiscum diis vota persolvere ; et tu sîmiliter parère festina.

Omnes catholicae legis collige christianos, et cum his religionem nostri imperatoris imitare.

Veniat tecum omnis populus, ex tuo pendet arbitrio*. Respondit Achatius : llli omnes non meo nutu, sed

Dei prsecepto reguntur. Audiaflt me itaque si justa persuadeam; sin verô per-

versar'et nocitura, contemnant. V. Martianus ait : Omnium trademihi nomina. Respondit Achatius : Nomina eorum cœlesti libro et

divinis paginis sunt annotata. Quomodô ergo oculi mortales aspicient quod immor-

talis virtus Dei et invisïbilis annotavit? Martianus ait : Ubi sunt magi socii artis tuse, vel doc-

tores hujus artificiosae fallaciae? Respondit Achatius : Nos omnia meruimus a Deo et

meremur c ; sectam verô magicae artis horremus. Martianus ait : Ideô magi estis, quia novum nescio

quod genus religionis inducitis. Respondit Achatius : Bios destruimus quos vos priùs

facitis, et a vobis factos ipsi timetis. Déficient enim vobis dii, si artifex saxo, aut saxum

non abundaret artiïci.

•Hérétiques, ainsi appelés parce que leur chefMontan était né au village d'Ardaban en Phrygie, et que cette province fut surtout le séjour de ces sectaires, qui se prétendaient les prophètes choisis par le Saint-Esprit pour enseigner une religion plus parfaite que le «christianisme. Yoy. BARON., an. 1 7 3 , n. i.

* Ces paroles montrent que saint Achate ou Acace était évêque. * Nous avons tout reçu et nous tenons tout de Dieu.

Page 27: Selecta martyrum acta - liberius.net

SAINT ACAGE. 25

Timemus enîtn nos illum non quem fabricamus, sed a quo fabricati sumus ; qui nos creavit ut Dominus, ama-vit ut pater, et seternse morti, quasi bonus patronus, eri-puit.

Martianus ait : Danomina , ne pœnae ipse succumbas. Respondit Achatius : Ante tribunal ipse assista; et

nomen inquiris? An speras quôd multos valeas vincere, quem ego solus

exstinguo*? Si cordi tuo b nomina sunt, Achatius dicor; et si pro-

prium nomen meum exploras, vocor Agathangelus c et Piso, Trojanorum episcopus et Menander presby ter. Fac jam quod placet.

Martianus ait : Recipieris in carcerem, ut imperator gesta cognoscat ; et ejus nutu quid de te agi debeat de-cernatur.

Lectis itaque omnibus gestis, Decius imperator alter-nationemd jam redditse responsionis admirans, versus in risum est e : et Martiano prœfecturam Pamphyligef

mox dédit ; Achatium verô vehementer admirans, sesti-mationi propriœ et legi suse reddidit.

"Dont Je viens à bout, que j'anéantis, que j'écrase, moi tout seul.

b Pour tiU : si les noms vous sont à cœur, c'est-à-dire si vous tenez si fort aux noms.

c Ce mot veut dire littéralement bon ange; c'était sans doute un surnom donné à saint Acace par la piété reconnaissante des fidèle?. Quant aux noms Piso et Menander, c'étaient vraisemblablement des espèces de noms de guerre, pour cacher à la police païenne les noms véritables des saints pasteurs du troupeau de Jésus-Christ.

d Le dialogue établi dans l'interrogatoire qui précède] e Se mit à rire. f Province de l'Asie Mineure, dont Ptolémaïs était une des princi­

pales villes. I . 2

Page 28: Selecta martyrum acta - liberius.net

26 ACTES DES SAINTS MARTYRS

Hsec facta sunt a Martiano consulari, imperatore De-cio, quarto kalendas aprilis".

ACTA SS. MARTYRUM

PETRI, ANDREA, PAULÏ, ET DIONYSLE,

VIRG1NIS.

I. Tempore iniquitatis, quandô certabant pro fide Christi milites religionis christianae et omnis terra flo-rebat de beatissimo sanguine Martyrum, in locis Lam-psaci b comprehensus est quidam juvenis, Petrus no-mine, valdè quidem fortis in fide, pulcher animo et speciosus corpore, et oblatus est proconsuli.

Proconsul dixit ad eum : Quis diceris? Respondit : Petrus. Cui proconsul dixit : Christianus es? Petrus respondit : Etiam, christianus sum. Proconsul dixit : Habes ante oculos décréta mvictis-

simorum principum. Sacrifica ergo magnae deae Venerû Petrus respondit : Miror, si persuades mihi, Optime

proconsul, sacrificare impudicse mulieri et sordidse, quae talia opéra egit ut confusio sit enarrare. Oportet ergo me magis Deo vivo et vero, Régi saeculorum omnium Christo, sacrificium offerre orationis, deprecationis, compun-ctionis etlaudis.

Audienshaec proconsul, jussit eum adhuc setate adô-lescentulum tendi in rôtis c , et, lignisin circuitu posi-

* Le 28 mars. Voyez page 18, note b . 1 1 Ville de la Mysie, dans l'Asie Mineure, sur les bords de l'Hel-

lespont. c Être étendu sur des roues, ou tiré au moyen de roues.

Page 29: Selecta martyrum acta - liberius.net

SAINTS PIERRE, ANDRÉ, PAUL; SAINTE DENISE. 27

t i s a , vinculis ferreis totum corpus ejus fecit constringi, ut contorti et confracti minutatim ossa comminueren-tur b . Quantoautem plus torquebatur famulus Dei, tantô magis fortior apparebat. Constans verô aspectu, et ri-densde ejus c stultitiâ, conspiciens in cœlum, ait: Tibi ago gratias, Domine Jesu Ghriste, qui mihi banc tole-rentîam dare dignatus es ad vincendum nequissimum tyrannum. Tune proconsul, videns tantam ejusperseve-rantiam etnec his quidem defecisse tormentis, jussit eum gladio percuti.

IL Eodem tempore, eunte proconsule ad Troadem * civitatem cum multâ ambitione % oblati sunt ei alii très, Andréas, Paulus et Nieomaehus. Cùmque eos interro-gâsset undè essent velcujus essent religionis, Nieoma­ehus impatienter magnâ voce respondit : Ego christianus sum.

Proconsul dixit ad Àndream et Paulum : Vqs, qui estis ? Responderunt ei : Nos christiani sumus. Proconsul Nicomacho dixit : Sacrifica diis, secun-

dùm quod jussum est. Nieomaehus respondit : Ut scis, christianus non dé­

bet sacrificare daemoniis.

a Entre des pièces de bois. b Ce genre de supplice consistait à attacher le martyr par les pieds1

et par les mains à deux roues qu'on faisait tourner en sens con­traire, de manière à disloquer tous les membres. Les pièces de bois, portant sur toute la longueur du corps et serrées fortement par les chaînes de fer, mettaient le martyr comme dans un étau, sous le­quel les membres, arrachés de leur place parle mouvement des roues, étaient forcément et horriblement broyés. GALLON., de SS. Mar­tyr, cruciatib., c. n, p. 3 4 .

cD'Optime, le proconsul. d Ville bâtie par Alexandre sur les ruines de Troie. e Suite, cortège, appareil.

Page 30: Selecta martyrum acta - liberius.net

28 ACTES DES SAINTS MARTYRS

Itaque proconsul jussit eum appensum torqueri. Cùm-que nimiùm vexaretur et jam propè esset ut redderet spiritum, exclamavit voce magnâ : Nunquàmfui chri-stianus, sed sacrifico diis. Statim fecit eum proconsul deponi. Giim ergo sacrificâsset, statim arreptus a dse-mone et in terram allisus, dentibusque linguam suam comedens, emisit spiritum.

III. Exspectantibus autem turbis, qusedam puella et virgo. nomine Dionysia, annos habens sexdecim, excla­mavit dicens : Miser et infelicissime homo, cur propter unîus horœ spatium acquisisti tibi perpetuam etinenar-Tabilem pœnam? Et, cùm hsec audîsset proconsul, jus­sit eam in médium pertrahi, et interrogavit eam si esset

-christiana. At illa respondit : Etiam, christiana sum. Propter

quod infelicem istum plango, quare adhuc modicùm non toleravit, ut perpetuam requiem inveniret.

Proconsul dixit : Iste modo requiem invenit quandô •diis et invictïssimis principibus sacrificando satisfecit. Sed propter vestram vanamreligionem ne improperia su-. stineret, magna Diana et Venus eum rapere dignatae sunt. T u igitur sacrifica, ne te vivam incendam.

Dionysia respondit : Deus meus major est quàm tu, ideoque minas tuas non timeo; qui potens est a mihi dare in omnibus qusa intulerisb tolerantiam. Tune proconsul Andream et Paulum jussit in custodiam recludi.

IV. Mane autem facto, venit proclamans omnis turba ad proconsulem petentes c sibi tradi Andream et Pau­lum; inter quos Onesicrates et Macedon, sacerdotes Dianae, excitabant seditionem in populo. Cùmque eos

a Puisqu'il peut. b Au milieu de tous les tourments que vous m'infligerez. c Se rapporte à turba, qui est un nom collectif.

Page 31: Selecta martyrum acta - liberius.net

SAINTS PIERRE, ANDRÉ, PAUL ; SAINTE DENISE. 29

prœcepisset adduci, proconsul dixîteis : Andréa et Paule, sacrificate mirandae Diana?.

Andréas et Paulus responderunt : Nos neque Dianam neque alia daemonia quae colitis cognoscimus, nec ali— quandô coluimus nisi solum Deum. Cùm haec audîsset turba, orabant8 proconsulem ut eos traderet eis exstin-guendos. Yidens autem proconsul quod nequiret San-ctorum superare perseverantiam, flagellisb cœsos populo tradidit lapidandos. Illi ergo eos acceptos trabebant ex* tra civitatem, lîgatis pedibus, ut lapidarentur.

V. Et cùm lapidarentur, audivit haec virgo Dei Dio-nysia. Clamans ergo et plorans, et de cusdodia se prori-piens c, cucurrit ad locum d, jactavitque se super eos,, dicens : Ut vobiscum possim vivere in cœlis, opto vo-biscum hic mori in terris. Nuntiatur igitur proconsuli quod Dionysia, de custodiâ fugiens, jactaverit se supra corpora Andrese et Pauli, cumipsis lapidibus occiden» d a e . Proconsul igitur jussit ut separaretur, et duceretur ut decollaretur : quod et factum est.

VI. Taliter igitur venerabiles Martyres hi, in uno agone certantes cum saeculo et diabolo et proconsule Optimo,

a Orabant, au pluriel t se rapportant au singulier turba, parce que ce dernier est un nom collectif. Aussi la grammaire dit-elle turba mit ou ruunt.

b Les anciens employaient plusieurs espèces de fouets; pour tour­menter les patients. Flagella est le terme générique. On distin­guait les lora, lanières de cuir ; ïe&Jlagra9 petits bâtons qui tenaient le milieu entre le bâton proprement dit ; lefustis et la verge, virga. Nous parlerons de chaque instrument en particulier lorsqu'il sera nommé dans les actes des saints martyrs.

c S'arrachant, s'échappant de sa prison. d A rendrait où on lapidait André et Paul. e Devant être tuée, c'est-à-dire voulant se faire tuer, lapider avec

eux.

Page 32: Selecta martyrum acta - liberius.net

30 ACTES DES SAINTS MARTYRS.

meruerunt victores effici, Christo propitio. Petrus ita-que diversis pœnis, Andréas et Paulus lapidibus, atque Dionysia gladîo martyrizati sunt. Actum apud Lampsa-cum die iduum maiarum*, Decio imperatore, Optimo proconsule, régnante Domino nostro Jesu Christo, cuî est gloria, honor et potestas.

ACTA SANGTI MAXIMÏLIANI,

Î T A R T Y R I S B .

I. Tusco et Anulîno consulibus, quarto idus martii c , Teveste d, in foro, inducto Fabio Victore unà cum Maxi-miliano, et admisso Pompeiano advocatoe, idem' dixit : Fabius Victor temonarius8 est constitutus cum Valeriano Quintiano prœposito caesariensih, cum' bono tirone Maxi-

•miliano, filio Victoris, quonîam probabilis est 1, rogo ut incumetur j.

a Le 15 mai. Voyez page 18, no te b . — On croit que leur martyre eut lieu en 253.

b Le saint martyr souffrit l'an 295, sous l'empire de Dioctétien et 4e Maximien.

0 Le 11 mars. Voyez page 18, note b . d Thébeste, Tille de Numidie. Le v est mis à la place du b; chan­

gement fréquent dans le latin et dans l'espagnol, qui en est dé­rivé.

e Procureur de l'empereur. f Pompeianus. s Officier qui présidait à l'enrôlement des conscrits ou nouveaux

soldats. h Intendant ou lieutenant de César. 1 Apte au service. J Qu'il soit mesuré, toisé, du verbe incumare. Chez les .Romains,

comme chez nous, on toisait les nouveaux soldats. VEGGT., De Re

Page 33: Selecta martyrum acta - liberius.net

SAIOT MAXIMILIEN 31

Dion proconsul dixit : Quis vocaris? Maximilianus respondit : Quid autem vis scire nomen

meum? Mihin on licet militare, quia christianus sum. Dion proconsul dixit : Apta illum a. Cùmque aptaretur, Maximilianus respondit : Non pos-

sum militare; nonpossum malefacere, christianus sum. Dion proconsul dixit : Incumetur. Cùmque incuma-

tus fuisset, exOfficiob recitatumest: Habet pedesquin-que, uncias decem. Dion dixit ad Officium : Signetur c. Cùmque resisteret Maximilianus, respondit : Non facio, non possum militare.

IL Dion dixit : Milita, ne pereas. Maximilianus respondit : Non milito. Caput mihi prse-

cide; non milito sseculo, sed milito Deo meo. Dion proconsul dixit : Quis tibi hoc persuasit? Maximilianus respondit : Animus meus, et is qui me

vocavit. DionadVictorem, patrem ejus, dixit: Consiliare filium

tuum? Victor respondit : Ipse scit, habet consilîum suum,

quid illi expédiât.

milit., lib. i, c. 5. — Voici le sens littéral de tonte cette phrase : . Sons les consuls Tuscus et Anulinus, le quatre des ides de mars , à

Thébeste,sur la place publique, ayant été introduit Fabius Victor avec Maximilien, et ayant été admis Pompéianus, procureur, celui-ci dit : Fabius Victor, officier d'enrôlement, est ici présent ainsi que Valérianus, lieutenant de César, avec un bon conscrit, Maximien, fils de Victor, lequel étant apte au service, nous prions de le toiser.

a Approchez-le de la toise (instrument à mesurer la taille des jeunes soldats).

b Du greffe. c Les signes militaires étaient l'inscription du nom de l'empereur

sur la main du soldat, avec un collier de plomb ou un bracelet sur lesquels le nom et la devise du prince étaient gravés.

Page 34: Selecta martyrum acta - liberius.net

32 ACTES DES SAINTS MARTYRS

Dion ad Maximilianum : Milita, et accipe signaculum. Respondit : Non accipio signaculum. Jam habeo si-

gnum Ghristi Dei mei. Dion dixit : Statim te ad Christum tuum mïtto. Respondit : Vellem modo facias. Hoc et mea laus est. Dion ad Officium dixit : Signetur. Cùmque reluctaret, respondit : Non accipio signacu­

lum sœculi; et si signaveris, rumpo illud, quia nihil va­let. Ego christianus sum, non licet mihi plumbum collo portare post signum salutare Domini mei Jesu Ghristi, Filii Dei vivi, quem tu ignoras, qui passus est pro sa-lute nostrâ, quem Deustradiditpro peccatis nostris. Huic omnes christiani servimus ; hune sequimur vitae princi-pem, salutis auctorem.

Dion dixit : Milita, et accipe signaculum, ne miser pereas.

Maximilianus respondit : Non pereo. Nomen meum jam ad Dominum meum est. Non possum militare.

Dion dixit : Attende juventutem tuam, et milita. Hoc enim decet juvenem.

Maximilianus respondit : Militia mea ad Dominum meum est. Non possum sseculo militare. Jam dixi, chri­stianus sum.

Dixit Dion proconsul : In sacro comitatu dominorum nostrorum Diocletiani et Maximiania milites christiani sunt et militant.

Maximilianus respondit : Ipsi sciunt quod ipsis expé­diât. Ego tamen christianus sum, et non possum mala facereb.

• Dioctétien et Maximien, mortels ennemis des chrétiens, étaient montés sur le trône le premier en 284, le second en 285. La persé­cution qu'ils excitèrent dura dix ans.

b Le saint martyr ne refusait pas .d'être soldat parce qu'il regar-

Page 35: Selecta martyrum acta - liberius.net

SAINT MAX1MIL1EN 33

Dion dixit : Qui militant quaemala faciunt? Maximilianus respondit : Tu enim scis quae faciunt. Dion proconsul dixit : Milita, ne , contemptâ militiâ,

incipias malè interire. Maximilianus respondit : Ego non pereo; et , si de

saeculo exiero, vivit anima mea cum Christo Domino meo.

III. Dion dixit : Sterne 8 nomen ejus. Cùmque stratum fuisset, Dion dixit : Quia indevoto

animo militiam recusâsti, congruentem accipies sen-tentiam ad caeterorum exemplum. Et decretum ex ta-bellâb recitavit : Maximilianum, eô quôd indevoto animo sacramentum militiae recusaverit, gladio animadverti placuit.

Maximilianus respondit : Deo gratias. Annorum fuit in saeculo xxi et mensium trium, die-

rum xviii. Et cùm duceretur ad locum passionis, sic ait : Fratres dilectissimi, quantâcumque potestis vir-tute , avidâ cupiditate properate, ut Dominum vobis vi-dere contingat, et taiem etiam vobis coronam tribuat. Et hilari vultu ad patrem suum sic ait : Da huic spicu-latori vestem meam novam, quam mihi ad militiam prseparaveras. Sic cum centenario numéro 0 te susci-piam, et simulcum Domino gloriemur. Et ita mox passus est.

Et Pompeiana matrona corpus ejus dejudice eruit,

dait cette profession comme mauvaise en elle-même, mais à cause des occasions de péché si délicates et si nombreuses dans des armées païennes et sous des princes païens.

a Efface. b Petite tablette de bois ou d'ivoire, enduite de cire, sur laquelle

on écrivait. La loi romaine voulait que la sentence ou le suffrage de& juges fût écrit.

c Après avoir reçu le centuple sur la terre. 2 -

Page 36: Selecta martyrum acta - liberius.net

34 ACTES DES SAINTS MARTYRS.

ACTA SANGTI MARGELLE,

CENTTjatOKIS ET MARTYRISA

I. In civitateTingitanad, procurante Fortunato pré­side®, advenit natalis dies f imperatoris. Ibi, cùm omnes

* Dans sa chambre. * Quelle foi l c L'histoire nous apprend que saint Marcel était Espagnol ; qu'il

avait douze fils, tous martyrs comme leur père ; qu'il fut mis à mort dans la persécution de Dioclétien, Pan 298, sous le consulat de Faustus et de Gallus. Ses douze fils sont douze héros, dont il est juste de faire connaître les noms. Les voici : Claudius, Lupercus, Yicto-rius, Facundus, Primitivus, Hemeterîus, Ghelidonias, Faustus, Januarius, Martialis, Servandus et Germanus.

d Tanger, autrefois Tingis, capitale de la Mauritanie Tingitane, aujourd'hui empire de Maroc.

e Les provinces qui, comme laVTîngitane, n'étaient pas assez con­sidérables pour être gouvernées par un proconsul l'étaient par un magistrat appelé prœses, qui avait à peu près les mêmes attribu­tions, mais avec moins d'indépendance. Le commandement mili­taire était souvent distinct du pouvoir civil et confié à un général traî répondait de la sûreté de la province, comme on voit dans VA-gricola de Tacite le legatus exercer le pouvoir militaire, et le pro-curator chargé de l'administration.

1 Le jour natal, la fête de la naissance.

et imposito indormitorio* suo, perduxitad Carthaginem, et sub monticulo juxtaCyprianum martyrem, secus pa-latium condidit; et ita post tredecimum diem eadeni matrona decessit, et illic posita est. Pater autem ejus Victor regressus est domui suse cum gaudio magno, gra-tias agens Deo quôd taie munus Domino prœmisitb, ipse postmodùm secuturus. Deo grattas. Amen.

Page 37: Selecta martyrum acta - liberius.net

SAINT MARCEL 35

in conviviîs epularentur atque sacrificarent8, Marcellus quidam ex centurionibusb legionis Trajanse, profana reputans illa convivia, rejecto etiam cingulo militari coram signis legionis quae tune aderant, clarâ voce te­stâtes est, dicens : Jesu Ghristo, Régi eeterno, milito. Abjecit quoque c vitem et arma, et addidit : Ex hoc militare imperatoribus vestris desisto, et deos vestros li-gneos et lapideos adorare contemno, quaesunt idola surdaet muta. Si talis est conditio militantium utdiiset imperatoribus sacra facerc compellantur, ecce projicio vitem et cingulum; renuntio signis, et militare recuso.

II. Stupefacti sunt autem milites ista audientes : tenue-runt eum d , et nuntiaverunt Anastasio Fortunato, pra3sidi legionis6, qui jussit eum conjici in carcerem. Finitis autem epulis, residens in consistorio prœcepit introduci Marcellumcenturionem; introductoque Marcello, Ana-stasius Fortunatus prseses ei dixit : Quid tibi visum est, ut contra disciplinant militarem te discingeres, et bal-teum f ac vitem projiceres?

a On Toit ici une des raisons pour lesquelles saint Maximilien refusait d'être soldat.

b Le grade de centurion répond à peu près à celui de capitaine. c Vitem, son cep de vigne. Les centurions étaient armés d'un cep

de vigne pour châtier les soldats paresseux ou indisciplinés. d lis le saisirent, l'arrêtèrent. e Commandant de la légion : sous la -république, les chefs de lé­

gion portaient le titre de tribun ; c'étaient les tribuns de chaque cohorte qui tour à tour commandaient la légion. Plus tard, sous les empereurs, les chefs de légion furent permanents1, et prirent le titre de prseses.

f C'est la même chose que plus haut cingulum, ceinturon, bau­drier. Il était de cuir, orné de bulles ou clous, et se portait obli­quement, passant de l'épaule droite sous le bras gauche.'« Balteus * cingulum erat ex corio bullis ornatum, quod ab numéro dextro « ad sinistrum obliqué ducebatur. » VARRO, De Ung. latin., lîb. iv.

Page 38: Selecta martyrum acta - liberius.net

36 ACTES DES SAINTS MARTYRS

Marccllus respondit : Jam die duodecimo kalendarum augustarum8, apud signa legionis istius, quandôdiem festum imperatoris celebrâstis, publiée clarâ voce re-spondi me christianum esse? et sacramento huic militare non posse, nisi Jesu Christo, Filio Dei Patris omnipo-tentis.

Anastasius Fortunatus praeses dixit : Temeritatem luam dissimulare non possum; et ideô referam hoc im­peratoribus et Caesari. Ipse sanus b transmitteris ad do-minum meum Aurelium Agricolanum, agentem vicem prsefectorum praetorioc, prosequente Caecilio acta offi-cialia.

III. Die tertio kalendarum novembrium d, Tingi e in-ducto Marcello, ex Officio ' dictum est : Marcellum ex centurionibus Fortunatus presses ad potestatem tuarn transmisit. Prsestô est epistola super nomine e jus g , quam, si prsecipis, recito.

Agricolanus dixit : Recitetur. Ex Officio dictum est h : Tibi, domine, Fortuna-

a Le 12 des calendes (avant les calandes d'août), c'est-à-dire le 20 juillet.

b Dans le sens de integer, que Ton n'a point touché. Vous serez en­voyé , sans que je vous inflige aucune punition, à mon seigneur Agricolanus, faisant fonctions de préfet du prétoire, ayant pour greffier en chef Cécilius.

c Comme il y avait à Rome le préfet du prétoire, commandant la garde des empereurs, nous voyons ici nn vice-préfet, commandant supérieur des troupes de la province. Marcel, renvoyé par le gou­verneur devant la justice militaire, lui est naturellement adressé.

d Le troisième jour des calendes (avant les calendes) de novembre, c'est-à-dire le 30 octobre.

e A Tanger. f Le greffe du prétoire. s A son sujet, relative à loi. » Voici ce que dit, le greffe.(non plus celui du vice-préfet Agrico-

Page 39: Selecta martyrum acta - liberius.net

SAINT MARCEL 37

tus a , et reliquat Miles hic c , rejecto cingulomilitari, chri-stianum se esse testatus, coram omni populo in deoset in Caesarem multa blasphéma locutus est. Ideo eum ad te direximus, ut quod ex eodem claritas tua sanxerit jubeasobservarid.

IY. Recitatis itaque litteris, Agricolanus dixit : Lo­cutus es haec apud actapra?sidise?

Marcellus respondit : Locutus sum. Agricolanus dixit : Genturio ordinarius f militabas? Marcellus respondit : Militabam. Agricolanus dixit : Quo furore accensus e s 8 , ut proji-

ceres sacramenta b et talia loquereris? Marcellus respondit : Furor nullus est in eis qui timent

Dominum. Agricolanus dixit : Singula hsec locutus es quae in

actis praesidialibus1 continantur ? Marcellus respondit : Locutus sum. Agricolanus dixit : Projecisti arma? Marcellus respondit : Projeci. Non enim decebat

lanus, mais celui du gouverneur Fortunatus, s'adressant au vice-préfet).

a Ces mots sont le commencement textuel de la lettre de Fortu­natus & Agricolanus.

b Etreliqua équivaut à notre et ca&tera. Il remplace une fin de phrase dont le sens serait : trammisimus centurionem Marcellum, legionis Trajanx, etc.

c Ici continue dans sa teneur, Jusqu'à la fin de l'alinéa, la lettre de Fortunatus à Agricolanus.

d Être mis à exécution. * Dans le procès-verbal du gouverneur. * Centurion en pied, et non pas centurion surnuméraire ou par

intérim. s Quelle folie vous possédait, pour aller, e t c . ? b Projicere sacramenta, fouler aux pieds son serment 1 Dans le rapport du gouverneur (Fortunatus).

Page 40: Selecta martyrum acta - liberius.net

38 ACTES DES SAINTS MARTYRS

christianum homînem molestiis ssecularibus militare, qui Christo Domino militât®.

V, Agricolanus dixit : Ita se habent facta Marcelli ut haec disciplina debeant vindicarib. Atque ita dictavit sententiam : Marcellum, qui centurîo ordinarius mili-tabat ,qui , abjecto publiée sacramento, polluisse* se dixit, et insuper apud acta prsesidialiad verba furore plena deposuit, gladio animadverti placet.

Cùm ad supplicium duceretur, dixit Agricolano : Deus tibi benefaciat. Sic enim decebat Martyrem ex hoc .mundo discedere. Et , his dictis, capite csesus occu-buit pro nomine Domini nostri Jesu Christi, qui est gloriosus in sœcula sœculorum. Amen.

PASSTO SANGT^E SYMPHOROS^l

ET SEPTEM FILIORTJM EJUS e .

Cùm fabricâsset Hadrianus'palatium*, et id dedicare vellet ritu illo h nefario, cœpissetque sacrificiis idolorum ac

a Un chrétien soldat de Jésus-Christ, ne pouvait, en effet, être soldat au service des capricieuses tribulations du monde.

b La conduite de Marcel mérite une punition exemplaire. C Â prétendu s'être avili en servant l'empereur. d Voyez plus haut, page 37, note e . e Sainte Symphorose souffrit le martyre dans la persécution d'A­

drien, l'an 13S, sous le consulat de Commodus Vérus et de Pom-péianus.

E Adrien, successeur de Trajan, monta sur le trône Pan 120 et Tégna vingt ans.

0 Le palais ou la villa d'Adrien, dont on voit encore aujourd'hui des ruines magnifiques, est situé dans la campagne romaine, à moi­tié chemin de Rome et de Tivoli, Yoyez-en la description dans Les Trois Rome, t. m, p. 239.

b Cet illo suppose quelque chose qui précède,' et où il est question

Page 41: Selecta martyrum acta - liberius.net

SAINTE SYMFHOROSE ET SES SEPT FILS. 39

daemonum qui in idoiis habitant flagitare responsa% re-sponderunt et dixerunt: Symphorosa vidua cum septem filiis suis laniat nos quotidiè invocando Deum suum. Ista itaque si cum filiis suis sacrificaverit, promittimus nos omniapraestare quae petis. Tune Hadrianus jussit eam te-neri b cum filiis, et blandis eos sermonibus hortabaturut ad sacrificandum idolis consentirent.

Gui beata Symphorosa dixit : Virmeus Gaetulius, cum fratre suo Àmantio0, tribuni d tui cùm essent, pro Ghristi nomine passi sunt diversa supplicia, ne idolis consenti­rent ad immolandum, et quasi boni athletse daemones tuos moriendo vicerunt. Elegerunt enim magis decollari quàm vinci, passi mortemquae, pro nomine Ghristi su-scepta, inter homines terrenos quidem ignominiam eis peperit temporalem, inter angelos verô decus et gloriam

des cérémonies du culte païen. Nous laisserons Mo de côté, et nous supposerons qu'il y a nefario ethnicorum ritu.

a L'oracle de Tibur ou Tivoli. C'est là qu'habitait sainte Sym-pborose. On y voit encore une citerne sèche dans laquelle la noble matrone et ses sept fils se tinrent cachés quelque temps.

b Tenere, saisir, arrêter. c Les Martyrologes en font mémoire le 1 0 juin. Voyez plus loin

leur martyre. d Tribuns militaires, chefs de cohorte, qui chacun à leur tour com­

mandaient la légion. La légion fut, dans le principe, un corps de trois mille hommes d'infanterie et de trois cents cavaliers; ce nombre s'accrut de bonne heure sous la république ; la légion se composa, jus­qu'au temps de Marius, de quatre mille hommes d'infanterie et de quatre cents cavaliers; plus tard elle fut de six mille hommes d'infan­terie et de six cents cavaliers. Elle fut toujours composée de dix co­hortes , comprenant chacune d'abord trois cents hommes ou trois cen­turies, puis quatre cents hommes ou quatre centuries, enfin six cents hommes ou six centuries, commandées par des officiers nommés centurions. Les centuries se divisaient elles-mêmes en décuries (réu­nion de dix hommes}, commandées chacune par un décurion.

Page 42: Selecta martyrum acta - liberius.net

40 ACTES DES SAINTS MARTYRS.

sempiternam : inter quos nunc gradîentes et tropœa passionum suarum dantes, çum aeterno Rege vitâ aeternâ fruuntur in cœlis.

II- Hadrianus imperator dixit ad sanctam Symphoro-sam : Aut cum filiis tuis sacrifica diis omnipotentibus, aut ipsam cum filiis tuis sacrificari faciam.

Beata Symphorosa respondit : Et undè mihi tantùm boni 0 ut ego merearcum filiis meis offerri hostia Deob?

Hadrianus imperator dixit : Ego te diis meis sacrifi­cari faciam.

Beata Symphorosa respondit : Dii tui me in sacrifi-cium accipere non possunt; sed, si pro nomine Ghristi Dei mei incensa fuero, illos daemones tuos magis exuro c .

Hadrianus imperator dixit : Eligetibi unum ex duobus : aut sacrifica diis meis, aut malo interitu finierisd.

Beata Symphorosa respondit: Tu existimas quôdpossit animus meus aliquo terrore mutari, cùm ego desiderem cum viro meo Gsetulio, quem pro Ghristi nomine inter-fecisti, requiescere.

Tune Hadrianus imperator jussit eam duci ad fanum Herculise, et ibi primo alapis cœdi, et post hsec capillis suspendi. Sed cùm nullâ ratione nulloque timoré posset eam a bono proposito revocare, jussit eam, alligato ad collumingenti saxo, in flumen praecipitari'. Gujus corpus

a Et d'où me viendrait tant de bonheur que je mérite... Et com­ment serai-je assez heureuse pour mériter, e t c . ?

B Connaissez-vous un mot plus sublime que celui-là ? r La flamme qui me consumera brûlera encore bien mieux vos

démons. d Vous serez mise à fin, vous finirez mal, vous périrez malheureu­

sement. e II en reste encore des ruines à Tivoli. f L'Anio', qui passe à Tivoli, où il forme les célèbres cascatelJes.

Page 43: Selecta martyrum acta - liberius.net

SAINTE SYMPHOROSE ET SES SEPT FILS. i l

colligens frater ejus Eugenius, principalis curiae tibur-tineea, in suburbana ejusdem civitatissepelivitb.

III. Aliâ verô die jussit Hadrianus imperator simul omnes septem filios ejus sibi prsesentari. Quos cùm ad sacrificandum idolis provocaret etnullo pacto eos vide-ret suis minis atque terroribus consentira, jussit circa Herculis templum septem stipites figi et ibi eos ad tro-chleas extendi.

Et primum Crescentem prsecepit in gutture transfigi; secundum Julianum in pectore pungi ; tertium Nemesium in corde perçuti; quartum Primitivum in umbilico vul-nerari; quintum Justînum aversum per dorsum perfo-rarigladio; sextum Stracteum in latere vulnerari ; se-ptimum verô Eugenium a summo usque deorsùm findi.

IV. Altéra verô die veniens Hadrianus imperator ad fanum Herculis, jussit corpora eorum simul auferri, et projici in foveam altam, et imposuerunt pontifices no­men loco illi : Ad septem Biothanatosc. Post hsec quie-vit persecutio anno uno et mensibus sex; in quo spatîo omnium martyrum honorata sunt sancta corpora, et con-structis tumulis condita cum omni diligentiâ, quorum nomina descripta sunt in libro vitse.

Natalis verô sanctorum martyrum Christi beatae Sym-phorosae et septem filiorum ejus Grescentis, Juliani, Ne-mesii,Primitivi, Justini, Stractei et Eugenii celebratur

— 11 ne fallait rien moins que de pareilles expiations pour purifier ces lieux de leurs souillures.

a L'un des premiers de l'administration de Tibur (auj. Tivoli). b Sous-entendn parte on regione; ou, si l'on veut faire de sub­

urbana un neutre pluriel (sous-ent. loca), sepelivit voudrait dire alla Vent errer, remporta pour l'enterrer,

c Biothanalus, m. f.,est tout simplement l'adject. grec pioôàvaToç on piaioQàvaToç ( à, % ) , ov, mort de mort violente. Ad septem biotha-natos, Aux sept suppliciés.

Page 44: Selecta martyrum acta - liberius.net

42 ACTES DES SAINTS MARTYRS*

ACTA SANGTI FELICIS,

EPISGOïl ET MARTYRIS.

I. Diocletiano octies et Maximiano septies consulibus, Augustis e, exivit edictum imperatorum et Csesarum super omnem faciem terrse, et propositum est per colo-nias et civitates principibus et magistratibus, suo cuique loco, ut libros deificos1 peterent de manu episcoporum

a Le 17 juillet. b Les corps des saints martyrs ont été transportés à Rome, où

ils reposent dans l'église de Saint-Ange in pescheria. c La voie Tiburtine, ou qui conduit à Tibur, était une des grandes

voies qui sortaient de Rome et s'en allaient;dans les provinces. d Le mïlliarium était une borne en pierre indiquant les distan­

ces , qui se comptaient par milles : le mille était d'environ vingt mi­nutes. On commençait à compter du milliaire ou borne dorée qui se trouvait sur le Forum romain, au pied du Capitole.

e Auguste était le nom que prenaient tous les empereurs romains, en mémoire de l'empereur Auguste. Bien qu'empereurs, les Augustes continuaient d'être consuls, comme ils étaient souverains pontifes et même tribuns du peuple, afin de concentrer entre leurs mains tous les pouvoirs. Il y avait cependant des consuls sous les empe­reurs ; mais ils étaient loin d'avoir la même puissance que sous la république, ou plutôt leur puissance était purement nominale. — Le huitième consulat de Dioctétien et le septième de Maximien répon­dent à Tan 303. —Les Césars étaient les collègues des empereurs, moins un degré de dignité et de puissance.

f Les livres divins, sacrés.

sub die xv kalendas augusti*. Eorum corpora requie-scunt b in via Tiburtmâ c, milIiariod ab urbe octavo, ré­gnante Domino nostro Jesu Christo, cui est honor et gloria in saeeula sseculorum. Amen.

Page 45: Selecta martyrum acta - liberius.net

SAINT FÉLIX 43

et presbyterorum; et programma positum est a in civi-tate Tibirensib, die nonarum juniarum c.

Tune Magnilianus curator d jussit ad se perduci se-niores plebis; eâdem die Félix episcopus Carthaginem fuerat profectus. Aprum verô presbyterum ad se jussit perduci, et Cyrum et Vitalem, lectores e. Quibus Ma­gnilianus curator dixit : Libros deificos habetis?

Aper dixit : Habemus. Magnilianus curator dixit : Date illosigniaduri. Tùnc Aper : Episcopus noster apud se illos habet. Magnilianus curator dixit : Ubi est? Aper dixit : Nescio. Magnilianus curator dixit : Eritis ergo sub Officior,

donec Anulino proconsuli rationem reddatis. II. Postera autem die Félix episcopus venit Cartha-

gine Tibiram. Tune Magnilianus curator jussit Felicem episcopumad se perduci per Officialemg. Gui Magnilia­nus curator dixit : Félix episcope, da libros vel mem-branas quascumque habes.

Félix episcopus dixit : Habeo, sed non do. Magnilianus curator dixit : Prius est quod imperatores

jusserunt quàm quod tu loqueris. Da libros, ut possint igni aduri.

a Une affiche fut mise, c'est-à-dire l'ordonnance fut affichée. b Tibire, ville d'Afrique, dont l'évêque Vincent souscrivit au con­

cile de Carthage, tenu sous saint Cyprien, qui adressa sa 56 e lettre aux habitants de cette ville.

c Le 5 juin. Les nones tombaient le 7 de mars, mai, juillet et oc­tobre , et le 5 de tous les autres mois. Voyez page 18, note b .

d Comme procurator, l'administrateur, l'intendant de la province. e Un des quatre ordres mineurs, dont la fonction principale était

de lire les saintes Écritures dans les assemblées des fidèles. f Sous la main de l'administration, de la police. s par un officier de police ou du bureau du curator.

Page 46: Selecta martyrum acta - liberius.net

44 ACTES DES SAINTS MARTYRS.

Félix epîscopus dixit : Meliùs est me igne aduri quàm Scripturas deificas : quia bonum est obedire Deo magis quàm bominibus.

Magnilianus curator dixit : Prius est quod imperatores jusserunt quàm id quod tu loqueris.

Félix episcopus dixit : Prius est prœceptum Domini quàm hominum,

Magnilianus dixit : Recogita tecum. III. Post tertium autem diem jussit curator Felicem

episcopumadseperduci,etdixitei : Recogitâsti tecum? Félix episcopus dixit : Quœ priùs locutus sum et

modo loquor, et ante proconsulem ea sum dicturus. Magnilianus curator dixit : Ibis ergo ad proconsulem,

et ibi rationem reddes; et assignatus est illi a Vincen-tiusCelsinus, decurio b civitatis Tibirensium.

