nafarroako natur gune babestuak

Nafarroako Natur GuneBabestuak

Ingurugiro Hezkuntzako KoadernoakLehen Hezkuntzako 3. Zikloa eta Bigarren Hezkuntzako 1. eta 2. Zikloak

Gobierno de NavarraDepartamento de Medio Ambiente,Ordenación del Territorio y Vivienda

Nafarroako GobernuaIngurugiro, Lurraldearen Antolamendu

eta Etxebizitza Departamentua

CAJA DE AHORROS DE NAVARRANAFARROAKO AURREZKI KUTXA

Koordinatzaileak: Tomás Arroyo CrespoJosé Joaquín ElizaldeJosé Ignacio Juanbeltz MartínezRubén Riancho Andrés

Copyright: ILAE Departamentua, CAN eta Egileak

Diseinua: ILUNEFilmaketa: Página, S.A.Inprimaketa: Gráficas OnaISBN: 84-235-1.890-6Lege-Gordailua: NA-1.759/1999

Sustatzaile eta banatzailea: Nafarroako Gobernuaren Argitalpen Fondoa. Lehendakaritza eta Barne Departamentua. Navas deTolosa kalea, 21. 31002 Iruñea. Tel. eta faxa: (948) 42 71 23. E-mail: [email protected]

UNITATE DIDAKTIKO HAU ERABILI DUTEN IKASTETXEAK ETA IRAKASLE ARDURADUNAK

LIZARRAKO “MATER DEI-EL PUY-ANDERAZ” IKASTETXEA (Bigarren Hezkuntzako 1. eta 2. Zikloak)María Isabel Sola, María Puy Irigoyen, María Antonia Soto, José Antonio Osés, Arantxa García Piérola, María Teresa Salvatierra

ZUDAIRIKO “LAS AMESCOAS” ESKUALDEKO IKASTETXEA: (Lehen Hezkuntzako 3. zikloa)Francisco Cegama San Martín, Juan Carlos Urra Velasco

IRUÑAKO “EL REDIN” IKASTETXEA. (Lehen Hezkuntzako 3. zikloa)Carlos Vegue Luque, Pedro Martínez Ruiz.

ZIZUR NAGUSIKO “ZIZUR NAGUSIA” ESKUALDEKO IKASTETXEA. (Lehen Hezkuntzako 3. zikloa).Javier López Toledano, Alberto Izcue Basabe, Julián Pérez Iturmendi

Natur Gune Babestuak

Ingurugiroa

Aurkezpena

Ingurugiro-hezkuntza gure hezkuntza-sistemaren curriculum ofizialean sartzen oraindela gutxi hasi gara, hain zuzen ere, Hezkuntza Sistemaren AntolamenduOrokorrerako Legea (LOGSE) onetsi zenean.

LOGSEk gizartean bizi-bizirik dauden hainbat gai biltzen ditu zehar-lerroetako ikas-gaien artean, besteak beste, kontsumoa, aukera-berdintasuna, bakea, osasuna eta,nola ez, ingurugiroa. Gai horiek guztiek heziketarako aukera ugari eskaintzen dituzte,gogoeta egitera eta erabakiak hartzera gonbidatzen dutelako. Horrenbestez, zehar--lerroetako gaiek bere osotasunean hartu behar dute heziketa, eta ez arlo bakoitzarenedukiak bakarrik.

Zehar-gai horiek, gainera, oinarri etikoa -pertsonala nahiz kolektiboa- garatzen dute,eta hori funtsezkoa da gizarte aske eta baketsu bat eta pertsonekiko eta pertsonenbizi-ingurunea den natura horrekiko begirune osokoa eraikitzeko.

Hezkuntza gizartearen premia nagusi eta oinarrizkoei erantzuteko tresnatzat hartzenbadugu, guztiz arrazoizkoa da ingurugiro-arazoak eskola-eremuan ere aztertzea; izanere, baliabide naturalek jasaten duten presioa ez da gizateriaren historia osoan zehargaur bezain handia izan, eta era berean, ingurugiroari eragindako kalteak ez dira inoizgaur bezain larriak izan.

Sistema naturaletan dauden arazoak ulertzeko ezinbestekoa da gizartean, ekonomianeta beste arlo batzuetan gertatzen dena aztertzea. Ingurugiro-hezkuntza, gaur egun,pertsona nahiz gizarteek duten jokabide etiko bezala ulertzen da, baina baita gizarte-ek planetarekiko duten jokabide etiko bezala ere, funtsezko hainbat balore oinarritzathartuz, hala nola berdintasuna, solidaritatea eta baliabideen neurrizko erabilera.

Nafarroako hezkuntza-komunitatea jokabide horiekiko sentibera denez, aurrean duenerronka berriari erantzuten laguntzeko tresnak eskaini nahi dizkiogu hemendik. Asmohorrekin sortu ditugu unitate didaktiko hauek, ikasgelan ingurugiro-heziketa lantzekolagungarri izango direlako uste osoarekin.

Nire nahia gauzatu egingo da material honek bizileku dugun gizartea eta natura uler-tuko duten hiritarrak sortzen laguntzen badu, eta hiritar horiek beraiek munduarenkudeaketan jokabide informatua, kritikoa, solidarioa eta aniztasunarekiko errespetuosokoa hartzen badute.

Yolanda BarcinaIngurugiro, Lurraldearen Antolamendu

eta Etxebizitzako Sailburua


Ingurugiroa

AURKIBIDEA

Aurkezpena.

Irakaslearentzako gida didaktikoa . . . . . . . . .9

Ikasleen Ariketa Koadernoa . . . . . . . . . . . . .31

Lanerako Maketak. Lehen Hezkuntza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .35

Lanerako Maketak. Bigarren Hezkuntza . . . . . . . . . . . . . . . . . .45

Lanerako Fitxak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .55

Dokumentuak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .105

Lan-irtenaldiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .209

Informazio Dosierra . . . . . . . . . . . . . . . . .245

7Aurkibidea


Ingurugiroa

8 Aurkezpena

Hezitzaileok eta jokabide aldaketen alde nahiz garapen jasan-garriari buruzko heziketaren alde dihardugunok gure aurreandugun erronkarik garrantzitsuenetako bat zera izango litzate-ke, ziurrenik: hots, arazo hori ez zaiela arrotz pertsonei, giza-banako diren aldetik. Ingurugiroa norberaren baitan hastenda, zuzenean eragiten digu, eta norberak bere garapen jasan-garria bere gain hartzeko ardura du, gauza pertsonal batbalitz bezala. Horrek esan nahi du erantzukizunezko senti-menduak sustatu behar ditugula gure ikasleengan.

Datozen belaunaldiek arrazionalitatezko printzipioak jasobeharko dituzte beren erantzukizun indibidualen artean, guregizartean eta gure espazioetan, hala nola, landa, herri, hiri,ibai, erreserba, natur gune, etab.etan parte hartzen dutenezgero.

Gure jokabideak aldatuko dituzten balore- eta arau-moldapenhoriek prozesu motelak dira. Nolanahi ere, bere horretangarrantzi handia daukate.

Gure espazio txiki hauetan eta hauetatik abiatuta jokatzenbadugu, ikasleei ingurugiroaz pentsatzen, ulertzen, gogobe-rotzen eta errespetatzen irakatsiz, hobekuntza orokorrarenprozesu horretan gure ahalegintxoa egiten arituko gara.

Hezitzean, egiten ari garen horren balioa prozesuetan nabar-metzen da, produktuan adina edo are gehiago. JoaquínAraujok, gure Natur guneen defendatzaile sutsuak, adieraztenduen moduan, “sinfonia bat ez da interpretatzen azken akor-dera iristeko bakarrik”1

Nafarroako Natur Gune Babestuak

Irakaslearentzako gida didaktikoa


Ingurugiroa

AURKIBIDEA

Sarrera. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .13

A. Irakaslearentzako informazioa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .14

1. Aurkezpena eta aplikazioaren testuingurua. . . . . . . . . . . . . . .14

2. Unitatearen Berezitasunak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .16

3. Oinarrizko Helburua. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .17

4. Edukiak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .18

5. Ariketen Mapa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .19

6. Aniztasuna. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .25

7. Ebaluaziorako iradokizunak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .26

8. Materialak erabiltzeko iradokizunak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .29

11Aurkibidea


Ingurugiroa

SARRERA.Azkeneko urteetan nazio mailako halako adostasun bat lortuda garapen jasangarri bat lortzeko mundu mailako itunenbeharrari buruz. Horren emaitza dira, esate baterako, Kioton(1997) klimari buruz egindako goi-bileran CO2 emisioeiburuz hartutako erabakiak, edo ingurugiroaren aurkakotzatjotzen diren produktu eta ekintza askoren inguruan EuropakoBatasunak garatutako politikak.

Stockholmeko Konferentzian jada (1972), garapen orekatsubat sustatu beharrari buruzko alerta-dei bat gehiago egin zen.Europako Batasunaren Ingurugiro Arloko Politika etaJarduketari buruzko “Garapen Jasangarri baterantz” V.Programan (1993ko otsailaren 1a), ingurugiro arazoen ingu-ruan modu koordinatu batez jarduteko erabaki komunitarioakadierazi ziren: giza-jardueren, garapenaren eta Ingurune-babesaren arteko oreka. Aurrez, Brundtland Txostena agertuzen, Ingurugiroari eta Garapenari buruzko MundukoBatzordeak egina (1984-1987), eta bertan Ingurugiroariburuzko Biltzar batean negoziazioa aurrera eramateko jarrai-pideak finkatu ziren. Rio de Janeiroko Konferentziak (1992),herrien garapena ingurugiroaren kontserbazioarekin batera-tuko zuten erabakiak adostu beharra azpimarratu zuen.

Orain aurkezten dizuegun eta Nafarroako GobernukoIngurugiro Departamentuak sustatu duen “Nafarroako NaturGune Babestuak” Unitate didaktikoak garapen jasangarriariburuzko kezka hau agertu nahi du. Iruñan IngurugiroHezkuntzari buruz egindako Hirugarren Jardunaldiek(1998ko abendua), pertsonok sentsibilitatean gaitzeko dauz-kagun erronka eta konpromisoei buruz jardun dute.Horretarako, ingurugiro arloko baloreen hezkuntza sustatze-ko asmoa dago, balore horiek gure hurbileko eta urrunekonatur guneen ezagutza sakon batean oinarrituz, betiere.Horrela, unitateak zenbait informazio eskaintzen dio irakasle-ari, ikasleekin gure Komunitateko natur guneak ezagutzekoeta beren testuinguruan kokatzeko aukera emango diotenak.

Ingurugiroak, halere, berez arlo naturala den horren azterketabaino erlazio gehiago aztertzen ditu. Erromako Klubaren gomen-dioek, esate baterako, ingurugiroaren zati bezala aipatzen dituztebiztanleriari, dibertsioei, espazioei, natur baliabideei, ekoizpenari,kutsadurari... buruzko azterketak. Gure hezkuntza-ikuspegitik, gai-nera, beharrezkoa da ingurugiroarekin orekatsuak diren garapen-baloreak pertsonengan sustatzea, geuk zaindu behar dugunmundu honen ikuspegitik, betiere “herriska anitz” gisa harturik.

Unitate didaktiko honetan herriska anitz honetako lurzatibaten inguruko gogoeta egiten da, eta gure parke etaErreserben etorkizuna kudeatzeko jarduketak eta arreta-lanakaurkezten dira. Ingurugiro hezkuntzaren helburuek zuzeneaneragiten dietela gure ikasleei ulertarazteak asko kezkatzengaitu, Foru Komunitateak osatzen duen ingurune horretan etadihardugun bizi-ingurune horretan (Espainia, Europa, mun-dua) erabakiak hartu eta jarduketak burutzerakoan partaide-tza arduratsu bat izateko ikasle horiek prestatzeari begira.

Azken helburua, ingurugiro arloko bioaniztasun horren aurre-an jokabide positiboak harraraztera bultzatzea da, garapenjasangarri bat eta norberak ere jasangarria lortzeko aukeraemango diguna. Ildo horretatik, Unitate honetako edukiakeskema baten barruan egituratuta datoz, espazio bakoitza,aztertu behar dugun paisaia bakoitza kontzeptzio-eremu ba-tzuetan egokitzeko aukera izan dezagun, ikasleek parte hartu-ko duten jarduera eta eduki horien gidari izango liratekenak.