IV. Tune profectus est Félix a Tibira octavo kalen-das julias c. Ligatus deductus est; ligatum verô jussit legatus proconsulis in carcerem trudi. Aliâ autem die productus est Félix episcopus ante lucem.

Cui dixit legatus : Quare scripturas supervacuas non reddis?

Félix episcopus dixit ; Habeo, sed non dabo. Tune jussit eum aliîgatum in ima d carceris mitti.

Post sexdecim autem dies Félix episcopus productus est de carcere in vinculis, horâ noctis quartâ e

5 ad Anu-linum proconsulem.

a Alors fut désigné pour le condnîre. b Décurion, magistrat qui avec neuf autres composait l'adminis­

tration municipale. c Le 22 juin. */» ima (loca) in imas partes, dans un souteraîn, un cul de

basse fosse. e Les Romains divisaient le jour, quelle que fût sa durée, en

Page 47: Selecta martyrum acta - liberius.net

SAINT FÉLIX. 45

Gui dixit Anulînus : Quare Scripturas supervacuas non reddis?

Félix episcopus respondit : Non sum eas daturus. Tune jussit illum Anulinus proconsul ad prsefectum

prsetorio* mitti idibus julii b . Praefectus jussit eum suo carcere recipi et majoribus vinculis ligari. Post dies autem novem, jussit eum praefectus ad imperatores navîgare.

V, Tune Félix episcopus ascendit navim cum vincu­lis magnis, et fuit in capsâ c navis diebus quatuor. Volu-tatus sub pedibus equorum, panem et aquam non gustavit : jejunus in portum pervenit, et in civitate Agrigento d exceptus est a fratribus cum summo honore. Inde venerunt in civitatem nomine Gataname : ibi simi-liter sunt excepti. Inde Messanam' venerunt; indè Taurominium 8 : ibi similiter suntexcepti.Posteà fretum

douze heures, qu'ils comptaîent'depuis le lever jusqu'au coucher du soleil. En juin , où. les jours durent seize de nos heures et les nuits huit seulement, une heure de jour romaine équivaut à une heure et demie des nôtres, tandis que chaque heure de, nuit romaine ne vaut que quarante delnos minutes. Le contraire arrivait au mois de dé­cembre, où les jours sont courts et les nuits longues. D'après ce qui vient d'être dit, le soleil se couchant le 22 juin à huit heures envi­ron , et quatre heures de nuit romaine faisant cent soixante de nos minutes ou deux heures quarante minutes chez nous, il s'ensuit que saint Félix comparut devant le proconsul Analinusà dix heures qua­rante minutes du soir.

a Sur ce préfet ou plutôt vice-préfet du prétoire, voyez la n o t e c , page 36.

b Le 15 juillet. c Dans la cale, à fond de cale. d Agrigentum, Agrigente, ville de Sicile, aujourd'hui Girgenti. e Catana, Gatane, autre ville de Sicile. f Messana, Messine, ville considérable de la Sicile* « Taurominium, auj. Taorminat\\\\e de Sicile, entre Messine e

Catane.

Page 48: Selecta martyrum acta - liberius.net

46 ACTES DES SAINTS MARTYRS.

navigârunt in partes Lucaniae% civitatem nomine Rulo b . Inde profecti sunt Venusium % quae est civitas regionis Apuliaed. Tune praefectus jussit Felicem de vinculis eripi, et dixit : Félix, quare Scripturas dominicas non das? aut forsitan non habes?

Cui respondit : Habeo quidem, sed non do. Praefectus dixit : Felicem gladio interficite. Félix episcopus dixit voce clarâ : Gratias tibi, Domine,

qui me dignatus es liberare. VI. Et ductus est ad passionis locum (cùm etiam ipsa

luna in sanguinem conversa est) die tertio kalendas septembris*. Félix episcopus, elevans oculos in cœlum, clarâ voce dixit : Deus, gratias tibi. Quinquaginta et sex annos habeo in hoc saeculo. Yirginitatem custodivi, Evangelia servavi, fidem et veritatem praedicavi. Do- • mine, Deus cœli et terra , JESU CHRISTE, tibi cervicem* meam ad victimamf flecto, qui permanes in aeternum; cui est claritas et magnificentia in saecula saeculorum*.. Amen g.

a lucania, la Lucanie, auj. la BasUicate, province da royaume de Naples.

b Nom d'une ville inconnue aujourd'hui. c Auj. 1 enosa, ville de l'Apulie ( la, Fouille ), voisine des frontières -

de la Lucanie, patrie d'Horace. d Apitlia, la Pouilïe', province du royaume de Naples.-e Le 27 août. s Pour vous servir de victime, pour vous être immolé. s Les tables ecclésiastiques nous apprennent que le saint partagea

la palme du martyre avec deux prêtres, Audactès et Janvier, et deux* lecteurs, FortunaL et Septime.

Page 49: Selecta martyrum acta - liberius.net

SAINT EUPLIUS. 4-T

ACTA SANCTI EUPIH,

DIACONI ET MARTTRIB.

1. Diocletiano novies et Maximiano octies consulibus% pridiè idus augusti*, ia Catanensium civitate0, cùm esset extra vélum secretariid, Euplius,diaconus procla-mavit j dicens : Christianus sum, et pro Ghristi nomine mori desidero.

Audiens hœc Calvisianus6 consularis dixit : Ingre-diatur qui clamavit.

Et cùm ingressusfuisset Euplîus secretarium judicis, Evangelia portans, unus ex amicis Calvisiani, nomine Maximus, dixit : Non decet taies chartas eum tenere contra regalem praeceptionem.

Galvisianus consularis dixit ad Euplium : Hsec uridè sunt? de domo tuâ exierunt?

Euplius respondit : Non habeo domum. Hoc et Domi-nus meus Jésus Ghristus novit.

a Ces consulats répondent à Tan 304. 1 1 Le 12 août. Les ides tombaient les 1 5 mars, mai, juillet et oc­

tobre, et le 13 des autres mois. "Voyez page 1 8 , note b . c Catana, Catanc, ville de Sicile. d Hors de l'enceinte de la salle du conseil (du tribunal), mot à

mot hors du voile, de la tapisserie qui le fermait. Les tribunaux ou basiliques se divisaient en deux parties, séparées par des balustra­des, cancelli, et des rideaux, vela. Le public restait en dehors des balustrades. On fermait ordinairement les rideaux lorsqu'on donnait la question aux accusés.

* Voyez note d , page 19. Ce Calvisianus était juge, président du tribunal de Catane et gouverneur, comme l'indique plus loin le titre de prsefectas, en vertu duquel il rendait la justice.

Page 50: Selecta martyrum acta - liberius.net

48 ACTES DES SAINTS MARTYRS

Galvisianus consularis dixit : Tu ea hùc deportâsti? Euplius dixit : Per me eahùc deportavi, sicuti et ipse

vides. Inveneruntme cumillis. Galvisianus dixit : Lege ea. Euplius, aperiens, legit : Beati qui persecutionem pa-

tiuntur propter justitiam, quoniam ipsorum est regnum

cœlorurn*.

Etalio loco : Qui mit venire post me, tollatcrucem

suam, et sequatur me 2 .

Cùm hsecet alialegeret, Calvisianus consularis dixit : Hoc quid vult esse?

Euplius dixit : Lex Domini mei, quae mihitradita est. Calvisianus consularis dixit : A quo? Euplius respondit : A Jesu Christo, Filio Dei vivù Calvisianus consularis interlocutus dixit : Quoniam

innotuit ejus confessio*, interrogetur sub tormentis, tradatur tortoribus.

Et cùm traditus esset, cœpta est secunda cognitio per questionemb.

IL Diocletiano novies et Maximiano octies consulibus, pridiè idus augustas c, Galvisianus consularis dixit ad Euplium positum in tormentis : Quae per tuam confes-sionem d hodiè dixistî, quid dicis modo de eîs?

Euplius, libéra manu 6 signans sibi frontem f, dixit : <Juae tune dixi et nunc ea confiteor, me esse clmstia-num et divinas Scripturas légère.

3* Matth., v, 1 0 . — 2 Matth., xvi, 24. * Ses aveux étant notoires /manifestes. b Une seconde enquête au moyen de la torture. * Voyez note b , p. 47. d Les aveux faits librement, qui avaient précédé la torture. * De la main qui lui restait libre. * Faisant le signe de la croix. Sur l'usage fréquent du signe de la

croix, voir T E R T I L U E N , de la Couronne du soldat* c. m.

Page 51: Selecta martyrum acta - liberius.net

SAINT ECPLIUS. 49

Câlvisianus dixit ? Quare apud te habuistî et non tra-didisti has lectiones, quas imperatores vetuerunt?

Respondit Euplius : Quia christianus sum, et tradere non licebat ; magisque expedit mori quàm tradere. In his vita seterna est. Qui tradit vitam seternam perdit. Ut eam non perdam, vitam meam do.

Galvisianus interlocutus dixit : Euplius, qui secun-dùm edictum principum non tradidit Scripturas, sed legit populo, torqueatur.

Gùmque torqueretur, dixit Euplius : Gratias tibi, Christe. Me custodi, qui propter te haec patior a.

Dixit Galvisianus consularis : Désiste, Eu pli, abinsa-niâ hâc; Deos adora, et liberaberis.

Euplius dixit : Adoro Cbristum, detestor dasmonia. Fac quod vis; christianus sum. Haec diù optavi. Fac quod vis. Adde alia*, christianus sum.

Postquàm diù tortus esset, jussi suntcessare carni-fices. Et dixit Galvisianus : Miser, adora deos. Martem cole, Apollinemet iEsculapium.

Dixit Euplius : Patrem et Filium et Spiritum Sanctum adoro. Sanctam Trinitatem adoro, prseter quam non est Deus. Pereant dii qui non fecerunt cœlum et terram te quae in eis sunt. Christianus sum.

Galvisianus prsefectus dixit : Sacrifica, si vis liberari. Euplius dixit : Sacrifico modo Christo Deomeipsum :

quid ultra faciam non habeo. Frustra conaris : christia­nus sum.

Galvisianus prsecepit iterùm torqueri acriùs. Gùmque torqueretur, dixit Euplius : Gratias tibi, Christe. Suc-curre, Christe. Propter te haec patior, Christe.

a Car c'est pour vous que j'endure ces tourments. b Sons-entendu tormenta : faites-moi souffrir encore d'autres

tourments. F. 3

Page 52: Selecta martyrum acta - liberius.net

50 ACTES DES SAINTS MARTYRS.

ACTA PR0C0NSULARIA

MARTYRUM SCILLITANORUM b .

I. Existente Claudio consule, quarto decimokalendas augustas % Garthagine metropolid statuto forensi con-

: a Entrant dans la chambre du conseil. Voir p. 47, note d . b SciUitains ou de la ville de Scillite, en Afrique. Rs souffrirent

Tan 202, sous l'empire de Septime-Sévère et d'Antonin Caracalla, son fils, et sous le consulat de Glaudius Sévérus et Aufidius Victori-nus. Septhne-Sévère, parvenu à l'empire l'an 196, régna dix-huit ans et fut un des plus.cruels persécuteurs de l'Église.

c Le 14 des calendes (avant les calendes;)4d'août, le 18 juillet. d Carthago, Carthage, ville célèbre, longtemps la capitale de

l'Afrique. — Metropolis (pifaip, woXtç , ville capitale ou métropole. Dans le langage ecclésiastique le mot métropole désigne une ville

Et dixit ssepiùs. Et, deficientibus viribus, dicebat la-biis tantùm absque voce haec vel alia.

III. Galvisianus, intra vélum interius ingrediens", sententiam dictavit. Et foras egressus, afferenstabellam, legit : Euplium christianum, edicta principum conte-mnentem, deos blasphemantem, nec resipiscentem, gla-dio animadverti jubeo. Ducite eum.

Tune appensum est ad collum ejus Evangelium, cum quo apprehensus fuerat, proclamante haec praecone : Euplius christianus, inimicus deorum et imperatorum.

Euplius fcetus dicebat semper : Gratias Ghristo Deo. Et cùm adlocum perductus esset, genuflexus pro-

lîxiùs oravit. Et iterùm gratias agens, pra-buit jugtilum, et a carnifice decollatus est. Sublatum est posteà corpus ejus a christianis, et , conditum aromatibus, sepultum est.

Page 53: Selecta martyrum acta - liberius.net

LES SAINTS MARTYRS SCILLITAINS. 51

ventu % pra?ceperunt magîstratus adstare sibi Speratum, Narzalem, Cittinum, Donatam, Secundam etYestinam.

Et adstantibus eis, Saturninus b proconsul dixit : Po-testis veniam a dominis nostris imperatoribus Severo et Antonino promereri si bono animo conversi fueritis ad deos nostros.

Speratus dixit : Nos minime aliquandô malum feci-mus; neque, iniquitatem sequentes, in peccatis egimus operationem, nec aliquandô cuïquam malediximus; sed malè suscepti a vobis, gratias egimus semper c. Quam-obrem Dominum verum et Uegpm d adoramus.

Saturninus proconsul dixit : Et nos electi sumus, et mitissîma est elegantia nostra6 : et juramus per genium' domini nostri imperatoris, et pro salute illius intercedi-mus, quod et vos facere debuistis.

Speratus dixit : Si tranquillas adhibeas mihi aures tuas, dicam mysterium mansuetndinis g .

su'ge d'un archevêché, et le mot métropolitain s'applique à un archevêque , par rapport aux évêques ses suffragants. Mais aux pre­miers siècles de l'Église la plupart des métropoles étaient de simples évêchés, témoin cette même Cartilage qui eut saint Cyprien pour- évê .que métropolitain. Les papes eux-mêmes, quoique l'Église romaine ait toujours eu sur les autres églises une supériorité incontestée, ne prenaient ordinairement que le titre tfêvêques^de Rome.

a Une tenue d'assises ayant été ordonnée. b C'est ce même Vigellius Saturninus dont parle Tertullien et

qui fut frappé de cécité en punition de sa fureur contre les chré­tiens. « Vigellius Saturninus, quiïprimus gladium in eos egit, lumina * amisit. » Ad Scapul., c. S.

c Quel beau portrait des premiers chrétiens I d Roi de l'univers. e> Et nous aussi, nous sommes des hommes choisis, doux et civi­

lisés. f Génît, espèce de dieu tutélaire, qui présidait à la naissance, etc.

(selon les païens). s Le secret de la douceur chrétienne.

Page 54: Selecta martyrum acta - liberius.net

ACTES DES SAINTS MARTYRS.

.Saturninus proconsul dixit : Dicente te de mysterîo, non inferam mala : tantùm jura per genium régis nostrî.

Speratus dixit : Ego imperatoris mundi genium nescio; sed cœlesti Deo meo servio, quem nullus hominum vidit nec videre potest. Ego enim nec furatus sum ali-quandô, sed quodcumque emam, tributum do, quoniam cognosco eum dominum meum ; sed adoro Dominum meum, Regem regum et omnium gentium Dominum.

Saturninus proconsul dixit : De csetero a tumultu garrulitatum quiescite, et accedentes sacrificate diis.

Speratus respondit : Illa est mala concitatio quae fa-cit a homicidium et falsam accusationem adversùs ali-quem.

IL Saturninus proconsul ad alios conversus dixit : Nolite furoris hujusinsipientiâ participes fieri, sed timete potiùs regem nostrum } obedientes prseceptis ejus.

Cittinus dixit : Nos non babemus alium quem timea-mus nisi Dominum Deum nostrum, qui est in cœlis.

Saturninus proconsul dixit : Detrudantur in carcerem, et ponanturin ligno b in diem crastinum.

III. Sequenti die Saturninus proconsul, sedens pro tribunali c, eos praesentari jubet. Qui cùm adstitissent, dicit ad femînas : Honorate regem nostrum, et sacrifi­cate diis.

* Qui cause, qui donne lieu à.... h lignum signifie ici les ceps ou entraves de bois qu'on mettait

aux pieds des prisonniers. Ces entraves étaient formées de deux planches épaisses, percées à leur jonction de larges trous de dis­tance en distance. Pour mettre le martyr aux ceps, on séparait ces planches; on plaçait les pieds du martyr dans les trous les plus éloignés ou les plus rapprochés, suivant qu'on voulait lui tenir les jambes plus ou moins écartées, puis on rejoignait les planches qu'on fermait aux extrémités par des boulons.

c Assis, siégeant à son tribunal.

Page 55: Selecta martyrum acta - liberius.net

LES SAINTS MARTYRS SCILLITAINS. 53

Tune Donata dixit : Honorera quidem Cœsari tan-quam Cœsari, Deo autem nostro honorem et orationem offerimus.

Stans Yestina dixit : Et ego christiana sum. Secunda similiter dixit : Et ego credo in Deo meo, et

volo in ipso esse a : diis autem tuis non servimus, neque adoramus.

Saturninus proconsul, auditishis, prœcepit eas ser-vari b .

IV. Advocatis viris, dicit Sperato : Persévéras ut christianus sis c?

Speratus dixit : Etiam persevero : et omnes audite-quia christianus sum.

Audientes omnes qui cum illo retenti fuerant, con— senserunt confessioni illiu3, dicentes : Sumus et nos pariter christiani.

Saturninus proconsul dixit : Nec deliberationem nec remissionem vultis d ?

Speratus respondit : In certamine justo nulla est re-missio e. Fac quod vis. Nos enim pro Christo gaudentes morimur.

a Tenir à lui, lui rester attachée. b Ordonna de les garder, de les retenir prisonnières. c Persévérez-vous à dire que vous êtes chrétien? d Vous ne voulez ni remise ni temps pour délibérer (pour ré­

fléchir)?

* Le saint martyr fait ici allusion à un barbare usage des Ro­mains. Ils avaient deux sortes de combats de gladiateurs, les com­bats avec rémission, cum remissione, où le gladiateur blessé pou­vait obtenir grâce de la vie; et les combats sans rémission, sine remissions. Dans ces derniers tout devait être tué : ces combats étaient les plus courus, et on avait soin, en les annonçant, d'indi­quer cette circonstance. — Entre le christianisme et le paganfema c'était, comme le dit le glorieux martyr, un comb.it à mort, jus tu m certamen, sine remissione.

Page 56: Selecta martyrum acta - liberius.net

54 ACTES DES SAINTS MARTYRS.

Saturninus proconsul dixit : Qui sunt libri quos ado-ratis legentes8?

Speratus respondit : Quatuor Evangelia Domini nostri Jesu Christi, et Epistolas sancti Pauli Apostoli, et omnem divinitùs inspiratam Scripturam.

Saturninus proconsul dixit : Spatium trium dierum tribuo vobis ut resipiscatis.

Speratus dixit : Christianus sum, et omnes qui mecum sunt; et a fide Domini nostri Jesu Christi non discedi-mus. Fac quod vis.

V. Proconsul, videns etiam b ipsorum mentis stabilita-tem et fidei firmitatem, dédit in eos sententiam per exceptorem c, dicens sic : Speratum, Narzalem, Cittî-num, Veturium, Felicem, Acyllinum, Lsetantium, Ja-nuariam,Generosam, Vestinam, Donatam et Secundam, christianos se esse confitentes et imperatori honorem et dignitatem dare récusantes, capite truncari prae-cipio.

Haec cùm essent ex tabella d recitata, Speratus et qui cum eo erant omnes dixerunt : Deo gratias conferimus6, qui dignatur nos hodiè Martyres accipere in cœlis pro confessione suâ f .

His dictis, ducti sunt j et flexis genibus unanimiter, cùm iterùm gratias Christo agerent, truncata'sunt sîn-gulorum capita. Consummati sunt Christi martyres mense julio, die septimo decimo, et intercedunt pro

a Pour quos legitis adorantes, que vous lisez avec un respect religieux.

b Encore, toujours. c Greffier, secrétaire qui écrit sous la dictée. d Conformément au registre (des arrêts)/ e Nous rendons en commun, nous rendons tous. f Pour avoir confessé son nom.

Page 57: Selecta martyrum acta - liberius.net

SAIXT JULES. 55

nobis ad Dominum Jesum Christum, cui honor etgloria cum Pâtre et Spiritu Sancto in sa3cula saeculorum.

Amen.

ACTA SANCTI JLTJI,

MARTYMS a .

I. Tempore persecutionis, quandô gloriosa certamina fidelibus oblata perpétua promissa exspectabantb ac-cipere, tune comprehensus Julius ab Officialibusc obla-tus est Maximo praesidi.

Maximus dixit: Quid dicis, Juli? Vera sunt hsecquae dicuntur de te?

Julius respondit : Tta enim, christianus sum. Non ego me aliud esse quàm sum dico.

Maximus dixit : Quid ergo? ignorâsti praecepta regum, quae jubent immolari diis?

Julius respondit : Non ignoravi. Christianus verô sum, et haec facere non possum quae vos vultis. Nec •enim me oportet negare Deum meum\ivum et verum.

Maximus dixit : Quid enim grave est thurificare et abireî

Julius respondit : Non possum excedere praecepta divina et infidelibus parère. Etenim in vanâ militiâ,

A 11 souffrit sous l'empereur Alexandre-Sévère, l'an 228. — Cet em­pereur monta sur le trône en 224 et régna treize ans. Ir ne donna aucun édit de persécution, mais il laissa subsister les anciens, en Tertu desquels on fit bon nombre de martyrs.

b Attendaient (pour récompense) l'accomplissement des promesses éternelles ou l'éternité promise.

c Par les agents du gouverneur.

Page 58: Selecta martyrum acta - liberius.net

56 ACTES DES SAINTS MARTYRS.

quandô videbar errare in annis viginti et sex a , non tanquam scelestus, neque quasi litigiosus oblatussum judici. Septies in bellum egressus sum h ; neminî de potestate restiti, nec aliquo deteriùs pugnavi. Princeps me non vidit aliquandô errare c : et modo pu tas m e , qui in pejoribus fidelis fueram repertus, inmelioribus infidelem posse invenirid?

Maximus : Quam gessîsti militiam? Julius respondit : Sub arma militavi, et ordine meo

egressus sum, veteranus semper e. Tamen Deum vivum, qui fecit cœlum et terram, colui ; etiam et nunc fidelem exbibeo 1 servitutem.

Maximus dixit : Juli, video te sapientem et gravem virum. Immola ergo diis , persuasus a me.

Julius respondit : Non facio quae desideras, neque incurram in peccatum et pœnam perpetuam.

Maximus dixit : Si putas esse peccatum, mihi adscri-batur. Ego tibi vim facio, ne videaris voluntate adquie-scere. Posteà verô securus vadis in domo tuâ. Accipies decem denarîorum pecuniam g , et de caetero nemo tibi erit molestus.

a Eu effet, durant un vain servïcesouslesdrapcaux, pendant vingt-six ans. Ou autrement, en prenant videbar errare pour erràbamt pendant mes vingt-six ans d'erreur. Jules avait été soldat vingt-six ans, et il regarde comme un long égarement ce temps qu'il a passé au ser­vice du prince au lieu de le consacrer à Jésus-Christ.

b J'ai fait sept campagnes. c Faillir, manquer à mes devoirs. d Cette réponse, pleine d'une noble fierté, est bien digne d'un vieux

soldat. * Et (mon temps de service étant fini) je suis sorti de ma légion,

mot à mot de mon rang, restant toujours vétéran. f Sous-entendu illi. S 8 fr. 20 c.

Page 59: Selecta martyrum acta - liberius.net

SAINT JULES. 57

Julius respondit : Neque pecunia hœc Satanœ, ne-que tua subdola persuasio privare me potest a Domino aeterno. Deum enim negare non possum. Da itaque sententiam adversùs me, quasi adversùs christianum.

Maximus dixit : Nisi fueris regalibus prœceptis devo-tus et sacrifîeaveris, caput tuum amputabo.

Julius respondit : Bene cogitâsti. Obsecro itaque t e , pie pra3ses,per salutem regum, ut compleas cogitatio-nemtuam; et des in me sententiam, ut perficiantur vota mea.

Maximus dixit : Si non vis pœnitere et sacrificare, tuo traderis desiderio.

Julius respondit : Gratias ago si feceris. Maximus dixit : Tu quidem festinas mon, etputas

te pro aliquâ laude a pati. Julius dixit : Hoc si mereor pati, perpétua mihi ma-

nebit gloria. Maximus dixit : Suaderetur b tibi pro patrià et legi-

bus c patereris, haberes perpetuam laudem. Julius respondit : Pro legibus certè hoc patior, sed

pro divinis. Maximus dixit : Quas mortuus et crucifixus vobis

tradidit. Vide quàm stultus es, qui plus mortuum facis quàm reges qui vivunt.

Julius respondit : Ille mortuus est pro peccatis no-stris j ut nobis vitam donaret œternam. Deus verô est permanens in œternum, quem. si quis confessus fuerit, habebit vitam seternam; qui autem negaverit habebit pœnam perpetuam.

a Pour mériter quelque gloire. b Avant suaderetur sous-entendez si. c Avant patereris sous-entendez ut.

3.

Page 60: Selecta martyrum acta - liberius.net

58 ACTES DES SAINTS MARTYRS.

Maximus dixit: Condoleo tibi -, et do consilium ut magis 8 sacrifices, et vivas nobiscum.

Julius respondit : Si vixero vobiscum, mors mihï est; si autem mortuus fuero, vivo.

Maximus dixit : Audi me , etsaerifica, ne te, ut pro-misi, occidam.

Julius respondit : Hoc est quod fréquenter rogavi, si merear ut facias.

Maximus dixit : Elegisti ergo magis mori quàm vi-vere?

Julius respondit : Elegi mori ad tempus, vivere autem in perpetuum.

Sic Maximus prseses dédit sententiam : Julius, nolens ;praeceptis regum adquiescere, capitalem accipiat sen-

. tentiam. IL Cùm autem ductus fuisset ad locum solitum san­

ctus Julius, osculabantur eumomnes. Beatus autem Julius dicebat : Unusquisque videat qualiter oscu-letur.

Hesycbius autem quidam christianus, cùm esset mi­les, et ipsecustodiretur b, dicebat sancto Julio martyri : Obsecrote, Juli, cum gaudio compte pollicitationem tuam, et accipe coronam quam Dominus confitentibus se dare promisit, et memor esto met : nam et ego sub-

. sequor te. Plurimùm etiam saluta Pasicratem et Valen-

a Plutôt. ' b Les monuments ecclésiastiques nous apprennent qne c'est pour

avoir embrassé le saint martyr, dont il était l'ami et le compagnon d'armes, qu'Hésychius fut arrêté. « Cùm Julius ad passionem duce-« retur, Hesychius quidam, miles christianus et amicissimus, dùm « se ejus orationibus commendâsset, eumque osculatus fuisset, a mi­te Htibus tentus, et ipso post dies vigînti passus est. » CataL Sonet., Wb. v , c . 56 et UO,

Page 61: Selecta martyrum acta - liberius.net

SAINTES AGAPES, CHIONIE, IRÈNE, ETC. 59

tionem, famulos Dei a, qui nos jam per bonam confessio-nem praecesserunt ad Dominum b .

Julius verô, osculans Hesychium, dixit : Frater, festina venire ; mandata enîm tua jam audierunt quos salutâstL

Et hsec dicens sanctus Julius accepit orarium, et liga-vit oculos suos, et tetendit cervicem suam, et dixit : Domine Jesu Christe, pro cujus nomine hsec patior, tu cum sanctis tuis meum collocare dignare spiritum.

Ministeritaque diaboli, educens gladium, finem impo-suit beatissimo Martyri. Martyrizatus est autem-venera-bilis Dei famulus Julius apud provinciam Mœsiam c in civitate Dorostorensed, die vi kalendas junias 6, agente Maximo praeside, régnante Domino nostro Jesu Christo, cui gloria in ssecula saeculorum. Amen.

ACTA

SS. AGAPES, CHIONLE, ffiENES, ETC.

I. Cùm persecutio a Maximiano imperatore adversùs cbristianos iliata esset, très mulieres sanctae, ex urbe Thessalonic⣠originem ducentes, quae virtutibus sei-psas ornaverant, evangelicis legibus obedientes, propter

a Us avaient été martyrisés deux jours auparavant, le 24 mai. b.Dans ces commissions pour le ciel comme on trouve bien la

sublime simplicité de la foi ! c La basse Mésie comprenait une partie de la Bulgarie d'aujour­

d'hui. La haute Mésie répondait à'peu près à la Servie actuelle. d Durostorum, sur le Danube, aujourd'hui Silistri, dans la Bulgarie

(Turquie d'Europe). * Le 26 mai. f Thessalonique, ville capitale de la Macédoine. Saint Paul a écrit

Page 62: Selecta martyrum acta - liberius.net

60 ACTES DES SAINTS MARTYRS.

summam in Deum charitatem et cœlestium bonorum spem, patrisque Abraham factum imitantes % patriam, cognationem facultatesque omnes reliquerunt; ac, per-secutores fugiendo, quemadmodùm Christus praecepit, altum quemdam montem petierunt, ibique divinis pre-cibus operam dabant : et corpus quidem ipsum ad mon-tis celsitateni contulerunt; earum verô animus in cœlo ipso versabatur.

Cùm autem in eo loco fuissent comprehensse, ad eum qui persecutionis auctor erat magistratum ductse sunt, u t , reliqua divina prœcepta exsequentes et ad mortem usque suam in Christum charitatem servantes, immor-talilatis coronam assequerentur.

Una quidem e tribus illis, praecepti perfectionem pos-sidens b, et Deum ex toto animo diligens, et proximum sicut seipsam, sancto Apostolo dicente : Finis prœcepti est charitas % meritô Agape vocabatur ; hoc enim no-mine Greeci charitatem appellant.

Altéra, purum ac splendidum baptisinatis nitorem servans, ita ut de ipsâ propheticum illud dici posset : Lavabis me, et super nivem dealbàbor*, a nive nomen accepit ; Chionia enim dicebatur.

Tertia, Salvatoris et Dei nostri donum, hoc est pacem, in se habens et in omnes exercens 3 , quemadmodùm Do-minus dixit : Pacem meam do vobis *, Irène ab omnibus vocabatur, a pace nomen accipiens.

deux magnifiques épitres aux habitants de cette ville , nouvellement convertis à la foi.

a Accomplissant dans sa perfection le précepte divin. b E t la pratiquant, l'observant envers tout le monde, vivant, en

effet, en paix avec tout le monde. 1 Gènes., xu. — a I Tim., 1, 5. — 3 Psalm. L. 4 Joan. xiv.

Page 63: Selecta martyrum acta - liberius.net

SAINTES AGAPES, CHIONIE, IRÈNE, ETC. 61

Has très feminas cùm ad se ductas et ita affectas8

magistratus vidisset ut diis sacriflcia offerre nollent, igne cremandas esse decrevit, u t b per ignem exigui temporis incorruptam gloriœ coronam adipisci acDeum ipsum cum Angelis perpetuô collaudare possent. Quae verô ab illis gesta sunt, ea breviter narrabimus.

II. Cùm praesideretc Dulcetius Artemensis d, scrîba dixit : Cognitioneme de his qui présentes sunt, a statio-nario f missam, si jubés, legam.

Jubeo, inquit Dulcetius praeses, te légère. Tune ait scriba : Ordine tibi meo domino omnia quas

scriptasuntrecitabo.Gassander beneficiarius8 haec scri-psit. Scito, mi domine, Agatbonem, Agapen, Chioniam, Irenen, Casiam, Phîlippam et Eutychiam nolle bis vesci quœ diis sunt immolata. Eas igitur ad tuam amplitudi-nem h adducendas esse curavL

Tune Dulcetius prasses illis dixit : Quaenam est ista vestra tanta insania, ut nolitis religiosissimis nostrorum imperatorum et Caesarum jussis obedire? — Agathoni autem : Quare, inquit, tu , ad sacra proficiscens*,

a lia affectas, animées de tels sentiments. b De telle sorte que. c Était prseses, c'est-à-dire gouverneur. Voyez page 34, note e . d Nom propre. Artemensis, adject. formé sans doute du nom de

la ville inconnue d'où était Dulcetius, Doucet. e CognitiOficirapport,procès-verbal. f Les siatïonarïi étaient des soldats ou officiers de police, placés

dans des localités déterminées pour s'opposer aux émeutes, répri­mer les troubles de tout genre et rendre compte de tout ce qui se passait au gouverneur de la province. Ils remplissaient aussi, au be­soin, les fonctions de bourreau. (ULPIAN. , lib. i, § Quies ; de officio prœf. XJrbis. )

s Soldat pensionné à raison de ses services. h Votre Grandeur, titre honorifique, comme Votre Excelle nce. 1 Vous rendant aux sacrifices.

Page 64: Selecta martyrum acta - liberius.net

62 ACTES DES SAINTS MARTYRS

quemadmodùm consueverunt qui diis consecrati sunt% non his sacris usus es?

Respondit Àgatho : Quoniam christianus ego sum. Tum Dulcetius : Num tu etiam hodierno die ineo pro-

posito permanes? Maxime, inquit Agatho. At ille : Tu verô, Agape, quid ais? Respondit : Ego Deo viventi credo, neque volo rectè

factorum conscientiam meamperdere b . Tune prseses : Tu autem'quid ad haec dicis, Chionia? Ait illa : Cùm Deo vivo credam, ob id nolui facere

quod dicis. Ad lrenen verô conversus prseses ait : Quidnam tu ad

haec? Cur non piissimo imperatorum nostrorum et Ca&-sarum jussui obtemperavisti ?

Divini timoris causa', inquit Irène. Dein prseses : Tu verô, Casia, quid ais? Animammeam, inquit Casia, servare volo. Presses autem : Numquid sacrorum vis esse particeps? Minime, inquit illa. Tune praeses : Tu verô, Philippa, quid dicis? Respondit illa : Idem et ego dico. Quidnam, inquit praeses, hoc idem est quod dicis? Illi autemJPhilippa : Mori malo quàm vestris sacrifi-

ciis vesci. Tune praeses : Sed^tu, Eutycbia, quid aisî Idem, inquit illa, et ego dico. Malo et ipsa mori quàm

facere quod jubés. Ait illi praeses : Num virum habes ?

a II parait qu'Agathon s'était ou avait été destiné au service des dieux païens.

b Perdre, en sacrifiant aux dieux, la conscience (c'est-à-dire le mérite) de ce que j'ai fait de bien.

Page 65: Selecta martyrum acta - liberius.net

SAINTES AGAPES, CHI0NIE, IRÈNE, ETC. 63

Mortuus, inquit Eutychia, ille est. Praeses verô : Quainpridem mortuus est? Ante menses ferè septem, inquit Eutychia. Praeses autem : Hortor t e , Eutychia, ut ab istâ insaniâ

desistere velis et ad humanas cogitationesa redeas. Quid ais ? Visne regali edicto parère?

Minime, inquit Eutychia, ego parère volo; sum enim christiana, Dei omnipotentis serva.

Tum ille : Eutychia intereà servetur in carcere. ni. Atque haec addidit : Tu verô, Agape, quid ais?

Visne omnia illa facere quae nos dominis imperatoribus ac Caesaribus nostris devoti b facimus?

Minime, inquit Agape, decet Satanae devotam me esse. Hisverbis mens mea non abducitur c ; inexpugna-bilis enim illa est.

Tune praeses ait : Et tu , Chionia, quid ad haec dicis? Mentem nostram, inquit Chionia, nemo potest per-

vertere. At praeses : Num aliqua apud vos sunt impiorum

christianorum commentaria d , vel membranae6 aliquae, vel libri ?

Respondit Chionia: Nulla, o praeses, nobis sunt. Omnia illa imperatores, qui nunc sun t f , a nobis ab-stulerunt.

a Des sentiments humains. b Dévoués. — Devoti facimus, nous faisons avec dévouement. * Ces paroles ne peuvent égarer, séduire mon esprit. d Mémoires, écrits, etc. e Papiers. Proprement membrana veut dire peau, membrane

(d'animal), ou pellicule qui est entre l'écorce et le bois d'un arbre. Or, les anciens écrivaient sur du parchemin ou vélin, et sur ces pel­licules qu'ils appelaient aussi biblus ou papyrus, d'où notre mot papier.

1 Les empereurs actuels.

Page 66: Selecta martyrum acta - liberius.net

64. ACTES DES SAINTS MARTYRS

Prœses autem : Quîsnam hanc mentem vobis dédit? Omnipotens Deus, inquit illa. Dixit autem prseses : Quinam sunt qui vobis auctores

fuerunt ut ad istam stultitiam veniretis? Deus, inquit Chionia, omnipotens etunigenitus ejus

Filius Dominus noster Jésus Christus. Duketius ait :Manîfestum illud est , quôd omnes vos

devotîoni nostrorum potentium imperatorum ac Cœsa-rum subjectosa esse oportet. Quoniam verô post tam multum tempus, post tôt admonitiones, totque edicta proposita b , et taies minas injectas, vos, temeritate quâ-dam et audaciâ elatœ, ipsorum imperatorum ac Csesa-rum justa jussa contempsistis, in christianorum impio nomme permanentes, cùmque ad hodiernum diem, jussa? a stationariisc ac primis militibus Christi negationem scriptam profiterid, facere id recusetis, propter ea pœ-nas vobis dignas accipite.

Id cùm dixisset, sententiam scriptam legit : Agapen et Chioniam, quoniam, iniquis mentibus et contrariis sententiis elatse, contra divinum e edictum dominorum Augustorum ac Csesarum fecerunt f, et nunc etiam te-merariam, vanam etpiis omnibus exsecrabilem christia­norum religionem colunt, igni tradendas jubeo. Hisque dictis subjunxit : Agatho autem, Casia, Philippa et Irène, quoad mihi placuerit, serventur in carcere.

IV. Posteà verô quàm sanctissimse mulieres igni con-

n Devotîoni imperatorum subjectos, dévoués aux empereurs. b Affichés, publiés.

' c Voyez note f , page 61. d Renier le Christ par écrit. e Voilà bien la flatterie poussée à sa dernière limite. f Ont agi.

Page 67: Selecta martyrum acta - liberius.net

SAINTES AGAPES, CHIONIE, IRÈNE, ETC. 65

summatae sunt a , cùm rursus sancta Trene ad pracsidem ducta fuisset, Dulcetius sic illam affatus est : Tuae insa-niae propositum ex liis quae facis manifesté apparet, quae tôt membranas, libros, tabellas, codicillos et paginas seripturarum, quae sunt impiorum christianorum qui un-quàm fuerunt b , ad hodiernum usque diem servare vo-luisti ; quae, cùm prolata essent ea, agnovisti, non con­tenta neque sororumtuarum pœnâ, neque mortis metum prae oculis habens. Quamobrem tibi pœnam afferri ne-cesse est.

Sed alienum tamen non videtur etiam nunc benigni-tatis partem aliquam tibi condonari c, u t , si volueris nunc saltem deos agnoscere, impunis et ab orrmi suppli-cio periculoque libéra esse possis. Quid igitur dicis ? Fa-cisne quod imperatores nostri et Caesares jusserunt? Num parata es sacrifiais vesci d et diis îmmolare?

Minime, inquit Irène,minime, per Deum illum omni-potentem qui creavit cœlum et terram, mare, et omnia quae ineis sunt. Summa e enimiilius ignis sempiterni pœna proposita lus est qui Jesum, Dei Yerbum negaverint.

Dulcetius verô : Quisnam tibi auctor fuit ut membra­nas istas atque scripturas ad hodiernum usque diem custodires?