13Irakaslearentzako gida didaktikoa

Bertizko Parke Naturala.Eguaraseko Ehiza-BarrutikoE.N. Eremu gizatartua

PAISAJE BAT EDOINGURUGIRO-EREMU BAT

hainbat arlotan aztertuz gero

ESTETIKA ARLOSOZIOKULTURALA

GEOGRAFIA.GEOLOGIA

esan nahi du

LUR-EREMUABEREDIMENTSIOARTISTIKOAN

ELEMENTU ABIOTIKO ETABIOTIKOEN ARTEKOELKARREKINTZARENONDORIOZKO ELKAR-HARREMANAK DITUENLURRALDEA.

GIZA-JARDUERARENESZENARIOA

eta honela uler daitezke

BEREZJASANGARRIA DENNATUR SISTEMABAT

etaberaz

NORBANAKOBAKOITZAK

eta

INDIVIDUO

eskaintzen diote

edo bestela esanda

INGURUGIROFENOSISTEMA

berd

in d

a

esan nahi du esan nahi du


Ingurugiroa

A. IRAKASLEARENTZAKOINFORMAZIOA.

1. AURKEZPENA ETA APLIKAZIOARENTESTUINGURUA.

Aplikazio-mailak.

Unitate Didaktiko hau Lehen Hezkuntzako azken zikloarentzateta Bigarren Hezkuntzako Lehen eta Bigarren zikloarentzatprestatua dago. Beraz, bi maila bereizi dauzka, unitateanzehar komeni denean adieraziko direnak.

LEHEN MAILA BIGARREN MAILA

5 º 6º 1º 2º 3º 4º

Lehen maila, errazena, Lehen Hezkuntzako azken zikloaren-tzat eta Bigarren Hezkuntzako lehen zikloarentzat pentsatuadago. Bigarren maila, bere zailtasun maila dela-eta, hobetoegokituko litzaioke Bigarren Hezkuntzako Bigarren Zikloari.

Aplikatzeko modua

Unitate didaktikoak bi lan proposamen aurkezten ditu ares-tian aipatutako maila horietako bakoitzarentzat bereizia, edukieta ariketa ezberdinekin. Irakasleak askatasuna du bere ibilbi-de didaktiko berezia proposatzeko, eta beraz, proposatutakozenbait ariketa aukeratu (edo ordezkatu) egin ditzake, talde-ikasgelarentzat egokienak iruditzen zaizkionak hautatuz.

Ildo horretatik, aurkezten ditugun materialek ez dute ohikoU.D. horietako bat osatzen, non proposatutako ariketa guz-tiak ikasleek eginak diren. Aurkezten ditugun materialen bidezzenbait U.D. egin daitezke. Edo bestela esanda, adierazitakoariketa guztiak egingo balira, irakasleek nahikoa material edu-kiko lukete zenbait hilabetetarako. Beraz, beharrezkoa da ari-ketak aukeratzea eta jardunbide bat diseinatzea eskaintzendiren materialetatik abiatuz.

Inork ez du ezagutzen irakasleak bezain ongi bere ikasle-en ikaskuntza-erritmoa eta abiada. Horregatik berak era-baki behar du. Angel Pérez Gómezen hitzetan,gomendagarriena irakasle bakoitzak “curriculuma araka-tzea” izango litzateke. Horixe da, hain zuzen,

L.O.G.S.E.an nahiz Unitate honetan bildurik daudenorientazio didaktikoen funtsa eta muina.

Edukien diziplinartekotasuna.

Maila edo Departamentu bakoitzeko irakasleek, beren lan-taldeen giroa eta aukera didaktikoak ezagutzen dituztenezgero, diziplinarteko izaera nabarmen bat eman diezaioketeunitateari, hala nahi baldin badute. Horien aukerak, bai biltzendituzten edukien ondorioz eta bai proposatzen diren estrate-gien ondorioz ere -laneko irtenaldi batean informazioa biltze-tik hasita-, oso zabalak dira. Ingurugiroaren Ezagutza; GizarteZientziak, Geografia eta Historia; Natur Zientziak; Lengoaia;Adierazpen Plastikoa eta Teknologia;... Unitate honetan edu-kiak txertatzeko aukera ematen duten alorrak dira.

Ikus ditzagun D.B.H.n garatzen diren zenbait eduki esangu-ratsu, Unitate honetan sakondu daitezkeenak:

Natur Zientzietatik:

- Lurreko materialak.

- Izaki bizidunen aniztasuna eta batasuna.

- Osagai biotiko eta abiotikoek ingurunean duten elkarre-kintza.

- ...

Gizarte Zientziak, Geografia eta Historiatik:

- Ezagutza Geografikoa eta natur ingurunea.

- Jarduera ekonomikoa eta eremu politikoa. Ekonomiaeta gizartea gaur egungo munduan.

- ...

Plastika eta Ikus Hezkuntzatik.

- Ikusizko Lengoaia.

- Sormenaren prozesua ikusizko arteetan.

- ...

14 Irakaslearentzako gida didaktikoa

Espacios protegidos

Medio Ambiente

Teknologiaren arlotik.

- Teknologia eta gizartea.

Lengoaia eta Literaturatik.

- Hizkuntz erabilerak komunikazio-egoeretan.

- ...

Eduki hauek edo beste batzuk Unitate didaktikoan edo eremuzehatz baten azterketan beren testuinguruan koka ditzakegu:

Testuinguru geografikoa eta ingurugiro-mailakoa.

Unitate Didaktiko honen asmoa Nafarroako natur guneeiburuzko arreta-dei bat egitea bada ere, uste dugu gune guztiei,baita gizakiok sortutakoei ere, babesa eta arreta eskaini behardiegula. Ezin ditugu gure inguruko “harribitxi” batzuk defenda-tu, gune guztiek duten Ondare-Balio orokorra ahaztuz: landa-koak, hirikoak, natur guneak, etab... Orekak eta garapenautojasangarriak etorkizuneko jokabide hori eskatzen dute.“Natura babesteko lana nazio-mailako lurralde osoari aplikatubehar zaio orain. Beharrezkoa da natura modu begirunetsubatez landu eta ustiatzea, hala zelaietan nola basoetan, etanaturak bere lekua bilatu behar du hirigune handietan nahizgure etxeko ate aurrean”, dio Martín Boesch-ek, Pro Naturakolehendakariak.

Ondorengo oinarrizko puntuetan oinarrituz, ideia hauekgaratzen saiatuko gara:

- Nafarroako Gobernuaren Naturaren InterpretaziorakoZentroak. Bertizkora mugatuko gara. Zentro honetarabisita eginez gero Bertizko historiari buruzko informazioajasoko dugu, eta halaber, basoarekin, ibaiarekin eta berta-ko ekosistemekin, landaretza- eta animalia-barietateekin,

basoko arriskuekin, birpopulazioarekin... zerikusirikduten edukiak.

- Paisaia testu gisa. Alde horretatik, funtsezkoa da lan-irtenaldia. Bertatik bertara informazioa bildu eta pertzep-zio multisentsoriala lantzea da asmoa. Beste gunebatzuetara ere irtenaldiak antola daitezke (Urbasa,Eguarats, Basaula, Sotos...). Horietan guztietan inguru-giro-arloko edukiak lantzeko justifikazioa aurkituko dugu,ingurunea “irakurtzen” irakatsiz.

- Espazio eta denbora mailako kontrasteak. Natur inguru-nearen ezagutza gure lurraldearen gaineko autokonten-plazio-mekanismo huts bat izan ez dadila ahalegindukogara. Beharrezkoa da gure paisaiak beste lurralde, bestekultura eta beste denbora batzuekin kontrastatzea.

- Ingurugiro arloko gatazkak. Azterketa orokorrek tokiantokiko jarduketak egitearen beharraz kontzientziatzeraeraman behar gaituzte. Simulazio-jokoek eta ikasleekaztertutako arazoak biltzen dituen txosten bat gauzatzeaklagundu egin behar dute gure ondarea balioesten etaingurugiroaren kudeaketa eta zainketarako mekanismoakezagutzen.

Lan-irtenaldia.

Lan-irtenaldiak ikaskuntzaren prozesuan duen eginkizunazuzenean zentzumen guztiekin behatzean eta informazioabiltzean datza, ikasgelan osatuko den ikerketa-araketa proze-


NATUR INGURUNEAK

de

- Nafarroako Foru Komunitateko- Espainiako- Europako- ...- Munduko

hasiko genuke

IKASKUNTZA-PROZESUAK

ondokoak lantzeko ondokoak dituela

EDUKIPROPIOAK

PERTZEPTZIOMULTISENTSORIALA

hasi eta bukatuegiten dira

LAN-IRTENALDIAN

biak berariaz programatubeharko ditu

IRAKASLEAK

LAN-IRTENALDIA

2. IBILBIDEA

JARDUERAPROPIOAK

1. IBILBIDEA

osatu eta sailkatuegiten dira

INFORMAZIO-BILKETA

IKASGELAN

a

ATSEDENERAKO NATUR GUNEA,NATUR PARKEA, NATUR ERRESERBA,NATUR MONUMENTUA, ETAB.

ADIBIDE GISA AURKEZTEN DA: BER-TIZKO PARKERA IRTENALDIA EGITEA


Ingurugiroa

su baten abiapuntu gisa. Bertizko Natur Parkera eta bertakoNaturaren Interpretaziorako Zentrora egindako IrtenaldiakUnitate honetan aurkezten diren ariketen prozesu sekuentzia-tuaren barnean biltzen dira.

Nolanahi ere, lan-irtenaldiak ere badu berezko izaera bat, bereeduki eta bere ariketekin. Modu horretan, isolatuki burutzeaaukeratu liteke, lortutako informazioak irakasleari egoki iru-ditzen zaizkion beste batzuekin osatuz. rteera bat egin bainolehen, horri dagozkion txostenak eskainiko dira. Badakigu,halere, beste espazio batzuek ere balio izan dezaketela helbu-ru horietarako: Eguarats, Basaula, Pitillas,... Irakasleak era-baki beharko du zein den lekurik egokiena, aurkeztutakomaterialak direnak direla ere.

Azken ohar bat. Irtenaldi bakoitzak bere une egokia du buru-tzeko. Bertizi dagokionez, uste dugu garairik onenakUdazkena (lurrean baliabideen ugaritasuna, koloreak, etab.)eta Udaberria direla. Aldiz, Bardeetan ez da gomendagarriaUdaberrian joatea hegaztiek habiak egiteko garaian kalterik ezeragiteko. Nolanahi ere, ikastetxe bakoitzak erabaki behar duzein toki eta zein garai den egokiena.

Laneko Koadernoaren Maketa

Laukitxoetan aurkeztu diren ariketen sekuentzia horrenasmoa, lehendabizi, ariketa guztiak modu orokor batez uler-tzea da, eta bigarrenik, Miguel Angel Zabalza irakasleak dioenbezala, une oro non aurkitzen garen “argituko” dion gidariizango da.


Testuingurua: “Natur Gune Babestuak” Unitate Didaktikoa natur ingurunearen testuinguruan kokatzen da, pertsonontzako bizitza- eta ongizate-iturri gisa harturik. Nafarroako, Espainiako eta munduko natur gune babestuekin zerikusirik duten hainbat eduki lantzen ditu, ikuspegi orokorbatetik elkarrekin uztartuz, aztertu, balioetsi eta etorkizuneko belaunaldientzat defendatu behar dugun zerbait balitz bezala.

Gaia: Natur gune babestuak ikuspegi bikoitz batetik aztertzea. Batetik, geografia, paisaia, biologia, ekologia eta plastika arloan dituzten baloreakezagutuz eta egiaztatuz. Bestetik, pertsonek ingurugiroan duten partaidetza eta erlazioa aztertuz, modu jasangarri batez zaindu eta kudeatubehar dugun kultur faktore bat bezala.