Ule, inquit Irène, Deus omnipotens qui jussit nobis

a Igni consummatae, achevées par le feu, achevées de brûler, con­sumées; ici, simplement brûlées.

b Quœ sunt impiorum christianorum qui unquàm fuerunt, qui appartiennent aux impies chrétiens qui ont jamais existé» ou aux impies chrétiens de tous les temps. Doucet reproche à Irène d'avoir conservé tous les livres écrits, etc., des chrétiens, sans en avoir ou­blié aucun.

c De TOUS montrer encore par grâce un peu de bonté. d Manger des viandes des victimes de nos sacrifices. e Souverain, suprême, terrible.

Page 68: Selecta martyrum acta - liberius.net

66 ACTES DES SAINTS MARTYRS

ad mortem usque ipsum diligere : quâ de causa a non ausae sumus eum prodere, sedmaluimus aut viventes comburi aut quaecumque alia nobis acciderentb perpeti quàm talia scripta prodere,

Tum praeses : Quisnam, inquit, conscius erat hsec in domo illâ esse in quâ habitabas?

Respondit Irène : Hœc vidit Deus omnipotens, qui omnia scit, prsetereà nemo. Nostros enim homines ini-micispejores duximus, ne forte nos déferrent. Itaque nulli hsec ostendimus.

Superiore anno, inquit praeses, cùm edictum illudtale ac pium jussum dominorum imperatorum ac Csesarum primo fuit divulgatum, ubinam vos latuistis?

Ad haec Irène : Mie ubi Deus voluit. In montibus, scit Deus, sub dio fuimus.

Praeses verô : Apudquem vixistis? Sub dio,inquitilla, aliàs in aliis montibus versan­

tes c . At praeses : Quinam erant qui vobis panem suppedita-

bant? Deus, inquit Irène, qui omnibus escam suppeditat d. Tum praeses : Eratne pater vester harum rerum con­

scius? At Irène : Minime, perDeum omnipotentem, conscius

erat ille, qui ne novit quîdem haec omninô. Praeses ait : Quis igitur vestrorum vicinorum id nove-

rat?

a C'est pourquoi, mot à mot pour laquelle cause. b Tout ce qui pourrait nous arriver. 0 Habitant tantôt sur une montagne, tantôt sur une autre. d On voit dans toutes ces réponses l'admirable prudence des pre­

miers chrétiens, qui évitaient soigneusement de compromettre leurs frères.

Page 69: Selecta martyrum acta - liberius.net

SAINTES AGAPES, CHIONIE, IRÈNE, ETC. 67

Vicinos, inquit Irène, interroga, et loca inquire, vel eos qui nôrunt ubi nos eramus a .

Prseses dixit : Postquàm e monte reverssefuistis, ut tu dicis, legebatisne scripta ista; présente aliquo?

Domi nostree erant, inquit Irène, neque audebamus illa efferre. Quamobrem magnoperè angebamur quôd non poteramus nocte ac die illis operam dare, sicut a principio consueveramus usque ad annum superiorem , quo et illa occultavimus.

Dulcetius prseses dixit : Sdrores quidem tuse pœnas nostro jussu décrétas exsolverunt; tibi verô etsi, antea-quàm aufugisses, proptereà quôd scripta ac membranas istas occultaveras, mortis pœna décréta fuerat, non ta-men eodem modo te jubeo e vitâ sic repente discedere.

Y. Gùmigitur satellites etZozimus, publicus minister, praestô essent : Illud, inquit prseses, vobis notum sit, quôd, si mihi significatum fuerit, vel borse alicujus mo-mento, istam ex eo loco motam fuisse in quo esse jussi-mus, tune vos supremse pœnae subjecti eritis. Scripta verô ipsa a scriniis et arculis Irenes proferantur.

Paucos post dies., sanctissimam illam feminam Dulce­tius prseses revocavit, et ante tribunal sistijussam sic affatus e s t b : Numquidin eâdem adhùc temeritate per-sistis?

Minime, inquitTrene, temeritas, sed Dei pietas est, in quâ persisto.

Gui respondit Dulcetius prseses : Et ex priore tuo re-sponso manifesté ostendisti te imperatorum jussui nolle

a Irène dit au gouverneur d'interroger leurs voisins, etc., proba­blement pour se moquer de lui, parce que ces voisins, etc., ne sa­vaient rien.

b Et, Tayant fait comparaitre devant son tribunal, il lui dit.

Page 70: Selecta martyrum acta - liberius.net

68 ACTES DES SAINTS MARTYRS»

aequo animo parère, et nunc quoque in eâdem arrogan-tiâ persistentem te video; quare dignam pœnam per-solves.

Cùmque chartam petiisset, sententiam hanc contra ipsam scripsit : Quoniam Irène imperatorumjussui pa­rère diisque immolare noluit, quinimô nunc quoque in christianorum ordine ac religione persévérât, hâc de causa, ut anteà duas ejus sorores, ita et ipsam viventem nunc comburî jubeo.

VI. Haec sententia cùm a praeside lata fuisset, milites Irenem comprehensam in quemdam sublimem locum duxerunt, ubi et ejus sorores anteà martyrium passae fuerant. Cùm autem magnum rogum accendissent, jus-serunt ipsam in eum conscendere.

Itaque sancta Irène, Psalmos canens et Dei gloriam celebrans, in rogum se conjecit, atque ita consummata est in consulatu Diocletiani Augusti nono, Maximiani autem Augusti octavo, kalendis aprilis 8 , régnante in saecula Christo Jesu Domino nostro, cum quo Patri est gloria Sanctoque^ Spiritui, in saecula saeculorum. Amen b .

ACTA SANCT^E GRISPDLE,

MARTYRIS C .

I. Diocletiano et Maximiano consulibus, die nona-

a Le 1 e r avril'de l'an 284. b La partie de ces actes, auro cariora, qui regarde Agathon, Eu-

tychie et les autres femmes renvoyées en prison après le premier interrogatoire, a péri, et Ton ne sait rien du sort de ces généreux con­fesseurs.

c Sainte Crisphie était d'une famille très-illustre. Saint Augustin Va

Page 71: Selecta martyrum acta - liberius.net

SAINTE CRISPINE 69

rum decembrium a

3 apud Coloniam Thebestinam, in se-cretario pro tribunali adsidente Anulino proconsu!e b, commentariense officiumc dixit : Thagarensis Crispina, quse legem dominorum principum contempsit, si jubés, audiatur.

Anulinus proconsul dixit : Inducatur. Et , inductâbeatâ Crispina, Anulinus proconsul dixit :

Prsecepti sacri jam cognovisti sententiam? Beata Crispina respondit : Quîd illud prseceptum sit

nescio. Anulinus proconsul dixit : Ut omnibus diis nostris

pro salute principum sacrifices, secundùm legem datam a dominis nostris Diocletiano et Maximiano, piis Augu-stis, et Constantio, nobilissimo Gassare.

Beata Crispina respondit : Nunquàm ego sacrificavi nec sacrifico nisi uni Deo et Domino nostro Jesu Christo Filio ejus, qui natus est et passus.

plusieurs fois comblée des plus grands éloges. Il nous apprend qu'elle était fort riche, engagée dans le mariage et mère de plusieurs enfants, dont elle méprisa les larmes et les caresses lorsqu'il fallut confesser Jésus-Christ. Elle était delà ville deThagare, dans l'Afrique procon-sulaire. Elle habitait la colonie de Thébeste, qui, d'après l'itinéraire d'Antonin, se trouvait en Numidie. Lucius, évoque de Thébeste, sous­crivit an concile de Carthage tenu sous saint Cyprien. Le martyre de la sainte eut lieu le 5 décembre de l'an 302.

a Le 5 décembre. Les nones tombaient le 7 des mois de mars, mai» juillet et octobre et le 5 des autres mois.

b Anulinus, proconsul, siégeant à son tribunal dans la chambre dn conseil. Ce même Anulinus, un des plus dignes agents de la persécution, gouverna l'Afrique jusqu'à l'avènement deConstantin.

c Les officiers du greffe, le greffier, ou plutôt ici le geôlier à cause du motcommentariense. Chez les Romains le geôlier s'appelait cern-mentriensis. PLTN., lib. iv, c. 38. Il était chargé : 1° d'inscrire sur le livre de la prison le nom des prisonniers ; 2° de les garder. Voyez GALLONIO,De SS.Martyr.cruciat.,c. in,p. 102; SIGONIUS, Deantiq. Jure province, n.

Page 72: Selecta martyrum acta - liberius.net

70 ACTES DES SAINTS MARTYRS.

Anulinus proconsul dixit : Amputa superstitionem a, et subjuga caputtuum ad sacra deorum nostrorum.

Beata Crispina respondit : Quotidiè veneror Deum meum, praeter quem alium non npvi.

Anulinus proconsul dixit : Dura es etcontemptrix, et incipies vim legum invita sustinere.

Beata Crispina respondit : Quidquid emerserit1 5, pro fide meâ quam teneo, libenter patiar.

Anulinus proconsul dixit : Vanitas est tanta animi tui ut jam non, dimissâ superstitione, sacra numina venereris?

Beata Crispina respondit : Quotidiè veneror, sed Do-minum meum, prseter quem alium non novi.

Anulinus proconsul dixit : Ego sacrum prseceptum offeram cquod observes.

Beata Crispina respondit : Prseceptum observo, sed Domini mei Jesu Christi.

Anulinus proconsul dixit : Perdes caput si non obe-diens fueris jussis imperatorum dominorum nostrorum, quibus deservire cogeris subjugata d ; quod et omnis Africa fecit, nec tibi dubium est.

Beata Crispina respondit : Nunquàm sit illis benè u t c me dœmoniis faciant sacrificare : sed sacrifico Do­mino , qui fecit cœlum et terram, mare, et omnia quse in eis sunt.

Anulinus proconsul dixit : Ergo isti dii non sunt à te

a Mot à mot retranche, c'est-à-dire laisse là, renonce à la supers­tition.

b Quoi qu'il en arrive, c Je vais vous faire connaître.

d Appartenant à un pays conquis. e Nunquàm sit illis bene ut... Jamais ils ne réussiront (on ne

réussira) à...

Page 73: Selecta martyrum acta - liberius.net

SiAINTE CRISPINE. 71

accepti, quibus exhibere cogeris famulatum, ut salva pervenias ad devotionema.

Beata Crispina respondit : Nulla devotio est quse op-primi cogit invitos.

Anulinus proconsul dixit : Sed utinàm devota sequa-ris, ut in templis sacris, flexo capite, diis Romanorum thura immoles !

Beata Crispina respondit : Hoc non feci aliquandô ex quo nata sum, nec novi , nec facio usquequô vitâ vixero.

Anulinus proconsul dixit : Sed fac si vis a legum se-veritate immunis evadere.

Beata Crispina respondit : Quod dicis non timeo ; hoc nihil est.Deum autem, qui in cœlisest.si contempsero, sacrilega ero, et semel me perdet, ut non inveniar in 1 1 1 0 die venturo b .

Anulinus proconsul dixit : Sacrilega non eris si sacris obtempères jussionibus.

Beata Crispina respondit : Quid vis ? ut sim sacrilega apud Deum, et apud imperatores non sim ? Absit ! Deus magnus et omnipotens est , qui fecit mare et herbas vi-rides, et aridam terrain; bomines autem, facti abipso, quidmibi possunt pr ses tare 7

Anulinus proconsul dixit : Cole religionem Roma-nam, quam et domini nostri invictissimi Csesares et nos ipsi observamus.

Beata Crispina respondit : Deum novi tantùm. Nam 1111 dii lapides sunt et figmenta manuum hominum facta.

Anulinus proconsul dixit : Blasphemiam loquerisj

8 Afin qu'étant sauvée vous les honoriez librement ou dévote­ment.

b De manière à ce que je ne sois comptée pour rien devant lui au jour qui doit venir (le jour du jugement dernier).

Page 74: Selecta martyrum acta - liberius.net

72 ACTES DES SAINTS MARTYRS.

nam non prosequerisa quœ saluti tua^ conveniunt. Ad-jecit Anulinus proconsul et commentariensi Officio dixit b : Ad omnera deformationem deducta, novaculâ ablatis crinibus decalvetur, ut ejus primùm faciès ad pompam pervenïat c.

Beata Crispina respondit : Loquantur ipsi dii , et cre-dam. Ego si salutem non qusererem, audienda ante tri­bunal tuum non essem.

Anulinus proconsul dixit : Diù vivere desideras, aut mori in pœnis, sicut et cseterse consortes tuae, Maxima, Donatilia et Secunda d?

Beata Crispina respondit : Si mori vellem , et in inte-ritum animam meam tradere et in îgnem aeternum, tuis dœmoniis darem voluntatem meam e .

Anulinus proconsul dixit : Caput tibi incidam si deos venerabiles adorare despexeris.

Beata Crispina respondit : Gratias ago Deomeo si hoc fuero consecuta. Caput meum perdo semel, sed si thu-rificavero idolis...

Anulinus proconsul dixit : Et omninô în isto sensu tuo stulto persistis?

Beata Crispina respondit : Deus meus, qui est et qui fuit, ipse me jussit nasci; ipse dédit mihi salutem per aquam sacri baptismi ; ipse mecum est, ut anima mea, sicut tu vis, non faciat sacrilegium.

II. Anulinus proconsul dixit : Quid pluribus sufferi-

* Vous ne tenez pas les discours. b Aux greffiers, aux gardiens de la prison. c Afin de présenter ou qu'elle présente (montre) d'abord sa figure

à la cérémonie publique (aux yeux du public). d Voir dans BAROKIUS, t. II, p. 262, n° 34, l'horrible martyre de

ces glorieuses héroïnes, dont la dernière n'avait que douze ans. • Je consentirais à adorer vos démons.

Page 75: Selecta martyrum acta - liberius.net

SAINTS PROCÈS ET MARTIN1EN 73

mus ïmpïam Crispïnam? Àcta a ex codice quse dicta sunt relegantur. E t , cùm relegerentur, Anulinus pro­consul sententiam de libello legit : Crispina in super-stitione indigna perdurans, qua3 diis nostris sacrificare noluit, eam gladîo animadverti placet.

Beata Crispina respondit ; Christo laudes ago, bene-dico Dominum, qui sic me de manibus tuis dignatus est liber are.

Passa est beata Crispina apud Coloniam Thebestinam die nonarum decembrium b , imperante Anulino pro-consule, régnante Domino nostro Jesu Christo in uni-tate Spiritûs sancti, in saecula s&culorum. Amen.

ACTA SS. PROCESSI ET MARTINIANI,

HARTYRTJM c .

Natalis d sanctorum Processi et Martiniani, qui , cùm vidèrent mirabilia quse faciebat per beatos Apostolos suos Petrum et Paulum Dominus Jésus Christus, mirari cœperunt e. Erant tune temporis beatissimi Apostoli tra-

"Leprocès-verbal et l'interrogatoire de l'accusée. b Voyez page 18, note b . * Mis à mort par ordre de Néron, Pan 69. d Sous-entendez aies, jour natal, naissance, nativité. Cependant ce

jour est celui de la mort des saints martyrs. Pourquoi l'Église ap-pelle-t-ellele jour delà mort des saints, le jour de leur naissance? Parce qu'ils commencent, en mourant à la vie du temps, à vivre de la véritable vie de l'éternité. Rien de plus beau que cette manière de parler, qu'on ne trouve que sur les lèvres de l'Église catholique.

e Procès et Martînien étaient deux soldats ou même deux officiers supérieurs, car ils sont appelés magistrt, comme on disait magister

h 4

Page 76: Selecta martyrum acta - liberius.net

74 ACTES DES SAINTS MARTYRS

diti Paulino viro clarissimo a , sub custodia Mamertinib, in monte Tarpeio c

9 ubi démonte suis orationibus aquam manare fecerunt d . Tùnc sunt baptizati Processus et Martinianus a beato Petro Apostolo, et alii promiscui sexûs, numéro quadraginta septem.

Cùm nuntiatum esset Paulino quôd Processus et Mar­tinianus christiani effecti essent, misit milites, et tenuit eos, jussitque in custodia retrudi. Sequenti die educti, cùm constantissimè Christum faterentur, jussit Pauli-nus ut lapide os eorum contunderetur : sed iili gloriam in excelsis Deo dicebant.

eçM^um, commandant de la cavalerie. Néron, qui attachait une grande importance à garder des prisonniers aussi illustres que saint Pierre et saint Paul s'était reposé de ce soin sur Paulinus qui, à son tour, l'avait confié à Procès et à Martinien.

a Quelle charge exerçait ce Paulinus, qualifié ici de vir elarissi-mus? C'était certainement un magistrat supérieur, puisqu'on le voit ordonner l'emprisonnement de saint Procès et de saint Martinien, et plus tard les tourments qu'ils subirent.

b Dans la prison Mamertine. Cette horrible, mais vénérable prison remonte aux premiers temps de Rome; on croit que son nom lui vient de Mamers ou Mars, qui, suivant Varron, signifie le dieu Mars. Elle se compose de deux cachots placés l'un au-dessus de l'autre, et creusés dans le roc du Capitole. Ancus Martius, quatrième roi de Rome, fit creuser le cachot supérieur: son successeur, Servius Tul-lius, sixième roi de Rome, y joignit le cachot inférieur, appelé robur tullianum. Le mot sub de nos actes indique donc très-bien le cachot des saints Apôtres, au-dessous de la prison Mamertine. Voyez Les Trois Rome, 1.1, p,36i et suiv.

'.On donnait le nom de mont Tarpéien ou de roche Tarpéienne à une hauteur escarpée du mont Capitolin d'où les Romains précipi­taient quelquefois les criminels condamnés à mort.

d La fontaine que saint Pierre fit jaillir miraculeusement dans la prison, et dont l'eau servit au baptême de ses gardiens et de ses compagnons de captivité, existe encore, miraculeuse aujourd'hui comme autrefois. BAR. , t. ï , an. 6 8 , n° 2 4 .

Page 77: Selecta martyrum acta - liberius.net

SAINT PROCÈS ET MARTINIEN. 75

Allata est et tripoda 8 , supra quam Jovis b aureus. Illi cùm vidèrent, risum facientes, exspuerunt în

Joyem et in tripodam. Jussi sunt ergô in equuleo sus-pendi c , et attrahi nervis, et fustibus caedi. Exindè jus-sum est ut flammae ponerentur circa latera eorum.

Erat autem ibi matrona nobilissima, Domine Lucina, quee confortabat eos, dicens : Milites Christi, constantes estote, et nolite metuere pœnas quse ad tempus sunt.

Iterùm appensi in equuleo, a militibus csesi sunt scor-pionibusd. Deindè retrusi sunt in custodiam, ubi venera-bilis femina Lucina ministrabat eis. Post triduum verô Paulinus arreptus a daemonio 6 exspiravit.

Csesarius autem prsefectus hoc Neroni intimavit. Gui Nero prsecepit, dicens : Non tardetur, sed celeriùs ex-stinguantur.

Tùnc educti foras muros urbis Roma^ in via quse Au-

*Tripoda,œt f.t trépied, petite table, guéridon ou cassolette à trois pieds, quelquefois en or, souvent présenté comme offrande dans les temples païens. Ce mot est le même que tripus, odis, m. (trpE-TIOVÇ, oSoç, à).

b Pour le nominatif ordinaire Jupiter. c Jussi sunt in equuleo suspendi, ou donna Tordre de les atta­

cher au chevalet (instrument de supplice),et attrahi nervis, et de les étendre ou tirer avec des cordes, et fustibus cœdi, et de les frap­per à coups de bâton. Sur jubeor devant un infinitif passif, voyez, dans la Grammaire latine, la syntaxe de jubeo. — Le chevalet ou espèce de cheval, se composait de quatre pieds réunis entre eux par une planche, aux extrémités de laquelle étaient deux roues. On atta­chait dessus ou dessous cette planche le malheureux, dont les pieds et les mains étaient retenus avec des cordes qu'on fixait aux roues : celles-ci, tournées en sens inverse, disloquaient les os et les membres-du martyr.

d On donnait ce nom à des verges ou petits bâtons noueux ou armés de pointes.

e Saisi, possédé par le démon.

Page 78: Selecta martyrum acta - liberius.net

76 ACTES DES SAINTS MARTYRS

relia nuncupatur gladio sunt csesi. Corpora eorum beatis-sima Lucîna collegit, et cum aromatibus pretiosis sepelivit in praediosuo in arenario a , juxta locum ubi decollati sunt, sub sexto die nonarum julii b .

ACTA SANCTI CONCORDII,

HARTYRIS.

I. Temporibus Antonini c imperatoris gravissima per-secutio orta est in urbe Roma, ita ut nec emendi, nec vendendi cuiquam facultas facile daretur, nîsi qui diis immolâsset. Eratper id tempus Romae vir quidam Con-cordiusnomine, nobili familiâ ortus, cujuspater Gordia-nus dicebatur, sanctissimâ conversatione presbyter de titulo pastoris d . Hic itaque habens filium Concordium, erudivit eum omni sanctse Scripturas doctrinâ, effecitque ut a sancto Roman* urbis episcopo e Pio subdiaconus ordinaretur. Porrô uterque ad nihil vacabat aliud, nisi

a Bans une arénaire ou catacombe ; elle porte aujourd'hui le nom de catacombe des saints Procès et Martinien.

b Le 2 juillet. Voyez page 18, note b . c C'est Marc-Aurèle, c'est-à-dire Antonin le philosophe, prince très-

superstitieux et très-grand persécuteur des chrétiens, il monta sur le trône Tan 163, et régna 19 ans.

à De la paroisse et du titre de pasteur. Titulus pastoris, signifie la paroisse du pasteur. Les paroisses primitives de Rome furent appe­lées titres, tituli, parce qu'elles commencèrent par une maison donnée en propriété avec titre de propriété et consacrée au culte de Dieu. La paroisse, ou le titre qui portait le nom du pasteur, se trou­vait sur le Viminal; elle remonte au temps de saint Pierre.

* Malgré la supériorité de l'Eglise de Rome sur toutes les autres, les Papes ne portèrent pendant longtemps que le titre ŒÉvêques de Rome.

Page 79: Selecta martyrum acta - liberius.net

SAINT CONCORDIUS 77

ut jejuniis et orationibus die noctuque, et eleemosynïs pauperum insistèrent : petebantque a Domino ut ra-biem imperatoris possent effugere.

Intérim verô beatus Concordius dixit patri suo : Do­mine mi , si vis % permitte me ire ad sanctum Eutychen, et habitare cum eo paucis diebus, donec cesset rabies inimici Antonini imperatoris.

Dicit ei pater suus : Fili, hic potiùs commoremur, ut possimus coronari.

Ait illi beatus Concordius : Vadam, si jubés : quia ibi coronam accipiam, ubi me Christus jusserit coronari.

Dimissus igitur à pâtre suo, abiit ad sanctum Eutychen amicum suum qui tùm morabatur in praediolo suo via Salariab. Quem beatus Eutyches cum magno gaudïo suscipiens, cœpit Deo gratias agere : habitaveruntque simul in eodemloco, orationibus et jejuniis insistentes. Venerunt ad illos multis et variis languoribus vexati, quos illi, orantes, in nomine Jesu Christi sanabant.

II. Intérim fama rerum ab iis gestarum perlata est ad Torquatum, Tusciœ comitem c, qui id temporis habi-tabat in civitate Spoletanad. Misit igitur, et accersi-

a Si vis, pour visne, voulez-vous ? Cet emploi de la conjonction si, pour donner aune phrase le sens interrogatif, n'est pas. seule­ment en grec et en latin ; il est dans toutes les langues.

* Nom d'une rue et d'une porte de Rome qui conduisaient au pays des Sabins. C'est par cette porte que le sel entrait à Rome; de là le nom de Salaria(sal), •

0 Comte de Toscane... — Avant Constantin, les comtes étaient des personnages importants qui accompagnaient dans leurs provinces les gouverneurs et les proconsuls, dont Us étaient comme les asses­seurs. Cest en cette qualité qu'ils géraient certaines affaires pu­bliques et rendaient la justice. Après Constantin, les empereurs vou­lurent bien donner le titre de comte à des magistrats qai leur étaient bien inférieurs.

d Ville de l'Ombrie, à 26 lieues de Rome, célèbre par la courageuse

Page 80: Selecta martyrum acta - liberius.net

7« ACTES DES SAINTS MARTYRS

vit sanctum Concordium, aitque i l l i : Quis vocaris? At îlle respondit : Christianus sum. Dicit ei cornes : De nomine tuo perquiro, non de

Christo tuo. Sanctus Concordius respondit : Jam tibi dixi, Chri­

stianus sum, et Christum confiteor. Ait cornes : Sacrificadiis immortalibus, etesto noster

amicus : et ego te patris habebo loco, suggeramque a

domino meo imperatori Antonino, utfaciat te sacerdo-tem deorum.

Sanctus Concordius respondit : Utinàm tu efficiaris particeps deorum tuorum b !

Dicit ei cornes : Audi me, et sacrifica diis immortali­bus.

Ego verô, inquit sanctus Concordius, te hortor et ad-moneo ut tu potiùs me audias et sacrifices Domino Jesu Christo, ut possis evadere torrrienta. Nam si non fecerïs, cum diistuisin igne sempiterno ardebis.

Tùm cornes jussit eum fustibus mactar i c , et in cu­stodia publicâ includi d. Venit autem nocte ad eum beatus

résistance qu'elle opposa aux attaques d'Annibal, l'an 217 avant Jé­sus-Christ.

a Et je vous présenterai. b Soyez vous-même au service ou dans l'intimité de vos dieux. c Qu'il fût frappé à coups de bâton. Voyez page 1G, note b . d II y avait, chez les Romains, deux sortes de prisons : la libéra

custodia on prison libre, et la custodia piiblica, ou prison publique. La première était quelquefois la maison d'un particulier qui répon­dait du prisonnier, comme on le voit dans le procès de Catilina; ou une autre maison dans laquelle le prisonnier, attaché par le bras à un soldat, était obligé de passer la nuit, et d'où il pouvait sortir pendant le jour, mais toujours attaché à son soldat Telle fut la pre-mière'prison de saint Paul à Rome. La prison publique avait la même destination que les nôtres.

Page 81: Selecta martyrum acta - liberius.net

SAINT COXCORDIUS 79

Eutyches cum sancto Antimo epîscopo : et, quia Ànti-mus episcopus amicus erat comitis, rogavit comitem ut ad paucosdies Concordium apud se permitteret com-morari. Permisit id cornes Antimo, habitavitque cum eoConcordius multis diebus. Tempore autem opportu-no consecravit eum presbyterum, et cœperunt pariter orationibus vacare.

Post aliquantum verô temporis, reyocatus0 a comité Concordius, aitque illi cornes : Ecquid de salute tua deliberâstib ?

Sanctus vir respondit : Salus mea Christus est, cuï quotidiè sacrifico sacrificium ;laudis. Nam tu unà cum diis tuis apud inferos concremaberis.

Iratus cornes jussit eum suspendi in equuleo c. Ille autem vultu alacri d dicebat : Gloria tibi, Domine Jesu, Christe.

Iterùm autem jubenti comiti ut sacrificaret magno Jovi, beatus martyr respondit : Ego non sacrifico lapidi surdo et muto : quia habeo Dominum Jesum Chrîstum, cui servit anima mea.

Commotus cornes prsecepit eum in imum protrudi carcerem e , colloque ejus et manibus ferrum injici; si-mùl etiam vetans ne quis ad eum ingrederetur, sed famé necatusperiret.Ibi beatus Concordius gratias agens Deo : Gloria, inquit, t» excelsis Deo, et in terra pax

a Sous-entendu est. b Quel parti avez-vous pris relativement à votre salut? * Être attaché à un chevalet (instrument desupplice)~ Voyez page

75, note c . d Jamais la dignité de l'homme ne se montre mieux que dans ce

calme sublime au milieu des tortures; c'est le roi des martyrs sur la croix.

e In imum carcerem, au fond, dans le Heu le plus bas, de la prison.

Page 82: Selecta martyrum acta - liberius.net

80 ACTES DES SAINTS MARTYRS.

hominibm bonœ voluntatis 4 . Ecce autem nocte mediâ angélus Domini ei apparuit, dicens ; Noli timere , viri-liter âge, quia ego tecum sum.

Deindè post très dies misit ad eum cornes mediâ nocte duos satellites suos, qui eum aut sacrificare com-pellerent, aut recusantem interficerent. Qui cùm ad eum venissent, parvam Jovis statuam illi offerunt, aiuntque ad eum : Audîsti quse cornes jusserit?

Sanctus martyr respondit : Vos scitis. Aut sacrificium, inquiunt, Jovi offeres, aut capi-

talem sententiam excipies. Beatus martyr gratias Deo agens : Gloria tibi, inquit,

Domine Jesu Christe; et exspuit in faciem Jovis- Tum unus satellitum evaginato gladio, amputavit ei caput; atque ita in confessione Domini emisit spirîtum. Ve-nientes autem clerici cum religiosis viris, tulerunt cor­pus ejus, et posuerunt non longé a civitate Spoletana, ubi multœ émanant aquse. Passus est calendis januarii a , ejusque orationibus caeci illuminantur, œgri sanantur, dsemones expelluntur, prasstante eo pro cujus nomine passus est; quivivit et régnât in sœcula sœculorum. Amen.

ACTA SANCTiE FELICUIJE,

VIRGINIS ET MARTYRIS.

Romœ, natalis sanctae Feliculae vïrginis et martyris. Quam cùm Flaccus cornes b post excessum Petronillœ c

* Luc H, 14. a Le i* r janvier de Van 178. * Voyez page 77, note c î c Sainte Félicula était l'amie intime de sainte Pétronille, fille de

Page 83: Selecta martyrum acta - liberius.net

SAINTE FÉLIGCLA. 81

vellet ducere uxorem, atque ad terrendum proposuïsset ei dicens : Unum tibi e duobus elige, aut esto uxor mea, aut diis sacrifica.

Responsum ab ea acoepit : Nec uxor tua ero, quia Christo sacrata sum; nec diistuis sacrïficabo, quia dse-monia sunt.

Tune Flaccus tradit eam vicario, qui fecit eam in tene-broso claudi cubiculo sine cibo per septem dies.

Dicebant autem ei uxores custodum : Cur vis malâ morte perire? Accipe virum hune nobilem, divitem, formosum, florente setate, imperatoris amicum.

Felicula nihil illis respondit nisi hoc solùm : Virgo Christi sum, et praeter eum nullum alium accipïo.

Undè perseverantem in confessione Christi cùm eje-cissent", duxerunt eam ad virgines Vesta?b, ibïque per alteros septem dies sine cibo permansit, eô quôd nullâ ratione de eorum manu cibum pateretur accipere.

Post hoc, levata in equuleum, clamabat dicens : Modo cœpi videre amatorem meum, in quo amor meus fixus est.

Cùmque ei tortores dicerent : Nega te Christîanam, et dimitteris;

Ula clamabat : Ego non negabo amatorem meum,

saint Pierre, que le comte Flaccus avait demandée en mariage. Sainte Pétronille étant morte avant d'avoir donné son consentement, Flaccus s'adressa à sainte Félicula. Ceci se passait sous Néron, l'an 69.

a Ejicere, faire sortir. b Prétresses de Yesta, chargées d'entretenir le feu sacré, regardé

comme le salut de l'empire. Elles étaient au nombre de six; elles de­vaient garder la chasteté pendant trente ans ; elles jouissaient de grands privilèges. Auguste n'en put trouver six; e t , quelques années après, grâce au Christianisme, Rome était habité par un peuple de vierges , plebem pudoris, comme dit saint Ambroise.

4.

Page 84: Selecta martyrum acta - liberius.net

82 ACTES, DES SAINTS MARTYRS.

qui, propter nie felle cibatus, et aceto potatus, spinis coronatus, et crucifixus est.

Post haac deposita est, et prœcipitata in cloacam. Sanctus autem Nicomedes presbyter, in speluncis posi-tus a , occulté levavit eam, et per noctemin biroto b per-duxit ad casellam suam, vu ab urbe mi!Iiarioc, Via Ardeatinâd

? ibique eam'sepelevite. Pervenitautem adFlaccum, quod egisset Nicomedes

presbyter, jussitque eum comprehensum duci ad sacri-ficandum.

Respondit Nicomedes : Ego non sacrifico, nisi Deo omnipotenti, qui régnât in cœlis, non istis saxeis diis, qui in templis quasi in carceribus custodiuntur. Dumhaec dixisset, plumbatis f diutissimè csesus, mîgravitad Do­minum.

Corpus autem ejus in Tiberim demersum est; quod quidam ejus clericus, re et nomine Justus, collegit, birotoque impositum transiulit ad hortulum sum juxta muros, via Nomentanâg, atque illic humo condidit :

a Qui habitait des lieux souterrains, les catacombes. Sur les cata­combes, voir Les Trois Rome, t. IV.

b Birotim, i , n., voiture à deux roues. On dit ausssi birota, œ, f. c Voyez page 42, note d . d La voie Ardéatine, rameau détaché delà grande voie Appienne,

ainsi appelée parce qu'elle conduisait à Ardée, au pays des Rutules. A droite et à gauche se trouve le quartier le plus populeux de la Rome souterraine ou des catacombes.

e C'est un exemple', entre mille, du zèle courageux des premiers chrétiens à recueillir les restes sacrés des martyrs, et des dangers que couraient ces nouveaux Tohie.

s Plumbatœ, fouets composés de cordes et de lanières, dont l'ex­trémité était armée de glands ou balles de plomb. On en frappait le dos et le cou des martyrs. GALLON., p. 1 6 1 .

s Voie Nomentane, ainsi appelée parce qu'elle conduisait à iVomen-ftcm» ville des Sabins.

Page 85: Selecta martyrum acta - liberius.net

SAINTE VICTOIRE 83

ubi Dominum orantes, ea quae petunt, assequuntur martyris interventu.

AGTA SANCT.E VICTORIA,

VIRGIN1S ET MARTYRIS*.

I. Romae natalis sanctse Victoriae virginis et martyris, in persecutione Decii Csesaris. Hsec, desponsata Eu-genio, viro pagano, roganteTito Aurelio, qui sponsam Anatoliam virginem habebat , ad suadendam eam ut ei nuberet, perrexit. Gui et dixit : Audi me, domina soror Anatolia : et ego Christiana sum, et novi quia Deus nuptias non condemant. Prophetœ et patriarchae con-juges habuerunt, et posteritas eorum a Deo benedicta est. Nunc ergo audi me , et accipe virum qui te non prodat 7 cùm sis Christiana : sed per conjugium fiât ut ipse Christianis consentiat.

Haec dicenti Victoriee virgo Anatolia respondit : 0 Vi­ctoria, rince diabolum, et esto vera Victoria. Tune qùando tota terra vacua erat, dixit Deus hominibus : Crescite, et multiplicamini, et replète terram 1 . Nunc plena b terra; postquœm Filius Dei de cœlo descendit, quotidie clamât; Crescite in fide; multiplicamini in charitate, et replète cœlos : quia appropinquavit re-gnum cœlorum a.

II. Iterum inter alia et post alia,sancta Anatolia

û Son martyre et celui de sainte Anatolie, sa compagne, eut lieu en 253.

* Gènes. 1 ,8 ,9 . b Sous-entendu est 2 Matth.iT.

Page 86: Selecta martyrum acta - liberius.net

84 ACTES DES SAINTS MARTYRS.

întulit* : Ego, die quâ explicuib pretium omamentorum meorum in pauperes Ghristi, vidi per visum juvenem aureo diademate splendidum, in vestibus purpureis atque gemmatis : qui, gratâ facie et laeto vultu me in-spiciens, ait ; 0 virginitas, quœ non in operibus tene-brarum, sed semper in lumine versaris 1

Haec ego audiens, evigilavi, et cœpi flere j*et pro-jiciens me in pavimento, rogavi Domïnum ut is qui mihi loquebatur, dulcissimossermones iterum proseque-retur. Sic mihi oranti et prostratœ, idem qui antè lo­quebatur, talia mihi subsequitur : Virginitas purpura regalis est, quam qui induit, reliquis fit eminentior. Virginitas gemma est pretiosa. Virginitas thésaurus est régis immensus. Huic fures insidias tendunt. Hanctu evigilans sollicité custodi, quantùmquete plus habere cognoscis, instantiùs custodi, ne perdas.

HT. His et similibus verbis et factis incitata Victoria, omne pretium omamentorum suorum et ipsa distraxit c

pauperibus. Sicque factum est u t , agentibus sponsis earum d Aurelio et Eugenio, quia nubere illis virgines Ghristi noluerunt, a Decio imperatore urbe Rome puisse, ad praedia sponsorum ducerentur e. Ubi famé et inediâ ta afflictae sunt, ut vix ad vesperum modicus panis cibarius eis daretur : nulloque pacto efficere sponsi

• Ajouta. * «Pai.dïstribué. « Distribua. d Sur les démarches de leursfiancées. • Les Actes placent leur martyre à Rome, soit parce qu'il fut com­

mencé dans cette ville, soit parce qu'il y fut consommé. Ce qui est certain, c'est que les villas d'Auréliuset d'Eugène, où les saintes vierges furent conduites, se trouvaient près du lacus Velinus,Vdc Velin, près de la petite ville de Thora, dans VOmbrie.

Page 87: Selecta martyrum acta - liberius.net

SS. GÉTTJLIUS, CÉRÉALIS, AMANTIUS ETPRIMITIVUS. 85

ACTA SANCTORUM

GJETULII , CEREALIS, AMANTII ET PRIMITIVI,

M A R T Y R U M C .

L Temporibus Hadriani imperatoris fuit vir quidam omnis dîvinse legis peritissimus, idemque Christianis-simus, Gaetulius nomine. Degebat autem in Sabinorum regione* haud procul ab urbe Roma, convocabatque ad se quotidiè permultos cum e ex Italia tum ex Gracia Christianos, iisque alimenta praebens, divinam legem exponebat, eosque erudiebat.

a Intendant général des temples. b 23 décembre. c Ils souffrirent près de Rome, snr la Voie Salaria, Tan 13S, la

19 e année du règne d'Adrien. 4 Près de Tibur, aujourd'hui Tivoli, Les Sabins occupaient une

partie des montagnes qui se trouvent k l'est de la campagne romaine. e Tum répété : non-seulement..., mais encore.

potuertmt ut vel ad nubendum vel ad sacrificandum animi illarum inclinafentur.

Beata igitur Victoria in virginitatis proposito invin-cibiliter persistens, post multa facta miracula, inter quae plurîmas virgines Domino aggregaverat, percussa est gladio in corde a carnifice Taliarcho, quem, rogatu Eugeniî sponsi suï, Julianus,pontifex Capitolii et cornes templorum*, ad hoc opus direxerat. Passa est autem decimo calendas januarii b: corpus ejus cumomni reve-rentia curatum.Taliarchus verô percussor ejus,leprosus factus, intra sex diesconsumptus a vermibus exspiravit.

Page 88: Selecta martyrum acta - liberius.net

86 ACTES DES SAINTS MARTYRS.

Pervenit ejus rei fama ad aures Hadriani imperatoris, qui, missoCéréale vicario% jussit eum bcomprehendi. Ubi ad illum venit Cerealis, invenit eum domi seden-tem, et more solito Ghristianos instituentem, qui ejus doctrine magis ac magis in fide Christi confirmabantur.