Ardatz Orokorra. Edukiak ANTROPOSen arabera egituratzen dira, pertsonak baitira, oro har, gure guneen eta bereziki gure natur gune babestuenaberastasun fisikoa eta biologikoa aztertu, balioetsi eta kudeatu behar dutenak.

Prozedurak: Ikasleen lana estrategia bikoitz batetik abiatuta garatzen da. Batetik, lanerako koaderno bat prestatuko da, eta bertan, informazioabiltzearekin (ikusi, sentitu, neurtu...), informazioa prozesatzearekin (sailkapena, erlazioak, neurriak,...) ondorioak ateratzearekin eta esku hartzekoproposamenak (txostenak, laburpenak, kritikak eta jarduteko neurriak... egin) egitearekin loturiko ariketak, teknikak... biltzen dira. Bestetik,lan-irtenaldiek (Bertizko natur parkera) berezkoak dituzten teknikak aplikatuko dira, gero ikasgelan aztertuko den informazioa biltzeko.

Jarrerak: Natur ingurunea pertsonontzako bizitza- eta ongizate-iturri gisa balioestearekin loturik daude jarrera hauek. Gure inguruan dagoennatur ingurunea zaindu eta errespetatzea, garapen jasangarri bat lortzeko gauzatu behar ditugun jokabide eta arauak balioetsiz. Zehar-gaiak:Ingurugiro Hezkuntza. Gizakia, natur guneen kontserbatzaile eta birsortzaile gisa. Osasun Hezkuntza: gure basoak, paisaiak, etab, zaintzea etapertsonen ongizatean duten eragin positiboa (aisialdia, kirola, ...).

Museoa: Bertizera egindako lan-irtenaldiarekin zerikusirik duten muralak, grafikoak, liburu-irudiak, maketak, sekuentziak, etab. prestatzea.Erakusketa bat antolatzea, kontuan izanik bere bilakaera geografikoa (mapak, profilak, krokisak...), naturalistikoa (liburuak, txostenak, maketak,ekosistemei buruzko ohar plastikoak, nitxo ekologikoak,...), plastikoa (bildutako materialen erakusketa, ehundurak, formak, kolore, irudi etaargazkien nahasketak,...), linguistikoa (deskribapenak, eskemak, txostenak,...)... Parke edo Natur Erreserba bati buruzko maleta didaktiko batprestatzea.

Iraupena: Unitatearen garapen-denbora lau astetakoa izango da gutxi gorabehera. Horretarako beharrezkoa da eskaintzen diren ariketa guztienartetik irakasleak egoki jotzen dituenak aukeratzea.

2. UNITATEAREN BEREZITASUNAK


Ingurugiroa

3. OINARRIZKO HELBURUA.

Unitatean burututako ikerketa prozesuaren bidez honakoxedeak lortu nahi ditugu:

- Nafarroan, Espainian, Europan eta munduan natur gune

babestu gisa sailkaturik dagoen natur paisaia batean ele-mentu fisikoak, biologikoak eta pertsonen esku-hartzeakezagutzea. Bertizko natur parkera egindako lan-irtenaldibaten bidez jasoko dira informazioak, espazio hori leheneta orain nola erabiltzen, antolatzen eta kudeatzen zeneta den erkatuz.

- Ikasleek prestatuko duten txosten baten bidez informa-zioa antolatu eta adieraztea, burutu den irakaskuntza-ikaskuntza prozesua islatuko duena: irtenaldianinformazioak bildu, sailkatu, erlazionatu, erkatu, infor-mazio horiek beste natur gune babestu batzuetakoarekinkoantifikatu, eta azkenik, ondorioak, balioespenak edoerakunde ofizialek, enpresek, talde ekologistek eta, orohar, pertsonek ingurugiroan jarduteko dituzten neurriakzehaztu.

- Natura errespetatu eta babesteko ingurugiro-baloreaksustatzea, gure natur gune babestuez egiten dugun era-bilerarekin oreka mantenduz.


•· Nafarroako natur gune babestuak zehaztea.

•· Natur Parke bat osatzen duten osagai biotiko eta abio-tikoak ezagutzea.

•· Natur gune babestuen erabilera eta kudeaketarekinzerikusirik duten ingurugiro-alderdi ezberdinak azter-tzea.

•· Espazio eta denbora arloko ingurugiro-prozesuak iru-dikatzea.

•· Ingurugiro-baloreak sustatzea.


Ingurugiroa

4. EDUKIAK.


• Espazio zehatz baten azterketa:

Bertiz, ...

-Mapa/planoen bidez kokatzea.

-Ibilbidea eta distantzia espaziala eta

tenporala.

-Ibilbidearen profil subjektiboa.

-Egoera-krokisa: orientazioa, kode-

ak, ...

-Natur paisaia egituratzen duten ele-

mentu fisikoak.

-Xehetasunen azterketa: siluetak,

aurretiko bista, ...

-Okupazio espaziala eta neurriak

altueran, bolumena, ...

• Lurra (lurzorua), airea (atmosfe-

ra), ura (erabilera eta eginkizuna)

aztertzea.

• Denbora: erritmoak eta fenome-

noak.

• Nafarroako natur paisaiak eragi-

ten dituzten faktore fisikoak.

• Espazio- eta denbora-kontrasteak

beste paisaia batzuekin.

• Bertizko parkea eta pertsonak.

- Historia: beste garai batzuetako erabilerak.

- Egun duen eginkizuna.

- Pertsonak Bertizen: baserria, ...

- Animaliak eta pertsonak Bertizen edo beste natur gune

babestu batzuetan.

• Ehiza eta bere kudeaketa.

• Arrantza eta bere kudeaketa.

• Fauna eta beste animalia batzuk kudeatu eta kon-

trolatzea.

• Ingurunearen suntsipena.

• Garapen jasangarria.

• Landareak eta pertsonak.

• Erabilera.

• Kontserbazioa.

• Kutsadura, suteak, ustiapena, bideak, aisialdia...

etab.en ondoriozko presioak.

• Haztegiak.

• Garapen jasangarria.

• Natur gune ezberdinak Nafarroan. Espainiako,

Europako eta munduko beste leku batzuekin dauzka-

ten aldeak.

• Basoaren erabilera eta kudeaketa tradizionala

Nafarroan.

• Egungo natur guneen erabilera eta kudeaketa.

• Natur gune berriak: arazoak eta premiak, bioanizta-

suna.

• Garapen jasangarria natur guneetan.

• Rioko goi-bilerako printzipioekin bat datorren ingu-

rugiro politika bat: “Nafarroan dihardugu, munduan

pentsatzen dugu”.

• Bertizko parkea eta bere aberastasuna: flora eta

fauna.

- Ura-flora-fauna erlazioak. (Bidasoako ekosiste-

ma).

- Lurzorua-flora-fauna erlazioak. (Basoko ekosiste-

ma).

• Ekosistemak Nafarroan.

• Zenbait ekosistema beste gune batzuetan.

• Biziraupena eta arretak.

• Natur guneetako protagonistak: animaliak eta

landareak.

* EGINTZAK eta KONTZEPTUAKFISIS ANTHROPOS BIOS

• Unitatearen edukiak egituratzeko darabiltzagun ardatzak hiru badira ere, FISIS, BIOS eta ANTHROPOS, horien ardatzantolatzailea ANTHROPOS da, hots, gizakia natur inguruneen ahalbidetzaile eta eragile gisa.

• Gainera, Unitate honetan informazioaren bilketa, prozesaketa eta komunikazioarekin zerikusirik duten prozedurak, ondo-rioak eta proposamenak landuko dira.

• Unitatean lantzen diren jarrera bereziak ingurugiroaren zehar-lerroarekin erlazionaturik daude.


Ingurugiroa

4.2. PROZEDURAKO EDUKIAK.

INFORMAZIOA BILTZEA.• Bertizko Parkera lan-irtenaldi bat egiteak berekin dituenestrategiak: ikasgelan informazioak prestatzea, motibazioa,kokapena eta informazioa biltzeko teknikak ezagutzea, lan-taldeak antolatzea, eginkizunak izendatzea, etab.

- Naturako Ikasgelan jasotako informazioei buruz krokisaeta oharrak egitea.- Bertizko basoan barrena egindako ibilbideari buruz lan-dako oharrak egitea.- Datuak biltzea, fitxa, grafiko, liburuxka, mapa, profil,eskema, etab.en bidez.- Irakasleek edo parkera egindako bisitaldiko laguntzaileekegindako azalpenen inguruko oharrak hartzea.- Irudi ikonikoak jasotzea argazki, bideo, marrazki,etab.en bidez.- Laginak jasotzea, aurrez irakasleei kontsultak eginez.

INFORMAZIOAREN PROZESAKETA• Irtenaldiko txostenean datozen ariketak prestatzea.

- Oharrak eta norbanakoen edo taldeen datuak ordena-tzea.- Informazioak sailkatzea.- Arazoak, egoerak, egintzak, sekuentziak,... aztertzea.- Irtenaldiko informazioa modu eskematiko batez bildukoduten muralak egitea.- Landutako zenbait arlo aztertzea: Bidasoaren ekosiste-mako eta basoko ekosistemako alderdi geografikoak,biologikoak,...- Gure ekosistemetako osagai bat (landareak, anima-liak,...) edo natur guneei buruzko ingurugiro arazoak(liburutegia, interneta, hemerotekak, ...) lan-taldetanikertzea.- Landutako alderdiei buruz grafikoak, estatistikak, ...egitea.

INFORMAZIOA KOMUNIKATZEA.• Laneko koadernoa prestatu eta aurkeztea.• Taldean iruzkina egin eta talde-lanei buruz (muralak, make-tak, ikerketak, ...) argudioak ahoz azaltzea.• Norbanakoen nahiz taldeen lanak ikasgelako museoan era-kustea.• Ko-ebaluazioa edo ebaluazioa.

BALIOESPENA ETA ESKU-HARTZEKO PROPOSAMENAK• Gure Komunitateko ingurugiro-arau berdeak prestatzea.• Aztertutako arazoen aurrean kritika egin eta esku hartzea

(hedabideak, etab.).• Balioespena egin eta eta gure ondorioei buruzko idazkiak

erakunde eskudunei jakinaraztea.

4.3. JARRERAK

OROKORRAK.• Aztertutako zenbait alderdiren ezaugarriak ikasi eta eza-gutzeko zaletasuna.• Segurtasuna lanak egiterakoan: aurkezpen txukuna,hurrenkera bati jarraitzea, autoebaluazio positiboa, ...• Taldeko lanetan lankidetzan aritzea.

U.D.KO JARRERA BEREZIAK• Lan-irtenaldian lan egiteko ezarritako arauak betetzea.

- Lantzen eta aztertzen ari garen natur ingurunea erres-petatu eta zaintzea.- Lan-irtenaldian informazioa eta beste material batzukjasotzearekin loturiko ariketak burutzeko interesa piztea.- Behaketarako edo datuak hartzeko aparailuen erabilpe-nean kontuz ibiltzea (lupa, prismatikoak, grabagailua,argazki-makina, bideoa, ...)

5. ARIKETEN MAPA

Unitate didaktiko honetako ariketak, hiru apartatu ditueneskema batean biltzen dira:

Lehenak ariketen izenburuak eskaintzen ditu, eta horiekburutzeko bide ematen duten dokumentuekiko erlazioak.

Bigarrenak proposatutako ariketak deskribatzen ditu, gau-zatu beharreko bi sakontze-mailetan (bat eta bi).

Hirugarrenak aniztasunari buruz hitz egiten du, gaitasunhandiagoak edo txikiagoak edo jarrera pertsonal ezberdinakdituzten ikasleen arabera egokituz.Jakina, aurreikusitako ariketa guztien artetik, irakasleak auke-ratu behar du unitatea zein ariketetan gauzatuko den nagusi-ki. Beraz, ariketen zerrenda hori ez da gauza itxi bezalaeskaintzen, eta ariketa bati ez darraio ezinbestean hurrengo-ak. Testuinguru geografikoa, irakaslearen esperientzia, ikas-leen maila, besteak beste, erabakigarriak izango dira ariketabatzuen edo besteen alde egiterakoan, eta are hurrengo tau-lan agertzen ez diren beste batzuk gehitzeko.