Dixit autem ei Cerealis : Audisti quse sint a princi-pibus edicta apud omnes propositac?

Respondit S. Gaetulius : Itane principum jussis parère necesse est ?

Cerealis dixit : Tu ipse edicito sequumne sit d illis parère.

Gaetulius ait : Cui tandem, o princeps, obtemperan-dumest? mortaline homini, etmox in putredinem abi-turo, an verô praepotentise Dei Filio ?

Cerealis dixit ; Habet ergo Filium Deus vester? Gaetulius respondit : Habet plané, qui quidem et fuit, et est, et erit semper.

Cerealis dixit : Quâ vel doctrinâ vel signo nôsse lice-bit Filium Dei Deum esse, quemadmodùm tu doces?

Respondit sanctus Gaetulius : Noveris Verbum* Dèi, verum Deum ex Deo Pâtre genitum, et de Spititu sancto conceptum, ex Virgine Maria natum esse, eumque novissimis temporibus dignatum esse venire ut mor-tuos suscitaret, csecos illuminaret, leprosos mundaret,

a Vicaire ou sons-préfet de Rome. La famille ou gens Cerealis était une des plus anciennes et des plus illustres de Rome. Elle a donné à la république età l'empire un grand nombre de consuls, de préfets, etc.

b Eum : Gétulius. c Affichés en public. d Décide toi-même s'il est juste.*. c Prxpotens, tout-puissant. Prm en composition ajoute une idée

de prééminence, de supériorité. 1 Le Fils de Dieu est appelé le Verbe du Père, c'est-à-dire sa pa­

role, la manifestation de sa pensée, sa sagesse éternelle.

Page 89: Selecta martyrum acta - liberius.net

SS. GÉTULITTS, GÉRÉALIS, AMANT ICS ET PRIMITIVES. 87

super mare pedibus ingrederetur, ventis et tempesta-tibus imperaret.

Cerealis vicarius dixit : Nôsse velim quînam a istuc fa-ctum sit.

II. Tum S. Gaetulius vocavit ad se Amantium tribunum fratrem suum b , qui metu Hadriani principis latitabat, narravitque eï omnia de Gereali vicario ; porrô ipsï Cereaii indicavit Amantium fratrem suum. Ad cujus conspectum mirificè exhilaratus est Cerealis.

Dixit autem ei S. Gaetulius : Abjice jam, Cerealis fra-ter, artes diabolicas, et amplectere Ghristi patientiam*. Ego in Tiburtina urbe d cùm haberem uxorem, liberos et opes, omnibus valefeci, ut possem ad aeternam per-venire salutem.

Cerealis respondit : Equidem nec uxorem nec proies habeoquas relinquam. Si verô est aliquid ae ter num, ne, quaeso, me celetis6.

S. Gaetulius dixit : s t e rnum hoc est u t , manufactis idolis propudiatis f, in Christum Dei Filîum credas.

Cerealis ait : At quo tandem ordine* haec fides sus-cipienda est, ut ne quid fuscatum in me resîdeat?

Dixit ei Amantius tribunus, amicus ejus : Baptismum

* Comment. b Le saint martyr Gétulius, frère de S. Amantius, l'un et l'autre

tribuns militaires dans les armées impériales, était le mari de sainte Sympborose, dont nous avons déjà lu le glorieux martyre, bien qu'il n'ait eu lieu qu'après celui de son époux et do son beau-frère.

c La souffrance, c'est-à-dire la foi de Jésus-Christ, qui est un en­gagement à souffrir pour lui.

d Tibur, aujourd'hui Tivoli, ancienne ville des Sabïns, à vingt milles de Rome, sur l'Anio.

4 Celare, cacher, veut deux accusatifs. s Propudiatis, rejeter comme une chose infâme (pro et pudor). 8 Quo ordine, de quelle manière...

Page 90: Selecta martyrum acta - liberius.net

88 ACTES DES SAINTS MARTYRS.

percipies in Christi confessione*, et sic vitam habebis sempiternam, Quàd si verô reliqueris omnia qum in hoc mundo appetis, centupïum accipies, et vitam mter-nam possidebis*.

Cerealis ait : Ecquid obstat quominus pro Christo Filio Dei sanguinem meum fundamb? Sed jam. quseso, mo-ras vos nectere c nevelîtis.

Tum sanctus Gœtulius ad pœnitentiam a eum adhor-tabatur, simulque ei triduanum indixït jejunium, donec divinitus edocerentur quid faciendum esset. Cùmque totâ nocte in vigîlïis0 etprecibusdurarent',audierunt vocem angelicam ipsos admonentem ut SixtumBurbis RomiB episcopum ad se vocarent, et ab illo baptisma11

perciperent. III. Venerunt igitur Romain, et, accersito beato Sixto

episcopo, in cryptam* quamdam ingressi suntrubi

8 Christi confessions, action de confesser Jésus-Christ, c'est-à-dire de le reconnaître pour Dieu et de se faire son disciple. Cette expression est de l'Évangile.

1 Matth. xix. b Voilà bien le noble caractère de la foi romaine tant célébrée par

saint Paul. c Kectere moras, expression latine, temporiser.

à La pénitence, vertu et sacrement de la loi nouvelle. e In vigiliis, action de passer la nuit en prières; d'où est venu

le mot vigiles, £ Durarent, durare, persévérer, s Le pape saint Sixte 1 e r . h Baptisma, le baptême, le premier des sacrements. Ce mot, tiré

<lu grec, signifie immersion. » Crypte, caverne, lieu souterrain; ce mot désigne les catacombes

appelées aussi speluncœ, arenaria, areœ, cœmeteria, etc. Les ca­tacombes sont d'immenses galeries souterraines, creusées exclusive­ment par les premiers chrétiens autour de la ville de Rome, pour leur servir d'asile et de sépulture. Les catacombes forment une ville im­mense, où Von trouve des places, des chapelles, environ six millions

Page 91: Selecta martyrum acta - liberius.net

SS. GÉTULIBS, CÉRÉALIS, AMANTIUS ETPRIMITIVUS. 89

B. Sixtus more Ghristiano eum catechismo imbuit % ac deinde baptizavit.

Eâdem autem horâ vidit Cerealis descendentem su­per se Spiritum sanctum, etmox ingenti voce clamavit : Ecce video lumen quoddam, solissplendoreillustrius, in me delabi.

Porrô B. Sixtus pro singulis obtulit sancta libaminab, et participes eos fecit sacrosanti Corporis et Sanguinis Christi ; e t , cùm eos in fide confirmâsset, gratias agens discessitab eis.

Eodem tempore officialesc Cerealem quaesierunt. Venit autem Vincentius quidam eô ubi erant sancti, aurum publicâ exactione collectum asportaturusd.

Ut autem vidit eum Cerealis, dixit ei : Nos tempora-rias res jam abjecimus, ut fruamur aeternis. Tempora-lia enim, unà cum illis qui amore ea prosequuntur, in nihilum redîgentur.

Tum Vincentius magnâ voce exclamavit : 0 principes orbis et reipublicse moderalores : seductus est Cerealis dignitate vicarius, relictisque diis, phantasmata secta-tur; multâque ira incensus, celeriter cucurrit ad Hadria-num principem, eique quid comperisset exposuit, nempe Cerealem se Christianum confiteri.

ÏV. Itaque Hadrianus misit Licinium tconsulareme,

de tombes appelées îoculi, et dont toutes les rues, mises à bout, don­neraient une longueur de 300 lieues. Voyez Les Trois Rome, t. I V , p. 1-60.

a Les adultes doivent être instruits de la foi avant de recevoir le baptême.

b Le saint Sacrifice. c Officiâtes, les satellites. d C'était un percepteur ou collecteur des impôts. * Consularem, qui a été consul.

Page 92: Selecta martyrum acta - liberius.net

90 ACTES DES SAINTS MARTYRS

qui ipsi Cerealem sisteret*. Licinius veniens ad urbem Sabinorum, tenuit Cerealem, et cum illo Gaetulium, Amantium et Primitivum : moxque scripto petiit ab Ha-driano quid deillis fieri juberet. Rescripsitautem Hadria-nus ut aut immolarent diis, aut ignibus cremarentur. Eodem ergô die quo lectae suntlitterae imperatoris, jussit Licinius in civitate Tiburtinâ tribunal sibfrprœparari, .sanctosque sibi vinctos exhiberi.

Cùmque venissent, ita dixit : Adeône, Cerealis, vi­tam desperâstib tuam, ut praecepta principum, quitoti imperant orbi, contemnenda putes?

Cerealis respondit : Et thesauros publïcos declinatione perfectâc tradidi in publicum, et Christo Jesu me servi-turumpromitto, ut vitam obtineam sempiternam.

Licinius dixit : Utrùm vivere aut mori malis d edicito, Cerealis ait : Ego si vivere non appeterem, Christum

non confiterer. Vestra autem sacrificia nihil sunt. Tune ad S. Gaetulium conversus Licinius, dixit : Sa­

crifica diis Jovi et Marti, alïoqui extorquebo a te animam tuam e .

Respondit S. Gaetulius : Ego non perdam animam meam : imô verô potiùs lucrabor eam f .

V. Tune ira inflammatus Licinius jussit eos exspolia-tosesedi, dicens : Praecepta principum contemnere no-lite, sed magnis dominis obtemperate.

Cùm autem caederentur, B. Gaetulius magnificans*

a Pour faire comparaître Cerealis devant lui. b Vitam desperarc, jouer sa vie en désespéré. c Sans en avoir rien détourné. d Subj. du verbe malo. * Ta vie. f Allusion à l'Évangile. s Magnificare, louer, exalter.

Page 93: Selecta martyrum acta - liberius.net

SS. GÉTULIUS, CÉRÉALIS, AMANTIUS ET PRIMITIVUS, 91

Deum, altâ voce dixit : Gratias ago Deo Patri omnipo-tenti, et Domino JesuChristo, eique meipsum sacrifi-cium t t mundum offero.

Dixit ei Licinius : Quod est mundum sacrificium? B. Gsetulius respondit : Spiritum contribulatumb, et

cor contritum et humiliatum Deus non despicit \ Licinius dixit ad ministros : Abducite istos in carce­

rem. Ubi sanè ad dies vïginti septem permansêre. Porro Licinius, Romam proficiscens, resgestas nar-

ravitHadriano imperatori. At ille, furore percitus, misit milites qui eos flammis exurerent. Ducti sunt[ergo sancti martyres ad tredecim milliaria c ab urbe Roma, et illic, ligatis manibuset pedibus, ad flumen Tiberim in ignem conjecti sunt. Gùm autem beatum Gaetulium flammae non contingerent, et ille, magis etiam in Domino conforta-tus, solutis vinculis, Christum Dei Filium glorificaret, milites caput ejus eradicatis vinearum fustibusd con-fregerunt : et sic invocans Dominum, emisit spiriritum. Cujus sacrum corpus colligens Symphorosa, uxor ejus, honorificè eum sepelivit in arenario prœdii sui, ubi unà cum Exuperantio presbytero et septem filiis, quos eodem Gsetulio pâtre genuerat, fréquenter vigiliase ce-lebrabat.

a En sacrifice. * Contribitlatum, brisé ; contritum, contrit par la douleur de

ses fautes. Ge sentiment est une partie essentielle de la pénitence. 1 Psalm. L. c Le mille, mesure itinéraire des Romains, contenait 1000 pas géo­

métriques. — Voyez p. 42 note d . d Vinearum fustibus, les bâtons qui serrent à soutenir la vigne

(des échalas). e Voyez page 88, n o t e e .

Page 94: Selecta martyrum acta - liberius.net

92 ACTES DES SAINTS MARTYRS.

ACTA SANCTI GREGORH SPOLETANI

PRESBTTERIS ET MARTYRIS*.

I. Temporibus Diocletiani et Maximiani imperatorum talisfuror in sacrilegisb percunctam ïtaliam exarsit, ut una esset apud omnesidolorum cultura c, e t , siquis non protestatus idolis immolaret, pœnis diversis cracia-retur.

Erat tum* quidam vir impiissimus, Flaccus nomine, quem Maximianus imper atordirexerat ut omniaidolaeri-geret. Cùmque introîsset is Flaccus in civitatem Spoleta-nam d , jussit sibi tribunal collocari, et prœcones per omnes plateas civitatis mitti, ut omnes simul cives ante vestigea ejus e in medio foro consistèrent.

Cùmque congregatus fuisset omnis populus [in medio foro, Flaccus dixit Tircano : Isti omq.es diis nostrisdeser-viunt?

Cui Tircanus dixit : Isti ommes, quos conspicitpietas r

tua, deoscolunt, Jovem,*Minervamet Asclepium*, deos immortales, qui propitios se exhibent mundo universo.

* Il souffrit le martyre l'an 303. b Dans les persécuteurs appelés sacrilèges, parce qu'ils portaient

leurs mains homicides sur les chrétiens, temples vivants du Seigneur. c Le culte des idoles était général. d Voyez page 77, note d .

e Devant lui. — Le mot vestigia indique bien L'orgueil de ces ty­rans subalternes.

* Ce mot, ainsi que dignitas, amplitudo, etc., commencent à pa­raître dans la langue latine avec l'Empire.

s Esculape.

Page 95: Selecta martyrum acta - liberius.net

SAINT GRÉGOIRE DE SPOLÈTE. 93

Hœc audiens Flaccus, gavisus est gaudio magno, et continua jussit turbas omnes dimiti.

IL Beatus verô Gregorius erat tum in civitate Spo-letana, jejuniis et orationibus die ac nocte vacans. Mul­tos îlle precibus suis sanos reddebat, spiritus immun-dos ejiciehat a, lecto decumbentes sanabat, leprosos mundabat, csecos illuminabat, et corda multorum pa-ganorum ad Dominum Jesum Ghristum convertebat : templaverôpaganorum etsimulacrain terramdejiciebat.

Audiens haec Tircanus, quôd beatus Gregorius multa templa idolorum evertisset, et paganorum animos ad Christi amorem convertisse^ iratus nimïs, nuntiavît haec Flacco, dicens : Est quidam in urbe seductor mul­torum, Gregorius nomine, adversùs deos rebellis, et vestrajussa bpro nihilo ducens.

Haec cùm audîsset Flaccus, exarsit a diabolo % et jussit quadraginta milites mitti, qui beatum Gregorium vinctum perdueerent.

III. Exierunt milites, et, implentes jussa, beatum Gregorium prœsentaverunt.

Sedens autem Flaccus cum Tircano, et respiciens in faciem beati Gregorii, in hanc erupit vocem : Tune es Gregorius Spoletanus?

S. Gregorius dixit : Ego sum. Rursumque Flaccus : Tune es, inquit, adversùs deos

rebellis, et principum contemptor? Sanctus Gregorius respondit : Si verum scire vis,

a Délivrait les possédés. b Vestra pour tua^ Le pluriel au lieu du singulier, employa par

honneur et par rospetf, en parlant à une personne en dignité : cette locution est rare avant l'Empire.

• Fut excité, enflammé par le diable.

Page 96: Selecta martyrum acta - liberius.net

94 ACTES DES SAINTS MARTYRS.

ego ab infantia mea nunquam a Deo meo recessi, qui me ex limo terra formavit.

Flaccus dixit : Quis est iste Deus tuus? Sanctus Gregorius respondit : Qui fecit hominem ad

imaginera et similitudinem suam 1 : ipse est Deus fortis, Deus immortalis , qui reddit unicuiquesecundùm opéra sua*.

Flaccus dixit : Noli esse verbosus8, sed quod tibi preecipio, id facias b .

Sanctus Gregorius respondit : Quod prœcipis, jam scio : quod me oportet facere, hoc ago.

Flaccus dixit : Ergo si pro salute tua agis, ingredere templum mirabile, et sacrifica diis magnïs, Jovi, Mi-nervae et Àsclepio honorabili, et multa bona invictissi-morum princïpum consequeris , et noster amicus eris.

Sanctus Gregorius respondit : Ego amicitias vestras non concupisco, nec sacrifico dœmonibus, sed Deo meo Jesu Christo.

Flaccus dixit : Quse est insania ista, miser Gregori, qua3te possidet? Scias te tibi poenas durissimas cumu-lare c .

Sanctus Gregorius respondit : Insanus ego nunquam fui, sed tu potiùs, qui creatorem tuum non agnoscis Dominum Jesum Chrïstum. Nam Jovem, Minervam et Àslepium, quos dicis, dtemones esse manifestum est.

IV. Flaccus dixit : Colaphis contundite maxillas ejus, dicentes ei : Noli deos blasphemare, nec contumax esse d.

1 Gènes, i. — 2 Rom. H ; Apoc xxir* a Pas tant de paroles. b Subj. pour l'impér./ac. G Saehe que tu amasses sur fa tête des châtiments terribles. d C'était l'usage chez les Romains que les bourreaux répétassent

Page 97: Selecta martyrum acta - liberius.net

SAINT GRÉGOIRE DE SPOLÈTE. 95

Sanctus Gregorius respondit : Contumax nunquam fui : vos verô ministri estis Satanœ, facientes voluntatem ejus.

Tircanus dixit : Admoneo t e , Gregori, immola diis, antequam corpus tuum exterminetura.

Sanctus Gregorius respondit : Melius est mihi exter-minari corpus meum quàm animam. Facite quod vultis.

Flaccus cum Tircano dixerunt : Accède, et sacrifîca diis, antequam pœnis te excruciemus.

- Sanctus Gregorius respondit : Jam tibidixi, et dico, non sacrifico dsemoniisvestris, sed Domino meo Jesu Christo, qui fecit cœlum et terram, mare, et omnia quae in eis sunt.

Flaccus dixit : Fustes nodosos afferte, et dorsum ejus verberibus rumpite, dicentes : Hsec patiuntur qui sunt diis rebelles, et principum contemptores.

S- Gregorius ait : Hoc scire te volo, Flacce, pro malis qui in meo exerces corpore, duplicia mihi bona restitui incœlo.

Flaccus dixit ; Vertite illum, et ventrem ejus fusti-bus dissipateb.

Tune S. Gregorius intuens in cœlum, ita orabat : Mi­serere servo tuo, Deus sanctus Israël : a timoré inimici eripe animam meam.

Tircanus cum Flacco dixerunt : Miserere tuî, ante­quam moriaris; id enim tibi consulimus ut amicic.

continuellement, en tourmentant le patient, le crime qu'on lui re­prochait, c'est-à-dire la raison pour laquelle on le soumettait aux supplices. C'était, comme nous dirions pour lui apprendre à ne pas faire telle chose. Chez tous les peuples on a vu dans le supplice une correction.

* Exterminateur, soit accablé, anéanti. b Dissipare, mettre en lambeaux* c Nous te le conseillons en ami.

Page 98: Selecta martyrum acta - liberius.net

96 ACTES DES SAINTS MARTYRS

S. Gregorius respondit : Recède a me, minister Sata­née* : vacant oblationes tuse b. Adestmihi Dominus Jésus Christus ad confortandum me in vulneribus meis.

V. Flaccus dixit ; Ha?c est insania tua, miser, quae te vivere non permittit.

S. Gregorius respondit : Etiamsi totum corpus meum occidas, Dominus animam meam fovet et vivificat.

Flaccus dixit : Ligate illi manus et pedes, et in crati-culam c igneam imponite, et ligna sub ipso construite.

Fecerunt ministri sicut prsecepit illis Flaccus, et para-verunt ignem.

Beatus verô Gregorius exclamabat ad Dominum de medio ignis, dicens : Domine Jesu Christe, Deus Abra­ham, Deus Isaac, Deus Jacob, Deus patrum nostrorum, qui non despicis preces famulorum tuorum, qui ingres-sus es cum tribus pueris in caminum flammarum1, adsis etiam mihi servo tuo in medio prsesentium près-surarum d .

* Les bourreaux étaient vraiment les suppôts du démon, moins encore en tourmentant les martyrs qu'en cherchant à les faire apos-tasier.

b Ce que tu me proposes est inutile. c Un gril rougi au feu. Le gril, craies ou cralicula, était composé

de quatre barres de fer, dont les plus longues, formant les cotés, avaient environ six pieds; les deux autres deux pieds ou deux pieds et demi. Les barres de longueur étaient réunies entre elles, de distance en distance, par des barres de fer, et supportées par des pieds en fer placés aussi de distance en distance, en sorte que cet affreux instru­ment ressemblait à un fond de lit en fer. Les pieds entraient dans les trous percés dans la table de pierre ou de marbre, qui recevait les charbons ou le bois allumé. Les pieds avaient environ 8 pouces de hauteur. Telle est la forme du gril de saint Laurent, conservé à Rome dans l'église de Saint-Laurent, in Lucina.

1 Dan. m. d Pressura, tribulation.

Page 99: Selecta martyrum acta - liberius.net

SAINT GRÉGOIRE DE SP0LÈTE 97

Haec eo dicente, terraemotus magnus factus est intra civitatem Spoletanam, et cecidituna regio a, oppres-sitque plus quàm quadringentas quînquaginta animas pa ganorum, qui idolis serviebant. Quod videns Flaccus» fremuit ut leo, et, territus nimis, fugit indè. Dixit au­tem Tircanus : Ferrum afferte, et eum stringite, atque in carcerem includite , ibique a militibus diligenter cu-v stodiatur.

Ctim autem ingressus esset beatus Gregorius in car­cerem, Angélus Domini apparuit illi, dicens : Pax tecum, Gregori; noli timere.

Et continuô vincula ejus dirupta sunt, et claritas Do­mini circumfulsit eum.

Videns id beatus Gregorius, cecidit in .faciem suam, oransque dixit : Gratias tibi ago, Domine Jesu Ghriste, qui misisti Angelum tuum sanctum ad confortan-dam animam nieam : et ego confitebor tibi in toto corde meo, et honorificabo nomen tuum in œternum, quia fecisti mecum misericordiam tuam; tu es enim Deus solus.

Dixit autem ei Angélus : Exige, serve ôone et fidelis, quia in paueafuisti fidelis, jmpra multa te eonstituam : intra in gaudium Domini tui*.

Et haec dicens, ablatus est ab oculis ejus. Erexit au­tem se beatus Gregorius, laudans et benedicens Deum.

VI. Dei altéra subséquente, jussit Flaccus in medio foro sedem sibi collocari, et beatum Gregorium coram se repraesentari.

Quod cùm factum esset, dixit ei Flaccus : Vel nunc b

a Dn quartier de la Tille. r Matth. xxv. b Maintenant au moins.

I. 5

Page 100: Selecta martyrum acta - liberius.net

98 ACTES DES SAINTS MARTYRS.

recède ab insania tua, accedensque sacrifica diis ma-gnis, quos usque nunc negare cognosceris.

S. Gregorius respondit : Nunquam dsemonibus sacri-ficavi, nec sacrifico,nisi Domino meo, qui me ad istam coronam justitiaî perducere dignatus est.

Flaccus dixit : Carduos ferreosa afferte, et genua ejus totis viribus percutite, ut vel sic possimus vincere omnem stultitiam ejus.

S. Gregorius ait : Vide qualis sis tu, qui dsemonibus servis, adorasque idola, opéra manuum hominum. Nam si scires creatorem tuum Dominum Jesum Christum, ipsum adorares, corara.quo omnes Àngeli contremi-scunt.

Flaccus dixit : Ego daemonibus servio, furciferbI S. Gregorius respondit : Verè à diabolo excsecatus es. Flaccus dixit : Lampades ardentes c afferte, et latêra

ejus inflammate, dicentes : Noli superbus esse d , S. Gregorius ait : Etiamsi totum corpus meum perdas,

prœsto mihi est medicus meus, Dominus Jésus Ghristus, qui me sanat et corroborât, ut ista omnia mala, quae in me exercere videris % pro nihilo putem.

Flaccus dixit : Accède, jnaledicte, et fac tibi deos

a Instrument de supplice hérissé de pointes en forme d'artichaut. b Pendard, gibier de potence. B Elles se composaient d'un vase de fer ou de terre cuite, peu pro­

fond, d'environ six pouces de longueur et d'une largeur proportionnée. A ce vase étaient adaptés des pieds ou manches qui venaient se réu­nir en faisceau à la partie inférieure. Ces pieds avaient environ deux pieds de long. Le vase étant rempli d'un feu qui jetait de la flamme, les bourreaux le prenaient par les pieds, et avec une main ou avec les deux mains le promenaient autour du martyr, dont ils brûlaient ainsi lentement les côtés et les membres.

d Voyez page 94, note d . e Sous-entendu tibi : tu crois.

Page 101: Selecta martyrum acta - liberius.net

SAINT GRÉGOIRE DE SPOLKTE, 99

irumortales propitios, antequam te morti tradam. S. Gregorius respondit : Maledicti sunt omnes qui

confidunt in idolis. Àudiens hoc Flaccus, exarsitut ignis, dixitque ; Tir-

canum celeriter accersite-Tircanus dixit : Ecce adsum. VIT. Tùm verô impius Flaccus jussit beatum Grego-

rium, tractum in médium amphitheatruma, capite trun-cari.

Sanctus verô Gregorius orabat ad Dominum in medio amphitheatro, dicens : Benedictus Dominus Deus meus et rex meus, adjutor meus et liberator meus, qui me hodie de hoc sœculo ad te vocare dignatus es !

Et respiciens ad cœlum, audivit vocem magnam di-centem sibi : Ecce, Gregori, coronatus es, in mimer um sanctorum meorum adscriptus e s : ingredere ad me, benedicte Domini : prseparata est habitatio tua.

Adhuc Angelo loquente, ab Aquilino spathario h ca­pite truncatus est. Tircanus verô jussit dimitti, feras terribiles, ut corpus beati viri absorbèrent. At rabidse ferae, ubi ad corpus venerunt, flectentes capita sua adoraverunt c illud. Id turba cernens, voce magnâ excla-mavit : Verè magnus est Deus Christianorum : et multi-crediderunt in Dominum, Flaccus verô, eodem die per-cussus ab Angelo, evomens interiora sua, exspiravit.

VIII. Corpus verô beati Gregorii jacebat in medio

a Théâtre découvert, de forme ovale, dans lequel se livraient les combats d'animaux et de gladiateurs. On en trouvait dans presque toutes les villes. Le plus célèbre est celui de Rome, appelé Cotisée; 11 pouvait contenir 100,000 spectateurs. Voyez Les Trois Rome, 1.1, p. 416.

h Gladiateur. c Vénérer religieusement.

Page 102: Selecta martyrum acta - liberius.net

100 ACTES DES SAINTS MARTYRS.

amphitheatro. Erat autem qusedam ' mulier Christiana, Abundantia nomine. Ea, accedens ad Tircanum, petiit corpus beati Gregorii, ut illudcolligeret de medio am­phitheatro.

Tircanus dixit : Da mihi aureos triginta quinque, et accipe corpus.

Abundantia dixit : Quod jubés, libens dabo * : hoc tanlùm rogo, ut celeriter mihi corpus detur.

Tircanus ait : Affer mihi quod dixi, et toile corpus. Ula, numeratis ei aureis triginta quinque, accepit

corpus, gaudens et benedicens Deo, sicque dicens : Benedictus Dominus* qui non amovit deprecationcm meam b/et misericordiam suam a me1. Et sepelivit illud conditum balsamo, nardo c et aromatibus pretiosis, et posuit juxta pontem lapideum et rivum qui Sanguinarium appellatur, prope muros civitatis, ix calendas januarii d, cum hymnis et canticis, ita dicens : Mirabilis Deus in sanctis mis. Deus Israël ipse dabit virtutem et fortitu-dinem plebi suœ : benedictus Deus*. Justus Dominus in verbis suis, et sanctus in omnibus opeHbus suis3 : qui dat votum optandi 6, et benedicit annis justi. Ipsi honor et gloria, laus et imperium in saecula sseculorum. Amen.

a La pièce d'or valait environ 20 fr. 54 c. — Nouvelle preuve du zèle des chrétiens pour conserver les restes des saints martyrs. Quoi de plus raisonnable 1 après le corps de Notre-Seigneur, rien n'est aussi précieux que le corps des martyrs.

b Qui n*a pas repoussé ma prière. 1 Psalm. txv. * Baume, nard, sortes de parfums. d Le 24 décembre. * Ibid. L O T I . . — 3 Ibid. cxuv. 9 Qui inspire les saints désirs.

Page 103: Selecta martyrum acta - liberius.net

SAINT CALÉPODE 101

ACTA SANCTI CÀLEPODII ,

PRESBYTERI a ET MARTYR1S b . J

I . Romse natalis c S. Calepodii senis presbyteri, sub Alexandro d imperatore, qui eum gladio fecit occidi e a Laodicio, et corpus trahi per civïtatem, atque in Tibe-r im r jactari, die calendarum maii*. Quod inventum piscatores levaverunth, et narraverunt hoc Callisto epi-scopo1. Acceptum itaque condivit illud aromatibus et

a Presbyter, qui signifie vieillard en grec, exprime chez les chrétiens la dignité du sacerdoce.

b Saint Calépode et ses compagnons souffrirent Pan 226, la troi­sième année de l'empire d'Alexandre-Sévère.

e Aux yeux de la foi, le jour de la mort des martyrs est leur nais­sance (natalis) à la véritable vie. — Voir page 73, note d .

d L'empereur Alexandre-Sévère régna de 222 à 235. * Cest par mépris qu'on faisait périr les saints martyrs par le glaive

et non par la hache. La hache était réservée aux consuls, aux pro­consuls et autres grands dignitaires de l'empire; le glaive ponr les magistrats inférieurs et pour les citoyens romains.

f Tiberis-, le Tibre, fleuve célèbre d'Italie, qui passe à Rome. 8 Le 1 E R de mai. * Levaverunt y le retirèrent. i Le pape saint Callisto. Les catacombes de Saint-Calliste, sur la

Voie-Appienne, sont au nombre des plus vastes et des plus célèbres. La Voie-Appienne, justement appelée par Horace la reine des routes, regina viarum, fut construite par le consul Appius Glaudius Cœcus vers Tan 311 avant Jésus-Christ; elle passait par Capoue et condui­sait jusqu'à Blindes. Sur ses bords les grandes familles romaines avaient leurs somptueux mausolées.

Page 104: Selecta martyrum acta - liberius.net

102 ACTES 0ES SAINTS MARTYRS.

linteaminibus a, et sepelivit in cœmeterio ejus b, miliia-rio ad Urbe tertio, in crypta, yi idus maii c .

IL Tune decollatus est ab Alexandro Paltnatius con­sul cum uxore et filiis, et aliis promiscui sexus d de domo sua quadragînta duo. Cum quibus et Simplicius senator cum uxore et filiis suis, et familia sua e , ferè promiscui sexûs sexaginta octo; et Félix similiter cum uxore sua Blanda, qui per doctrinam f Callisti papse, et Calepodii presbyteri, nuper fuerant baptizati 8. Hic enim Palmatius consul Alexandro imperatori adeô charus erat, quôd h

acceperat ab eo potestatem ut Christianos cogeret sa-crificare.

Erat autem multitudo Christianorum collecta inquo-dam loco transTiberim, inter quos beatus Callistus epi­scopus Urbis cum clero suo, et senex presbyter beatus Calepodius, ad quos tenendum Palmatius consul milites direxit. Qui, ingressi ubï erat sanctorum multitudo1, subito CEeci facti sunt. Palmatius hoc videns, timoré

* Tandis que les Romains brûlaient les corps, les chrétiens les ensevelissaient respectueusement. Ils avaient soin d'envelopper les corps des martyrs avec des linges fins et des aromates, et de les placer dans des tombeau Y creusés dans le tuf ; tout cela en mémoire de la sépulture de Notre-Seïgneur, le roi des martyrs.

b Saint Calépode a donné son nom à une des plus remarquables catacombes de Rome, sur la Voie-Aurélienne.

c l e 10 mai. d De différent sexe, des deux sexes. e Sa maison ; non pas seulement ses parents, mais ses esclaves.

Familia désigne souvent ensemble tous les esclaves d'une maison, comme venant defamulus i,m.,famula, œ, f.

i Grâces aux instructions. e L'instigateur de celte persécution n'est autre que le fameux juris­

consulte Ulpien, Domitius Vlpianus, qui fut préfet de Rome. h Quàd, pour ut

Les fidèles.

Page 105: Selecta martyrum acta - liberius.net

SAINT GALÉPODE. 103

perterritus, nuntiavit Alexandro, atque milites in con-spectu ejus exhibuit. Tune cœpit Alexander clamare : 0 cives optimi, videtis artem magicam?

Respondit Palmatius : Si per magicam istud factum est, ubi suntvirtutes deorum nostrorum ? Jubeatitaque pietas vestra offerri et immolari diis, ne pereat Respu-. blica per eorum incantationes.

HT, Statuitur itaque dies, et prœconis voce jubentur omnes immolare Mercurio, qui in urbeRoma erant. Fa­ctum est autem, dum funderetur sanguis porcinus et vi-tulinus, et sacerdotes virginesquebaccharentur a per tem-plum dœmonis, una ex illis, Juliana nomine, Spiritu b

arcepta cœpit clamare : Deus Callisti ipse vivus etverus, ipse indignatus est pro pollutionibus Reipublicse vestrae, et conteret regem mortalem vestrum, qui non adoratis veritatem c.

Àudiens hoc Palmatius, cucurrit ad beatum Callistum trans Tiberim, ubi erat multitudo Christianorum, et ce-cïdit ad pedes ejus. Cognovi, inquit, Dominum Chri-stumDeum esset verum, quem dsemones confessi sunt hodie. Per ipsum te conjuro ut libères me a cultura da> monum, et baptizes me, sicut praedicas.

Quem beatus Gallistus, indicto jejunio d, catechizavit, et allatâ aquâ baptizavit.

Qui baptizatus cœpit clamare : Verè vïdi Dominum Jesum Ghristum,lumen verum, qui me illuminavit.Ba-ptizata autem est et omnis domus ejus.

Ab eadem die omnem facultatem suam cœpit paupe-

a S*agîtaient. b L'Esprit saint. c C'est-à-dire Deum verum* d Le jeune était une préparation au baptême.

Page 106: Selecta martyrum acta - liberius.net

104 ACTES DES SAINTS MARTYRS.

• Tentus, arrêté. b Nous avons déjà parlé de la prison Mamertine, page 74» note*. c Alitée; du grec SOKVLXÔÇ, % 6v, racine KMVTJ.

rîbus Christianis erogare, ubicumque invenirentur, mï-nistrans eis victum et tegumentum.

IV. Post dies trîginta requiritur ab Alexandro. Nun-tiatum enim est ei quôd Christianus esset. Tentus a igi-tur a quodam tribuno Torquato, missus est per triduum în custodia Mamertinib, et vinctus prsesentatur Alexan­dro.

Quem videns Alexander jussit solvi; cuiet dixit : Sic amens es, Palmati, ut deseras deos, et quseras hominem mortuum?

Interalia respondit Plamatius : Feci quasi infelix; modo autem cognovi quod verum est.

Tune Alexander tradidit eum cuidam senatori Sim-plicio, ut revocaret eum ad culturam deorum mollibus verbis. Sed Palmatius jejuniis, orationibus et vîgiliis studens. non cessabat lacrymis Deum Patrum omnipo-tentem et Dominum Jesum Christum Fihum ejus de-precari*

V. Veniens autem ad eum quidam Félix nomïne, rogabat eum pro uxore sua, quae a quatuor annïs ja-cebat clinica*. Beatus Palmatius, praesente uxore Simplicii et omni familiâ, cecidit in terram, et cum lacrymis orare cœpit : Domine Deus qui illuminâsti ser-vum tuum et donâsti mihi lumen aeternum Dominum Jesum Christum, salva ancillam tuam Blandam, et alleva eam de lecto doloris, ut cognoscant omnes quia tu es Creator omnium rerum. Quse illico sana surrexit. Quod videntes Simplicius et Félix et reliqui qui in domo Simplicii erant, cœperunt urgerebeatum Palmatium ut

Page 107: Selecta martyrum acta - liberius.net

SS. HIPPOLYTE, ETJSÈBE ET LEURS COMPAGNONS. 105

ACTA SANGTORUM

HIPPOLYTI, EUSEBIT ET SOCIORUM,

MARTYRTJH*.

I. Valerio Maximo et Caecilio Glabrione consulibus, Hippolytus civis romanus, Christianus, vitam solitariam agebat in cryptis b. Ad illum, ob apostolicam eruditio-nem c , quamplures confluebant gentilium, qui, dantes nomen d Christo, baptizabantur. Veniebat fréquenter idem Hippolytus ad pedes Stephani episcopi, ducens secum omnes conversos Christianos ut baptizarentur. Cùm autem id crebriùs fier e t , delatores ad Mummium Urbis praefectumc déférant'j is detulit Valeriano im-

a Leur martyre eut lieu à Rome le 13 août de Pan 259, sous les, empereurs Valérien et Gallien. Ces deux princes, proclamés empe­reurs par l'armée en 254, furent d'ardents persécuteurs de la religion. Valérien régna 8 ans, et fut écorché vif par Sapor, roi des Perses. Gallien régna 15 ans.

* Les catacombes. — Ces Actes ont un immense intérêt en ce qu'ils nous font connaître avec détail la vie intime des premiers chrétiens : recueillons-noos'pour descendre dans les catacombes; c'est là que la scène commence.

c Sa connaissance de la religion. d JDare nomen, expression latine, s'enrôler. e Le préfet de Rome était un magistrat qui remplaçait, dans la

ville, les consuls et les empereurs pendant leur absence : sur la fin de l'Empire, cette charge perdit beaucoup de son importance.

' Dénoncent.

baptizarentur. Qui mittens vocavït sanctum Calixtum, et baptizati sunt omnes in nomine Bomini Jesu Ghristi.

5.

Page 108: Selecta martyrum acta - liberius.net

106 ACTES DES SAINTS MARTYRS.

peratori. Id cùm rescivisset Hippolytus, retulit beato Stéphane

Tune beatus Stephanus, collecta multitudme Christia-norum, cœpit monîtionibus sanctis et eruditione Scri-pturarum omnes imbuere, inter alia dicens : Filioli mei, audite me peccatorem. Dum tempushabemus, operemur bonum et nobis ipsis. Àttamen primum moneo ut unus-quisquetollat crucem suam, et sequatur Dominum no-strum Jesum Christum qui dignatus est nobis dicere : Quiamat animam suam, perdet eam; qui autem perdi-derit animam suam propter me, inveniet eam in œter-numx. Unde etiam rogo vos omnes, ut non nostrî tan-tùm, sed etiam nostrorum sollicitis simi, ut , si quis vestrûm habet amicum aut propinquum gentilem ft adhuc non moretur eum ducere ad me ut baptizetur.

Tune Hippolytus misit se ad pedes beati Stephani epi-scopi dicens : Pater bone, rogo t e , habeo nepotem meum et germanam ejus adhuc gentiles, quos enutrivi. Est autem hic parvulus annorum plus minus decem, puella autem annorum tredecim. Horum mater Paulina dicta, et ipsa gentilis ; pater itidem nomine Adrias, qui aliquando prœdictos ad me mittit. Tune beatus Stephanus ei suasit u t , cùm iterum mitteret, eos retineret, ut eâ occasione etiam parentes veniant, quos simul hor-t e tu r \

IL Transacto biduo, prœdîcti pueri venerunt ad Hip-polytum, cibaria quaedam ferentes; quos ille retinuit, et id nuntiavit beato Stephano episcopo, qui veniens

1 Joan. xir, 25-* Gentil, païen. b Cette instruction paternelle se composait de sentences de l'É­

criture. On voit ici comment se propageait la religion, dont chaque chrétien était un apôtre.