Ingurugiroa


ARIKETAK ETADOKUMENTUAK

ARIKETEN DESKRIBAPENA1. MAILA ETA 2. MAILA

ANIZTASUNA

1. ARIKETAUnitatearen aurkezpena:hasi aurretik 1. dokumentua etamaketak ikus ditzakegu

1. dok. Zer egingo dugu?

NIVEL 1 Y NIVEL 21. MAILA ETA 2. MAILAUnitatearen aurkezpena bi ikuspegitatik egin dezakegu:- batetik, Unitatearen ikuspegi orokorra ematen saiatuko gara.Horretarako dagokion testua prestatu da, oinarrizko hiru galdereierantzuteko asmoz: zer aztertuko dugu (natur gune babestuakNafarroan eta munduan), nola egingo dugu (gure ariketa guztiakbilduko dituen lan-koaderno bat eginez) eta zertarako (inguruandugun ingurugiroa positiboki balioestea, horren mantenimenduaneta hobekuntzan lagunduz).- bestetik, egiten ari garen ikastaro honetako lanean Unitate honekduen garrantzia azpimarratu behar dugu, aztertzen ari garengainerako unitate edo gaiekin duen harremana bilatuz. Lan horiirakasle bakoitzari dagokio.

Adieraz dezakegu zein ariketak izango direngutxienekoak eta zeintzuk osagarriak. Irakasleakhorretarako zehaztu egin beharko duaurreikusitako guztietatik zeintzuk burutukodiren eta zeintzuk izango diren beharrezkoak.Gainera, dokumentuak aurkez ditzatelaeskatuko zaie ikasleei (argazkiak, testigantzak,liburuak, liburuxkak, ..), lehendik daudenakosatuz.

2. ARIKETA.1. MAILATestu ederra: Seatle indiarrarengutuna.2a dok.

2. MAILAOihan gorriko erraldoia.2b dok.

1. MAILATestu Eder gisa Seatle indiarrak Estatu Batuetako lehendakariari,bere tribuarentzat erreserba bat eraikitzeko proposamenari buruz,1854. urtean bidali zion gutuna eskaintzen da. Testu Eder horrekNafarroako natur gune babestuen azterketari buruzko hurbilketabat jorratzen du, ikuspegi literario eta gizakoi batetik. Halere, izaeraunibertsala du: gizakiaren eta naturaren arteko harremana gizarte“primitibo” baten –indioen– ikuspegitik aztertzen du, gizarte“aurreratu” batekin erkatuz, hots, partaide garen mendebaldekogizarte honekin.Ikasleek zertxobait ezagutuko dute dokumentu hori idatzi zenekoune historikoa, gutxienez cowboy-ei buruz egin diren filmeugarietatik, eta beraz, testu hau gauzak beste era batera ikustekomodu bat izan daiteke beraientzat.Dokumentu honek aukera ematen du ikasgelan eztabaida batburutzeko, eta horrela, garatu behar dugun gai horren inguruanikasleek ongien dakitena ezagutu ahal izango genuke, baita horrenaurrean dituzten jokabide orokorrak ere. Eztabaida hau burutzekoideiak puntu gisa eskaintzen dira talde txikian arrazoiak emanezeztabaidatzeko, eta ondoren elkarrekin adostasun batera iritsi etaondorioak atera ahal izateko.

2. MAILA.Sánchez Ferlosioren testu konplexuago bat eskaintzen da, etabertako ariketak hiru une jakinetan proposatzen dira: irtenaldiarenaurretik, irtenaldian zehar eta irtenaldiaren ondoren.Lengoaiako zenbait alderdi biltzen ditu, eta beraz, testua abiapuntuizan liteke unitate hau diziplina ezberdinen artean garatzeko.

Irakasleak egoki baderitzo, Seatle indioarengutuna laburtu dezake, honela dioen parrafotikhasiz: “No sé, pero nuestro modo de vida esdiferente del de ustedes, ...”. Eztabaidarakopuntuak berdinak izango dira.Gainera, irakasleak literatura, kritika, arte arlokobeste testu batzuk aukeratu ditzake, eta areirudi komentatuak (pinturak, diapositibak, ...).

3. ARIKETA1 eta 2. MAILAKZer gauza dakizkigu?

1. MAILA ETA 2. MAILAIrakasleak eskema orokor bat proposatuko dio ikasgelari naturgune babestuei buruz. Espazio hauen inguruan dauzkatenkontzeptuei buruzko aurretiazko ideiak bilatu eta horiek espazioankokatzea da helburua.

Eskema hau bakarka edo talde txikietan landuliteke. Beharrezkoa da adostasun batera iristea.

ARIKETEN TAULA OROKORRA


Ingurugiroa


ARIKETAK ETADOKUMENTAK


ANIZTASUNA

4. ARIKETA:1. MAILA “Oztopo-lasterketa”4 dok.: Euri-mapak.

2. MAILA: “Biometatik Bertizerajaisten gara”4a. dok.: Biomen kontzeptu-mapa.4b dok.: Biomen munduko mapa.4c dok.: Espainiako Mapalandaretza-zerrendekin.

1. MAILAIkasleek, Nafarroako mapa baten irudikapen baten bidez, Nafarroakoerliebea eta inguru klimatikoak, paisaje-motak eta horiek sortzenduten landaretza-aniztasuna errepasatuko dituzte.

2. MAILAMunduko 14 biomen bioaniztasunari eta beren zerrenda klimatikoeiburuzko 4a, 4b eta 4c dokumentuak erabiliz, Espainiako etaNafarroako espazioekin erlazionatzea da kontua.

Bioma handiei buruzko gardenki bat egitea,bioma bakoitzaren piktograma adierazgarri baterabiliz.

5. JARDUERA1. MAILA: Kontrasteko lurra.5a dok.: Natur guneei buruzkoxehetasunak ematea.

2. MAILA: Diren denak al daude?5a dok.: Natur guneei buruzkoxehetasunak ematea.5b dok.: Gure ekosistemak.

1. MAILANafarroako hiru inguru nagusienak erlazionatuz laburpen eskematikobat paisaiako alderdirik esanguratsuenekin erlazionatzea da asmoa:flora eta fauna, labore-lurrak eta populatzea. Nafarroako Atlas batkontsultatu.

2. MAILAAurreko laburpen eskematikoa egin ondoren, Nafarroako mapanekosistema nagusiak kokatuko dira. Izen orokorrez izendatukodira: hezeguneak, harkaiztiak, etab. 5a dok. aprobetxa dezakegukontzeptuak bereizteko: aniztasuna, bioaniztasuna, natur parkea,erreserba, gune babestua.

Nafarroako ekosistema batzuetako landareeneta animalien paisaia agertzen duten kartelakegitea.5b Dok. oinarritzat hartu.

6. ARIKETA1. MAILA: Bertiz, imajina ezazu.2. MAILA: Bertiz, hasteko.6 dok.: Bertiz.

1. MAILA ETA 2. MAILABi maila horietan helburua bera da: Bertizko natur parkera lan-irtenaldia prestatzea. 6 dok. irakurri, Bertiz mapan kokatu, berehistoria ezagutu, eta parkeak eskainiko dizkigun informazioakgeureganatu.

7. ARIKETALan-irtenaldia

7 dok.: Lan-irtenaldia.

1. MAILA ETA 2. MAILABertizko parkera egiten den Irtenaldiaren helburu, ariketa etaantolamendua azaldu eta ulertzea da kontua, ikasgelan 7.dokumentua komentatuz.Informazioa jasotzeko lan-taldeak osatzea proposatzen dugu, 3-5 pertsonez osatuak, bereziki Naturaren Ikasgelan:A. Historialarien taldea, Behe-Solairuan aritzen dira.B. Geografoen taldea. Euri-kopuruei, tenperaturari, ... buruzkoinformazioa jasotzen dute lehen solairuan.C. Biologoen taldea. Baztan ibaiaren ekosistemari buruzkoinformazioa jasotzen dute.D. Mendietako taldea: Ibaiertzeko basoei buruzko informazioa etabasoaren eskema orokorra (landak, ameztia, pagadia, hariztia, ...)jasotzen du. Basoaren profilaren eskema, mural bat egiteko.E. Geologoen taldea: Lurraren profilari buruzko krokisa egitendute. Zuhaitzen azpian ikusten ez duguna: lurreko ekosistema.Onddoei buruzko informazioa ere jaso dezakete.F. Kazetarien taldea: Argazkien bidez jasotzen dute informazioa,eta aldi berean, besteei laguntzen diete. Zuhaitz, zuhaixka, belar,sute baten ondoren basoko klimaxaren bilakaera-eskema... etab.iburuzko informazioa jaso dezakete.Basoko ibilbidean zehar geldiuneak eta azalpenak egingo dira, etaikasle bakoitzak bere oharrak hartu beharko ditu: irtenaldikotxostenean zenbait informazio proposatzen dira. Beste batzukBertizko Natur Gelako gidarien azalpenei esker jakingo dira:karobiak, baserria, txondorra, landaretza, ... Informazio horiekgarbira pasatuko dira eta laneko koaderno pertsonalean sailkatukodira.

Bertizera proposatutako oinarrizkoirtenaldiarekin batera, Informazio Liburuan,hiru irtenaldi ezberdinetarako materialaproposatzen eta eskaintzen da: Eguaraskoehiza-barrutia, Pitillasko aintzira eta BasaulakoErreserba.Irakasleak zehaztu beharko duproposatutakoetatik zein irtenaldi egokitzenden ongien bere interesetara.Unitatea funtsean ez da aldatzen, erreserbahauetara joan nahiz Nafarroan dauden bestebatzuetara joan.

Ikaskuntza-prozesua aberasteko modu batirudiak, horien arteko erlazioak eta kontzeptuenzehaztapena erakustea litzateke. Horretarako,irtenaldirako antolatutako talde guztiek lortutakoinformazio guztiak garbira pasa ondoren, horiekazal ditzatela proposatuko da, muraletan,kartulinetan,... Horrela, geureganatu, irudikatueta kontzeptualizatzeko urratsak jarraitzen arigara.(Ikus 10a, b eta c Dok.)


Ingurugiroa




ANIZTASUNA

8. ARIKETA1. eta 2. MAILAKProfil subjektiboa eta objektiboa.8 dok. Prezipitazioak etatenperaturak.

1. MAILA eta 2. MAILALan-irtenaldia egin ondoren, ibilbidearen profilak azalduko ditugu.Subjektiboa lehendabizi, ibilbideko xehetasunak kontuan izanik:igoerak, lautadak, jaitsierak, denbora eta espazioa... Gero objektiboa,Atlas bateko sestra-kurben eta koloreen gainean.

Ibilbideko leku jakin batzuetako prezipitazio-grafikoak gehitu ahal zaizkie profilei.

9. ARIKETA1. MAILA“Ikusten ikasteko...”9 dok. (a, b, c eta d)2. MAILA“Bertizen deskribapena”.9 dok. (e eta f)“Sailkatzen ikasteko...”

1. MAILA9 dok.an aurkeztutako eskematik abiatuz, ikasle bakoitzak fitxabat aurkeztuko du, behaketa horren deskribapena lantzeko aukeraemango diguna.2. MAILAEstrategia ezberdinak erabiliz (ikusten ikasteko fitxak, magnetofonoa,argazkiak, ohar pertsonalak...) Bertizko deskribapena egingo da.Hizkuntzaren bidezko adierazpen eta irudikapen ariketa bat da.

Deskribapenarekin batera, inoren baimenarekinhartutako zenbait elementu gehitu daitezke.Jasotako laginen sailkapen zuzen bat egiteko,“Gida” egokiak erabiliko dira: belarrenak,zuhaitzenak, animalienak, ...

10. ARIKETA1. eta 2. MAILAK“Landako nire oharrak ordenatzen”10a dok.

1. MAILA ETA 2. MAILAIrtenaldiaren ondoren ariketa pertsonalak berrikusi eta ordenatuegingo dira, ikasgelan itundutako sekuentzia bati jarraiki: basoanzehar egindako ibilbidea.