Page 109: Selecta martyrum acta - liberius.net

SS. HIPPOLYTE, ETJSÈBE ET LEURS COMPAGNONS. 107

amplexatus est parvulos, demulcens eos. Accurrerunt parentes sollicîti pro filiis. Allocutus est eos Stephanus de horrore futuri ac tremendi judicii, et de gloria bea-torum, hortanspluribus aeosidola relinquere. Idipsum etfecit Hippolytus.

Quibus Adrias pater se spoliari bonis et caedi gladio (quae omniaparata erant iis qui se Christianos dicerent) timere se ait. Hoc ipsum inculcavit soror Hippolyti Pau­lina, invehensb inHippolytum, qui haec suaderet. Erat soror Hippolyti Paulina religionem Christianorum ab-horrens. Cùmque illos loquentes c audissentd, re tamen infecta, sed nonprorsùs desperatâ, recesserunt.

IIL Tune beatus Stephanus, vocans ad se virum do-ctissimum,Eusebium presbyterum,et Marcellum dia-conum, misit eos ad Adriam et Paulinam, quos in arenarium vocavit, ubi erat Hippolytus.

Advenientes autem hisce verbis compellat Eusebius : Exspectat vosChristus ut cum ipso introeatis in regnum cœlorum. Contradicente. autem Paulina, et objiciente gloriam mundi hujus, pluribus insinuavit6 illisgloriam regni cœlestis, quam non essent assecuturi, nisi per fi-dem, in qua etiam baptizarentur. Paulina autem in se-quentem diem responsum distùlit.

Eàdem nocte parentes quidam fidèles adduxerunt ad Eusebium in arenarium, Pontianum f filium suum

* Par beaucoup de motifs, ou pluribus (sous-ent. verbis), lon­guement, arec chaleur.

b Invehens, invectivant. c Hippolyte et Etienne. d Adrias et Pauline. e Leur exposa plus au long, leur dépeignit sous de plus vives cou­

leurs encore. f C'est ce jeune martyr qui a donné son nom à la célèbre cata­

combe de la Voie de Porto.

Page 110: Selecta martyrum acta - liberius.net

108 ACTES DES SAINTS MARTYRS.

paralyticum, petentes ut baptizaret eum. Orans eum-dem baptizavit, qui etiam unà cum Baptismate sa-natus est, et, soluto etiam vinculo linguse, laudabat Deum.

Tune Eusebius obtulit Sacrificium, et participati sunt omnes Corpore et Sanguine Ghristi. Quod cùm cogno-visset Stephanus episcopus, venit ad eos, etgavisisunt simul.

IV. Mane autem facto, redierunt Àdrias et Paulina, qui, cum ea accepissent de sanitate pueri , mirati sunt admodum, et, corde compuncti, sternentes se, petie-runt et ipsi se baptizari. Haec videns Hippolytus gratias agensDeo, dixit adbeatum Stephanum : Domine sancte, ne tardes eos baptizare.

Beatus Stephanus episcopus dixit : Compleantur so-lemnia ' et interrogatio celebretur b , si verè credant et nulla trepidatio in corde eorumremaneat, ut baptizen-tur. Factâ autem interrogatione indixit eis jejunium et catechizavitc omnes, et baptizaviteos in nomine Trinita-

a Qu'on fasse les cérémonies solennelles» les cérémonies obligées. h L'interrogation des catéchumènes se faisait avec beaucoup d'ap­

pareil. c Catéchiser, enseigner de vive voix. Dans les premiers siècles

du christianisme, comme aux premiers âges du monde, renseigne­ment de la religion fut purement oral. Cette méthode était plus con­forme à l'exemple de Notre-Seigneur, qui n'a rien écrit ; de plus nos Pères auraient craint de laisser tomber entre les mains des païens le secret de nos .mystères, dont ils auraient abusé. On donnait seule­ment aux catéchumènes le Symbole et VOraison dominicale sur un écrit qu'ils devaient apprendre par cœur ; c'est ce qu'on appelait la Tradition du Symbole, Traditio Symboli. Au jour fixé, les caté­chumènes devaient rapporter l'écrit, et réciter de mémoire leSym-bole et le Pater ;cela s'appelait la Reddition du Symbole, RedditU> Symboli.

Page 111: Selecta martyrum acta - liberius.net

SS. fflPPOLYTE, ETJSÈBE ET LEURS COMPAGNONS. 109

t is a ; et posito signaculo Ghristib vocavit puerum Neo-nem, puellam Mariam : et obtulit pro eis Sacrificium, et participât! sunt omnes c : et discessit beatus Stephanus*

Tune iideni, recenter baptizati, cœpêre habitare in co­dera arenario cum Hippolyto, Eusebîo presbytero, et Marcello diacono; bona autem quae in urbe habebant, erogavêre pauperibus.

Cùmque jam res vulgareturdelataque esset ad Vale-rianum imperatorem, statim jussit illos inquiri, spon-dens eis, qui eos invenirent, dimidium bonorum ipso-rum. Tune Maximus commentariensis d hâc usus est arte ut eos invenire posset. Finxit se christianum esse ac stipe egentem : et veniens : in Cœlium * montem ad Aream Carbonariamf mansît ibi mendicans. Cùm autem transîens cum sociis Adrias eleemosynas erogaret, Maximus, volens experiri an ille esset quem quaereret, ait : Per Christum, quem credo, rogo ut faciatis miseri-cordiam super egestatem meam.

Adrias, misertus illius, jussit se illum sequi. Àt, dum intraret domum, Maximus corripitur a dsemone, et cla-mavit : Viri Dei, ego divulgatorsum vestri : video super me ignem densissimum : orate pro me, quia crucior igne. Mox, illis orantibus cum lacrymis, et sternentibus

* C'est-à-dire an nom des trois Personnes de la très-sainte Trinité. Remarquez l'antiquité de ce mot.

b Le signe de la croix. c Au corps et au sang de Notre-Seîgneur Jésus-Christ.

d Voyez page 69, note c . 6 Le mont Célius est une des sept collines de Rome où se trouve

aujourd'hui la basilique'de Saint-Jean-de-Latran. * L'Aire au Charbon. — L'aire était une place vide et vacante,

tandis que le Forum était une place destinée soit au négoce, soit à l'exercice de la justice par les tribunaux, soit à la discussion des af­faires publiques par les citoyens.

Page 112: Selecta martyrum acta - liberius.net

110 ACTES DES SAINTS MARTYRS.

se, Maximus curatus est*. Cùmque élevèrent eum de terra, clamare cœpit : Pereant deorum cultores, ego Baptismum peto.

Duxerunt eum ad beatum Stephanum, qui illum eru-diens,demum baptizavit; factusque Christianus, ha-bitare voluit unà cum Stephano episcopo aliquot diebus.

Post multos autem dies requisitus Maximus com-mentariensis, et non inventus, nuntiatur Valeriano ipsum factum esse Christianum : qui , missis aliis ex scrinio b

in domumejus, învenerunt eum prostratum c orantem : tenentesque duxerunt ad Valerianum.

Cui ille : Sic, inquit, caecatus es pecuniis A ut promis-sionibus tu is 6 me falleres?

At Maximus : In fîde Domini nostri Jesu Christi. Tune iratus Valerianus jussit eum praecipitari per

pontem. Posteà autem corpus inventum Eusebius sepelivit in

cœmeterio Callisti, Via Appiâ, xm kalendasfebruarias f. Intra catacumbas invisitur etiam hodie locus Maximi ejus inscriptione notatus : sed, sublato corpore, titulus hic tantùm superest: Locus MAXIMI.

V. Post haec Valerianus, magnâ adhibitâ diligentiâ, misit septuaginta milites : qui inventos Eusebium, Adriam, Hippolytum ; Paulinam et filios, tentosque ad-duxerunt ad Forum Trajanum s .

a Fut guéri. b Ex scrinio, de son cabinet, de ses intimes ou de ses affidés. c Deprosterno. d Par l'argent des chrétiens : accusation calomnieuse. * (Test-à-dire à la promesse qu'il avait faite de découvrir les chré­

tiens. £ Le 20 janvier. s Magnifique place de l'ancienne Rome, de 2,000 pieds de long

Page 113: Selecta martyrum acta - liberius.net

SS. HIPPOLYTE, EUSÈTîE ET LEURS COMPAGNONS. 111

Marcellus verô diaconus occurrens exprobravit Va-leriano quôd amici veritatis ab illo jussi sint teneri.

Tune Secundianus Togatus dixit : Hic est Christianus sicutet isti. ïntromissus primùm Eusebius presbyter. Iirterrogavit eum judex : tu es qui conturbas Urbem? ta-men déclara nomen tuunx,

Tum ipse : Eusebius dicor et presbyter. Tune judex prœcepit eum segregari, et intromîtti

Adriam. Qui ingressus, rogatus de nomine suo, dixit :

Adrias. Tune judex ; Ex quo, inquit, jure tibi abundantia divi-

tiarum et pecuniarum affluentiaa ut seducas popu-lum?

Respondit Adrias : lu nomine Domini mei Jesu Christi, de labore parentum meorum,

Judex dixit : Ergo si parentum tibi hseredîtates relictse sunt, tu ipsis utere ; et non ad subversionem aliorum uti debes.

Adrias dixit : Ad meam et fdiorum meorum utilitatem expendo, et intégré et sine fraude utor.

Judex dixit; Habes filios vel conjugem? Respondit : Hi sunt mecum catenati. Judex ait : Introducantur. Introducta est intra vélum b Paulina cum filiis Neone

sur 650 de large. Au milieu s'élève la célèbre colonne Trajane, haute de 132 pieds, ornée de 2,500 figures. Sur la même place était aussi une basilique dont les colonnes, à] demi brisées, attestent encore la grandeur et la somptuosité. Voyez Les Trois Rome, 1 .1 , p. 554.

û Sous-entendu quibusuterïs. b Le voile, qui dans les tribunaux séparait l'espace réservé an

public âusecretarium, ou lieu où siégeaient les magistrats.

Page 114: Selecta martyrum acta - liberius.net

112 ACTES DES SAINTS MARTYRS

et Maria : sequebantur eos Marcellus diaconus* et Hip­polytus.

Judex dixit : Ista est conjux tua, et hi filii tui ? Respondit Adrias : Hi sunt. Judex dixit : Hi duo rqui sunt? Respondit Adrias : Iste beatus Marcellus diaconus,

hic autem frater meus, servus Ghristi singularis b . Tune judex ad illos conversus dixit : Dicite ex ore

vestro quo nomine vocamini? Respondit Marcellus : Dicor Marcellus diaconus. Judex dixit ad Hippolytum : Die, t u , nomen tuum. Hippolytus dixit : Hippolytus,. servus servorum

Christi c. Tune judex jussit Paulinam etfiliossegregari, et dixit

ad Adriam : Divulga thesauros, et cum iis quibus intro-missus es, sacrificate, et vivite ; aliàs d citiùs exhalabitis animam, amittendo vitam vestram.

Respondit Hippolytus : Nos amisimus e vana concilia, et invenimus veritatem.-

Dixit judex : Quaeconsensio fuit amissionis1? Respondit : Ut projiceremus vana idola, et invenïre-

mus Dominum cœli, terrée et maris abyssi, Ghristum Filium Dei, quem credimus.

Tune jussit judex omnes in custodia publica poni,

* Diacre. Le diaconat est le second des ordres sacrés. Voyez-en l'institution, Actes des Apôtres, vu

b Particulier, éminent, distingué. c Titre que les premiers fidèles prenaient par humilité / e t que le

Pape a conservé. d Autrement, sinon. • Nous avons oublié, perdu de vue.

. 'Comment donc vous êtes-vous entendus, concertés pour oublier cela tous ensemble ou à la fois ?

Page 115: Selecta martyrum acta - liberius.net

SS. HIPPOLYTE, EUSÈBE ET LEURS COMPAGNONS. 113

et non separari ; ductïque sunt in custodiam Mamer-t îni a .

VI. Post triduum, adhibito in consilium Secundiano et Probo, in Tellure b sibi tribunal parari fecit, ibique omnia gênera tormentorum afferri. Et , introducto Adrià, iterum quaestio habita est de pecuniis. Et non inventis,ara jussa e st incendi c ante Palladem d , jussitque eos thus offere.

Qui omnes exspuentes, judicem deridebant. Tune jussi spoliari, nudi extensi, fustibus csedebantur. Tune beata Paulina, cùm acriùs csederetur, reddidit

Deo spiritum. Hoc videns judex, sententîam capitîs dixi t 6 in Euse-

bium et Marcellum : qui ducti sunt ad Petram Scelera-tam f , juxta Amphitheatrum8, adlocumPastorish. Ibidem decollati sunt beatus Eusebius presbyter et Marcellus diaconus;xin kalendas novembris i.Corporaillorum re-

a Voyez page 74, note b . b Le temple de Tellus, appelé aussi Tellude. Ce temple était situé

entre l'ancien palais des Césars et l'Esquilin, vers le lieu où se trouve aujourd'hui la basilique de Saint-Pierre ès Liens. Voir page 132, note e.

e Allumer le feu sur l'autel. d Le temple de Pallas se trouvait près du temple de Tellus : on eu

voit encore des restes non loin du forum de Nerva. c Prononça une sentence capitale. f On donne ce nom à l'endroit maudit où Tullia, épouse de Tar-

quin le Superbe, fit passer son char sur le cadavre de son père, 11 se trouve dans l'ancien quartier de Rome appelé Viens Patricius, parce que 1 Servius Tullius y avait consigné les patriciens pour les empêcher de former de nouvelles trames. Ce quartier est au pied de l'Esquilin.

S Le Colisée. Voyez page 99, note a . b L'église du Pasteur. Voyez page 76, note d . * 20 octobre.

Page 116: Selecta martyrum acta - liberius.net

114 ACTES mS JSAINTS MARTYRS

lîcta sunt canibus, corpus Paulinse foras jactatum est : quae cunctaalius Hippolytus, quiet diaconus8,collegit, et sepelivit Via Appiâ, milliario ab Urbe, in arenario ubi fréquenter conveniebant.

Secundianus post haec suscepit Adriam et filios in domum suam cum Hippolyto, sollicité perquirens b de pecunia.

Responderunt illi : Quod habuimus, in pauperes ex-pendimus c : tbesaurinostri, animae nostrae sunt d quas perdere nullatenus volumus : fac quod tibi prgeceptum est.

Tune Secundianus fecit torqueri filios. Ad quos pater inquit : Constantes estote, filii. Qui dum caederentur, dicebant tantùm ; Christe, adr

juvajios. Post haec praecîpit subjici tormentis Adriam et Hippolytum, eosque lampadibuse inuri lateribus.

.Hippolytus dicebat : Ecce epulae sine corruptione f. Cùmque multa passi essent, dixit Secundianus : Citô

leventur e terra, et ducantur ad Petram Scelaratam 8

Neon filius et Maria soror, etnecentur inconspectu pa-rentis b . Quô ducti, gladio caesi sunt, jactataque ibi sunt corpora eorum. Quse collecta a fidelibus l

9 sepulta

a Sous-entendu erat. b S'enquérant. c Expendere, dépenser. d Parole sublime. 6 Instrument de supplice que nous avons déjà décrit dans une

note précédente, page 98, note c . f II désignait ainsi la joie pure du paradis, qui nous est présentée

-dans l'Évangile sous l'image d'un festin de noces. s Voyez, à la page précédente, la note f . h De leur père. i Les chrétiens, ceux qui avaient la foi. Mot particulier à la

langue chrétienne.

Page 117: Selecta martyrum acta - liberius.net

SS. HIPPOLYTE, EUSÈBE ET LEURS COMPAGNONS- 115

posteà sunt in arenario eodem ubi consueverant conve­nue, Via Appiâ, milliarioab Urbe, vi kalendas novem­bres a .

Secundianus autem cùm omnia renuntiâsset Vale­riano, post dies octo jussit parari sîbi tribunal in circo Flaminio b atque adduci ad se Hippolytum et Adriam vinctos catenis, et voce prœconis clamari : « Isti sunt sacrilegi, isti sunt sacrilegi, qui evertunt Urbem. » Et cùm introducti fuissent, judex de pecuniis rursus habuit quaestionem dicens : Date pecunias; per quas vulgusdu-cebatis in .errorem c .

Respondit Adrias : Nos Christum prsedicamus, qui nos de errore dignatus est liberare, non ut homines occida-mus, sed vivificemus»

Cùm videret Secundianus Togatus se nihil proficere d , jussit maxillas eorum plumbatis 6 diutissimè csedi, ac sub voce prseconis dici : « Sacrificate diis, thura incen-dentes. » Tripodem enim cum thure illuc fecerat Secun­dianus portari.

Hippolytus cruentatus clamabat : Fac , miser, quod facîs, noli cessare.

Tune Secundianus caedentibus parci jussit dixitque ad eos : Jam consulite vobis ipsis : ecce parco stultitise vestrae.

Responderunt illi : Nos parati sumus omnia tormenta

a 27 octobre. b L e cirque Flaminien, bâti par Flaminius qui périt à la bataille de

Trasimène contre Annïbal. U était situé presqu'au centre de Rome. c Les païens ne pouvaient imaginer d'autre motif à la conversion

de tant d'infidèles. d N'avancer à rien. e Des lanières armées de plomb. Voyez page 82, note ** f Construisez -.jussit cœdentibus ( eh) parci, ordonna aux bour­

reaux de s'arrêter.

Page 118: Selecta martyrum acta - liberius.net

116 ACTES DES SAINTS MARTYRS.

sustinere : et quod tu vel Princeps jubet , facturi non sumus a .

Retulit b Secundianus ad Valerianum, qui eos jussit consumi cïtiùs in conspectu populi.

Tune Secundianus prœcepit eos adduci ad Pontem Antonini c , etplumbatïs csedi diutissimè usque ad con-summationem d eorum : cùmque diutius caederentur, emiserunt spiritum. Et relicta sunt corpora eodem loco, juxta insulam Lycaoniam. Noctu venitHippolytus diaco-nus romanae Ecclesise,atque sublata corpora, via Appiâ, milliario ab Urbe, in arenario, juxta corpora sanetorum sepelivit v idus decembris e.

Post menses novem Romam venit femina Martha no­mine, Grœca génère, unà cum filiâ Yaleriâ ambae Chri-

* A l'occasion de cette résistance des martyrs aux ordres injustes des persécuteurs , i l y a une remarque importante à faire. Quelques impies les ont accusés de manquer de soumission & l'autorité des princes, des magistrats et des lois.

l e s premiers chrétiens avaient pour principe cette maxime des Apôtres eux-mêmes : qu'il vaut mieux obéir à Dieu qu'aux hom­mes ( Act v , 29 ). En effet, toute autorité venant de Dieu, lorsque celle des hommes est en opposition avec la sienne, elle est nulle par ce seul faitj^car il ne saurait y avoir de droit contre la vérité et la justice, c'est-à-dire contre le droit même. Aussi, tant que les princes païens restèrent dans les limites de leur pouvoir et se bornèrent à régler les choses civiles et temporelles, ils n'eurent pas de sujets plus soumis que les chrétiens, l'obéissance étant pour eux une obli­gation de conscience; maïs, quand ils voulurent sortir du domaine temporel et empiéter sur celui de la conscience, alors ils rencon­trèrent une résistance invincible à leurs injustes volontés.

b Sous-entendu id, il en référa. e C'est aujourd'hui le pont Sixte, qui joint le quartier da Trans-

tevere à la ville de Rome. L'île Lycaonîenne était près de ce pont jeté sur le Tibre.

d La mort. * Le 9 décembre.

Page 119: Selecta martyrum acta - liberius.net

SS. NÉMÉSIUS, LUGILLE, SEMPRONIUS ET LEURS COMP. 117

ACTA SANCTORUM

NEMESÏÏ, LUGELLiE, SEMPRONII ET SOCIORUM,

MARTYRUM d .

Temporibus Valeriani et Gallieni imperatorum, multi christianorum, déclinantes ipsorum ssevitiam, occul-tabantur; alii verô, se prodentes e, martyrii palmam r

consequebantur. Data enim fuerat lex ut quicumque proderet christianum occultum, omnes facultates ejus accîperet, et honorem mîlitise obtiiieret.

Tune beatus Stephanus, episcopus Urbis, congregato universo Clero g, sic eos allocutus est, dicens : Fratres et commilitonesb mei, audistis prsecepta diabolica sseva

* Le 9 décembre. b Les siècles des siècles, c'est-à-dire des siècles infinis. c Mot hébreu qui exprime l'assentiment et signifie ainsi soit-if. d Leur martyre eut lieu le 25 août et le 31 octobre, l'an 259. e Se trahissant, se livrant. f La palme est le symbole du triomphe des saints, et en particu-

culier des martyrs. s Le clergé, l'ensemble des différents ordres des ministres de

l'Église. 1 1 Dans les combats pour la foi.

stianae, Àdriae et Paulinae consanguinese; eùmque eos quaererent, nec învenirent, audientes eos inartyrio co-ronatosesse, gavisœ sunt vehementer. Et inquirentes de corporibus illorum cùm invenissent, ibidem diebus ac noclibus vigilantes, in orationibus permanserant usque ad annos tredecim, reddentes in pace spiritum Deo. Sepultse ibidem sunt v idus decembris a in honorem Ghristi Jesu Domini nostri, qui vivit et régnât in sœcula saeculorumb. Amen c .

Page 120: Selecta martyrum acta - liberius.net

118 ACTES DES SAINTS MARTYRS.

vulgari: « Si quis Christianus a gentili proditus fuerit, omnes ille facultates ejus accipiai-» Vos itaque, Fra-tres, respuite facultates terrenas, uf cœleste regnum accipiatis : nolite timere principes saeculi,sed orate Dominum Deum cœli, et Jesum Christum Filiumejus, qui potest nos eripere de manibus inimicorum et diaboli sœvitiâ, et suse gratieeB sociare.

Tune presbyter Bonus respondens ait : Nos non tan­tùm parati surnus facultates terrenas relinquere, sed etiam sanguinem propter nomen Domini nostri Jesu Christi fundere, ut sic ejusmereamur adipisci gratiam.

Cùmque haeclocuti fuissent, omnes clerici b prostra-verunt se ad pedes beati Stephani, atque dixerunt esse apud Christianos infantese adhuc gentiles, et alios illis proximos nondum baptizatos : quos ad se perduci atque baptizari petierunt. Jussit itaque beatus Stephanus ut altéra die in crypta Nepotianâ omnes congregarentur.

Facto sequenti die conventu in eâdem crypta, inventi sunt promiscui sexûs viri etmulieres numéro centum et octo, quos omnesidemStephanusin nomine Domini nostri Jesu Christi baptizavitd, et signo sacri mysterii conse-cravit e : obtulitque pro eis Sacrificium, quo participati sunt omnes.

Altéra autem die ordinavit idem Stephanus res Ec-clesiae, committens eas tribus presbyteris, diaconis septem ac clericis sexdecim, sedensque docebat omnes de regnoDei et vitâ seternâ : ad quem etiam veniebant gentiles ut audirentet baptizarentur ab eo.

a Grâce » mot chrétien dans ce sens. b Les clercs ou membres du clergé. c Remarquez l'usage déjà établi de baptiser les enfants. d C'est-à-dire leur donner le Baptême de Jésus-Christ. * La Confirmation et l'Eucharistie se donnaient aussitôt après le

Baptême, même aux enfants, dans ces temps de persécutions.

Page 121: Selecta martyrum acta - liberius.net

SS. NÉMÉS1US, LUCILLE, SEMPRONIUS ET LEURS COMP. 119

Interea dùm hsec agerentur, venit Nemesîus, tribunus militum, habens filiam unicam quse a cunabilis ipsis apertos habens oculos lumen penitùs non videbat; et prostravit se ad pedes Stephani episcopi, dicens : Ob-secro, domine mi Papa a, baptiza me et filiam meam, ut et illa illuminetur, et nostras animas eruas de tencbris sempiternis : quia nunc usque scmper in afflictionibus pro caecitate filiaa mese fui.

Cui beatus Stephanus dixit : Si credideris in toto corde tuo, omnia tibi credenti ministrabuntur.

Nemesius dixit : Ego verô ab hâc die ex toto corde meo 'credo quôd Dominu» noster Jésus Christus ipse est Deus, qui et aperuit oculos caeci nati : et ego non invitus, aut hominum persuasione, sed ejus vocationeb ad tuam adveni sanctitatem c.

llis dictis,statim jubet Stephanus eum duci ad titu-lum d Pastoris : ubi cùm catechizàssetceum et filiam ejus secundùm consuetudinem Christianorum, et in-dixisset jejunium usque ad vesperum ; cùm diei hora appropinquâsset vespertina, in eodem titulo fontem benedixit, et deponens Nemesium in aquam, dixit:.

In nomine Patris, etFilii, etSpiritûs sancti baptizo te ' . Et ad filiam Nemesii conversus : Credis 8, ait, in Deum

Patrem omnipotentem?

a Ce nom signifie père, et est de la plus haute antiquité. On le donnait d'abord généralement aux évéques, mais le souverain Pon­tife seul Ta conservé.

b La grâce par laquelle Dieu nous appelle à la foi. c Nom qu'on donnait aux évéques et en particulier au Pape. d Voyez dans les Actes de saint Concordius, page 76, n o t e / . e Contraction, pour catechi&avisset. * Forme du Baptême. C'est ici le Baptême par immersion. s La profession de foi est encore une cérémonie du Baptême ainsi

que l'imposition du nom.

Page 122: Selecta martyrum acta - liberius.net

120 ACTES DES SAINTS MARTYRS

Respondit : Credo. Et in Jesum Christum Dominum nostrum ? Respondit : Credo. Remissionem omnium peccatorum? Respondit : Credo. Carnis resurrectionem? Respondit : Credo, domine. Dumque levaretur de aquâ, cœpit clamare : Ecce

video hominemqui tetigit oculos meos, et lumen splen-didum circa eum.

Tune baptizatam filiam nominavit Lucillam, quam ipse elevavit de fonte. Tune etiam cœperunt multi ad vestîgia beati Stephani episcopi prosternere se, et flagï-tare cum lacrymis ut baptizarentur ab eo.

Baptizavit itaque 5 eâdem die quâ Lucilla illuminata est, promîscui sexûs numéro sexaginta duos, etdeinde multi, qui rem cognovissent, ex gentilibus occurrêre" beato Stephano viri honesti, petentes baptizari ab eo. Beatusverô Stephanus, repletus gratiâ Spiritûs sancti, per cryptas* martyrum Missasc atque conciliadcelebra-bat.

Tune Valerianus, comperto quôd Nemesius tribunus e

* Pour occurrerunt. b Les catacombes. c La Messe, nom du sacrifice des chrétiens. Suivant saint Tho­

mas', le mot missa qui veut dire envoyée, vient de ce qu'au saint Sacrifice Notre-Seigneur Jésus-Christ nous est envoyé de Dieu comme «ne victime pour lui être immolée; victime qui, chargée de nos de­mandes, est ensuite renvoyée à Dieu, afin de lui être agréable et a nous salutaire : « Propter hoc missa nominatur... quia Christus est <t hostia nobis missa a Deo, undè et in fine missae diaconus licenciât « populum dicens : l t é , missa est, scilicet hostia missa est ad Deum « ut illi sit accepta. » 3 p., q. 83, art. rr, ad 9.

4 Les assemblées des fidèles. Officier supérieur.

Page 123: Selecta martyrum acta - liberius.net

SS.NÉMÉS1US,LUCILLE, SEMPRONIUS ET LEURS COMP. 121

cum omni domo sua Christo credidisset et baptizatus esset, ejusque filia illuminata esset, caecitate depulsâ, vocavît ad se Glabrionem et Maximum consules, ac re-tulit omnia : initoque consilio, decreverunt ut , ubi-cumque inventus esset Nemesius, sine audientiâ0 puni-retur. Nemesius autem, gratiâ Christi roboratus, cir-cumibat cryptas et concilia martyrum; et ubicumque reperisset Christianum egentem, de suis facultatibus ei ministrabat.

Yeniens autem quâdam die sub noctis silentio, com-perit in Via Appiâ, adtemplum Martis, Valerium Maxi-

'mum sacrificare deemoniis. Haec sciens Nemesius, flexis genibus oravit dicens : Domine Deus, creator cœli et terrée, dissipa consilia diaboli, et in nomine Domini nostri Jesu Christi, quem misisti in hune mundum,con-tere Satanam, ut résiliant hi a laqueis ejus et relinquant manufacta idola; et te Deum creatorem Patrem omni-potentem, et Jesum Christum Filium tuum agnoscant.

His dictis, statim Maximus a daemone corripitur, et magnâ voCe clamans dixit : Nemesius Christianus me incendît : ecce ejus oratio me afïligit. Eâdem horâ egressi gentiles tenuerunt Nemesium. Dumque tenere-tur et contumeliis afficeretur, Maximus consul suffoca-tus a daemone exspiravit.

Duxerunt illi Nemesium ad Valerianum in palatium Claudii ; ad quem dixit Valerianus : Nemesi, ubi est prudentia tua, quam semper novimus consilio et actibus roboratam? Numquid nos nescîmus quid sit melius, quidve deterius? Tu tamen fac quod tibi,melius est. Nos te hortamur ut, cognitâ veriiate, non deseras deos quos ab'incunabulis coluisti-

a Sans jugement, ï . 6

Page 124: Selecta martyrum acta - liberius.net

122 ACTES DES SAINTS MARTYRS.

Nemesius dixit cum lacrymis : Ego quidem infelix atque peccator semper deserui veritatem, et effudi san-guinem iimocentem : misericordiam Christi Filii Dei adeptus, cognovi jam creatorem meum (Hcèt sera pœni-tudine)*, Dominum cœli et terrse, et Jesum Christum Filium ejus, cujus Baptismo sum redemptus; qui ape-ruit oculos filiae mese , quod nullus medicorum potuit facere unquàm ; qui etiam oculos nostrorum cordium b

illuminavit, u t , repiscentes a superstitione idololatrîae, ad verum lumen Christi unitatis c converteremur d . Hune timeo, hune adoro, ipsi cultum mese servitutisoffero, ejusque auxilium semper requiro, omniaque idola ma-nufacta abjicio, quœ dœmonia esse cognovi, hominesque decipere, perdere, et in mortem œternam darhnare.

Valerianus dixit : Cognovi carmîna e tua, per quae homicidium perpetrâsti in consulem Maximum, ut magicis artibus eum interficeres, et christianos ritus adversùs salutem nostram et rempublicam nîtaris exer-cere.

His dictis, iratus jussit eum privatae custodiae ' man-cipari 8. Fecit et praesentari Sempronium creditariumh

ejus, requirens ab eo facuitates Nemesii : filiamque ejus Lucillam cuîdam sacrilegae feminae, Maximse nomine, fecit deputari custodise.

a Comme pœnitentia. b La lumière intérieure de la gràc*1. c À la vraie lumière de l'unité de Jésus-Christ, c'est-à-dire à la

vraie foi qui nous rend un en Jésus-Christ, qui est toute vérité et tout unité.

d Ce mot est tout chrétien. • Enchantements. f Une prison particulière. Voyez page 78, note d . S Être livré. b Intendant.

Page 125: Selecta martyrum acta - liberius.net

SS. NKMÉSIUS, LUCILLE, SEMPRONIUS ET LEURS GOMP. 123

Aliâ die jussit Sempronium tradi Olympio tribuno, et discuti sub pœnarum examinatione*.

Ad quem ille : Cognovisti quare nobis es praesentatusî IUo tacente, subjungit Olympius : Audi me, Semproni,

et fac quod jubent Principes, aliàs variis pœnis interibis. Offer nobis facultates ex integro b Nemesii, et sacrifica diis, et vive féliciter.

Sempronius dixit : Si facultates quœris Nemesii do­mini mei, cunctapro Christo tradidi : ejus enimfuerunt et erunt. Si sacrificium me offerre compellis, faciam illud unum cum domino meoNemesio, Christo offerens sacrificium laudis. Tune iratus Olympius dixit : Exten-dite eum in catasta 6, et mactatefnstibus. Afferte ante eum tripodem et deum Martem, ut sacrificet. Allatum est simulacrum œreum Martis unà cum tripode.

Quod cùm vidisset Sempronius, dixit: Conterat te Dominus Jésus Christus Filius Dei vivi! sensimque lique-factum simulacrum defluxit.

Stupefactus Olympius jussit eum in custodiam domûs suffi perduci, dicens : Hâc nocte universa tormenta in te experiar.

Veniensque Olympius ad Exuperiam uxorem suam, dixit ei de simulacro Martis in Christi nomine resoluto d ; cui illa ait : Si tanta est virtus Christi, quam tuenarras, melius est nobis relinquere deos qui nec se nec nos possunt adjuvare, et illum quœrere qui illuminavit Ne­mesii tribuni filiam.

a Et d'être interrogé parle supplice de la question, c'est-à-dire t il fut soumis au supplice de la question.

b Intégralement. c Sur ce mot, voyez plus loin les Actes des SS. Vit, Modeste et

sainte Crescence. d Fondu.

Page 126: Selecta martyrum acta - liberius.net

124 ACTES DES SAINTS MARTYRS.

Tune Olympius dixit Tertullino domestico suo ut Sempronium in honore habeat, et thesaurosab eodem requirat.

Sed eâdem nocte ipse cum uxore sua Exuperia et filio suo ad Sempronium venit ; omnesque prosternentes se ad pedes ejus, dixerunt : Cognovimus virtutem Christi : petimus a te Baptismum.

Sempronius dixit Olympio : Si pœnitentiam egeris unà cum uxore tuâ et filio tuo, omnia vobis ministra-buntur \

Olympius dixit : Modo cognosces quia ex toto corde credo in Dominum quem tu prsedicas. Et statim aperuit cubiculum suum, ubi habebat Lararium b , et in eo simulacra aurea, et argentea, et lapidea; dixitque Sempronio : Ecce in tuâ sunt potestate; faciam quod jubés.

Sempronius ad eum : Haec omnia idola manu tuâ confringe : aurea et argentea igne confia, et in nécessitâ­tes pauperum eroga : et tune sciam quia ex toto corde credis. Cùm hoc faceret Olympius, audita est vox c di-centis : Requiescet in te Spiritus meus. Haec audiens Olympius cum uxore, cœperunt nimiùm d roborarï, ac magis spiritus calore fervere, et ad Baptismi mysteria quantociùs e properare.

Nuntiavit haec omnia Sempronius Nemesio, quire-

a Ministratur, c'est-à-dire te seront accordées par des ministres. Ce mot, qui veut dire serviteurs, désigne les clercs de tous les ordres et leur rappelle l'humilité avec laquelle ils doivent exercer leurs fonctions.

b Chapelle domestique des païens. c Sous-entendu alicujus. La voix de quelqu'un (de Dieu) qui

disait. d JSimiùm pour multUm. e Le plus vite possible.

Page 127: Selecta martyrum acta - liberius.net

SS.NÉMÉS1US,LUCILLE, SEMPRONIUSETLEURSCOMP. 125

laxatus festinans perrexit ad sanctum Stephanum, et omnia per ordinem pandit*. Beatus Stephanus hœc audiens, gratias retulit Deo omnipotenti ac Jesu Christo Filio ejus, perrexitque noctu ad domum Olympii. Cùm pervenisset,prodicit ad vestigiab beati Stephani Olym-pius cum uxore et filio : flagitansque Baptismi sacra-mentum, ostendit confracta idola universa.

Hoc videns beatus Stephanus episcopus dixit : Gra­tias tibi agimus, Domine Jesu Christe, qui dignatus es servis tuis misericordiam condonare, ut eos erueres a dœmonum erroribus, et congregares velut triticum in horreo tuo.

Tune catechizavit eos ecclesiasticâ traditione c, et ba-ptizavit quotquot crediderunt in domo Olympii, unà cum ipso Olympio, uxore Exuperiâ, et filio, quem Theodu-lum nominavit, obtulitque Sacrificium pro eorum re-demptioned.

Factum est autem post diem tertium ut audirenthaec omnia Valerianus et Gallienus, et nimio furore succensi dixerunt : Ablata est deorum cultura e a superstitione Christianorum. Moxque Nemesium ac Lucillam absque aliquâ audientiâ ductos, Via Appiâ, ad templum Mar-tis*, ipsam Lucillam fecit ante patris oculos jugulari : quam pater ad cœlestem gloriam martyrio coronatam prseeuntem' videns, magno gaudio affectus est; ipse

a Raconta. b Pour pedes. * Suivant la tradition, c'est-à-dire les usages traditionnels de

l'Église. Ce mot, en langage chrétien , signifie les enseignements di­vins non contenus dans les livres saints.

d La rédemption, dont le fruit nous est appliqué dans le saint Sacrifice.

* Le culte des dieux est aboli par la superstition des chrétiens. f Le précédent à la gloire céleste.

Page 128: Selecta martyrum acta - liberius.net

126 ACTES DES SAINTS MARTYRS.

verô Nemesius capite truncatur inter Yiam Latinam et Appiam, vnikalendas septembres % cujus corpus col-lectum beatus Stephanus sepelivit juxta locum ubi de-collatus est, Via Latinâ, non longé ab Urbe.

Aliâ verô die, Valerianus jussit sibi Sempronium, Olympium, Exuperiam, et Theodulum filium in Tel­lure1* ad publicam audientiam voce prseconis adduci.

Quibus Valerianus : Gur non consulitis vobis ipsis, et adoratis deos quos scimus gubernare rempublicam nostramque salutem?

Sempronius respondit : Nos gubernat Christus, qui nos ad hanc perduxit gloriam c .

Gallienus dixit Olympio : Adhuc differo pœnarum inferre supplicia, quôd tu semper deos adorâsti, et alios ad hoc ipsum compellebas.

Ad haec Olympius : Feci, fateor et me pœnitet, et incessanter lacrymas fundo.

Tune ad Valerianum Gallienus conversus ait : Si isti mox exstincti non fuerint, omnis Urbs ad sectam ipso-rum concurret. Décréta itaque in eos sententiâ ut igne comburerentur, ad statuam Solis juxta Amphitheatrum ducti sunt d ; ibiquefixis stipitibus., congestis sarmentis, naviumstupâ, igne apposito, cremari jussit, cùm illi flammis vallati dicerent : Gloria tibi, Christe, qui nos dignatus es cum sanctis martyribus congregare. Quorum corpora a clericis noctu sublata, cum hymnis ex more a Stephano episcopo sepulta sunt pridie kalendas no-vembris e.

a 25 août. b In Tellure, dans le temple de Tellus. Voyez page i l 3 , note b , et

page 132, note K c La gloire de le confesser devant les persécuteurs. d On voit encore ce lieu près du Colisée. e 31 octobre.

Page 129: Selecta martyrum acta - liberius.net

S A I N T E T I E N N E E T S A I N T T A R S I C E . 1 2 7

ACTA SANCTORUM

STEPHANI P A P J E ET TARSICÏÏ ACOLYTHI

MARTTRUM a .

Post multos dies Valerianus et Gallienus ut Stepha­nus ac Romanse Ecclesiœ clerici inquirerentur pœnisque afficerentur proposito edicto jusserunt b. Tune accidit ut

• duodecim ex clero Romano tenerentur, nempè Bonus, Faustus, Maurus, Primitivus, Galumniosus, Joannes, Exuperantius, Cyrillus, Theodorus, Basilius, Castulus et Honoratus, qui absque audientiâ statim capitibus truncari jubentur : decollatique sunt Via Latinâ, juxta formam aquœductûs c : quorum corpora collegit Tertul-linus et posuit juxta corpora Jovini etBasilei, Via Lati­nâ, kalendis augusti d.

Hoc audiens Stephanus, vocat ad se Tertullinum ac de regno Dei et vitâ œternâ eum erudiens baptizavit et in albïs c positum presbyterib consignavitf : cui înter cae-tera sancta monita praecipuè illi mandavit ut sancta martyrum corpora requireret.

Qui post biduum a baptismo suo ductus est ad Vale-rianum jussusque est ut Olympii facultates proderet.

Cui Tertullinus : Si facultates domini mei cupis, aeter-

a Ils souffrirent Tan 260. b Construction : jusserunt proposito edicto ut. c Le canal de l'aqueduc. d 1 e r août. e La robe blanche que portaient les nouveaux baptisés. f L'ordonna prêtre.

Page 130: Selecta martyrum acta - liberius.net

128 ACTES DES SAINTS MARTYRS.

nam vitam consequi poterïs, quas ille pro Christo mo-riens in seternâ vitâ suscepit.

Cui Valerianus : Ergô, inquit, facultates domini tui vitam prœstant?

Respondit Tertullinus : Regnum perenne est Christi Domini nostri, quihabet potestatem mortis et vitse a .

Valerianus ad suos conversus ait : Vîdetur hic effectus insanus b ; jussitque illum fustibus caedi, et latera ejus facibus inflammari.

Post haec traditur Sapricio judici, qui tribunal sibi parari fecit in loco qui dicitur Mamertini c : indè post multa ac varia tormenta ductus est, et Via Latinâ, secundo ab Urbe lapide*, decollatus kalendis augustic* Ejus reliquias beatus Stephanus Papa collegit, ac in crypta arenariâ sepelivit.

Sequenti die, Valerianus misit milites qui tenerent beatum Stephanum; tentumad se perduci jussit, ac dixit: Tu es qui Rempublicam conaris evertere, et suasionibus tuis populum a deorum cultu recedere suades?

Ad quem Stephanus : Ego quidem Rempublicam non everto; sed populum moneo atque hortor ut, relictis daemoniis, quae in idolis coli soient, Deum verum agno-

a Rien de plus intéressant que ce contraste des idées païennes et des idées chrétiennes : on voit ici non-seulement deux langues, mais deux religions et deux mondes en présence ; c'est une remarque qu'il faudrait répéter à chaque instant, et que nous faisons ici une fois pour toutes.

b Remarquez la sagesse du siècle et la folie de la croix. ° Dans la prison Mamertine, c'est-à-dire dans le cachot supérieur

au robur Tullianum. Voyez page 74, note b . d Bornes qui marquaient les milles. «Le 1 e r août.

Page 131: Selecta martyrum acta - liberius.net

SAINT ETIENNE ET SAINT TABSIGE. 129

scant, et quem misit Jesum Christum.Tunc jussit Vale­rianus eum duci ad templum Martis % ibique sententiam extabellâ recitari.

Perductus beatus Stepbanus'a'militibus foras muros b . Via Appiâ, cùm pervenisset ad Martis templum, elevatis in cœlum oculis, dixit : Domine Deus Pater, qui de-struxisti turrim confusionis in Babylone, destrue locum hune, in quo diabolus superstitione decipit populos.

Tune facto tonitruo unà cum fulgure et coruscatione, percussoque templo, ex parte corruit : et milites fugien-tes reliquerunt Stephanum solum. Beatus verô Stepha­nus unà cum suis perrexit ad proximum cœmeterium Lucillae, ubi multis c exhortatus est suos ad tolerantiam martyrii, et pro iis obtulit Sacrificium Deo omnipo­tente

Audiens haec omnia Valerianus, misit ad eum capien-dum milites : inveneruntque eum Sacrificium Deo offe-rentem. Qui intrepidus et constans, perficiens cœpta Mysteria, in eodem loco ante altare in sua decollatus est sede, iv nonas d , augusti. Factus est ibi planctus maximus Ghristianorum, quôd tanto pastore essent or-bati. Sepelierunt corpus ejus cum ipsâ sede sanguine ejus aspersâ in eâdem crypta, in loco qui dicitur Cœme­terium Callistie.

a Ce temple était en face de la porte de la ville. b Hors des murs. Foras est ici préposition. c Sous-entendu sermonibus. d Le 2 août, jour auquel l'Église célèbre sa fête. e Cette crypte à jamais célèbre est ce qu'on appelle le Platonia9

partie de la grande catacombe de saint Calliste ou de saint Sébas­tien. La chaire vénérable du pape saint Etienne est aujourd'hui & Pise, dans l'église des Chevaliers, qui porte le nom dn Pontife mar­tyr. Voyes Les Trois Rome, t. III, p. 224.

6 .

Page 132: Selecta martyrum acta - liberius.net

130 ACTES DES SAINTS MARTYRS

Hic 8 constituât sacerdotes et levitas vestibus sacratis in usu quotidiano non uti > et nisi in ecclesiâ tantùm. Hic fecit ordinationes b duas per mensem decembrem, presbyteros sex, diaconosquinque, etepiscopos per di-versa loca très,

Aliâ autem die milites invenerunt Tarsicium acoly-thum c Christi Corporis sacramenta portantem d . Discu-tientibus e quid gereret; ille, indignum judicans porcis prodere margaritas f, nequaquàm voluit detegere sacro-sancta Mysteria. Qui eum tamdiù fustibus et lapidîbus mactaverunt, quousque spiritum exhalaret : revolutoque ejus corpore, nihil valuerunt de sacris Mysteriis repe-rire *.

Eâdem die collegerunt corpus sancti Tarsicii, et se-pelierunt eum in cœmeterio Callisti, Via Appiâ ; coadu-natâque ecclesiâ Christianorum, ordinaverunth in locum

* Savoir : saint Etienne. — Remarquez l'origine de l'usage de cé­lébrer les saints Offices arec des vêtements particuliers.

b On nomme ordination, la cérémonie dans laquelle l'Évêque confère le sacrement de l'Ordre. En ce sens, ce mot est propre à la langue ecclésiastique.

c Les acolythes sont des clercs d'un ordre inférieur. Leur minis­tère était d'accompagner les évoques et de servir à l'autel. — Re­marquez que, dans la primitive Église, chaque fonction sacrée était remplie par des clercs consacrés spécialement pour cet office. C'est de là que vient le nom ftOrdre.

d On voit, par L'exemple de saint Tarsice, que, dans les'premiers siècles, les acolythes avaient quelquefois, à cause de la nécessité des circonstances , le pouvoir de toucher et de distribuer le Corps de Notre-Seigneur.

* Sous-entendu milïîibus, ablatif absolu. f Livrer des pierres précieuses aux pourceaux, c'est-à-dire les

choses saintes aux indignes. Matth. vu, 6. s Les saintes espèces ayant disp aru par miracle. h Ordinaverunt, ils ordonnèrent, ils élurent. Voyez la note b de

cette page.

Page 133: Selecta martyrum acta - liberius.net

SAINT CORNEILLE 131

beati Stephani Sixtum a, natione Grrecum, patriâ Athe-niensem, episcopum, rxkalendas septembris b , Valeria-no IV et Gallieno II consulibus : apud nos autem ré­gnante Domino nostro Jesu Christo, cui est gloria et imperïum in ssecula sseculorum. Amen.

ACTA SANCTICORNELII

P A P J E E T M A R T Y R I S C .

I. Cornélius, natione Romanus, ex pâtre Castino, se-dit annos très in episcopatu, et dies decem. Hic sub Cav sare Gallo d martyrio coronatur. Sub hujusepïscopatu Novatus Novatianum e extra Ecclesiam ordinavit, et in Africa Nicostratum. Hoc facto, confessores qui se sepa-raverant a Cornelio, cum Maximo presbytero, qui cum Mose fuit, ad Ecclesiam sunt reversi f, et facti sunt con­fessores fidèles.

9 Le pape. Sixte II, qui ne régna qu'un an à peine. 11 24 août.

c Saint Corneille fut le premier à Rome qui confessa le nom de Jésus-Christ dans la persécution dont il pérît victime.

d C'est le sentiment de Baronius, que nous avons suivi dans notre édition des Lettres choisies de saint Cyprien*

e Saint Corneille fut élu pape vers le mois de juin 251. En même temps Novatien, prêtre de Rome, se fit ordonner pape par trois évo­ques d'Italie, qu'il détacha du parti de saint Corneille en répandant contre ce saint Pontife les calomnies les plus atroces. Voyez la let­tre XXI de nos Lettres choisies de saint Cyprien.

f Le prêtre Maxime et plusieurs membres du clergé de Rome, encore prisonniers pour la foi, s'étaient laissé séduire par Novatien. Sur leur retour à l'Église, voyez les lettres XXIII et XXIV de nos Lettres choisies de saint Cyprien,

Page 134: Selecta martyrum acta - liberius.net

132 ACTES DES SAINTS MARTYRS

Post hoc Cornélius episcopus Centumcellas pulsus est*, et ibi scriptam epistolam de suâ confirmatione missam a Cypriano (quam Cyprianus in carcere subscripsit, et dédit Celerino lectori b) suscepit c.

H. Eodera tempore audivit Volusianusd quôd episto­lam accepisset a beato Cypriano Carthaginensi episcopo6. Qui misit Centumcellas, et adduxit ' beatum Gornelium.

Quem jussit sibi cum prœfecto Urbis in Tellude * noctu

a Saint Corneille fut exilé; à Centumcelles, aujourd'hui Civita* Vecchia.

b L'ordre de Lecteur est Je second des ordres mineurs. La prin­cipale fonction des Lecteurs était de lire publiquement les saintes Écritures dans les assemblées des fidèles.

€ Il s'agît probablement ici de la lettre déjà citée dans une note ci-dessus (la XXI e de nos Lettres choisies de saint Cyprien), où Pé-vêque de Carthage approuve l'élection du pape Corneille. Saint Cyprien défend encore plus longuement, plus chaudement et plus victorieusement cette élection dans la XXV e lettre de notre recueil, ad Antonianum, de Cornelio et Xovatiano.

d Collègue de Gallus. e Ce fait explique le beau mot de saint Cyprien parlant de saint

Corneille. 11 dit qu'il occupait le siège apostolique dans un temps où les empereurs appréhendaient moins d'apprendre la révolte d'un nouveau compétiteur que L'élection d'un nouveau pape Multà pa-tientiàset tolerabililis audiret levari adversùs se asmulum prin-cipem quam constitui Romee Dei sacerdotem. (Ep. ad Anton. )

£ Se fit amener. Suivant la manière de parler ordinaire, ce serait et adduci jussit ; mais souvent en latin on se sert du même verbe simple pour dire faire telle action soi-même ou à faire faire par autrui. Ainsi Alexander Clytum occidit, Alexandre tua Clytus (lui-même le perça d'un coup de lance ) ; et Alexander Parmenionem occidit, Alexandre fit tuer Parménion (il l'envoya assassiner dans une province éloignée ). Il suffit que, d'après les circonstances con­nues, il ne puisse y avoir équivoque. Ic i , par exemple, on devine facilement que l'empereur Dèce ne va pas lui-même chercher le pape saint Corneille, mais qu'il l'envoie quérir par ses agents.

s Dans plusieurs autres endroits nous avons rencontré in Tellure

Page 135: Selecta martyrum acta - liberius.net

SAINT CORNEILLE 133

prœsentari; cui ita dixit : Sic definîsti u t a nec deos con­sidères , nec prsecepta principum audias, nec nostras minas timeas, ut contra rempublicam litteras accipias et dirigas?

Cornélius episcopus respondit, dicens : Ego de coro-nâ Domini me i b litteras accepi et dïrexi, et non contra rempublicam0, sed magis per spirituale consilium* ad animas redimendas.

Tune Volusianus, iracundiâ plenus, jussit os beati Cornelii cum plumbatis e caedi, et praecepit eum duci ante templum Martis, ut adoraret : quôd si non fecerit, dicens r , capite truncetur.

III. Tune Cerealis, cujus cura Cornélius custodieba-

ou in tellure. C'est comme s'il y avait in Telluris (sous-entendu œde) dans le temple de Tellus ou Cybèle ? On trouve : in Castoris, dans le temple de Castor; et Horace dit : venlum est ad Vestm, nous vînmes au temple de Vesta. — C'était dans le temple de Tellus que, suivant Cicéron, le Sénat avait coutume de s'assembler. (Phil. 2; Dio, fflst. Rom., lib.44et 46.) Voyez p. 113, note b .

a Vous êtes donc bien) résolu à..., etc.? b Touchant, concernant, au sujet de l'assemblée de chrétiens, de

l'Église qui est la vraie couronne de Jésus-Christ : cette belle et poé-r tique expression est toute chrétienne.

G Et non contre la république ; et non contre l'État. Quoique de­puis longtemps à la république eût succédé la monarchie absolue, les empereurs appelaient toujours l'État la républiques un sénat servile adorait leurs moindres caprices ; maïs cette assemblée avilie s'appelait toujours le sénat. Eux-mêmes se décoraient du titre de tribuns, qu'on lit encore sur leurs monnaies (T. P., c'est-à-dire tribunitiâ potestate), bien qu'en réalité le tribunat fût aboli de­puis la fondation de l'empire. De la république il ne restait que le nom, nn vain simulacre et quelques formes menteuses.

d Dans un dessein spirituel, c'est-à-dire pieux, et pour le salut des âmes.

6 Plunibatis, instr. de supplice. Voyez page 82, note f . s Construisez ce dicens &\&ntquàdsi non fecerit.

Page 136: Selecta martyrum acta - liberius.net

134 ACTES DES SAINTS MARTYRS.

tur, rogavit beatum Papam utveniret in domum suam, atque visîtaret uxorem suam, quae annis quindecira jace-bat paralytïca : erat illi nomen Sallustia.

Ingressus est Cornélius domum Cerealis cum duobus presbyteris et uno clerico lectore. Dédit autem banc orationem beatissimus Papa, dicens : DomineDeus ? Crea­tor omnium visibilium et invisibilium, qui dignatus es ad nos peccatores venire, ut nos salvos faceres; tu érige allisam hanc famulam tuam, et dona ei misericordiam tuam, sicut caeco nato donâsti lumen ad cognoscendam gloriamtuam.

Et tenens manum Sallustiae, erexit eam dicens : In nomine Jesu-Ghristi Nazareni surge et sta super pedes tuos : quae protinùs surrexit clamans et dicens : Verè Christus est Deus, et Dei Filius. Et dixit tune Cornelio : Per Christum te adjuro, baptiza me. Et currens implevit vas et attulit ei.

Viso tanto miraculo, milites quoquè qui erant cum Cereali omnes se ad Cornelii pedes posuerunt, tîmentes atque petentes se quoquè baptizari.

Cornélius videns Dei manum in liis omnibus baptizavit eos, et obtulit pro eis Sacrificium, et sic participai sunt omnes Corpore et Sanguine Domini.

Audivit haec omnia imperator, et mittens tenuit omnes quijeranj exdomo Cerealis credentes, cum mîlitibus baptizatis, qui simul cum beato Cornelio ducti sunt ad sacrificandum.

IV. Ducti sunt autem foras muros portse Appiae ad templum Martis, ut sacrificarent. Sed illi facere nolen-tes atque exspuentes in templum decoîlati sunt, unà cum beatissimo Papa, numéro vigintiunus, et cum Cereali et uxore sua Sallustia decimo octavo kalendas octobris. Eâdem verô nocte venit beata .Lucina cum

Page 137: Selecta martyrum acta - liberius.net

SAINTE SABINE 135

clericis et familîâ suâ, et rapuit corpora martyrum et sepelivit in agro suo, in crypta, ubi est cœmeterîum Callisti.

Cessavit episcopatus a dies triginta quinque. Cornélius jam ante passionem suam omnia Ecclesise

bona tradidit Stephano archidiacono suo. Hic fecit ordi-nationes duas per mensem decembrem, et ordinavit presbyteros quatuor, diacones b quatuor, Episcopos per diversa loca numéro septem. Epistolas atque décréta Episcopis et catholicis viris per diversa loca direxit c.

ACTA SANCTiE SABINE

ILLUSTRISSIME MATRONiE.

Romse, in Aventîno d , in pago Vindinensîe, ad arcum Faustini natale beatissimae et illustrissime Sabinae mar­tyrisa quae fuit 8 uxor prœclarissimi quodam Valentini,

8 Le siège de Rome resta vacant. b Au singulier, on emploie de préférence diaconus, i, m., de la

2 e déclinaison, répondant au grec Ôidutovoç, ou (6) : au pluriel, les écrivains ecclésiastiques se servent assez indifféremment de diaco­nes, «m, ou dediaconi, orum, m. pl.

c Ces lettres, ces décrets adressés par saint Corneille aux autres évoques, et reçus par eux avec respect et soumission, montrent la suprématie incontestée de l'Église de Rome sur les autres, dès les premiers siècles.

d Aventinus, m., le mont Aventin, l'une des sept collines sur les­quelles Rome fût bâtie.

e Dans le quartier de Vindinensis, appelé Yîndinensis. f Près de l'arc de Faustin ; il n'existe plus. s Fuit pour fuerat : qui avait été épouse (elle était donc veuve

alors).

Page 138: Selecta martyrum acta - liberius.net

136 ACTES DES SAINTS MARTYRS.

' et filia Herodis Metallariia quae passa est, Adriano im-perante, sub praefecto D Elpidio.

Hanc beata virgo Serapia, cùm in domo ejus conver-saretur 0, persuasitin fided Domini Jesu Christi. Quae postmodùm eamdem virginem usque ad locum passionis secuta est.

Et cùm ei praefectus Berillus diceret : Quid tibi ipsa derogas e ? aut quarè temetipsam vilem reddis? aut quarè non considéras quae es , aut cujus filia es? Conjunxisti enim te Ghristianis, et oblita es natales tuos f , et mémo-riam tanti viri, cujus fuisti, etdeorum, quorum iram vereor ne incurras. Revertere magis 8 ad domum tuam, et dimitte hanc nefandam quae maleficiis te et plures demutavit h a culturâ deorum.

Beata Sabina respondit : Illius sanctae puellae, de quâ dicis, maleficiis utinam et tu suadereris, sicuti et ego suasa sum, et ab immundis recederesidolis, et verum etcertissimumagnosceresDeum, qui bonos ad aeternam vocat vitam, et malos in pœnam relinquit perpetuam !

* Metallarius, propriétaire de mines. h Sur pr&fectus, voyez page 19, note d . Ce gonverneurest juge en

même temps. Voyez page 47, note e . c Conversaretur (versaretur currt), demeurait, habitait avec elle.

d Persuasif tnfide, convertit à la foi. e Sibi ipsi derogare, s'abaisser. Ou disait anciennement d'un

seul mot, en parlant d'un noble qui contractait des alliances indi­gnes de sa naissance, qaHl dérogeait. —Semetipsum vilem red-dere, s'avilir.

s Natales, htm, m. pl., naissance, extraction, race. — Tanti viri rappelle Vaïentini, mari de sainte Sabine, nommé plus haut. — Cujus fuisti (ttxor sous-entendu), à qui vous avez appartenu comme épouse).

s Magis plutôt, préférablement. 1 1 Qui vous a éloignée, ainsi que beaucoup d'autres', du culte des

dieux.

Page 139: Selecta martyrum acta - liberius.net

SAINTE SABINE 137

Quod Prœses audiens, reveritus illam dimîsit. Ut verô beata Serapiagloriosissimomartyrio coronata

est, illustrissima Sabina colligens reliquîas ejus, célébra-tîs venerabilibus exsequiis, ut thesaurum sempiternum, vel pretiosam margaritam, reposuit in monumento suo a , quod ipsa sibi cum summo studio et omatu fecerat. Deinde interpositis aliquot d iebus b , comprehensa, ju-dici Elpidio praesentatur.

Quam ille videns : Tu es, inquit, Sabina, uxor quon-dam Valentini illustrissimse mémorise, et filia Herodis?

Cui c sancta matrona respondit : Ego sum d , et gratias ago Domino meo Jesu Christo, qui me peccatricem, p e r e sanctam famulam suam Serapiam, de multis sordibus et potestate dsemonum liberare dignatus est.

Commotus' postmodùm Prœfectug, cùm videret in confessione Christi constantiam ejus, dictavit senten-tiam g , dicens : Sabinam diis inobedientem, dominos quoque et Augustos h nostros blasphemantem, gladio

a Monumentum, tombeau, lieu de sépulture pour uu individu ou une famille entière. Les tombeaux étaient quelquefois assez spa­cieux pour que les virants vinssent quelquefois s'y enfermer pour pleurer les morts objets de leur affection.

b Ablatif absolu : Quelques jours étant mis entre (entre la sépul­ture donnée à sainte Sérapie et le fait qui suit) , c'est-à-dire : quel­ques jours après.

c Pour illi, à lui ( à Elpidius ) : La sainte dame lui répondit. d Mot à mot : Je suisXsous-entendu Sabina); c'est moi (qui suis

Sabine ). e Per, par le moyen, par l'intervention de..., grâce à... £ Ému (de colère), irrité. S Le juge dictait la sentence à son greffier. h Sur Augustos, voyez page 42, note e .

Page 140: Selecta martyrum acta - liberius.net

138 ACTES DES SAINTS MARTYRS

percuti decrevimusa, atque omnes facultatesb ejus pu-blicis titulis desîgnari.

Passa est autem beata famula Ghristi Sabina rv calen-das septembres c : et a Ghristianissublatumd corpus ejus, sepultum est in monumento 0 ubi ipsa venerabiliter re-posuerat magistram fidei suae virginem Serapiam, ad arcum Faustini, juxta aream Vindiciani f.

8 Nous avons ordonné que Sabine..., etc.» soit frappée du glaive, &e$t-à~dire : nous condamnons Sabine..., e t c . , à avoir la tète tranchée.

b Fqcultates, um, t pl., biens', richesse, avoir. — Titulus,r,écti-teau pour annoncer qu'un objet, un bien est en vente. Quand c'est un particulier.(prévalus) qui met l'objet en vente, la vente n'est pas forcée, et l'écriteau qui annonce cette vente n'a aucun caractère public; s'est tituîus priva tus. Ic i , au contraire, il s'agit d'une vente à l'encan de biens confisqués, ordonnée pour tel jour par l'au­torité publique, qui la fait afficher en vertu d'attributions légales ; voilà ce que veut dire titulis publicis desîgnari ; et nous ordon­nons que ses biens soient affichés à vendre à l'encan au profit du trésor.

c Le 28 août de l'an 124. Voyez page 18, note b . d Subîatum, participe irrégulier de tollere, enlever. 6 Monumento. Voyez page 137, note a . f Le sang illustre de sainte Sabine purifia les lieux longtemps souil­

lés par le temple de Junon Regina. Une magnifique église, jointe au couvent des Dominicains, fut bâtie à l'endroit du martyre. Cette église, qui existe encore, fut souvent honorée de la présence de saint Grégoirede Grand qui y prêcha plusieurs de ses belles homélies.

Page 141: Selecta martyrum acta - liberius.net

SAINT SIXTE. 139

AGTA SANGTI SIXTï

VA2M ET MAKTYIUS a .

Romse, Via Appiâ b, in cœmeterio Calixti, natale sancti Sixti Papae et martyris. Et in cœmeterio Praetextati, sanctorum Felicissimi et Agapiti, diaconorum ejusdem, sud Valeriano et Gallieno imperatoribus, Valeriano pra> fecto. Qui tenuitcbeatissimumsenemSixtumepiscopum Romanum cum omni clero suo, et reclusit eos in custodia publicâ d , et fuerunt ibi clausi multis diebus. Factum est autem ut Gallienus Gsesar et Valerianus praefectus jube-rent sibi beatum Sixtum episcopum cum clero suo prae-sentari noctu intra civitatem in Tellùde e.

Cui Gallienus Csfisar dixit : Scis cur tentus, et conven-tione publicâ f nobis prsesentatus es ?

Respondit Sixtus : Scio, et benè scio. Gallienus dixit : Ergô, si scis, fac ut universi sciant,

et tu vivas, et clerus tuus augeatur.

a Saint Sixte II, martyrisé en 261, sous l'empire de Valérien et de Gallien.

b Via Appiâ, la Voie Appienne. Voyez page l o i , note i. c Tenuit, arrêta, fit arrêter. d Prison publique, confiée à un geôlier, différente de ce qu'on

appelait custodia privata. Dans ce dernier cas,les prévenus étaient remis à un particulier (privatus) qui les faisait garder et surveiller par ses esclaves,'et était tenu, sous sa responsabilité , de les repré­senter au jour du jugement. — Voyez page 78, note d .

e Voyez page 113, note b , et 132, notée. f Conventio publicâ, une assemblée, une réunion publique, une

séance judiciaire.

Page 142: Selecta martyrum acta - liberius.net

140 ACTES DES SAINTS MARTYRS.

Beatus Sixtus respondit : Verè feci et facio ut clerus meus augeatur.

Cui Gallienus : Ergo sacrifica diis immortalibus , et esto princeps sacerdotum a .

Ad hoc sanctus Episcopus : Ego semper sacrificavi et sacrificabo Deo Patri omnipotenti, et Domino Jesu Chri­sto Filio ejus, et Spiritui sancto, hostiam puram et im­macula tam.

Tune ex prsecepto Gallieni duxerunt eum milites ad templum Martis, ut sacrificiis coinquinaretur. Sed con-temnentem sacrificare recluserunt eum in custodiâ pri-vatâ b cum duobus diaconibus Felicissimo et Agapito.

Cùmque duceretur, his verbis beatus eum Laurentius Archidiaconus cœpit compellare : Quô progrederis sine filio, pater c ? Quô, sacerdos sancte, sine diacono pro-peras? Tu nunquàmsinè ministro sacrificium offerre consueveras. Quid in me ergô displicuit tibi, pater? Nùm degenerem probâsti d? Experire certè utrùm idoneum minîstrum elegeris. Cui commisisti Dominici Sanguinis dispensationem, cui consummandorum consortium sa-cramentorum credidisti, huic sanguinis tui consortium negas e ? Vide ne periclitetur judicium tuum f , dùm for-titudo laudatur. Abjectio discipuli, detrimentum magi-

a D e s prêtres païens. b Voyez page 78, note d , et page 139, note d . c Un évêque est comme un père pour les membres de son clergé.

Quoi de plus touchant que ces paroles de saint Laurent à son chef spirituel, si ce n'est la réponse toute paternelle de saint Sixte?

d M'avez-vous éprouvé, trouvé dégénéré ? 6 Vous lui refusez l'honneur de verser son sang en même temps

que vous. 1 Prenez garde de faire tort h votre jugement au moment où vous

feites admirer votre courage.

Page 143: Selecta martyrum acta - liberius.net

SAINT SIXTE 141

strî est B . Quid quôdbillustriùs prsestantes viri discipulo-rum certaminibus quàm suis vincuntc?Denique Abraham filium obtulit, Petrus Stephanum pra3misitd. Et tu, pater, ostende in filio virtutem tuam, offer quem eru-dîsti e

? ut securus judicii tui f comitatu nobili pervenias ad coronam.

Tune beatus Sixtus ait : Non ego te derelinquo, fili, nec desero, sed majora tibi debentur certamina g . Nos quasi senes levions pugnœ cursum recipimus h , te quasi juvenem gloriosior de tyranno triumphus exspectat. Mox venies, flere désiste, post triduum me sequeris. Inter sa-cerdotem et Levitam1 hic médius numerus decet. Non erat * sub magistro vincere, quasi adjutorem quaereresk.

a Mépriser le disciple, c'est aussi dégrader le maître. b Quid quàd, bien plus ; il y a plus; n'est-il pas même "vrai que.. ? c lllustriùs... vincunt, ont plus de gloire à triompher par les ef­

forts de leurs disciples que par les leurs propres. d Envoya, fit marcher avant lui (dans la carrière du martyre).

Saint Etienne fut, en effet, le premier martyr. 6 Pour erudivisti, ou plutôt pour erudiisti, par contraction des

deux ien un seul. f Mot à mot ; sûr de votre jugement, cyest-àdire, certain de ne

vous être pas trompé sur mon courage et mon dévouement. s Allusion au martyre cruel que souffrit trois jours plus tard saint

Laurent. 1 1 En ma qualité de vieillard, ou déjà vieux, je ne suis capable de

soutenir que de légers combats. — Recipere veut dire ici admettre, être susceptible ou capable de...

1 Sacerdos, nom générique des ministres de Jésus-Christ, dési­gne ici le saint évêque, et Levita l'archidiacre, son disciple et son subordonné.

j Non erat tuum, ce n'était pas votre fait de.*. ; vous n'étiez pas fait pour...

k Comme si vous aviez besoin d'un aide, d'un soutien 1 Éloge flat­teur assurément dans la bouche d'un aussi bon juge en fait de cou­rage que le saint Pontife.

Page 144: Selecta martyrum acta - liberius.net

142 ACTES DES SAINTS MARTYRS.

Quid consortium passionis mese expetis? Totam tibi ha5~ reditatem dimitto. Quid prsesentiam meam requins? Elias Eliseum reliquit, et virtutem non abstulit \

Et dixit beatus Sixtus ad beatumLaurentium : Accipe facultates bEcclesi3e vel thesauros, etdivide pauperibus quibus tibi videbitur c .

Accepta potestate, beatus Laurentius cœpit per re-giones curiosè quaerere ubicumquè sancti clerici vel pau-peres essent absconsid, et portans thesauros, prout cuique opus erat ministrabat e.

Igiturpostboc beatus Sixtus reducitur inTelludem f ut audiretur g , et cum eodiaconiFelicissimus et Agapitus.

Et sedente h Gallieno ac Valeriano, prasentatus est beatus Sixtus.

Ad quem Gallienus iracundiâ plenus : Nos, inquit, consulimus1 senectutituse, audiprsecepta nostra, et sa­crifica.

Respondit beatus Sixtus : Miser, tu tibi consule, et noli blasphemare, sed âge pœnitentiam de sanguine san-ctorum quem effudisti.

Tune, monente Valeriano, jussit Gallienus ut duce-rentur ad templum Martis i, et, si nollent sacrificare, in eodem loco capite truncarentur.

a ÉUe, en montant au ciel, laissa à Elisée son esprit prophétique et son courage.

b Voyez p. 138, note b . c A qui il vous semblera bon, c'est-à-dire comme vous le ju­

gerez à propos. d Participe passif, m. pl. à'abscondo. • Fournissait, donnait (l'argent que lui avait laissé saint Sixte ). f Voir pages 113, note b , et 132, note s. s Pour être entendu, c'est-à-dire pour être interrogé. h Siégeant à leur tribunal. i Considère, prendre intérêt à..., vouloir le bien de.... 1 II ne faut pas s'étonner si les persécuteurs conduisaient souvent

Page 145: Selecta martyrum acta - liberius.net

SAINT SIXTE

Educti ergo foras murum porta? Appise, dixit beatus Sixtus ad templum Martis : Destruat te Christus Filius Dei vivi.

Cùmque respondissent omnes Christiani Amen, su­bito cecidit aliqua pars templi, et comminuta est.

Tune beatus Laurentius caepit clamare : Non me de-relinquas, pater sanetc, quia thesauros tuos jam expendi, quos tradidisti mihi.

Milites autem audientes de thesauris, tenuerunt bea­tum Laurentium Archidiaconum.

Sanctos verô Sixtum, Felicissimum et Agapitum duxe-^runt in clivum Martis ante templum, et ibi decollati sunt vin idus augusti a .

Noctu autem venerunt clerici et maxima pars Chri­stianorum, et collegërunt corpora sanctorum, etsepelie-runt beatum Sixtum in crypta b, in cœmeterio Callisti, in eâdem via.

Sanctos verô Felicissimum et Agapitum martyres sepe-lierunt incœmeteriojPraetextati.

Decollati autem sunt cum eis et alii quatuor, ut in gestis Pontificalibus legitur, Januarius, Magnus, Vincen-tius et Stephanus subdiaconi.

les chrétiens au temple de Mars, situé sur la Voie Appienne. Mars, Dieu de la guerre, était une des premières et des plus chères divi­nités des Romains : c'est en son nom et en face de ses autels qu'ils demandaient aux chrétiens de rester fidèles aux dieux dont le culte était la garantie de l'empire. Aussi, Mars comptait à Rome quatre temples célèbres. Celui de la Porte Appia avait cela de plus sacré, que c'était là que les soldats, échappés aux dangers des combats, avaient coutume de suspendre leurs armes. Ruiner ce temple, c'était donc attaquer au cœur l'idolâtrie romaine.

a Le 6 août. b Grotte , souterrain.

Page 146: Selecta martyrum acta - liberius.net

144. ACTES DES SAINTS MARTYRS

Possus est et cum eis beatus Quartus, ut scribit beatus Cyprianus*.

Hic beatus Sixtusapud Athenasnatus et doctus, priiis quidem philosophus, posteà Christi dicipulus fuit. Sedit in episcopatu anno uno, mensibus decem, diebus vi-gintî tribus.

PASSIO SANCTORUM

PERGENTINI ET LAURENTLNI

P R A T R U M M A R T Y R T T M B .

lmperante Decio Caesare, gravis fuit persecutio Chri-stianorum c.Multa tum proponebantur d edicta, ut qui Christum colerent nec sacrificare diis vellent, variis pœnis interficerentur. Cùm autem regiones peragraret Decius cum ministris suis, et Aretium e venisset, habe-bat apud se unum exconsiliariis suis, Tiburtium nomine, crudelissimum Christianorum persecutorem.

Ibi tum ethnicus quidam ita ait : Sunt hic duo ger-manifratresPergentinuset Laurentinus, nobiles génère, qui se Christianos profitentur, et, quotidiè scholas adeuntes, litterisinslituuntur f , u t possint Christi doctri-

a Voyez nos Selectœ beati Cypriani Epistolœ, lettre xxxvm , page 179, note. Il suit clairement de ce passage des Actes des Martyrs qu'à l'endroit de saint Cyprien, auquel il est fait allusion ici , c'est Quartum qu'il faut lire, et non pas quatuor altos.

b L'an 254. * Pour in christianos, d Étaient affichés, publiés. 6 Arezzo, Tille épiscopale de Toscane. f Apprennent à lire.

Page 147: Selecta martyrum acta - liberius.net

SAINTS PERGENTIN ET LAURENT IN 145 nam plenè cognitam habere. Quos si vos ita pergere si-netis, cedet id in exitium urbis bu jus, et populum omnem ad Christi religionem traducent a.

His auditis, Tiburtius, furore percitus, jussit eos coram se adduci,

Cùm autem à militibus ducerentur, dixit Pergentînus ad Laurentinum ? Jam nostrum propinquat certamen b.

Respondit Laurentinus : Frater mi, non formidemus haectormenta; illa c verôpotiùs seterna timeamus sup­plicia et nostrum Redemptorem, qui nos jussit non timere eos qui corpus occidunt, animam autem non possunt occidere.

Pergentinus dixit : Eamus animo virili, et perstemus in fide, nihil tyranni jussa formidantes. Sed tu judici responsa reddes, qui me ad dicendum et respondendum instructior es d .

Ubi ad Tiburtii conspectum venêre, ait illis. Cur vos relinquitis deosquos colunt piisimi imperatores, etadhae-retis Christo quem Judsei occiderunt ?

Respondit beatus Laurentinus : Nos, prseter Christum, viventis DeiFilium, alium Deum prorsùs ignoramus 6; ille enim fecit cœlum et terram, mare et omnia quae in eis sunt. Quos verô tu deos dicis, eos nos scimus omni turpitudine inquinatos, tumetiam f surdos et mutos, nulla

a Littéralement feront passer, c'est-à-dire convertiront. b Notre combat, notre épreuve, notre martyre.

, c Remarquez la différence entre haec tormenta, ces tourments-ci, que nous allons subir, et illa supplicia œterna, ces autres supplices éternels. Hic, hœc, hoc indique toujours un objet présent ou pro­che, et ille, Ma, illud un objet ou un temps éloigné, soit dans le passé, soit dans l'avenir.

d Êtes plus instruit, plus capable. * Prorsùs ignoramus, nous ne reconnaissons aucunement. r Tum etiam, et de plus.

I. 7

Page 148: Selecta martyrum acta - liberius.net

ACTES DES SAINTS MARTYRS

vel videndi vel audîendi facultate praeditos, quos nisi perdere velitis, servare vos oporteat, et ne forte cadant, ferro et plumbo confirmari necesse sît; deniquè qui nec sibi nec aliis ullam possint ferre opem a .

Tiburtîus ait : Propter generis vestri nobilitatem in prsesens parco vobis- Abite îgitur, et abhâc vanàreli-gione vos revocate h . Nam si denuô ad me delati eritis c , multis variisque vos suppliciis excruciatos interficiam.

Abierunt igitur ex ejus conspectu, magis etiam infide Christi inflammati, quotidièque rogabant Dominum, die noctuque in genua incumbentes : crescebatque in dies fides illorum in operibus multis d , et exhortationibus suis non paucos ad Christum adducebant.

Quod ut sensêre infidèles, permoti rébus mirabilibus quas per illos efficiebat Christus, multorumque ad fidem conversionem molesté ferentes, illos comprebensos ad Tiburtium adduxerunt, ita dicentes : Nihil apud hos valuitjussiotua; namnon solùm tenon audiunt, sed etiam magicis artibus totum everterunt 0 populum.

Tum ait ad illos Tiburtîus : Quid ita vos comparatis', ut nec piissimum Gsesarem nec me propitium habere velitis?

S. Pergentinus respondit : Nos propitium habemus Christum. Vos autem propitiosilli optent qui Christum propitium habere non merentur/etterrores vestros illi formident qui regemaeternum non metuunt.

a Porter utilité, être utiles. b Arrachez-vous à..., quittez, abandonnez. ° Si vous êtes dénoncés de nouveau. d Et leur foi croissait de jour en jour, s'exerçant par une foule de

nonnes œuvres. "Ils ont bouleversé, c'est-à-dire troublé, séduit. f Pourquoi vous conduisez-vous de manière à ne mériter ni la

faveur de notre gracieux César ni la mienne?

Page 149: Selecta martyrum acta - liberius.net

SAINTS PERGENTIN ET LAÏIRENTIN. 147

Tum verô Tiburtîus, e sede exiliens, scidit vestimenta sua *, et ait : Ego vobis inducias h dedi ut resipisceretis quandoquè et ecce, etiam me présente, Christum vestrum praedicatis.

Jussit porrô levari d eos, et fustibus c diutissimè caedi. Inter verbera autem psallebant sancti : DomineDens,

in adjutorium nostrum intende : Domine, ad adjuvan-dwmnosfestina** Subito ergo brachia caedentium are-facta sunt, stupenteque Tiburtio, clamabant ministri prae dolore : Rogamus vos, servi Dei, ut oretis Deum ves­trum pro nobis : et, si nos sanaverit, credemus in eum.