11. ARIKETA1. MAILABertizko krokisa. Naturarekin bateginik.

2. MAILA“Pintzelkada artistikoekin idaztendut natura”

1. MAILA11 dok. kontsultatuz, ibilbide erreal bat egingo da parkera bisitaegiten den egunean. Eremu bakoitzean geldialdiak zenbakitu etaegindako ariketak deskribatuko ditugu. Mapa krokisera bihurtzekoeta interpretazio geografikorako prozedura bat landuko dugu.

2. MAILAIrtenaldiaren ondoren, 9. ariketan jasotakoak bezalako informazioakizango ditugu Bertizko Parkea deskribatzeko. Proposa dezakeguklasearen erdiak deskribapen objektibo bat egitea, eta beste erdiaksubjektiboa. Ondoren, iritziak batera jarriko dira.

Taldeka egiten diren lanak gainerakoei azaldueta aurkeztuko zaizkie. TxostenarenOrdenazioari buruz “Zure lan-txostena ikertueta azaldu” fitxa kontsultatu daiteke (10b dok.)Halaber, diaporama bat edo liburu-irudi bategitea proposa daiteke (10c eta 10d dok.ak)

12. ARIKETA1. MAILABidasoako ekosistema.2. MAILAPertsonak, baserria eta BertizkoParkea.12 Dok (a, b) eta 12 (c,d):“Baserriko guneak”, “Baserriarenkanpoko ingurugiroa”, “Txondorraegitea” eta “Paisaia ozeanikoarenmaketak”.

1. MAILAAriketa hau taldean edo banaka egin daiteke. Komenigarria daikasgelako edo ikastetxeko liburutegia kontsultatzea, eta bertan,hiztegiak eta gidaliburuak aurkituko ditugu, ikasleen lagungarri.12 (a,b) eta 12 (c,d) dokumentuetan, baserriaren eta txondorrenegituren arabera espazioa erabiltzeko informazioa ematen da.Ariketa bat edo bestea proposa daiteke, parkean egindako ibilbideanikusitakoan oinarrituz.Ikasleak gogoeta egin behar du Nafarroako ipar-mendebaldekoeskualde horretan baserriaren arabera espazioa antolatu etaerabiltzeari buruz. Aldi berean, espazio horietan erabilera etajarduera-erlazioak ezartzen dira.

Banakako lan bezala izokinaren bizitza-zikloariburuzko informazio osoa egitea proposatzenda: kumea denetik, ibaira errutera etortzen denarte.Maketa bat egitea buztinarekin eta beste osagaibatzuekin, espazioaren antolamenduaz etainguru ozeanikoan duen erabilerari buruz. Ikusinguru ozeanikoko maketaren argazkiak(osagarria 13 dok.)

13. ARIKETA1. MAILABidasoa ibaiaren zeharkako profila.

2. MAILABertizko Parkearen laburpena.

1. MAILAAriketa hau aurrekoarekin lotua dago. Bidasoako ekosistemarenikuspegia osatzen du, berau eratzen duten edo bertan bizi direnosagaien egoera finkatuz, ibaiaren profilean.

2. MAILAIkasleak taldeka aritu daitezke friso bat eginez, hots, Bertizenlandutako guztia laburbiltzen duen panel bat. Ariketa hau, Irtenaldianlandutako eduki garrantzitsuenen ebaluazio-kontrol gisa har daiteke.

Liburu-irudi batean lan-irtenaldian hartutakoirudi guztiak aurkeztea (10d dok.)


Ingurugiroa




ANIZTASUNA

14. ARIKETA1 eta 2. MAILAKBeste natur gune babestuak:14a eta 14b dok.ak: “Nafarroakonatur erreserba batzuk”.“Natur gune babestuen mapa”.

1 eta 2. MAILAKAriketa hau egiteko 14a dok. irakurriko dugu. Hiru eskualde etaekosistema ezberdin dira: Basaula (Arteak-erkameztia) Pitillas(hezegunea), Eguarasko Ehiza-barrutia (Arido subdesertikoa)Nafarroako natur gune babestuen maparen bidez kokatzenahaleginduko gara

Ikasleen herrietatik hurbil dauden beste espaziobatzuk landu: aisialdi-guneak, erreserbak,parkeak...

15. ARIKETA1. MAILA: Maite itzazu.15a dok.: “Munduko arterikhandiena”

2. MAILA: Espainian ondo babestenditugu.15b dok.: “Carbayón de Valentín”

1. MAILA15a dok.an oinarrituz, marrazketa-ariketa bat egingo dugu, kokapena etadeskribapena. Era beretsuan, “Eraulgo artea” N.M.1aren laburpen-deskribapen bat egin behar da. Horren helburua, zaindu behar ditugunnaturako monumentu horiekiko enpatia eta hunkiberatasuna lantzea da.2. MAILA15b eta Doñanari buruzko 16 dok. oinarritzat harturik, natur gunebabestu baten deskribapena landu. Zuhaitz edo espazio horiNafarroako Komunitateko beste batekin (N.M.) edo herriarenzuhaitz adierazgarri batekin alderatu.

Gure herrian beti bada bere tamaina,antzinatasuna edo historiagatik antzeko ariketabateko protagonista izatea merezi duen zuhaitzedo espazioren bat. Herriko N.M. izandaitezkeen horiei buruz artikulu bat egitekoaukera eman.

16. ARIKETA1. MAILA: Arrazoi bat nahikoa.2. MAILA: Munduko besteerreserba eta natur gune babestuak.16a dok. “Munduko beste naturerreserbak”16b dok. “Natur parke berriak”.

1. MAILA16. ariketan, 1. Maila, ikasleek zuhaitz bat edo hosto bat marraztukodute, zuhaitzetik ateratzen dena -oxigenoa- eta sartzen dena -CO2- adieraziz.2. MAILA16a dok.an Doñana, Gran Paradisoko Parke Nazionala (Italia),Amazoniako Oihana eta Zingiradiari buruzko informazioak jasotzendira. Ariketa honek bide ematen du eztabaida bat antolatzeko,ahozkotasuna eta argumentazioa lantzeko. Galderak edo arazoakproposatzen dira, arrazoi-ondorio, kausalitate lineala,konkausalitatea... ideiekin loturiko erantzunak bila ditzaten ikasleek.

Irakaslearen “Ingurugiro-politikak”dokumentaziotik abiatuta, ikertu zer direningurugiro-politikak, zergatik direnbeharrezkoak, zein espaziotan burutzen diren,zein neurri diren garrantzitsuenak.

17. ARIKETA1. MAILA: 4x4 ibilgailuak. 17a dok.2. MAILA: Gure parke etaerreserbak Nafarroakohaizeberritzaileak dira.C02 emisioen geografia17b dok.Kiotoko gailurreko azken erabakia.17c dok.

1. MAILA17a dok. irakurriz, natur gune babestuei eta kalte konponezinakjasaten dituzten beste eskualde batzuei eragiten dieten zenbaitgiza-ekintzen inguruko gogoeta egitea da.

2. MAILA17b eta 17c dok.ak irakurriz, informazioak baloratu eta ondorioakateratzen dira negutegi-efektuak gure basoetan duen garrantziariburuz.

Prentsara, udaletxera, administraziora,erakunde partikularretara... gutunak idatzi,aisialdi, turismo, kirol... jarduera batzuekibaietan, arroiletan, hezeguneetan... duten aldeon eta txarrari buruzko gure iritziak jakinaraziz,eta irtenbideak proposatuz.

18. ARIKETA1. eta 2. MAILAK: Nafarroakopaisaien eraldaketa

1 eta 2. MAILAKIrudietatik abiatuz, honako galderari erantzun behar zaio:Nola gertatu da? Espazioak erabiltzeko arau batzuk eduki beharrariburuz gogoeta eta balioespenak egitea du xede.

19. ARIKETA1. MAILA: Zeinen alde ari gara?Inork ez ditu berriz ikusiko. 19adok. Espainiako zientzilariekbaieztatu egin dituzte putreenerasoak. 19b dok. Nafarroakogobernuak hobe luke...19c dok.

2. MAILA: Naturaren matxinada.Doñanan katamotza zaintzeko plana19d dok.

1. MAILAPutreen gai korapilotsu horri buruzko iritzi eta informazio ezberdinakbiltzen dituzten zenbait dokumentu aurkeztuko dira. Ikasleekinformazioa jaso behar dute berreskurapen planak dituzten besteespezie batzuei buruz: ugatza, hartza, orkatza... taldean lan bategiteko. Hori egiteko jarraipideak gogoratuko ditugu: informazioabildu, sailkatu, aztertu, ondorioak atera eta ekintzak proposatu(ikus 19e-tik 19g-ra bitarteko dok.ak).2. MAILA19d dok.ak katamotza salbatzeko hartutako neurriak irudikatzenditu. Komeniko litzateke ikasleek elkarteren batean (Gorosti,Gurelur...) informazioa biltzea, babesa behar duten Nafarroakoanimalia-espezie batzuen alde egiten diren ekintzen berri izateko.

Oihan tropikaleko desforestazioaren arazoaaurkez daiteke. Aipatutako elkarteetatik (Gurelur,Gorosti...) diapositibak lor litezke NafarroakoEspezie garrantzitsuenei buruz, Gureekosistemei buruz, desagertzeko zorian daudenespezieei buruz... Nafarroako Nekazarien Kutxaketa Ingurugiro Departamentuak sei dokumentalprestatu dituzte Nafarroako faunari buruz:“Navarra salvaje/Nafarroa basatia”


Ingurugiroa




ANIZTASUNA

20. ARIKETA1. MAILA: Gure natur gunebabestuen arriskurik handiena.“Klimax, Testuak, Suteen aurkakoPlana, Nafarroako Gobernuaksuaren erabilpenari buruz egindakoAraudia, Mendia zaintzea”20a,b,c,d dok.ak

2. MAILA: Ekin lanari!“Nafarroako Baso Plana, Legeakberritzeak natur hondamendiakeragozten ditu, Nafarroako mendibabesleen katalogoa, Urbasa-Andiako Natur Parkea,Piktogramak”20 a,b,c,d dok.ak

1. MAILAGure ekosistemen eta natur gure babestuen suntsipenari buruzazter dezakegun arazo larriena sua eta suteak dira. Baso bizi batenirudiak, klimax garatua eta orekatua duena, sute baten ondorengeratzen den egoerarekin parekatu.Proposatutako testuetatik abiatuz, natur ekosistemen suntsipenaeragotziko luketen ekintza batzuren inguruan gogoeta egin etazerrenda bat prestatu.

2.MAILAAriketa honek bizi garen herritik hurbil dagoen leku jakin bateanjardutera eraman gaitzake. Ikasleak protagonista izan daitezke.Gure herriaren inguruan natur guneak errazteko arau edo ekintzak:zein espazio, horien erabilera, kudeaketa...

93. urteaz geroztik Espainian desagertu direnbasoei buruzko grafikoak egin.

Urbasa-Andia parkean sakondu, Urbasa-Andiako karst-ari eta lurrazpiko ura agertzenden iturburuei buruzko eskema bat eginez.

21. ARIKETA1. MAILA: Basoa berritu dezagun!Gure mintegiak.21a dok.

2. MAILA: Ingurugiroa nazioartekoerakundeetan.Nazioarteko erakundeak.21b dok.

1. MAILA21 dok.tik abiatuta, Nafarroako komunitatean mintegiek dutengarrantzia eta eginkizuna zehaztu dezakegu. Miluzeko Mintegiaren(Iruñea) irudia aurkeztuko da eztabaidatzeko, eta bertan, pabilioibat eta pertsona bat landareak (arteak) ureztatzen ikus daitezke.

2. MAILANazioarteko erakundeen eginkizuna laburbildu eta Europako mapanhorien egoitzak bilatu.

Mintegi bat bisitatu zenbait informaziojasotzeko: zer landare hazten diren, haziak nolalortzen diren, horietako bakoitzarekin zerprozesu daramaten, landareak denboran zehar,produktuaren salmenta, paper pot teknologia,etab...

22. ARIKETA1. eta 2. MAILAK: Lanerakoproposamena: natur ibilbide bategitea.

22a dok. Natur ibilbide bat egitea.