Sanctis orantibus, brachia eorum restituta sun t ' ; multique, id videntes, ad Dominum conversi sunt unà cum ministris illis, simulque omnes dixêre : Non est alius Deus praeter illum quem praedicant Laurentinus et Pergentinus, servi ejus.

Dixit verô Pergentinus ad eos : Audite nos, fratres, et baptizeminig, sicque eritisliberi ab omni nexu h peccati,

Haec cernensTiburtius, pertimuit jussitque Pergenti-num etLaurentinumin carcerem trudi, etneque panem neque aquam illis porrigi.

a S'élançant de son siège, déchira ses vêtements (de colère). — Scidit, 3 e personne du prétérit de scindo. C'était chez les anciens la marque d'une grande indignation, d'une grande douleur.

* Inducix, trêve, délai. c Pour que vous vinssiez un jour à résipiscence. à Levare, enlever de terre et suspendre, attacher à un poteau, etc. € Voyez page 16, note h . 1 Psalm. LXIX, 2. s Furent rétablis dans leur état naturel, c'est-à-diw guéris. e Soyez baptisés, faites-vous baptiser, i» ftexus, lien, attache, servitude. J Per, en composition, a pour effet d'augmenter la force significa­

tive des mots. Ainsi timere veut dire craindre, et pert'mere ou pertimescere craindre beaucoup, éprouver une terreur profonde.

Page 150: Selecta martyrum acta - liberius.net

148 ACTES DES SAINTS MARTYRS.

Illi verô Dominum invocabant in carcere, et, cùm triduo jejuni permansissent, angélus Domini sub noctis médium attulit eis panem cœlestem, dicens : Surgite, et comedite panem vobis a Christo transmissum. Splen-dore autem angelico totus illustratus est carcer, et cus­todes carceris prae terrore penè exanimati sunt.

Intérim sanctï, pane illo refecti, psallebant : IBiseri-cors et miseratorDominus escam dédit timentibus se*. Deindè illi qui crediderant, unà cum Pergentinâ, sorore eorum, mimera attulêre ad custodes carceris, rogaturi » ut ipsis copiam facerent ad sanctos ingrediendi : et ecce carcerem apertum conspiciunt et custodes velut mor-tuos.

ïngressi igitur ad sanctos, ad eorum pedes se abji-ciunt, rogantque cum lacrymis quandoquidem pateret carcer a , ut indè exirent. Vita enim vestra, aiebant, no-bis adhuc necessaria est, et debemus de Christi nomine diligentiùs edoceri.

Àt illi responderunt : Absit a nobis, fratres, u t b hanc rem faciamus, et coronam, quam fide nostrâ promerui-mus, perdamus ! Vos autem facite quod dicturi sumus : Est h i c c Cornélius4 presbyter, qui Tiburtii timoré lati-tat : sed vos eum inquirite, et si eum inveneritis, nun-tiate ei omnia et quae in nobis Ghristus operatus est. nie enim et nos et parentes nostros et sororem nostram docuit de Christi nomine, nosque baptizavit. Ille et vos e

1 Psalm. ex. * Puisque la prison était ouverte. b Absit ut... ! à Dieu ne plaise que...! Dieu nous garde de. . . ! c 171c, ici , dans cette ville, à Arezzo. d C'est probablement saint Corneille, qui fut pape depuis. * Et vos, vous aussi.

Page 151: Selecta martyrum acta - liberius.net

SAINTS PERGENTIN ET LAURENT IN. 149

baptizabit; vos autem, undis salutaribus expiati a, in fide permaneatis.

His dictis, iterùm seadpedes eorum abjecerunt, et cùm diutissimè lacrymati essent, rogaverunt ut pro ipsis Christum deprecarentur, ut possent salvi fieri.

Itaque sancti ïllis praedicabant basque ad Deum fudêre b

preces : Domine Deus, Rex immortalis, qui nobis id contulisti ut crederemus in te c , prœsta ut etiam isti per-tingant ad d miserîcordiam tuam.

Et cùm eos consignassent6, a se dimiserunt. Illi verô quserebant sanctum Cornelium presbyterum, et cùm in-venissent, quse Pergentino et Laurentino continssent ei indicârunt. At ille, magno perfusus gaudio, in fide priùs-instituens eos',baptizavit circiter sexaginta viros.

Ubi haec ad Tiburtii notitiam perlata sunt, jussit re­pente ad suum conspectum sisti Pergentinum et Lauren-tinum, iîsque dixit : Maleficiis vestris totam hanc urbem evertistis g .

S. Laurentinus illi respondit : Non sunt haec maleficia, sed bénéficia Dei; neque nos malefici sumus, sed servi Domini nostri Jesu Christi.

Tiburtius ait : Quid multis apud me verbis utimini?

* Purifiés par Peau sainte. * Prétérit pour fuderunt, àefundo,fadi, fusum. c Qui nous avez fait la grâce de croire en TOUS. d Pertingere ad..., atteindre à..., obtenir. e Pour consignavissent, et après avoir fait sur eux le signe de la

croix. Quelquefois, dans le langage ecclésiastique, ce verbe consi~ gnare vent dire confirmer ( administrer le sacrement de la confir-mation ) ; mais ce n'est pas ici le cas ; car les personnes dont il s'agit ne sont pas encore baptisées.

f Les instruisant auparavant dans la foi. e Voyez page 146, note e .

Page 152: Selecta martyrum acta - liberius.net

iSO ACTES DES SAINTS MARTYRS.

Aut sacrificabitis deo Jovi, aut variis vos pœnis affectos tollam e medio,8.

S. Laurentinus respondit : (Tu cum tuîs b adora Jovem ; nos Christum adoramus.

Tiburtius, ira incensus, jussit adferri prunas, et sanc­tos nudis pedibus illis insistere. Fecerunt hoc sancti, et mox prunae exstinctae sunt : quae res populum magis accendebat ad credendum inChristumJ

Tum verô gentiles dixêre ad Tiburtium : Cernis te nihil proficere. Si ergo eosdiutiùs superesse passus eris, et urbem hanc et omnem ejus populum perdes.

Jussit ergo Tiburtius Jovis statuam coram se adduci, dixitque ad sanctos : Sacrificate deo Jovi.

Respondit ei sanctus Fergentinus : J am nos videbîs sacrificantes.

Accesseruntque ad idolum. Populus verô, murmure excitato, putabat eos Jovi sacrificium facere.

At illi flexis genibus diutissmè adorârunt Dominum : et cùm sustulissent capita c, mox idolum instar ceree liquefactum est. Rursùs autem illi in terram se proster-nentes, gratias egerunt Christo. Exstitit 'verô magnus clamor.d in populo, credideruntque in Christum viri am-pliùs ducenti.

Gentiles itaque, in sanctosfacto impetu c , eos atrociter mactatos ac caasos diutissimè' semivivos reliquerunt. Porrô Tiburtius statim in eos mortis tulît sententiam :

a Tôlière e medio, enlever dumilieu ( du monde), c'est-à-dire faire .périr.

b Avec vos pareils, avec vos partisans. c Quand ils eurent relevé la tête. d Exstitit magnus clamor, il s'éleva un grand cri. e Impetu facto in sanctos, s'étant précipités sur les saints. f Après les avoir maltraités cruellement et battus très-longtemps ,

les laissèrent demi-morts.

Page 153: Selecta martyrum acta - liberius.net

SAINTS VIT, MODESTE, ET SAINTE GRESGENCE. 151

ACTA SÀNCTORTJM

VITI, MODESTI ET CRESCENTLE,

MARTYRUM B .

T. Tempore illo quo Valerianus, prœses h sub Diocle-tianoimperatore, in Christianos persecutionem exercuit, pervenit1 ad eum beatum Vitum, nobilissimi viri Hylse

* Ut sinerentur orare, qu'ils fussent laissés prier, c'est-à-dire qu'on leur permît de prier.

b Sub ipsis precibus, au milieu même de leurs prières. c Comme ils étaient prosternés à terre. d Espèce d'ablatif qui s'emploie adverbialement : de nuit, pendant

îa nuit. e Mille pas ou un mille. Sur la longueur du mille romain, voyez

page 42, note d . f l e 2 juin. s Les saints martyrs soutinrent leurs glorieux combats le 15 de

juin de Tan 303, dans la Lucanie, aujourd'hui la Basilicate, pro­vince du royaume de IVapIes.

h Praeses, gouverneur. Voyez page 34, note e . 1 Sous-entendu/ama.

cùmque extra civitatem essent eductï, rogârunt milites ut parumper sinerentur orare a . Sub ipsis autem preci-bus b , in terram prostratis c miles quidam caput ampu-tavit ; reversique milites ad dominum suum Tiburtium, rem, ut erat gesta, illi exposuerunt. Christiani autem cum Pergentinâ, sorore eorum, noctu d corpora marty­rum ad mille ferè passus e extra Aretium condiderunt. Passi sunt beatissimi martyres Aretii m non as junii r , sub Decio imperatore, régnante Domino nostro Jesu Christo.

Page 154: Selecta martyrum acta - liberius.net

152 ACTES DES SAINTS MARTYRS.

filium, Ghristum Jesum Deum nostrum colère et ado-rare.

Itaque vocavit ad se patremvenerabilispueri, dixitque ei : Quid istuc rei est 8 , quôdaudio filium tuumcolerë Deum illum quem Christiani adorant? Si ergo vis eum habere sanum et incolumem, da operam ut ab hâc stui-titiâ revocetur.

'Hîs auditis, Hylas dixit Vito, filio suo : Fili dulcis-sime, audi patris tui utile et salutare consilium. À cultûs hujus stultitiâ, quem tu, nescio quem mortuum homi-nem venerando, inani. labore sectaris, discede, ne prin-ceps iratus, pro suse potestatis furore, sseviat in t e , ad perniciem tui et augmentum doloris mei.

Beatus Vitus puer respondit : Utinam, mi pater, co-gnoscere velles qualis et quantus ille sit quem tu con-temptim mortuum hominem appellas ( nempè Christus, Filius Deivivi) mihique in ejus cultu et veneratione assensum prœbere. Ipse est enim AgnusDei, qui tollit peccata mundi 4 .

Hylas dixit : Ego verô scio Ghristum hune, quem tu Deum dicis, jussus Pilati in Judaeâ flagellis csesum et cruciadjudicatum b, atque in ipsam crucem à Judaeis et Pilati ministris suffixum.

Sanctus Vitus ait : Ut asseris, pater, ità est : sed hujus rei magnum est et admirabile sacrumque myste-rium c .

Hylas dixit : Quantum ad ipsam rem attinet, suppli-cium rectiùs dixerisd quàm mystérium.

•Qu'y a-t-il? 1 Joan., ï, 29. b Condamné par jugement. c Construisez : Mystérium hujus rei. d Quant à cela, tu feras mieux de l'appeler un supplice, etc.

Page 155: Selecta martyrum acta - liberius.net

SAINTS VIT, MODESTE, ET SAINTE CRESCENCE. 153

7.

S. Vitus ait : Patienter audi, pater, et veritatis suscipe* rationem. Traditio et crucifîxio Jesu Christi Domini nostri redemptio et salus nostra est. A cujus charîtate, quod te certissimum habere b volo, nemo me unquàm quâ-cumque afflictione poterit separare,

H. Multi verô cseci per beatum Vitum divinâ gratiâ illuminabantur, multi sanabantur aegroti : sed et multa daemonia voce publicâ illius praeclara mérita fatebantur.

Ubi hœc rescivit Valerianus praeses , sedens pro tribu-nali, patrem beati Viti his verbis coram omnibus com-pellat : Jam certis ad me nuntiis adfertur, Hyla vir il­lustrissime, a filio tuo crucifixum illum quem, in Judseâ passum, Christum ejuscultores nominanttotâ animi devotione coli et adorari, deosque nostros con-temni. Itaque dignum ducimusc illum nostris conspec-tibus exhiberi.

Postquàm ergo venerabilis puer Vitus ad tribunal praesidis adductus est, dixit ad eum Valerianus : Quare diis immortalibus non sacrificas? An nescis principes nostros jussisse u t , si quis repertus sit cultor illius d cru-cifixi, diversis pœnis interficiatur?

Beatus Vitus, repletus Spiritu Sancto, nec quidquam trepidans, neque, ut est illi aetati familîarec, ullade se timoris indicia praebens, cùm Christi Filii Dei sï-gnum expressisset', ita respondit : Ego daemonibus non assentior, neque sculptilibus ullam venerationem im-

* Suscipe, comprends, conçois. b Babere certissimum, tenir pour très-certain. 0 Nous jugeons nécessaire. Encore le pluriel pour le singulier.

Cette forme était devenue en usage dans les circonstances solen­nelles.

d Expression de mépris. « Comme il est ordinaire à cet âge. 1 Après avoir fait le signe de la croix.

Page 156: Selecta martyrum acta - liberius.net

I5i -ACTES DES SAINTS MARTYRS.

pendo. Habeo a enim Dei Filium Deum vivum, cui fide-liter servit anima mea.

Tune Hylas, pater ejus, ejulans, magnâ voce dixit ad amicos suos : Plangite, quseso, mecum, quia video perire unicum filium meum.

S. Vitus dixit : Non pereo sanè si in congregationem justorumbliceat ingredi.

Valerianus ait : Nobilitas generistui et amicitia patris tui hactenùs me retinuerunt ne in te jussa principum, uti e in sacrilegum, exsequerer. Atnunc, quia te obstinatâ mente video in tua sententiâ velle permanere, periculum faciamd nùm castigatione possis a proposito deduci.

III. Jussit ergo fustibus mactari 6 beatum puerum : cùmque diutiùs id factum esset, dixit ei praeses : Ac­quiesce nunc, et sacrifica diis.

Beatus Vitus respondit : Semel dixitibi, Praeses, Christum adoro, Filium Dei.

Tune iratus Valerianus praecepit puerum catomo f

csedi8. Ministri autem, mox ut in eum manus injicereten-taverunt,brachia sua arefactasensêre, etpraesidisquoque manus exaruit. Tum ille exclamavit : Heu ! manum per-didi, et dolore torqueor.

Advocans autem Hylam, patrem pueri, dixit ei : Ut video, filius tuus magus est h-

* Je possède, j'ai avec moi, j'ai pour moi Dieu, expression su­blime qui rappelle le nom de Christophores ou de Théophotes donné aux chrétiens.

b L'assemblée des justes (dans le Ciel). • Conjonction, comme à l'égard d'un, etc. d Expression latine, faire un essai.

e Être maltraité, frappé à coups de bâton. f Mot grec : fouet. 6 Donner le fouet, comme on le donne aux enfants. h Les païens attribuaient à la magie les miracles des chrétiens,

Page 157: Selecta martyrum acta - liberius.net

SAINTS VIT, MODESTE, ET SAINTE CRESCENCE. 155

S. Vitus ait : Non sum ego magus, sed servus Christi Domini mei, qui me docuit mandata sua, cujus doctrinâ et opère a repletus sum, qui excitavit mortuos, et pe-<îibus super niare ambulavit, imperavitque e i b et ces-savit a furore suo; ejus e , inquam, ego sum servus, et ejus virtute possum curare manum tuam.

Valerianus dixit : Fac ut te nonmagum, sedveri Dei, ut asseris, famulum esse comprohemd.

S. Vitus, elevans ad cœlum oculos, dixit : Propter •eos qui adstant, Domine, ut videant et credant in Do-minum nostrum Jesum Christum, Filium tuum, verum et omnîpotentem Deum, in unitate SpiritûsSancti tecum regnantem, in ipsius Jesu Christi nomine sit nunc manus praesidis sana.

Et statim restituta est manus illius. IV. Tum ille sanctum puerum tradidit patri ejus.

dicens: Vade, et emenda hune filium tuum ut acquiesçât et sacrificet diis , ne pereat.

Itaque pater ejus, beatum Vitum suscipiens, intro-duxit eum in domum suam, multisque adhibitis ille-cebris et blandimentis suadebat e i e ; nec'aberant cym-bala et organa f, quibus demulceretur. Àncillœ quoque coram illo saltare jubebantur, ut eâ re delectaretur, et faciliùs persuaderetur recedere acultuDei sui.

At beatus puer, cœlum incessanter suspiciens, dicebat

comme les Juifs attribuaient au démon ceux de Jésus-Christ ; mais ils ne les niaient pas.

a Opère, puissance. b Cet ei se rapporte à mari. c Ejus se rapporte h Christi..., qui, etc., trois lignes plus haut. d II se radoucit par le désir d'obtenir sa guérison. * Sous-entendez ut acquiesceret et sacrificaret. c Cymbala etorgana, instruments de, musique.

Page 158: Selecta martyrum acta - liberius.net

156 ACTES DES SAINTS MARTYRS

intra se : Cor contritum et humiliatum, Deus, non des-picies*.

Mandavit verô pater ejus cubieulum omnibus quibus poterat delîciis instrui*, tapetis insterni et ornari gem-mis , introduxitque in illùd filium suum, et jussit occludi.

Beatus autem puer flexis genîbus precabatur Do­minum, dicens : Deus Abraham, Deus Isaac et Deus Jacob, Deus pater dilecti pueri tui Jesu Domini mei, respice in me et miserere meî, et confirma me vir-tute tuâ, ut non possit draco iste b, malignitatis et inïqui-tatis suse voto, potiri in me servo t u o c , ne insultent gentes fidelibus tuis, et dicant : Ubi est Deus eorum*1

Intérim cubieulum illud inœstimabili claritate4 fui-gebat, et videbantur in eo quasi duodecim lapides ni-mio e fulgore radiantes : adspersusque in eo est odor suavissimus, ita ut pater sancti Vifci omnisque familia cum ingenti admiratlone clamarent : Papse ! nunquàm, necindeorum templis, tanta mirabilia vidimus. Atto-nitusque Hylas dixit : Dii venerunt in domum meam ad filium meum. Gœpitque curiosè attendere, per ostium respicîensin cubieulum: viditqueangelosduodecim alatos instar aquilarum, insestimabili pulchritudine et splen-dore radiantes'cantantesque, Sanctus, Sanctus, Sanc­tus. Eo autem splendore ejus oculos perstringente, ex-

1 Psalm. L. a Être fourni, meublé, rempli. Or, le père fit placer dans l'appar­

tement de son fils tous les objets agréables qu'il put. * Le démon ainsi désigné dans l'Écriture. • Afin que ce serpent ne puisse obtenir, en moi votre serviteur,

l'accomplissement de son méchant et injuste vœu. a Psalm. cxni. d Un éclat dont on ne pouvait se rendre compte ou deviner la cause. e Nimius, très-grand, extrême. f D'une beauté et d'un éclat inimaginables.

Page 159: Selecta martyrum acta - liberius.net

SAINTS V I T , MODESTE, ET SAINTE CRE&ENCE . 157

caecatus est, didicitque sécréta cœlestia non nisi puro mentis cerni posse intuitu 8.

At beatus puer Vitus, pietatis ductus affectu*, pro pâtre suo ita orabat : Deus cœli et Domine Jesu Ghriste, Fili Dei vivi, qui natuses ex Mariaperpétua virgîne*. opérante Spiritu Sancto, ne me sépares a pâtre meo, sed eum mecum aggregare digneris in aulâ sanctâ tuâ. Ve-rumtamen, Domine, non voluntas mea, sed propositum fiât gratiae tuse î

Pater autem ejus prœ nimio dolore clamitans : Heu! inquit, perdidi lumen oculorum et ingenti dolore atque angustiâ torqueor d. Plangebat pariter dominum suum servorum et ancillarum plurima e multitudo, cruciatibus et ulutatibus miserabiliter vexatum.

V. Ad eum autem clamorem adeô commota est civi-tas ut etiam Valerianus praeses, advoces commotipo* puli, ad Hylse domum properè accurreret; cùmqueeum vidisset inter manus servulorum luminibus7 orbatum et ingenti strîdore clamantem8 sollicité perquîsivit quî-nam b id illi accidisset.

Respondit ei Hylas: In cubiculo manentem filiura meum curiosè contemplans, vidi deos quorum oculi erant instar stellarum et adspectus similis fulguri. Tan-tum autem splendorem ferre non valens, infelix nimis oculos amisi.

a Par les yeux d'un cœur pur : c'est ce que dît notre Seigneur : « Bienheureux ceux qui ont le coeur pur, parce qu'ils verront Dieu. * »

b Guidé par son amour filial. c Toujours vierge.

4 Et je suis, en nroîeànne douleur et à'une affliction cruelles. e Nombreuse. f De l'usage de ses yeux. s Et faisant entendre des cris déchirants. h Quînam, adv., comment. *Matth.,v,8.

Page 160: Selecta martyrum acta - liberius.net

158 ACTES DES SAINTS MARTYRS.

Valerianus ait : Patentes, ut asseris a , dii fuêre. Duxit autem illum cum servis ejus ad templum Jovis, ante cujus aram votum nuncupavit Hylas, dicens : Jupiter, invictissïme deus, si mihi reddideris lumen oculorum, „victimas innumeras offeram tibi : taurumque confia-Mlem* cum cornibus aureis, et vîrgines sacras, ô dea Vesta, tibidicabo, cùm vestro ero solatio potitus.

Sed, cùm nihil sentiret remedii c, imô verô etiam acrioribus dolorum stimulis urgeretur d, beatus puer Vitus, genua flectens, Dominum sic orabat: Qui Tobiam illuminâsti, Domine, fac misericordiam cum pâtre meo, si tibi consenserite.

Deniquèad aras dsemonum Hylas diutiùs inaniter da­mans tandem domum reducitur, ubi beatus Vitus sa-crificiumlaudis f Domino sedulus immolabat : procidit-que ad genna beati pueri, et ait : Fili, salvum me fac.

S. Vitus dixit : Visne sanus fieri, pater? Respondit Hylas : Volo, fili, et summoperè desidero. Porrô, ipso etiam dolore voluntatem cogente*, dixit

ei beatus Vitus : Si vis sanus fierL, renuntia h Jovi, Her-culi, Junoni, Minervse et Apollini.

Hylas dixit : Et quî 1 tandem illis renuntiabo? S. Vitus ait : Non deos illos, sed daemones esse dicas,

* A ce que TOUS assurez, à ce que TOUS dites. b De métal. * Aucun soulagement. d E t que même il souffrait beaucoup plus cruellement. e S'il croit en TOUS. f Expression toute chrétienne et profondément philosophique,

pour désigner la prière. s Or, sachant que la douleur suffît pour contraindre la vo­

lonté. h Renonce à... * Qui, comment, de quelle manière?

Page 161: Selecta martyrum acta - liberius.net

SAINTS VIT, MODESTE, ET SAINTE CRESCENGE. 159

et statuas quas haetenùs coluisti nihil habere virtutîs* confitearis. Si id ex corde fecerîs, mox oculi tui patescent.

Hylas dixit : Renuntio illis. S. Vitus dixit : Ex his verbis tuis colligob induratum

cor tuum; sed propter eos qui adstant, ut credant et glorificent nomen Domini mei Jesu Christi, licèt non merëaris, decîaraboin te misericordiamc. Imponensque manum super oculosejus, oravit, dicens : Domine Jesu Christe, qui cœco nato lumen, quodnatura negaverat, tuâ potentiâ tribuisti, quanquàm fides ejus non merea-tur, tamen propter gloriam noministui illumina oculos hujus patris mei, ut videant et confundantur inimici tu i , laetenturque omnes qui noverunt te, Domine.

Et ecce ceciderunt quasi squamse ab oculis Hylae, et curatus est, respiciensque vidit clarè omnia, et excla-mans voce magnâ dixit : Gratias ago diis meis d , qui me salvum fecerunt, non autem Deo tuo. Cœpitque miser totus in eam cogitationem incumbere, quibus pœnîs e filium suum interficeret f.

VI. Angélus autem Domini apparuit pappati gjejus, religioso viro, Modesto nomine, dixitque ei : Toile pue-rum, et descende ad mare, ubi navicuiam invenies,

* Nihil virtutiSj aucun pouvoir, pas un atome de pouvoir. Nihil composé de non et hilum .

b Je conclus de..., je vois à vos paroles. e Je ferai voir sa miséricorde à votre égard. d Preuve que ce ne sont pas les miracles qui convertissent, mais

la grâce de Dieu jointe à un cœur humble et droit. (I«c, xvi, 31.) e Quibus pœnis, par quel genre de supplice.

f Voilà bien l'accomplissement de cette parole de Notre Seigneur : « L'un sera choisi, l'autre abandonné ; le père sera séparé du fils » et les ennemis de l'homme seront ceux de sa propre maison. »

s Pappati, dat. de pappas, atis, m., le même que pappa, m., père nourricier, précepteur.

Page 162: Selecta martyrum acta - liberius.net

160 ACTES DES SAINTS MARTYRS,

quâ unà cum illo transfretabis in regionem quam tibi ostendero*.

Beatus Modestus dixit : Domine b , viam quam dicis, nescio; et quô ibo?

Angélus respondit : Ego vos ducam. Erat autem beatus Vitus annos natus circiter duode-

cim. ïtaque Angélus Domini deducebat eos, e t , cùm ad mare ventum esset, invenerunt naviculam a Christo Domino ipsis praeparatam.

Dixit verô Angélus ad beatum puerum : Ad quam regionem tenditis?

S. Vitus dixit : Quô nosDominus duxerit, prompti et hilares sequemur.

Dixit Angelusc : Et ubi est naulum d tuum? Respondit S. Vitus : Ille cujus nos servi sumus mer-

cedemtibi dependet. Et ita ascendentes in naviculam, appulerunt ad locum

quemdam, quem Allectorium6 vocant, subitôque dispa­raît is qui eos e navi deposuit. Venerunt autem ad Si-

* Des miracles analogues à ceux que nous trouvons dans les actes du glorieux enfant sont consignés dans les livres saints. La puissance de Dieu est toujours la même. Elle devait, suivant la promesse formelle de Notrc-Seigneur, se manifester, aux premiers siècles du christianisme, par des prodiges nombreux et plus frap­pants les uns que les autres. Il fallait que les apôtres et les martyrs semassent des miracles sur leurs pas, afin de montrer aux païens la divinité de la religion, de justifier la bonté de Dieu et de ne laisser aucune excuse à l'incrédulité.

b II s'adresse à Dieu parlant par la bouche de l'ange. Rien de plus ordinaire dans l'Écriture.

c Saint Vit ne le connaissait pas pour un ange.. d Naulage, frais de passage.

e Ce nom propre, qu'on peut traduire par Allectoiie, semble si­gnifier, d'après son étymologie, un rendez-vous de chasse ou de pêche, ou peut-être de plaisirs.

Page 163: Selecta martyrum acta - liberius.net

SAINTS VIT, MODESTE, ET SAINTE CRESGENGE. 161

larum a fluvîum, et illic sub arbore quîeverunt, ubi Dominus per beatum Vitum multas virtutes b effecit. Gibus autem eis per aquilam adferebatur; cùmque, famâ Domini virtutem divulgante, multus ad eos pouli concur-sus fieret, clamabant daemonia : Quid nobis et t i b i c , Vite : venistiante tempus perdere nosd<?

Porrô beatus Vitus instanter docebat populum prae-cepta Domini, et multi conversi baptizabantur. At sanc­tus puer Domino gratias agebat; et cùm praedicaret po­pulo Dei clementiam et praepotentem virtutem c , cum multâ animi devotione cantabat ; Credidi pr opter quod lo­cutus sum : ego autem humiliatus sum minis *. Itemque : Quemadmodkm desiderat cervus ad fontes aquarum, ita desiderat anima mea ad te, Deus*.

VIL Intereà filius Diocletiani vexabatur a spiritu im-mundo, qui clamabat per os ejus : Ego hlnc non exibo nisi veniat Vitus Lucanus f.

Imperatore autem dicente : Et ubi possumus hune homïnem invenire ?

Daemon ait : Apud fluvîum Silarum. Misit ergo armatos milites imperator, ut celeriter ad-

ducerent illum. Qui, cùmvenissent ad locum quem daemone indicante

didicerant, invenerunt Christi athletam juxta fluvîum

* Aujourd'hui La Scia, rivière de la Basilicate. b Virtus, ici prodige, marque de puissance. e Sous-entendu est:.qu'avons-nous de commun avec vous? On

dirait bien encore : quid nobis tecumest? d La même plainte que les démons adressaient à Jésus-Christ.

(Matth., vin, 29.) e Et sa puissance infinie.

1 Psalm.cxv*— a Ibid., XLI. f Lucanus, de Lucanie. La Lucanie est aujourd'hui la Basilicate,

province du royaume de Naples,

Page 164: Selecta martyrum acta - liberius.net

162 ACTES JQES SAINTS MARTYRS*

Dominum exorantem, dixeruntque ei : Tune es Vitus? Respondit ille : Ego sum. Milites dixerunt : Imperatori es necessarius*. S. Vitus ait : Et ego, tantillus homuncio b, quâ in re

possum imperatori esse necessarius. Milites responderunt : Filius ejus a dœmone arreptus

est, et eâ causa te voluit ad illum perduci. Sanctus Vitus ait : Eamus in nomine Domini. Ubi Romam venerunt, jussus est ad Diocletianum

introduci c. Eratverô forma vultûs ejus cumprimis ele-gans, instar ignis splendens, et oculi tanquàm solis radii : quippè qui plenus esset Christi gratiâ d.

Dixit autem ei Diocletianus : Tune es Vitus. Ille verô tacuit. Cœpit ergo imperator ex Modesto de quibusdam quseipsi

visasuntcpercontari.Sed,cùmModcstus,etsenexetnatu-râ simplex, congruum imperatori responsumredderenon posset, Diocletianus eum exprobrando voluit exagitare*.

Dixit itaque sanctus Vitus ad imperatorem : Cur ita sciscitaris ex sene perindè atque ex juvene? vel propter canitiem* te oportebat illi habere honorem.

Imperator respondit : Undè tanta tibi loquendi con-fidentia u t , neglectâ pietatis nostae autoritate, tam furiosè ausis respondereh?

* L'empereur a besoin de vous. b Remarquez ces deux diminutifs.' On ne saurait parler de soi

avec plus de modestie. c L'ordre fut donné de l'introduire près de Dioctétien. d Quippè gui esset.., étant en effet... • L'interroger sur quelques-unes des merveilles qu'il avait vues. f Exprobrando exagitare, poursuivre de reproches, adresser des

reproches à.... Ne fût-ce que pour ses cheveux blancs ! s Confidentïa loquendi, hardiesse de langage. h Qui t'a rendu si hardi à me parler, que, sans respect pour mon

Page 165: Selecta martyrum acta - liberius.net

SAINTS VIT, MODESTE, ET SAINTE CRESCENCE. 163

Sanctus Vitus dixit ; Nos iracundi non suinus, quia simplicitatis8 spiritum, Christo largiente, accepimus, columbeeque mansuetudinem imitamur. Magister enim noster, qui nos docuit, naturâ est bonus, potestatema-gnus, simplicitate modestus. Atque idcircô qui ejusdis-cipuli volunt fieri mites et humiles corde debent esse , non iracundi et furiosi, ut tu nos vocas.

VIII. Sub his b repente dœmon per os obsessi filii Imperatoris borrendum in modum exclamât : 0 Vite, cur antetempus ita crudeliter me torques?

Cùm autem sanctus Vitus niliil illi responderet, Diocletianus dixit : Potes sanare filium meum c?

S. Vitus respondit : Potest illi reddi sanitas, sed ego xeddere eam nonpossum. Christus autem Dei filius, cu­jus ego servus sum, si vult, ab hoc hoste pessimo per me illum f acillimè liberare potest d.

Cùmque, deprecante Diocletiano, accessisset Vitus ad obsessum, manum imposuit capiti ejus, et ait : Spiritus immunde, in nomine Domini nostri Jesu Christi, exi ab hâc creaturâDei. Moxque ressesitdaemon, sed non sine strage multorum infideliume.

autorité, tu me réponds si hardiment ? Dans pietatis nostrae aucto-ritate, les mots pietas nostra forment une périphrase honorifique équivalente > ego. — Tamjuriose, avec tant d'audace. — Ausis, d'ausim, is, it, suhj., pour audeam, )ast at. Cette forme se trouve dans Virgile.

* La simplicité, vertu chrétienne, opposée à la duplicité. b Sur ces entrefaites. c Quoiqu'il traitât les miracles de magie, cela ne l'empêcha pas

d'y recourir pour la guérison de son fils. d Dieu seul peut faire des miracles ; les Saints ne sont que des

instruments entre ses mains. e Mais non sans faire périr, mais en faisant périr beaucoup d'in­

fidèles.

Page 166: Selecta martyrum acta - liberius.net

164 ACTES DES SAINTS MARTYRS.

Videns igitur imperator filium suum sanum et multos infidèles qui S. Yito illuserant a daemone praefocatos, captus elegantiâ pueri, blandè et comiter hortabatur eum dicens : Consenti mihi, Vite charissime, et diis sacrifica, daboque tibi maximam partem regni mei, cumulaboquetemagnisopibus auri et argenti, etpretiosa-rum vestium omnigenssque supellectilis% erisque mihi non immeritô et charissimus et cumprïmis b familiaris.

Respondit beatus puer: Regnum tuum et vestes atque divitise tuae mihi necessaria non sunt. Habeo enim Domi-num Deum meum, qui, siillifideliter perseveravero0, induet me stolâ immortalitatis, quam tenebrae obscurare non possunt.

Dioclietanus ait : Non sic agas, Vite, sed consule vitae tuae, et sacrifica diis, ne diversis pœnis affectus inte-reas.

Sanctus Vitus respondit : Ego verô haec tormenta quae minaris supra quàm credi possit expeto, ut ad illam possim palmam pertîngere quam Dominus dignatus est promittere electis suis.

IX. Tune Diocletianus jussit beatum Vitum cum Mo-desto in teterrimum carcerem retrudi, et singulos one-rari ferro octoginta pondo d , carceremque suo obsi-gnari annuloe, ne quis vel aquam f illis posset porrigere.

a D'étoffes précieuses et d'effets de toute sorte. Ainsi parlait An-tiochus au jeune Machabée : le langage du grand séducteur est tou­jours le même.

b Avec les premiers, c'est-à-dire vous me serez familier ou ami avec ceux qui me sont le plus amis, le plus familiers.

c Sous-entendu serviendo. d Et qu'on leur mit à chacun des fers de quatre-vingts livres. * De son sceau. Le sceau était gravé sur l'anneau. f Vel a quam, même de l'eau.

Page 167: Selecta martyrum acta - liberius.net

SAINTS VIT, MODESTE, ET SAINTE GRESCENGE. 165

Sed, cùm inclusi essent, subito iu carcere lux multa resplenduit, ita ut etiam custodes territi mirarentur.

At S. Vitus, voce magnâ clamans, dixit : In auxi-lium meum tu intende, Domine; accéléra, et libéra nos ab hâc pœnâ, sicut liberâsti très puero3 de camino ignis ardentis 1, et Susannam a falsorum testium iniqui-tate*.

Ad eam vocem repente terrsemotus factus est in car­cere, et lux incomparabilis radiavit, odorque inœstima-bilis a illic diffusus est. Apparuitque ei Dominus noster Jésus Christus, et ait : Vite, exsurge, confortare, et esto robustus b; ecce ego tecum sum omnibus diebus ; moxque visio abscessit.

Ferrum vero quo vincti erant et pressi instar cineris dissipatum est, et audita est una vpx multorum Ange-lorum, cum eis in carcere psallentium et dicentium : Benedictus Dominus Deus Israël, quia visilavit et fecit redemptionem plebis sum, e tc . 3 .

Audientes autem hoc custodes carceris, prse nimio timoré penè exanimes effectic, cucurrerunt ad palatium, voce magâ clamantes : Succurre, piissime d imperator ; civitas omnis périt, cunctusque populus interit.

Eâ voce commotus Diocletianus dixit custodibus : Quod tantum facinus es t e , ut sic temerè et praeter ratio-nem clamitetis?

1 Dan., in. — * lbid., xm. — 3 Luc, i. a Odor inœstimabilis, une odeur plus suave que tout ce qu'on

peut imaginer. b Prends courage. Formule souvent employée dans L'Écriture. "Demi-morts de crainte, ou mourant de peur. d Autre titre donné aux empereurs. — Exception à -Ja règle qui

veut que les adjectifs en ius n'aient point de superlatif. e Qu'est-il donc arrivé de si extraordinaire f — Facinus, fait

étrange, extraordinaire, etc.

Page 168: Selecta martyrum acta - liberius.net

16ff ACTES DES SAINTS MARTYRS.

Custodes responderunt : Vitum, quem jussisti relï-gari in carcere, immensum lumen cinxit, et ineffabilis odor totum carcerem complevit : estque vir quidam cum illis a cujus conspectum nullus mortalium ferre potest, eosque alloquitur. Multitudo quoque candida-torum b laudes c jucundlssimas depromit.

X. Tune Diocletianus, furore percitus 4, jussit arena-riitae prseparari, dicens : Bestiis ferocissimis tradam illôs, ut videam num Christus eorum possit eos liberare dé manibus meis.

Cùmque Vitus et Modestus adducti fuissent in amphi-threatrum*, sanctus Vitus admonuit pappatem g suum neexpavesceret, ita dicens : Fortis esto, pater ? ne tï-meas gladium diaboli. Jam enim approquinquat corona nostra.

Aderant autem ad hoc spectaculum supra quinque millia virorum : puerorum verô et feminarum multitudo insestimabilish-

Dixit autem ad sanctum Vitum Diocletianus : Ubi jam te cernis*, Vite?

At beatus Vitus, sublatis ad cœlum oculis, nihil illi respondit.

a Avec saint Vit et saint Modeste. b Une multitude de personnages vêtus de blanc. c Laudes, des chants à la louange de Dieu. d Participe de percieo. 6 Une arène (pour combats de gladiateurs, exhibition et combats

d'animaux féroces ) . f Amphithéâtre, Je Colisée, vaste édifice ovale, à ciel ouvert, avec

siège disposés en gradins, où les Romains assistaient aux combats des gladiateurs et des bêtes féroces. Voyez page 99, note \

s Voyez page 159, note s. h Une multitude innombrable. 1 Où vous voyez-vous? c'est-à-dire : où croyez-vous être? Et de

même, deux lignes plus bas, pour rendre tibi nunc te complets?

Page 169: Selecta martyrum acta - liberius.net

SAINTS VIT, MODESTE, ET SAINTE CRESCENCE. 167

Rursùs autem dîcenti imperatori : Ubi te nunc con-spicis, Vite?

Puer sanctus respondit* : Video me in amphitheatro. Verùm enim verô b fac ociùs quod facturus es.

Diocletianus dixit : Consulevitse tuas, Vite, et sacri­fica magnis diis.

S. Vitus ait ; Nunquam tibi benè si t c I diabole, rapax lupe, deceptor animarum. Demiror frontem tuam d , quôd, cùm tantas cernas virtutes,, non erubescis istuc mihi velle persuadere e. Ego verô Christum habeo, cui hactenùs votum pectoris mei sacrificavi : nunc, quod superest, meipsum sacrifico'.

Tune prae nimio furore seipsumnon capiens s, impera­tor jussit ministris parère clibanum h, et in eo inflam-mari plumbum, resinam et pîcem.