1 eta 2. MAILAKIbilbidearen diseinua alda daiteke, herritik hurbil dagoen bide bathartuz, edo erreserba edo natur gune babestu batera joanez.Adierazi:1. Abiapuntua.2. Eduki litekeen ikuspegia.3. Zuhaitz, lurzoru-mota, putzu, animailiaren bat... azpimarratu.4. Pertsonekin zerikusia duten elementuak azpimarratu: itxiturak,txabolak, zubiak...5. Jolas giroko bilaketa-gunea: irudi bitxiak, kolorea, ehundurak,kolorea...6. ...7. Topatzeko eta itzultzeko lekua.Ibilbide teorikoa marraztuko da. Kartulina bidez aurkeztuko da,geldialdiak, zuhaitzen marrazkiak, animaliak... adieraziz.

“Nafarroako basoak” gaiari buruzko bideo batikus dezakegu. (Bibliografia)

Espainiako mapa bat egin AutonomiaErkidegoak hiru koderen arabera koloreatuz:baso asko dauzkatenak, baso gutxi dauzkatenaketa tartekoak.22b dok.: (osagarria)22c dok.: Administrazio-salaketa.22d dok.: Adena mintzo da.

23. ARIKETA1. MAILA: Laburpena. Natur GuneBabestuak zaintzeko proposamena

2. MAILA: Nola antolatu beharkogenuke Natur Parke bat Nafarroan?23a dok. Nola antolatu beharkogenuke Natur Parke bat Nafarroan?

1. MAILAArestian landutakoa bilduko duen laburpen-ariketa bat da: NaturGune Babestuak nola zaindu.

2. MAILA23a dok.tik abiatuz, rol-joko bat prestatuko da, U.D.an aztertutakoguztiaren laburpen-eginkizuna bete eta bil dezakeena. Ikasleentzaterakargarria den arren, horren emaitzak arazoak sor ditzake

23b dok.tik abiatuta, sarrera bikoitzeko taulabete.“Laburpena: Nafarroako Natur GuneBabestuak”.


Ingurugiroa

6. ANIZTASUNA.

Ikasgelan egingo ditugun ariketak ikasle bakoitzaren lanekoerritmora eta gaitasunetara egokituz landuko dugu aniztasu-naren gaia Unitate honetan.

Ariketen Mapan Ariketen Deskribapena izenburupean adiera-zi bezala, bi sakontze-maila daude. Bi maila horiek gutxiene-ko eduki batzuekin loturik daude. Atal horretan jasotakoariketa guztiak oinarrizkoak direla jotzen da, eta beraz, LehenHezkuntzako azken ikasturteko, D.B.H.ko Lehen Zikloko edoD.B.H.ko Bigarren zikloko ikasle gehienek egin ditzakete.

Baina Ariketen Mapa horrek, gainera, Unitate Didaktikoanproposatzen diren gai askoren inguruan sakontzeko alterna-tibak eskaintzen ditu. Aniztasuna izenburua duen atalean des-kribatzen dira. Oinarrizkoak -bi zentzutan- deitu ditugunhoriek osatzen dituzten ariketak dira. Batetik, espazio-denbo-ra kontrasteen bidez zenbait eduki sakonduz: landutakoariburuzko eguneko albisteetako arazoak, aztertu eta sakontze-ko dokumentu berriak, prentsako berriak, etab... Bestetik,oinarrizko bezala deskribatutako ariketak laburbilduz, ikasleenpremietara errazago egokitu ahal izan daitezen.

Ikasle guztiek Lanerako Koaderno edo Txosten batean jasobeharko dituzte Unitate Didaktikoan egingo dituzten ariketak.Koaderno hori egiteko garaian, irakasleak adierazitako ibilbidekomun hori islatu beharko du ikasle bakoitzak (Irtenaldiarenaurretik, Irtenaldian bertan eta Irtenaldiaren ondoren egingoditugun ariketak izango dira horiek), baita egin litezkeen

beste batzuk ere: talde bakoitzak irtenaldian egingo duenlana, borondatezko ariketak, Unitateari buruzko prentsakoalbisteak bildu eta iruzkinak egitea, etab. Bakoitzaren ikaske-ta-erritmo ezberdinen ondorioz, irakasleak adieraziko du zerden oinarrizkoa, eta nola landu daitekeen aniztasuna gidahonetan proposatutako ariketen bidez -edo ikasgelan itundu-tako beste batzuen bidez-.

Ariketa osagarriak oinarrizko ariketen garapen bezala plante-atu dira. Horrek esan nahi du ikasle guztiek proposamen ber-dinetan hartzen dutela parte, abiapuntuko dokumentu komunbatzuen bidez. Halere, dokumentu edo informazio berrieklantzen ari garen gaia garatzen dute, ikasleen gaitasuna beraeta dauzkaten informazio-iturriaz beste mugarik gabe.

Argi geratu behar du, informazio-dokumentuetan puntu askogeratzen direla sakondu genitzakeenak. Era berean, ariketaosagarriak egiteko orduan ezin zaio itsasoari mugarik jarri,zer egin behar dugun modu oso gidatu batean adieraziz. Orohar, ikasle gehienek egin dezaketena baino gauza gehiagoeskaintzen dira, baina ez da ziurtatzen ikasleek edo irakasle-ek une jakin batean behar duten guztia eskainiko denik. Gureustez, halere, eskainitako eduki eta ariketa osagarriak askidira irakasleen eta ikasleen premia gehientsuenak estaltzeko.Baina ariketa horiek ez dira itxiak, baizik eta irakasleek egokideritzoten edo ikasleek proposatzen dituzten aukera berrieta-ra, premietara eta egokitzapenetara irekiak daude.




ANIZTASUNA

24. ARIKETA1 eta 2. MAILAKAmaierako mapa24a dok.

Ikasle guztiek batean lan egingo dute. Eredu bat bezala proposatukodugu, baina irakasleek eta ikasleek beste bat biziagoa egin ahalizango dute, egindako ariketen arabera, eta irakaskuntza-ikaskuntzaprozesu orokorraren arabera.

24b eta 24c dokumentuak, berez, ikerketaprozesu baten laburpenak dira, eta ProiektuDidaktiko bat taxutzen dute.

25. ARIKETAAutoebaluazioa

1 eta 2. MAILAKIkasleek egingo dute oinarrizko hiru galderetan oinarrituz: Zerikasi dut? Nola ikasi dut? Zertarako balio izan dit? Irakasleekgehiago zehaztu dezake galdera bakoitza kontzeptuen, prozedurenedo landutako baloreen arabera.

26. ARIKETAHiztegia.

1 eta 2. MAILAKUnitatean zehar, hiztegirako bilduko ditugun kontzeptuak,esapideak... azpimarratuko ditugu. Funtsezko kontzeptuakmemorizatzeko balio du ariketa honek.


Ingurugiroa

7. EBALUAZIORAKO IRADOKIZUNAK.

Unitatearen ebaluazioa hiru une ezberdinetan landuko dugu:hasierakoa, prozesukoa eta amaierakoa. Irakaslearen lanaerrealitate horretara egokitzeko beharrezkoak diren ariketakproposatzen ditugu. Aldi berean, kontuan izango dugu ares-tian aipatu dugun aniztasunaren gai horrekin loturik dagoela

ebaluazioa. Komenigarria iruditzen zaigu aniztasunarekinloturiko funtsezko alderdi batzuk biltzen dituzten parametrobatzuk zehaztea. Gai horiek hiru ebaluazio-taulatan islatzendira. Ondorengoak dira.


IKASLEAK

1

EZAGUTZAMAILA

AUTONOMIA ETAINFORMAZIOA BILTZEA

ANTOLATZEKO ETA SAIL-KATZEKO GAITASUNA

2

3

4

5

HASIERAKO EBALUAZIOA


Ingurugiroa


IKASLEAK

1

JOKABIDEA IRTENALDIAETA IKASGELA

TEKNIKENEZAGUTZA

ANIZTASUNA

2

3

4

5

ONA OHIKOA TXARRA TXIKIA OHIKOA BESTE BATBADAKI EZ DAKI

JOKABIDE OROKORRAK. (IKUS EDUKIAK)LORTUTAKO GAUZAK:

ZAILTASUNAK:

JOKABIDE BEREZIAK.LORTUTAKO GAUZAK:

ZAILTASUNAK:

PROZESUKO EBALUAZIOA


Ingurugiroa


IKASLEAK

1

EKINTZAK ETA KONTZEPTUAK

ITXURAORTOGRAFIA

2

3

4

5

AMAIERAKO KONTROLA1etik 5era

•PROZEDURAK•

MAMIAEDUKIAK SAKONDU(1etik 5era)

GARAPENARI BURUZKO BALIOESPENA

TXARRA ESKASA TARTEKOA ONA OSO ONA

HELBURUAK ZENBATERAINO BETE DIREN

MOTIBAZIO OROKORRAINTERESGARRIA IZAN DA?

BURUTUTAKO LANAREN KALITATEA

HEZKUNTZA MAILAKO EKARRIA

ZER EZ DA BEHAR BEZALA ATERA?

ETORKIZUNEAN ZER ALDAKETA EGITEA KOMENIKO LITZATEKE?

AMAIERAKO EBALUAZIOA


Ingurugiroa

8. MATERIAL HAUEK ERABILTZEKO IRA-DOKIZUNAK.

U.D. honek bi eratako materialak erabiltzen ditu.Irakasleentzat dena eta ikasleentzat dena. Gainera, zenbaitikastetxetan material horiek aplikatu zituztenean jarraitutakoibilbideak eskaintzen ditugu. Adibide horiek eredu gisa erabildaitezke ikasleekin egin beharreko ariketak aukeratzerakoan.

8.1. IRAKASLEARENTZAKO DOKUMENTUAK.

Irakasleei eskaintzen zaizkien dokumentuak bi dira: GidaDidaktikoa eta Informazio Liburua.

Gida Didaktikoak Unitatearen ikuspegi orokor bat eskaini nahidu, ikuspegi didaktiko batetik. Unitate Didaktiko guztietakooinarrizko atalak biltzen ditu, azalpen, iruzkin eta guzti. Atalguztiak garrantzitsuak badira ere, bi azpimarratuko ditugu:

- Unitateko Fitxa: helburu eta eduki mailan lortu nahidenaren laburpen bat, zeharkako gaiekiko harremana etahorretarako aurreikusitako iraupena eskaintzen da.

- Ariketak: Atal hau, aldi berean, hiru zutabetan antolatuadago. Lehenak, horiek egiteko beharrezkoak diren doku-mentuekin erlazionatzen ditu ariketak. Bigarrenak, auke-ratutako sakontze-mailen arabera (1 eta 2) azaltzen dituariketak. Hirugarrenak, aniztasunaren atala garatzen du,ariketa errazagoetarako bide emanez, edo alderantziz,lanerako eta azterketarako proposamen berriak eginez.Azpimarratu nahi dugu, berriro ere, irakasleari dagokio-la, proposatutako ariketa guztien artetik, benetan egingodirenak aukeratzea. Unitatean adierazitako 25 ariketakegingo balira, horren iraupena zenbait hilabetetakoaizango litzateke, eta horrek ez du inolako zentzurik.

Informazio Liburua liburu ireki bat da, eta bertan, irakasleakUnitatearen garapenerako erabilgarri jotzen dituen informa-zioak gehitzen joango dira. Beraz, eskaintzen diren dokumen-tuek lanerako linea ireki bat agertzen dute aztergai dugungaiari buruzko datu zientifikoak, bibliografia berria, prentsakoartikuluak, zuzenbideak... zabaltzeko edo berriak biltzeko.Horrek aukera eman behar du materialak testuinguru geo-grafiko ezberdinetara, ikasle-talde ezberdinetara, azkenekoaurkikuntza edo ikerlanetara, ikasleen interesetara, etab.etaraegokitzen joateko.

Eskaintzen den Informazio Liburuan informazio grafikoeiburuzko zenbait informazio (munduko, Espainiako,Nafarroako... mapak) edo ikasleak erraz lor ditzakeela irudi-tzen zaizkigun beste batzuk aipatu gabe utzi dira: Atlasean,Animaliei edo landareei buruzko Gidak, Testuliburuak, etab...Gogoratu nahi dugu, gainera, Bertizko Parkeak material ugariduela (mapak, liburuxkak, basoan barrena egiteko ibilbideak,kartelak,...), eta halaber, gidari espezializatuak. Azkenik,Nafarroako Gobernuko Ingurugiro Departamentuak baliabi-deen karpeta batzuk ditu, mapak, diapositibak, gardenkiak,informazio-liburuxkak,... jasotzen dituztenak, eta horiekCAPetan utziko dira, eta bertatik irakasle guztiei helarazi ahalizango zaizkie.

8.2. IKASLEENTZAKO DOKUMENTUAK.

Ikasleak lan-tresna gisa erabiliko dituen dokumentuak elka-rrekin erlazionaturik daude. Hiru era ezberdinekoak dira:oinarrizko dokumentazioa, lan-irtenaldia eta laneko koader-noa. Irakasleek egiten duten ariketen aukeraketaren arabera,aipatutako hiru material-mota horiek erabiliko dira, edo ez.

Oinarrizko dokumentazioak, ikasleen ariketa guztiak egitekobeharrezkoak diren dokumentuen zerrenda bat biltzen du.Dokumentuek, argazki, testu, mapa, marrazki, etab.en bidez,Unitatea garatzeko beharrezkoa den informazioa eskaintzendute. Dokumentuetan bi sakontze-maila daude. Lehena,Lehen Hezkuntzako azken ziklorako edo D.B.H.ko bigarrenziklorako pentsatua dago. Bigarren maila, D.B.H.ko bigarrenziklorako da. Ikasleek erabiliko dituzten dokumentuak irakas-le bakoitzak zehaztu behar ditu, eta ikasgelan finkatzen duendinamikaren araberakoak izango dira -taldeka edo banakaegindako lana, dagoen aniztasun-maila,...- eta jakina, baitaaipatutako ariketak ere.

Laneko koadernoak ordenatutako ariketa-multzo bat eskain-tzen du, Unitatearen edukiak garatu eta zehazteko. LehenHezkuntzan eta D.B.H.ko lehen zikloan erabili ahal izango da,nagusiki. Alegia, ikasgelak, beste Unitate Didaktiko batzue-tan, lanak burutzeko estrategiak edo emandako gai batiburuzko informazioak biltzen dituzten txostenak aurrez egindituenean.

D.B.H.ko bigarren zikloan, batzuetan lehenago ere bai, lane-ko koadernoaren ordez laneko Maketa erabili ahal izango da,hots, Unitatean zehar ikasgelan egingo diren ariketen halakozerrenda soil bat. Begibistakoa denez, Maketa hori erabiltze-



Ingurugiroa

ak abstrakzio eta aniztasun maila handiagoa eskatzen du, etaikasleen artean banakako edo taldeko lanak egitea eragitendu, oro har eredu estandar bati lotuak ez daudenak.

Bertizko Parkera egingo den lan-irtenaldian, bi leku ezberdi-netan landu beharreko helburu, eduki eta ariketak biltzen dira:basoko ibilbidean zehar -parkean egin daitezkeen ugarietakobatean- eta parkeko Naturaren Interpretaziorako Zentroan.Irtenaldian egindako ariketak, ikasgelan osatu beharko diraoro har, baina edonola ere, ikasleek berek ordenatu, aztertueta laburbildu, kontrastatu, osatu eta azkenik azaldu beharkodituzte eta ikasleek eta irakasleak balioetsi.

Irtenaldiko ariketei dagokienez ere bi erreferentzia-maila pro-posatzen dira. Batarentzat nahiz bestearentzat, beharrezkoada azpimarratzea basoko ibilbidean taldeen lan-erritmoak -oharrak hartuz, argazkiak atereaz, krokisak eginez...- man-tsoa izan behar duela, laneko prozedurak finkatu nahi baldin

baditugu. Bestetik, parkeko Gidariek gune jakinei buruzko(txondorra, karobia, baserria, aurkikuntza kasualak...) gaieninguruko azalpenak edo iradokizunak emango dituzte, propo-satutako ariketa horiek burutzeko lagungarri izan daitezke-enak. Irakasleek eta ikasleek lan-irtenaldietan dutenesperientziak gomendagarri egiten du ariketa batzuk ikasge-lan lantzen ari garenaren arabera (kontzeptuak, prozedurakedo jokabideak) aukeratzea.

Naturaren Interpretaziorako Zentroan errazago burutzen diraariketak. Irtenaldi bakoitzean izan ohi den ikasle kopuru han-diaren ondorioz dauden espazio-arazoengatik, komenigarriada taldeak egitea eta horietako bakoitza Zentroan dauden hirulandare-motetatik batean espezializatzea: ura, lurzorua,basoa, historia, ... Lan hori egin ondoren, talde bakoitzak,egoki iruditzen zaizkion gauzetan jar dezake arreta, eta beraz,denaren ikuspegi orokor bat edukiko du. Adostasun bat bila-tzeko ahalegin hori, behar-beharrezkoa, ikasgelan egingo da.


Nafarroako naturgune babestuak

Ikaslearen Ariketen Koadernoa


Ingurugiroa

AURKIBIDEAUnitatearen aurkezpena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .34

Lanerako Maketak. Lehen Hezkuntza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .35

Lanerako Maketak. Bigarren Hezkuntza . . . . . . . . . . . . . . . . . .45

Lanerako Fitxak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .55

33Ikaslearen Ariketen Koadernoa


Ingurugiroa

34 Ikaslearen Ariketen Koadernoa

UNITATEAREN AURKEZPENA

Unitate Didaktiko honetan Nafarroako Natur Gune Babestuak aztertuko ditugu. Horiez gainera, Espainia eta mundu zabalekobeste Natur Gune batzuk ere aipatuko ditugu. Gure azterlana egiterakoan natur gune horiek ekologia eta ingurugiro aldetikdituzten balioak azpimarratuko ditugu. Azterlanak bi zati izango ditu. Batetik, natur parke baten azterketa egingo dugu: bereekosistemak, parkearen erabilera eta kudeaketa etab... Bestetik, eta gure azterketa osatzeko, bestelako balio ekologikoak dituz-ten Nafarroako eta munduko hainbat natur gune babesturen ezaugarriak ere ikusiko ditugu. Era horretan, natur gune horieta-ko animalia- eta landare-espezieen inguruko arazoak ezagutu eta gizakiak horiek konpontzeko hartu dituen edo har ditzakeenneurriei buruzko ikuspegi orokorra izango dugu. Beraz, horietxek izango dira ikasi beharreko gaietako batzuk.

Natur parke bat ondo aztertzeko lan-irtenaldi bat egin beharko dugu Bertizera, Nafarroan natur parke izendatu zuten lehenda-biziko parkera, hain zuzen. Bertizen Naturaren Interpretaziorako Zentroa eta Monitore ugari aurkituko ditugu. Horiei galderakeginez parkeak dituen balioei buruzko informazioa bilduko dugu. Parkeko monitoreek eta irakasleek emango dizuten infoma-zioa eta Unitate honekin batera doazen dokumentuetan eta kontsulta-liburuetan aurkituko duzuna bildu, ordenatu, behar beza-la sailkatu eta txosten bat osatu behar duzu. Egindako ariketa bakoitza (krokisa egitea, oharrak hartzea, laburpenak, eskemakegitea,...) txosten horretan jasoko da. Txosten hori Unitatearen ebaluazioaren osagai garrantzitsua izango da.

Nolanahi ere, gure helburu nagusia, ingurugiroa positiboki baloratzen ikastea da, eta ahal dugun neurrian, hura zaintzen etahobetzen laguntzea. Horretarako, Unitate honetan bereziki bi gai landuko ditugu: Bertizera egin beharreko lan-irtenaldian joka-bide egokia izatea (inguruan ditugun gauza eta pertsonekiko begirunea) eta klasearen barruan lanerako eta partaidetzarakogiroa sortzea, eskola-lanerako giro ona sor dadin. Era horretako gaien ebaluazioak ere amaierako kalifikaziorako balio izangodu.


Lanerako MaketakLehen Hezkuntza


Ingurugiroa

37Lehen hezkuntzako maketak

LANERAKO MAKETAK (Lehen hezkuntzako 3. zikloa eta D.B.H.ko 1. zikloa)

NATUR GUNE BABESTUAK

HASI BAINO LEHEN

1. Arik.

AURKIBIDEA

IKASTURTEA

Izena:

Ikastetxea/Institutua:

Irakaslea:

EDUKIA

• Unitatearen aurkezpena ................................... 2

• Testu ederra ......................................................... 3

• .................................................... –

• .................................................... –

• .................................................... –

Pertsona guztiok, edozein lan, bidaia, kirol edo besteedozer gauza egiteko arrazoiren bat izaten dugu beti.Horregatik, lan hau egiten hasi aurretik, galderahauei erantzun behar diegu:

* Zer egin behar dugu?

* Nola egingo dugu?

* Zertarako egingo dugu?

Zure irakasleari laguntza eskatu eta erantzun iezaio-zu zure laneko 1. orriari. Gaiari buruzko ikuspegi oro-kor bat hartzeko 1. Dokumentuan eta LanerakoMaketetan begiratu.

TESTU EDERRA

2. Arik.

«SEATTLE INDIARRA» (2A Dok.)

Denon artean ondoko gai hauek aztertu eta landu:

1. Indioaren arrazoiketa.

2. Lurrari eta geure buruari egiten diogun kaltea.

3. Bizi zaren hiria.

4. Gaur egungo teknologi garapena.


Ingurugiroa

38 Lehen hezkuntzako maketak

ZER GAUZA DAKIZKIGU?

3. Arik.

OZTOPO-LASTERKETA

4. Arik.

KONTRASTE UGARIKO LURRALDEA

5. Arik.

BERTIZ?... IMAGINA EZAZU!

6. Arik.

• KOKALEKUA

• IBILBIDEA

• Nolako landaretza aurkituko dugu?

• Zer dakigu bertako historiaz?

• ORIENTAZIOA

• DISTANTZIA

Non? Zer?

NAFARROAN

MUNDUAREN GAINERAKO TOKIETAN

Eskema bat egin

PREZIPITAZIOAK

1. Eremua.

2. Eremua.

3. Eremua.

l/m2

l/m2

l/m2

NATUR GUNEBABESTUAK

Zertarako?

-Espainian-Europan-Munduan

4. Eremua.

5. Eremua.

6. Eremua.

l/m2

l/m2

l/m2

1

2

3

Eremua Landaretza Labore-motak Biztanleria


Ingurugiroa


IKUSTEN IKASTEKO...

9. Arik.

PROFIL SUBJEKTIBOA ETA PROFIL OBJEKTIBOA

IBILBIDEAREN DENBORA

8. Arik.

LAN-IRTENALDIA

7. Arik.

• Lan-irtenaldiari buruzko Txostena aurkeztea.

• Helburuen/antolamenduaren eta arauei buruzko iruzkina.

• Informazioa nola bildu behar dugun jakitea.

• TALDEKA

Natur gela

• BAKARKAIbilbidea parkean barrena

• Nire taldeak honakoa egiteko konpromisoa hartu du:

• Nik honakoa egiteko konpromisoa hartu dut:

LANDAKO NIRE OHARRAK ORDENATZEN

10. Arik.

1. Kokalekua

2. Denboraren azterketa

3. Deskribapena eta marrazki/argazkia

4. Gizakiarekiko harremana

5. Identifikazioa

6. Zure iritzia

• Ariketa hau denon artean egingo dugu. Bertizko Parkean ibilaldiaegitean gai jakin bat landuko dugu (mihura, baserria, pago bat...)

––

––

ARIKETAK

––

––

ARIKETAK

ALTUERA

DISTANTZIA

Ariketak Aztergaiak Lan-eremua

KODEAK:

Lan-irtenaldiko ariketa guztiak antolatu eta erakusketabat egin behar da (Ikusi 10. DOK.).


Ingurugiroa


BERTIZKO KROKISA:NATURAREKIN BAT EGINIK

11. Arik.

11. DOK.

• Natur Parkean egin beharreko IBILBIDEA birre-gitea, deskribapen orokorrak eginez.

Kodeak:

13. Arik.• Baztan Ibaiaren ekosistem

ako 13 elementu bereizgarrienen

marrazkiak

BIDASOAKO EKOSISTEMA(Baztan ibaia)

12. Arik.

• Taldean bilduta, hormirudi bat edo DIN A4 neurri-ko liburu bat osatu behar da, Bidasoa (Baztan)ibaian azaltzen diren 13 osagai hauek deskribatuz.