Fecerunt ita ministri et deposuerunt in eo* beatum

a Construisez : Respondit imperatori dicenti. b Locution conj. : mais en vérité, parole de confiance et d'intré­

pidité. c Mot à mot : que jamais il ne soît bien ( c'est-à-dire heureuse­

ment ) à vous l ou : que jamais vous ne soyez heureux ! ou : soyez à jamais maudit !

4 Votre front, c'est-à-dire votre effronterie, comme en français. Ce n'est pas seulement dans les Actes des Martyrs qu'on trouve ces courageuses expressions, ces paroles vives et fortes ; nous les ren­controns dans l'Écriture sainte, sur les lèvre» de saint Etienne et des sept jeunes Machabées.

* Quèd, cùm, etc., mot à mot : de ce que, lorsque vous voyez de si grands miracles, vous ne rougissez pas de..., etc., c'est-à-dire . vous qui, témoin de si grands miracles, ne rougissez pas de. . . r etc.

f A qui j'ai voué mon cœur et à' qui, ne pouvant sacrifier autre chose, je me sacrifie aujourd'hui moi-même.

s Ne se tenant plus de rage. h Four, fourneau, fournaise, chaudière. 1 Jn eo ( clibanojf dans le lieu où était cette fournaise, cette

chaudière.

Page 170: Selecta martyrum acta - liberius.net

168 ACTES -DES SAINTS MARTYRS.

Christi athletam Vitum. Aitque Diocletianus : Videbi-mus jam si Deus tuus possit te eripere ex manibus meis.

Porrô beatus Vitus, consignans se signo vivificœ cru-cis a, jactatus est in médium clibani instar maris ferves-centis*V

Mox autem adfuit Angélus Domini, et omnem clibani fervorem exstinxit,sanetusque Vitus, stans in medio cli­bani, hymnum dicebat Domino : Qui liberâsti, inquiens, filios Israël per Moysen ab iEgypti jugo durissimo et fornace ferreâ, fac nobiscum misericordiam propter gloriam sancti nominis tui. Vocansque Diocletianum imperatorem, dixit ei : Gratias tibi ago, Diocletiane, et ministris tuis, quôd tam commodum mihi lava-crum apparàstis c.

Tune populus universus voce sublatâ exclamavit : Tanta mirabilia nunquàm vidimus. Reverà verus et ma-gnus est Deus pueri hujus.

Exsiliens autem beatus Vitus e clibano, nullam in cor-pore macuiam habuit; imô verô caro ejus niveo can-dore nitebat.

Itaque psallensdicebat : Probâsti me, Domine, quasi aurum ; igne me examinâsti, et non est inventa in me iniquitas*.

Porrô, imperatorem objurgans : Erubesce, diabole , cum pâtre tuo Satanâ, dum aspicis quantam virtutem déclarât* Dominus meus in me servum suum.

* La croix, qui nous a donné la rie. b Qui en bouillant s'agitait comme les eaux de la mer. c Je vous remercie, vous et vos serviteurs, pour m'a voir préparé

un bain si agréable. 1 Ps. xvi, 3.

d Quel miracle mon Seigneur opère publiquement en faveur de moi, son serviteur.

Page 171: Selecta martyrum acta - liberius.net

SAINTS VIT, MODESTE, ET SAINTE CRESCF.XCE. 169

VI. Imperator igitur, magis ac magis ira inflammatus, jubet adduci leonem, cujus etiam rugitus hominibus propè essetintolerabilis0.

Adducto illo, ait ad S. Vitum : Num etiam hic prœva-lebunt magicse artes tuae?

Sanctus Vitus respondit : Insipiens, cur tandem non advertis adesse mihi Dominum meum Jesum Christum, cujus jussu me Angélus ejus de pœnis omnibus et de tuis manibus potentissimè liberabitb ?

Cùmque dimissus esset leo, S. Vitus signum sancta* crucis edidit in illum c,'corruitque leo ad pedes ejus, porrectâque linguâ lingebat plantas ejus.

Dixit autem beatus puer ad imperatorem : En, impiis-sime, bruta aïiimalia reddunt honorem Deo, et tu non agnosces Creatorem tuum; in quem si vel nunc d credere volueris, polliceor tibi salvum te fore.

Imperator dixit : Credas tu illi etomne genus tuum e ? S. Vitus subridens ait : Benè dixisti imperator.

Ego enim et omne genus meum, quod ex Deo natum est per fîdem, quâ et ego renatus sum, coronam sempiter-nam in cœlis adipisci desideramus.

Illâ horâ mille ferèhomines credideruntin Christum g . 8 DonL les hommes ne pouvaient entendre sans effroi les seuls

rugissements, ou dont le rugissement seul faisait frémir tous ceu\ qui l'entendaient.

b Me délivra sans le moindre effort. c Et quand le Hon fut lâché, saint Vit fit sur, ou contre lui Le

signe de la croix. d Même maintenant, c'est-à-dire même après tous vos acte*

d'hostilité contre lui et de cruauté contre ses serviteurs. c Croyez en lui, vous et tous vos pareils. 1 Vous dites bien ; vous avez raison. 6 C'est ainsi que la rage des persécuteurs, au lieu d'anéantif le

christianisme, servait à le propager, et que, selon l'expression de Tertullien, le* sang des martyrs était une semence de chrétiens.

I. 8

Page 172: Selecta martyrum acta - liberius.net

170 ACTES DES SAINTS MARTYRS

Ait ergo ad beatum Vitum Diocletianus : Multi , dum hsec tua, Vite, gesta conspiciunt, credunt artibus tuis 8, quibus ferrum et ignem domas.

Sanctus Vitus respondit : Ego non artibus ullis ferro et igni impero; sed, creaturœ cùm sint, creatori suo Do­mino meo Jesu Christo honorem exhibent. Quod te multô etiam magis pudefacitb, quandô res insensibiles et fera belluae faciunt quod tu , qui ratione praeditus es, facere non vis, ipsis proindè brutis deterior c.

Tum Diocletianus jussit beatum Vitum cum^sancto Modesto, pappate ejus, et Crescentiâ, quœ prœdicatione Viti in Ghristum crediderat d, in catastâ extendi e .

Dixit autem illi beatus puer : Ridiculam et imbecil-lem déclaras virtutem tuam quandô feminam torquerî jubés.

Torquebantur verô sancti martyres in catastâ valdè atrociter, ita u t , dissipatis ossibus f ,viscera apparerent. Clamavit igitur sanctus Vitus ad Dominum : Deus, in nomine tuo salvos nos fac, et in virtute tuâ libéra nos *. Statimque ingens exstitit terraemotus et corruscationes terribiles 8 corrueruntque templa idolorum; et multi e populo exstincti sunt.

a Croient aux artifices. b Ce qui est bien plus honteux pour toi. G Inférieur (en cela) aux brutes elles-mêmes. d Que les paroles de saint Vit avaient fait croire en Jésus-Christ. e Être étendu sur des tréteaux. La catastâ était une espèce de

tréteau que les Italiens appellent palco. C'était moins un instru­ment de supplice qu'une estrade élevée, sur laquelle on étendait les martyrs, afin que tout le peuple pût être témoin des tortures qu'on leur faisait endurer.

f Les os étant brises. 1 Ps. LUI, 3. s Et des éclairs terribles, accompagné d'éclairs terribles.

Page 173: Selecta martyrum acta - liberius.net

SAINTS VIT, MODESTE, ET SAINTE CRESCENCE. 171

Ipse quoque imperator territus properè aufugit 3 per-cutiens manu frontem suam et cum ingenti elamore? di­cens ; Vse mihi, qui a'tantillo puero turpiter superatus sum!

-XII. Descendit autem Angélus Domini, et a catastâ eos absolvensa repente transtulit b ad Silarum flumen, ubi sanctus Vitus, cum aliis sub arbore quiescens, has ad Dominum preces fudit : Domine Jesu Christe, Fili Dei vivi, perfice desiderium cordis eorum qui in tuo sancto nomine voluerînt gloriari de passïone c martyrii mei d . Custodi illos, Domine, ab omnibus periculis hujus sœ-culi ; et perdue eos ad gratiam et gloriam magnificentise tuae. Et , cùm complêsset orationem, facta est de cœlo vox e ad eum dicens : Vite, exaudita? sunt preces tuaB.

Tum sanctus Vitus dixit circumstantibus : Sepelite cor­pora nostra; et quidquid petieritis Dominum in verâ sa­lute vestrâ f, percipietis per orationes nostras, et libera-bit vos a nequitiâ diaboli. His dictis beata? sanctorum* anima? cum gaudio cœlum petieruntb. Vicini verô cor­pora eorum cum aromatibus condientes, sepelierunt ea

a Les déliant, les détachant. b Sous-entendu eos, les transporta. c Passio, souffrance. d Auraient voulu se réjouir du bonheur de mon martyre» * Facta est vox, une voix se fît "entendre. f Dans le véritable esprit de votre salut. s Saint Vit, saint Modeste et sainte Crescence. * Il est revenu tant de gloire à l'Église du martyre de saint Vit

que Rome s'empressa de bâtir en l'honneur de l'illustre enfant la célèbre église de S. Vito ad Marcellum, sur le mont Esquilin, où les enfants du quartier se réunissent encore pour la retraite prépa­ratoire à la première communion, et que la France, maîtresse de Rome, d'où elleavait chassé les Lombards, voulut emporter, comme son plus riche trésor, les restes sacrés de l'immortel martyr.

Page 174: Selecta martyrum acta - liberius.net

172 ACTES DES SAINTS MARTYRS

honorificè in loco qui dicitur Marianus a . Passus est sanctus Vitus cum SS. Modesto et Crescentiâ xvm ca-lend. jul ias b , régnante Domino nostro Jesu Christo, cui est honor et gloria in ssecula saeculorum. Amen.

ACTA SANCTORUM

SATURNINI, SKINNII, CYRIACI ET SOCIORUM,

MARTTRUM c .

T. Tempore illo quo Maximianusd rediit de partibus Africse ad urbem Romam, volens placere Diocletiano Augusto e, ut in nomine ejus thermas f œdificaret, cœpit,

a Marianus. C'était probablement un champ ayant appartenu à .Marius, du nom de qui cet adjectif paraît formé.

b Le 15 juin de Tan 303. Voyez page 18 , note b . c L'an 298 et 303. Voici un des martyres les plus célèbres et par

le courage des athlètes de la foi et par l'événement mémorable dont il rappelle le souvenir. Cet événement, c'est la construction des thermes de Dioclétien à Rome. Vainqueurs de leurs ennemis, Dioctétien et Maximien voulurent s'immortaliser en construisant à Rome et à Carthage des thermes d'une magnificence inouïe. Ceux de Carthage s'appelèrent les Thermes de Maximien ; ceux de Rome portent encore le nom de Thermes de Dioclétien. Leur étendue, leur beauté, leur richesse dépassent tout ce qu'on peut imaginer. Sa construction dura sept ans, depuis 298 à 305. Quarante mille chrétiens, la plupart anciens soldats, turent condamnés à les bâtir. Voyez Les Trois Rome, t. I, p. 312.

d Maximien. Il venait des provinces d'Afrique, où ii avait fait mourir, comme nous l'avons vu, le centurion Marcel. Voyant qu'il ne pouvait vaincre Les soldats chrétiens par les supplices, il résolut, de concert avec Dioclétien, son collègue, de les faire périr en les accablant de travaux. Voyez BARON., an 298, t. II, p. 10.

e Voyez page 73, note c . 'Thermes, étuves, bains chauds. Les Romains avaient pour les

Page 175: Selecta martyrum acta - liberius.net

SS. SATURNIN, SISINNCS,CYRIAQUE ET LEURS C0MP. 173

ob invidiam Christianoruma, omnes milites b sive ro-manos, sive alterius gentis, ad afflictionem laboris corn-pellere cj et per varia loca alîos ab lapides, alios ad arenam fodiendam damnare.

In ipso temporeerat vir Christianus, nomineThrason, vir potens et facultatibus locuples et vitâ fidelis. Hic, cùm vidisset aftligi Christianos fatigatione et labore, de suâ facultate sanctis martyribus alimoniamd et victum ministrabatpervirosChristianos, Sisinnium, Cyriacum,

bains nn goût presque aussi prononcé que pour les spectacles du cirque et de l'amphithéâtre. Ils se baignaient plusieurs fois le jour. Leur vie était le sybaritisme pur. Pour flatterie peuple en satisfaisant ses goûts les empereurs, au retour de leurs expéditions, employaient une partie des richesses des nations vaincues à construire des théâ­tres et des thermes. Rome comptait huit cent cinquante-six établisse­ments de bains. Les principaux étaient les suivants : Thermes d'Agrip-pa, d'A]exaudre-Sévère,deCaracalIa,d'Aurélien, de^Commode, de Constantin, de Dèce, de Dioctétien, de Domitien, de Domitius, d'A­drien, d'Aurélien (bains d'hiver), de Néron, deNovat, d'Olym­piade, de Philippe, de Tite, de Trajan. Tous ces établissements étaient des palais immenses et d'une richesse fabuleuse.

Outre les jardins, les bosquets, les statues , des salles de concert, des bibliothèques, des promenoirs, etc., les thermes romains se composaient de différentes parties essentielles dont l'ensemble prouve la mollesse de ce peuple dégénéré. Uapodyterium, immense salle ainsi nommée parce qu'on s'y dépouillait de ses vêtements ; le frigidarium, grand bassin où l'on, prenait le bain froid ; le tepida-rium, autre vaste salle, avec un grand bassin où L'on prenait le bain tiède; le sudatorium, pièce semblable aux précédentes, où l'on pre­nait le bain de vapeur; Yunctorïum, autre pièce où se déposaient les parfums et s'oignaient les baigneurs, aux ordres desquels étaient des troupes d'esclaves, chargés chacun d'une fonction particulière.

a A cause de la haine dont les chrétiens étaient l'objet. * Sous-entendez christianos. * Accabler, écraser de travaux.

d D'alere, nourrir : entretien, subsistance, à peu près comme victus, qui suit.

Page 176: Selecta martyrum acta - liberius.net

174- ACTES DES SAINTS MARTYRS.

Smaragdum et Largum. Hoc audiens beatus Marcel-linus, urbis Romae episcopus, gaudio repletus est :cùm-que ab illis ad se accersitis rein omnem didicisset, inito consilio*, consecravit Sisinnium] et Cyriacum diaconos Ecclesiae Romanse.

IF. Factum est autem ut unâ nocte, dum déferrent humeris suis santis martyribus victum quem Tbrason ministrabat, tentisunt^amilitibus paganis etperducti ad tribunum 0 Spurium.

Suscipiens autem eos tribunus retrusit in custodiam publicam d . Post diem verô tertium nuntiavit Maximîano Augusto. Qui jussit ut sub custodiâ6 foderent arenam, et humeris suis portarent usquç ad locum ubi thermae œdificabantur.

Erat autem vir senex inter eos, nomine Saturninus, qui jam senectute maceratus fuerat r, et cœperunt eum ad portandum juvare.

'Hoc cùm fieri vidèrent custodes, quia Sisinnius et Cyriacus diaconi et suas et aliorum sarcinas cum ad-justorio Christi portarent, mirati sunt, et nuntiaverunt tribuno Spurio. Qui etiam nuntiavit Maximiano Augasto, dicens quôd cum hymnis et laudibus Dei et omni vene-ratione Christo gloriam redderent.

Eodemtempore niisit Maximianus Augustus, et jussit sibif Sisinnium prœsentari.

Qui cùm praesentatusfuisset, dixit ad eum Maximia­nus : Quis vocaris?

Ayant tenu conseil. Ablatif absolu. •'b Furent arrêtés, saisis, de teneo.

c Tribun militaire, chef d'une cohorte. Voyez page 35, note e , et page 39 note b .

d Voyez page 78, note d . * * Sous une garde, sous escorte.

f Qui déjà était exténué de vieillesse.

Page 177: Selecta martyrum acta - liberius.net

SS. SATTJR3TIN, SIS1NNfJS, CYKIAQTJE ET LEURS C0MP. 175

Respondit : Ego peccator, servus servoruma Domini nostri Jesu Christi, Sisînnius vocor.

Maximianus Augustusdixit : Quae carmina sunt vobis, Respondit Sisinnius diaconus, dicens : Si cognosceres

quae sunt carmina fidelium, scires creatorem tuum. Respondit Maximianus, dicens: Etquisest creator,

nisi invictus Hercules*? Respondit Sisînnius diaconus : Nobis turpe es t b vel

nominare, vel audire illum. Maximianus dixit : TJnum tibi e duobus elige festi-

nus c : aut sacrifica deo Herculi, aut carnes tuas igni-bus cremabo d .

Sisinnius diaconus dixit : Ego quidem semper hoc optavi, si tamen meritus fuero e , ut coronam desidera-tam accipiam.

Iratus Maximianus Augustus tradidit eum Laodicio praefecto Qui retrusit* eum in custodiâ Mamertini h , etfuitibiin custodiâ diebus septemdecim.

IIL Post hos dies, jussit Laodicius prœfectus adspecti-

a Cet humble titre de serviteur des serviteurs de Dieu est pour­tant celui que prennent, dans tout l'éclat de leur puissance, les souverains Pontifes.

b- Nous avons honte, etc. * Festznus, adj., pour festinè ou festinanter, adv. Les Latins ai­

maient beaucoup cette construction. Ainsi Horace a dit : Nec ves-pert'mus ( pour nec vespere ) circumgemit ursus ovile, et l'ours ne hurle pas le soir autour de la bergerie.

d J e ferai brûler. Cremabo, c'est-à-dire le verbe simple exprimant l'action, au lieu de cremari jubebo, exprimant l'ordre donné de faire cette action.

e Modestie foute chrétienne. 'Voyez page 19, note d . « Retrusi^, enferma, au lieu deretrudi jussit, fit enfermer. Voyez

ci-dessus, note d . h Dans la prison Mamertine. Voyez page 74, note b .

Page 178: Selecta martyrum acta - liberius.net

176 ACTES DES SAINTS MARTYRS

bus suis Sisinnium praesentari. Qui cùm praesentatus fuisset ab Aproniano commentariensi 8, subito lux de cœlo facta est, et vox de luce exiit, dicens : Venite ad me, benedictiPatris mei;percipite regnum quod vobis paratum est ab origine mundix.

Tune Apronianus tremefactus cecidit ad pedes Si-sinnii diaeoni, dicens : Adjuro te per Christum, quem confiteris, ne tardes me baptizare, et facias me tecum pertingere a d b coronam?.

Eâdemhorà allata estaqua, et catechizavit eum, et benedixit fontem d , et deposuit eum nudum in pelvim e, dicens ei : Credis in Deum Patrem et Filium et Spiritum sanctum?

Et ille respondit : Credo. Et Sisinnius diaconus dixit ei : Illuminet te Ghristus. Et elevavit eum de pelvi, et duxit eum ad sanctum

Marcellinum episcopum, qui eum chrismate consigna-vi t ' , et post haec altare consecravit s. Tùnc particîpati sunt omnes Corpore et Sanguine Domini nostri Jesu Christi \

• Geôlier. Commentarlus veut dire registre d'écrous des prison­niers ; commentariensis, le fonctionnaire chargé de ce registre, c'est* à-dire un geôlier; commentarium, i, n., geôle, prison.

1 Matth., xxv. b Sut pertingere ad, voyez page 149, n o t e d . € La couronne céleste, la couronne du martyre. * Fontem, Peau ( pour le baptême d'Apronianus). e Bassin, fonts baptismaux, vaisseau dans lequel on plongeait,

aux premiers siècles de l'Église, les catéchumènes pour les baptiser. f Chrismate consignait, le marqua de la croix avec le saint

chrême, c'est-à-dire lui administra le sacrement de la Confirmation. S Célébra sur l'autel le saint sacrifice. b Alors tous reçurent le Corps et le Sang de Notre-Seigneur Jé­

sus-Christ* Aux premiers siècles de l'Église, les simples fidèles communiaient sous les deux espèces.

Page 179: Selecta martyrum acta - liberius.net

SS. SATURNIN, SISINNIUS, CYRIAQUEET LEURS COMP. 177

8 .

IV. Eodem die, post meridiem, jussit sibi Laodicius praesentari Sisinnium diaconum.

Yeniens autem cum Sisînnio Àpronianus commenta-riensis, jam baptizatus, cœpit clamare et dicere : Quid a

vos coarctat b diabolus in Dei servos tanta mala exer-cere?

Prsefectus autem dixit Âproniano : Quomodô video c , et tu Christianus effectus es?

Respondit Aproniamis : Vœ mihi infelici, quiperdidi dies meos d !

Praefectus dixit : Verè modo perdes dies tuos e ; et jussit eum capitalem subire sententiam, dicens : Si hic exstinctus non fuerit, multi per eum peribunt.

Qui, ductus in Viam Salariant', milliario secundo g , capite truncatus est sub die ivnonarum februariarumb.

V. Tune jussit retrudi in custodîam Saturninum se-nem et Sisinnium diaconem, dicens : Si non immola-verint diis, diversis eos pœnis interficiam

Cùmque essent in custodiâ, veniebant ad eos multi gentiles, et baptizabantur cum omni fiducie.

Audiens hoc Laodicius prsefectus, jussit sibi tribunal parari in Urbe, in Tellure1. Et, post dies quadraginta

' Quid, comme cur, pourquoi? b Vous presse, vous contraint, vous force. c A ce que je vois. d Mes jours passés an sein du paganisme. 0 Far dies tups Laodicius veut dire, dans un autre sens, ta vie,

ton existence. f Via Salaria, la Voie Salaria. Voyez page 77, note b . s Voyez page 42, note d -h Le 2 février. Voyez page 18, note b . * Pour inter/ici jubebo. Voyez page 175, note d . 1 In Tellure pour in Telluris ( sous-entendu xde ) , dans le temple

de Tellus ou Cybèle.

Page 180: Selecta martyrum acta - liberius.net

178 ACTES DES SAINTS MARTYRS.

duos, misit etexhibuit* Saturninum etSisinnium. Qui, vincti catenis, adducti sunt in conspectu Laodicii nudis pedibus.

Quibus dixit Laodicius : Quid est? Deposuistisneb

vanam superstitionem, et adoratis deos quos imperato-res adorant?

Respondit Sisinnius diaconus : Nos peccatores adora-mus Dominum Jesum Christum, Filium Dei. Nam dae-monibus et lapidibus nunquàm humiliamur c .

Laodicius dixit : Deferatur tripoda*, et thurificent majestatibuse.

Saturninus dixit : Conterat Dominus deos gentium. Et continuô soluta est tripoda aerea velut lutum. Quod videntes duo milites, Papias et Maurus, cœpe-

runt clamare et dicere : Verè Deus est Dominus Jésus Christus, quem colunt Sisinnius et Saturninus.

Iratus itaque Laodicius jussit eos in equuleo f levari. Et cùm traherentur nervis g , fustibus et scorpionibus h

caesi sunt. Illi autem clamabant, dicentes : Gloria tibi, Domine

Jesu Christe, quia meruimussociifieri servorum tuorum. Tune Papias et Maurus clamabant, dicentes : Utquid

vos coarctat diabolus in servos Dei ista exercere ? a Fit comparaître. * Avez-vous abandonné ?

c Nous ne nous prosternons Jamais. d Que Von apporte un trépied, espèce de cassolette à trois pieds

où Ton brûlait de l'encens en l'honneur des dieux. Remarquez la forme féminine tripoda, &, m lieu du masculin tripustodis, plus régulier, comme venant du grecrpfaouç, TpfaoSoç, ô.

c Et qu'ils brûlent de l'encens en l'honneur de nos divinités. f Equuleus, chevalet. Voyez page 7 5 , note c . s Nervi, cordes, liens qu'on mettait au cou des criminels. h Sur fustis, voyez page 16, note b . — Sur scorpio, voyez p. 75,

note d .

Page 181: Selecta martyrum acta - liberius.net

SS. SATURNIN, SISINXICS, CYRIAQUE ET LEURS COMP. 179

Iratus Laodicius jussit ora a eorum lapidibus contundi, e t b retrudi in carcerem ; Saturnino autem et Sisinnio flammas ad latera poni. Et cùm, in equuleo pendentes>

vultu alacri gratias Deo agerent, jussit eos capitalem subire sententiam. Et depositi de equuleo, ducti sunt in Viam Nomentanam c, milliario secundo a b U r b e 0 , et ibi capite truncati sunt. Eorum autem corpora collegit Tbrason cum Joanne presbytero, etsepelivit in prsedio suo, Via Salaria e, m calend. decembris*.

VI. Post dies verô duodecim, jussit Laodicius praefec-tus Papiam et Maurum milites, qui baptizati luerant a beato Marcellino episcopo, sibi prsesentari in circo Fla-minîo g .

Quos cùm vidisset, dixit ad eos : Nunc cognovi quôd et vos Ghristiani sitis \

Papias dixit : Verè Ghristiani.

aD*os, Gris, visage, figure. * Sous-entendez eos. c La'Voie Nomentane. Voyez page 82, note s. d Sur milliarium, voyez page 42, uote d . — Ab Vrbe, de Rome,

que les Latins appelaient Vrbs, la ville par excellence, la capitale de leur empire.

e Ce mot, que nous avons déjà rencontré, est infiniment précieux. Il nous révèle l'origine chrétienne des catacombes. Les riches chré­tiens de Rome faisaient ouvrir dans les jardins de leurs villas des catacombes pour la sépulture des martyrs ; l'entrée en était ainsi inconnue des païens. La catacombe de saint Thrason est sur la Voie Salaria nova, et forme un des quartiers des vastes catacombes de Sainle-Priscille. Voyez Les Trois Rome, t. IV, p. 446.

f Le 27 novemhre. Voyez page 18, note*. s Le cirque Flaminien, construit par Flaminius, censeur, le'même

qui plus tard, pendant son second consulat, fut battu par Annibal près du lac Trasimène. On l'appelait aussi le cirque d'Apollon', parce qu'on bâtit dans le voisinage un temple à Apollon.

b Après quàd on met également, même quand il s'agit d'un fait » le subjonctif et l'indicatif.

Page 182: Selecta martyrum acta - liberius.net

180 ACTES DES SAINTS MARTYRS

Dixit ad eos Laodicius : Deponite vanam fallaciam*, et adorate deos quos principes adorant.

Respondit Maurus, et dixit : Adorent eos qui despe-raverunt de animabus b suis, ut in œternum pereant.

Laodicius prsefectus dixit : Modo vos desperatis de animabus vestris, si non sacrificatis diis immortalibus. ' Audite etfacite quse dico, etvivite.

Respondit Papias : Sacrifica tu , et vive in tormentis aeternalibus.

Tune jussit eos sterni in terram et fustibus caedi. Et, cùm diù cœderentur, nulla voxex eis audita est, nisi tantùm : Cbriste, adjuva nos servos tuos. Tune jussit eos levari de terra et plumbatisc caedi. Et., cùm diù caede-rentur, emiserunt spiritum. Quorum corpora collegit noctu Joannes presbyter, et sepelivit in via Nomentanâ* sub die rv calendarum februariarum e , ad Nymphas, ubi beatus Petrus baptizabat Post dies autem multos, narravit omnia Laodicius prœfectus AugustisDiocletiano et Maximiano de militibus et de sanctis quos interfece-rat : et gavisi sunt Diocletianus et Maximianus Augusti.

VIL Post haec Maximianus Augustus praecepit ut Christiani, ubicumquè inventi fuissent, punirentur. Et, zelo ductus, misit et tenuit Cyriacum diaconum, po-

• Quittez une vaine erreur. b Forme de datif et d'ablatif propre à quelques substantifs fémi­

nins qui ont leurs analogues masculins : ainsi on dit animabus â'a-nlma9 pour le distinguer du datif et de l'ablatif pluriel animis d'a-nimus.

° Voyez page &2, note d . d Voyez page 179, note 8 . e Le 26 janvier. Voyez page 18, note b . f La catacombe ad Nymphas, c'est-à-dire de la fontaine des

Nymphes, doit son nom à des fontaines ou marécages qui, suivant Plutarque, environnaient cette partie de la Voie Nomentane. Saint Pierre avait coutume de se rendre en ce lieu pour y baptiser.

Page 183: Selecta martyrum acta - liberius.net

SS. SATURNIN, SISINNIUS, CYRIAQUE ET LEURS COUP. 181

suïtque in custodiâ, et praecepit ut in die processionis suae% ad exemplum Christianorum, Cyriacus nudus et catenis obligatus ante rhedara ejus traheretur. Ve-niens autem in die processionis suae Marcellinus epi­scopus, obtulit se Maximiano Augusto, dicens ei : Pietati tuae suggero b : servos Dei, qui orant pro regno tuo et pro Republicâ, quare trucidas? Tune iratus Maximianus Augustus praecepit ut fustibus caederetur et expelleretur ab Urbe Marcellinus episcopus.

Et Carpasio vicario c mandavit in haec verba : Audi, Carpasi : Cyriacum sacrilegum, qui carminibus et in-cantationibus magicis suadet hominibus Christum con-fiteri, diversis pœnis afflige, si non libamina d diis obtu-lerit. Mittens autem Carpasius vicarius ad custodiam, adduxit Cyriacum diaconum, Largum, Smaragdumet Crescentianum, et jussit eos in Tellure 6 praesentari*

Quibus et dixit : Quare non obauditis f praeceptis prin-cipum, et offertis libamina diis immortalibus?

Respondit Cyriacus cum Largo, Smaragdo et Crescen-tiano : Nos Domino Jesu Christo libamina offerimus.

Carpasius vicarius dixit : Quod vobis jubetur facite. Senectus tua alba facta est, Cyriace;' sed modo eam juvenem faciam g . Et jussit picem liquari; e t , cùm li-

* Le jour de son entrée solennellefdans Rome. b Voici ce que je représente à Votre Piété (titre honorifique,

comme Votre Majesté). c Son lieutenant. — Mandavit in hœc verba, donna un ordre

ainsi conçu. d Des libations. On appelait libation une effusionde liqueur (vin,

lait, etc.) dans les cérémonies religieuses des païens. e Voyez page 177, note J. r Pour obeditis, qui n'en est qu'une altération. « Je la rajeunirai, c'est-à-dire je donnerai à tes cheveux blancs

la teinte foncée qu'ils avaient dans lajeunssse.

Page 184: Selecta martyrum acta - liberius.net

182 ACTES DES SAINTS MARTYRS.

quata fuisset , prsecepit ut in caput beati Cyriaci diaconi funderetur.

ïlle autem clamabat, dicens : Gloria tibi, Domine, qui nos servos tuos dignatus es cœlestis regni portas facere întroire.

Dixit et aliis Garpasius : Num sacrificatis? aut peribi-tis sicut perûdus Gyriacus.

Dixerunt : Nos peccatores Domino Jesu Christo nos-metipsos sacrificium offerimus.

-Tune Carpasius vicarius adduxitin conspectum suum «quuleum, et jussit suspendi in eo Crescentianum, in conspectu Cyriaci, Largi et Smaragdi.

E t , cùm diù traheretur nervis et fustibus et ungui-b u s a raderetur, voce magna clamavit, dicens : Gloria tibi, Domine Jesu Christe, qui nos ad gratiam tuam /iignatus es evocare.

:Carpasius dixit : Date flammas ad latera ejus. E t , cùm diù ïncendio constrictusb ureretur, emisit

spiritum. Cujus corpus jussit jactari ante clivumursi c , inplateâ, ante templum Palladis. lpsânoctevenit Joan-nes presbyter, et collegit corpus ejus, et sepelivit incœ-meterio PrisciUse, in arenario, via Salaria, vni calend. decembris d.*Post mortem autem Crescentiani, retrusit e

in custodiam Largum etSmaragdum et Gyriacum. Post dies verô quatuor resedit in eodem loco, in Tel-

a Sur unguis, le même qtfungula; voyez ce dernier mot, page 17, note c .

b Entouré de flammes. c Clivumursi. La montée de l'Ours. Le lieu ainsi appelé se trou­

vait près du forum de Nerva, non loin du temple de Pallas, dont on voit encore les restes.

d Le 22 novembre. Voyez page 18, note b . e U fit remettre, reconduire en prison»

Page 185: Selecta martyrum acta - liberius.net

SS. SÀTURMNj-SISnraïUS, CYRIAQUEETLEURS COMP. 183

lure a , et prœcepit sibi prsesentari Cyriacum diaconem, cui sic dixit : Quare dies senectutis tuse cumtormentis b

ad infernos deducis? Cyriacus respondit : Ego semper pro Christo mori

optavi. Dicit ei Carpasius : Sacrifica diis immortalibus, et

vives. Cyriacus respondit : Sacrificent eis qui 6 non cogno-

verunt creatorem suum Dominum nostrum Jesum Christum.

Tune jussit eum in catastâ d extendi, etattrahi ner>-vis e , etfustibus cœdi.

Cyriacus autem clamabat, dicens : Miserere mihi peccatori, Domine Jesu Christe.

Eodem die nuntiavit Carpasius vicarius Maximiano Augusto omnia' quae exercuerat in sanctos Dei. Iratus ergo Maximianus jussit omnes vinctos qui erant in custodia unà cum Cyriaco capite truncari. Et, data sententiâ, ducti sunt cum Cyriaco diacono, promiscui sexùs, viginti et unus, et decollati sunt via Salaria, inter thermas Sallustii 8 , foras muros. Quorum corpora colle-

* Voyez page 113, note b , et page 132, note s. b Au milieu des tourments. c Pour ii qui, ceux qui. 4 Voyez page 170, note c . • Voyez page 178, note s . f Omnia, toutes les cruautés. s Termse Sallustii, les Thermes de Salluste. Les thermes de Sal-

luste furent bâtis par ce personnage tristement fameux. Salluste avait mangé sa fortune en débauches : il prit le parti de César, qui, pour le refaire, l'envoya gouverner l'Afrique. Il éeorcha cette mal­heureuse province, et s'en revint à Rome, où il vécut dans un luxe effréné, en composant de beaux livres sur la vertu. Ses jardins, ornés de thermes, d'obélisques, etc., étaient si somptueux que les impé-

Page 186: Selecta martyrum acta - liberius.net

184 ACTES SES SAINTS MARTYRS.

git nocte Joannes presbyter, et sepelivit alios in eâdem via; sanctum verô Cyriacum collegit, et commendavit8

sub die xvn calend. aprilis b. Eodem tempore contigit ut Diocletiani et Maximiani

consïlio omnes ubiquè positae legiones lustrarentur, et qui in eisdem repçrti christiani milites essent, exuti militiâ ac penitus exarmati, vincti Romam perducti, tanquàm servi adscriptitii thermarum operibus c fuerint mancipati.

Thermis verô absolut is, qui, constantes in confessione nominis Christi, nullis fracti laboribus, perstitissent, ne, laborum opère allevati (quôd ingens esset illorum numerus), aliquid in imperium molirentur, omnes pari-ter capitis sententiâ condemnantur. Repertus est omnium numerus decem millium ducentorum trium, qui omnes unà cum Zenone tribuno, extra urbem, Porta Trige-minâ d ducti sunt; et in concavo vallis, in loco dicto Gutta jugiter manans* ad aquas Salvias', ad unum omnes necati sunt septimo idus j ulii anno GGGIV, quo cele-bri memoriâ annuatim eorumdem triumphi dies natalis recolitur.

ratrices romaines les plus dissolues en firent plus tard leurs délices. Ces thermes et ces jardins étaient situés près du Quîrinal, du côté de la porte Salaria.

* L'ensevelit honorablement. b Le 16 mars. Voyez page 18, note*. c La construction des thermes mérita la palme du martyre à une

multitude d'antres chrétiens, surtout dans l'armée. * Par la Porte Trigemina. Elle était au delà du mont Aventin et

voisine de la porte par laquelle on allait à Ostie. * Le filet d'eau qui coule toujours ; c'est encore le nom qu'on lui

donne aujourd'hui. * C'est à deux pas de l'endroit où saint Paul fut martyrisé, environ

à deux kilomètres des murs de Rome. Là est la vénérable catacombe de Saînt-Zénon.

Page 187: Selecta martyrum acta - liberius.net

SS. SATURNIN, SISINNIUS, CYRIAQUEETLEURSCOMP. 185

FIN DU TOME PREMIER

Quôdigitursudoribus christianorum militum eorum-demque confessorum ac deniquè martyrum immensa illa thermarum exstructa sitmoles*, Deibeneficio factum putamus ut, cùm omnes ab aliis imperatoribus thermse erectœ collapsse propemodùm sint atque redditse plané ignobiles, nullus ampliùs reliquus fuerit ususearum, attamen quae Diocletiani fuerunt thermse, quod illae sanctorum Martyrum labore fuerint exstructae, potissi-ma pars earum in usum Ecclesise memoriamque Dei genitricis Mariée et Angelorum religiosè fuerit commu-tata b .

* Les auteurs païens les comparent à une province. b C'est là que se trouve la magnifique église de Sainte-Marie-des-

Anges, une des plus vastes et des plus belles de Rome. Les thermes servent de couvent aux Chartreux.

Page 188: Selecta martyrum acta - liberius.net
Page 189: Selecta martyrum acta - liberius.net

IABLE DES MATIÈEES.

Pages. PBÉFACE 5 A C T A sanctl M a x i m l martyris 15

— disputationes sancti Achat i i , episcopi et confessorifi 19

— sanctorum mattyrum Pétr i , Andrese, Pau l i et Dionysiee, Vir­ginia. 26

— sancti M a x i m i l i a n i , martyr is 30

— sancti Marce l l i , centurionis et martyris 3 *

P A S S I O sanctae Symphorosaé et seplem filiorum ejus 38

A G T A sancti Felicis, episcopi et martyris 42

— sancti Eupl i ï , diaconi et martyr is 47

— proconsularia M a r t y r u m Scil l l tanorom 60

— sancti Juli i , martyris 65

— sanctorum A g a p e s , Chionia; , Irenes, etc • 69

— sanctae CrispinaV, martyris 6 8

— sanctorum Processi et Mart iani , mar ty rum 73

— sancti Concordi i , martyris - 7 6

— sanctae Feliculae, virginis et martyris 8 0

— sanctae Yictoriae, virginis et martyr is . 83

— sanctorum Geetulii, Cerealis, Amant i i et Pr imit iv i , m a r ­

ty rum 85

— sancti Gregorii Spoletani, presbyteris et martyris

— sancti Ca lepod î i , presbyteri et martyris l o i

— sanctorum Hippolytt, Eusebii et sociorum, m a r t y r u m . . . . 105

Page 190: Selecta martyrum acta - liberius.net

188 TABLE DES MATIÈRES. Pages.

ACTA sanctorum Nemesii, Lucilœ, Sempzontt et sociorom, mar­

tyr um 117 — sanctorum Stephanipapaeet Tarsicii acolythi, martyrum. ffl

— sancti Cornelii, papas et, martyris 131

— sanctœ Sabinœ illustrissime matronse * 136

— sancti Sixti, pâpse et martyris 139

PASSIO sanctorum Pergentiniet .Laurentini fratrum martyrum... 144

ACTA sanctorum Vlti,Modestiet-Crescentia% martyrum 151

— sanctorum Saturnlni, Sisinnil, Cyriaci et socîorum mar­

tyrum • 172