1. Uretako hirusta2. Xipa-belarra3. Aingira4. Burduntzia.5. Desman piriniarra6. Alga berdeak7. Amuarraina8. Ipurtatsa9. Izokina10. Ihi erraboilakara11. Zarboa12. Alga berdeak (Batrachos-pernum)13. Ur-igela

BESTELAKO NATUR GUNE BABESTUAK

14. Arik.

• 14. Dokumentuak proposatzen dizkizun edo zerorriegoki iruditzen zaizkizun bestelako Erreserbeneskema egin ezazu.

BAZTA

N-BIDA

SOA IBA

IAREN

ZEHA

RKAKO

PROFILA

1. BASAULA

2. LAS CAÑAS

3. EGUARAS E.B.

KOKALEKUA:

INFO

RMA

ZIOA

K


Ingurugiroa


MAITA ITZAZU!

15. Arik.

15.A DOK.

• Munduko arterik handiena

• NM-1 «Eraulgo artea» (Nafarroa)

MARRAZTU KOKATU DESKRIBATU

(Argazkia)

ARRAZOI BAT NAHIKOA

16. Arik.

«4 X 4» IBILGAILUAK

17. Arik.

• (17A DOK.)

* Lur-orotako ibilgailuek zer-nolako kalteak egin ohidituzte?

* Nafarroako zein natur gune babestutan dira bere-ziki kaltegarri?

* Horien erabilera arautzeko arauren bat proposaezazu.

NAFARROAKOPAISAIEN ERALDAKETA

18. Arik.

* Adieraz ezazu krokis-marrazki baten bidez (komi-kia) natur paisaien eraldaketari buruzko istoriotxohonetan falta den sekuentzia.

* Azal ezazu nolako ondorioak izango lituzkeen pai-saiarentzat beraren erabilerari buruzko araurik ezemateak:

* Arrazoiak:...

* Arrazoiak:...

* Arrazoiak:...

* Arrazoiak:...

NOLA?


Ingurugiroa


ZEINEN ALDE ARI GARA?

19. Arik.

• (19.DOK). Batzuk.

* Nafarroako Gobernuak (Ingurugiro Sailak) zenbaitespezie sustatzeko antolatu dituen planei buruzinformazioa eskatu.

* Nafarroako Putreari buruzko talde-lana (lanerakomaketaren sekuentziari jarraitu).

BASOA BERRITU DEZAGUN!

21. Arik.

* Zer dira mintegiak? Nafarroan horrelako zenbaterabiltzen dira baso-berritze lanetarako?

* Nola kudeatu eta antolatzen dituzte Nafarroan?

* Azter ezazu irudi hau.

GURE NATUR GUNE BABESTUEN ARRISKURIK HANDIENA

20. Arik.

Begira 20 c DOK.

GRAFIKOA: «BASO BIZIA»

Begira c DOK.

BASOAREN KLIMAXAREN GRAFIKOA

* Marraz ezazu basoa sutearen ondoren.

* KLIMAXaren hondamenaren arrazoiak

* Beti dago ARRAZOIren bat

(argazkia)

LANERAKO PROPOSAMENA:NATUR IBILBIDE BAT EGITEA

22. Arik.

* Zure herritik hurbil dagoen tokiren bat aukeratu(ibaia, pinudia, pagadia, hariztia, urmaela, kanpozabala, hesi gune edo ezpondak) eta horietanbarrena natur ibilbide bat antolatzeko beharrezkoinformazio eta baliabideen sekuentzia egin ezazu.(Begira 22. DOK.)

Nor da?

MINTEGIAREN

ARGAZKIAZer landa-re dira?

Nora bidalikodituzte?

Zer egiten ari da?

Non dago

Zertarako era-biliko dituzte?

Zenbat denborabeharko dute 20cm. hazteko?


Ingurugiroa


AUTOEBALUAZIOA

25. Arik.

* Unitate Didaktiko honetan zer ikasi dut?

* Zer egin dut hori ikasteko?

* Unitate honek zertarako balio izan dit?

* Ikusi Autoebaluaziorako beste era batzuk Ariketenfitxetan)

HIZTEGIA

* Ikasitako kontzeptuen bilduma

LABURPENANatur Gune Babestuak zaintzeko proposamenak

23. Arik.

* IMariscal-en bi binetak oinarri harturik, asma itza-zu BI IRTENBIDE ON Nafarroan ditugun Erreserba,parke eta abarrentzat.

AMAIERAKO MAPA

24. Arik.

MA

RIS

CAL

IRTENBIDE TXARRA

IRTENBIDE TXARRA

IRTENBIDE ONA

IRTENBIDE ONA

DESKRIBAPENAKONTZEPTUA

MARRAZKIA

1


Lanerako MaketakBigarren Hezkuntza


Ingurugiroa

47Bigarren hezkuntzako maketak

LANERAKO MAKETA (D.B.H.ko 2. zikloa)


HASI BAINO LEHEN

1. Arik.

AURKIBIDEA

IKASTURTEA

Izena:

Ikastetxea/Institutua:

Irakaslea:

EDUKIA

• Unitatearen aurkezpena ................................... 2

• Testu ederra ......................................................... 3

• .................................................... –

• .................................................... –

• .................................................... –

Unitate Didaktiko honetan ikasi eta landuko dituzungaiei buruz zure iritzia azaldu.

Erantzun:

* Zer egingo dugu?

* Nola egingo dugu?

* Zertarako egingo dugu?

Irakasleari laguntza eskatu eta 1. Dokumentua etaLanerako Maketak kontsulta ditzakezu.

TESTU EDERRA

2. Arik.

«OIHAN GORRIKO ERRALDOIA»

Irakur ezazu arretaz testua, batez ere basoaren des-kribapena:

1. Basoa deskribatzeko nolako izenondoak erabiltzendira?

2. Zeintzuk dira testuan azaltzen diren izaki bizidu-nak?

3. Zer iradokitzen dizute esaldi hauek?

4. Zein esalditan aurkitu dituzu ingurugiroaren alde-ko hitz edo adierazpenak?

Argazkia/Marrazkia


Ingurugiroa

48 Bigarren hezkuntzako maketak

ZER GAUZA DAKIZKIGU? «BIOMETATIK BERTIZERA JAISTEN GARA»

3. Arik. 4. Arik.

NATUR GUNE BABESTUAK4A, 4B, 4C DOK.

LEKUA

ESPAINIA

BIOMA

NAFARROA

SEÑORÍODE

BÉRTIZ

DIREN GUZTIAK HAN DAUDE?

5. Arik.

BERTIZ,... HASTEKO!

6. Arik.

6. DOK.

• Azter ezazu”

1. Zein da Bertizko Parkearen historia?

2. Zer du Bertizek jendea erakartzeko?

3. Parkea bere inguruan kokatu, mugak adierazi etaAtlasa erabilita zure herritik bertara dagoen dis-tantzia kalkulatu.

D0C.5 (1) eta 5 (2) DOK.

KODEAK

EKOSISTEMA NAGUSIAKNAFARROAKO ATLASean begiratu eta ekosistemak non dau-den adieraziko dugu.

EKOSISTEMA NAGUSIAK12345678

ZERRENDA ZOOMORFIKOA ETA LANDARETZA

BIOMA

BI ZERRENDA HARTZEN DITU:

BANDAREN BARRUAN SAR-TUTA DAGO

ZERRENDA

ZERRENDA


Ingurugiroa


PROFIL SUBJEKTIBOA ETA PROFIL OBJEKTIBOA

IBILBIDEAREN DENBORA

8. Arik.

LAN-IRTENALDIA

7. Arik.

* Lan-irtenaldiari buruzko Txostena aurkeztea.

* Helburuei eta arauei buruzko iruzkina.

* Informazioa nola bildu behar dugun jakitea.

• TALDEKANatur gela

• BAKARKAIbilbidea parkean barrena

• Nire taldeak honakoa egiteko konpromisoa hartu du:

• Nik honakoa egiteko konpromisoa hartu dut:

ARIKETAK

ARIKETAK

KODEAK:

LANDAKO NIRE OHARRAK ORDENATZEN

10. Arik.

BERTIZEN DESKRIBAPENA

* Oharrak hartzea

9. Arik.

* ZER IKUSIDUT?

* ZER ENTZUNDUT?

* ZER USAINDUDUT?

* ZER UKITUDUT?

* Basoarenpertsoni-fikazioa

* Bertizera irtenaldia egin ondoren, informazio guz-tiak ordena egokian antolatu behar dira (Ikusi 10Dokumentua)

DENBORA-SEKUENTZIA «TITULOA» EDUKIA LAN-EREMUA


Ingurugiroa


«PINTZELKADA ARTISTIKOEKINIDAZTEN DUT NATURA»

* Irtenaldiaren ondoren

Sánchez Ferlosiok honela idazten du Alfanhui libu-ruko «Oihan gorriko Erraldoia» kapituluan.

ESKEMA bat egin

11. Arik.

BERTIZKO PARKEARI BURUZKO LABURPENA

• Taldean bildurik, Parkearen xehetasun garrantzi-tsuenak bilduko dituen panel bat egin.Parkea- Kokalekua- Geografia: erliebea, klimatologia.- Historia- Natur gaiak: Landareak, Fauna- Parkearen eta gizakien arteko harremanak:Baserria- Bisitarientzako oharpideak, gomendioak.

13. Arik.

BESTELAKO NATUR GUNE BABESTUAK

• 14. Dokumentuak proposatzen dizkizun edo zerorriegoki iruditzen zaizkizun bestelako Erreserbeneskema egin ezazu.

1. BASAULA

2. L. CAÑAS

3. EGUARAS E.B.

KOKALEKUA:

1.

2.

3.

14. Arik.

GIZAKIAK, BASERRIA ETA BERTIZKO PARKEA

13. DOK.

* Ingurunea baserriaren eta bere erabileraren arabe-ra antolatzeko marrazki-krokisa

• BORDA osatzen duten ingurugiro-elementuen etagizakien arteko loturak bila itzazu.

BORDA

INGURUNEAREN KROKISA ERABILERAK

GIZAKIAK

12. Arik.


Ingurugiroa


ESPAINIAN ONDO BABESTEN DITUGU...

15.B DOK.

Natur gune babesturen bat (Doñana) mapan kokatueta horren deskribapena egin «CARBAYóN deVALENTÍN»

KONTRASTEA: Konpara ezazu zure herriko zuhaitzbatekin.

15. Arik.

MUNDUKO BESTEERRESERBA ETA NATUR GUNE BABESTUAK

16.A DOK.

1. TALDE TXIKIETAN GAIA EZTABAIDATU

2. ONDORIOAK

3. ERABAKIAK

16. Arik.

GURE PARKE ETA ERRESERBAKNAFARROAKO HAIZEBERRITZAILEAK DIRA

• Fotosintesiaren grafikoa.

• 17 DOK. Kiotoko Gailurra.

• Zer adierazten du marrazkiak?

* Aipa itzazu HAIZEBERRITZE EFEKTUA eragitenduten Nafarroako Parkeak edo Erreserbak.

17. Arik.

NAFARROAKO PAISAIENERALDAKETA

18. Arik.

* Paisaia horiek nola eraldatu diren erakusten duensekuentziaren krokis-marrazkia egin ezazue.

* Azal ezazu zergatik den hain beharrezkoa INGURU-GIRO arloan natur paisaia erabiltzeko eta kudea-tzeko arau batzuk ezartzea.

* Arrazoiak:...

* Arrazoiak:...

* Arrazoiak:...

* Arrazoiak:...

NOLA?

ARGAZKIA

ARGAZKIA

ARGAZKIA

ARGAZKIA

ARGAZKIA

ARGAZKIA

ARGAZKIA

ARGAZKIA

DESKRIBAPENA KOKALEKUA

KODEAK

KOKALEKUADESKRIB./NEURRIAKMARRAZKIA


Ingurugiroa


NATURAREN MATXINADA

• Irakur ezazu 19,D Dokumentua, «Doñanan kata-motza zaintzeko Plana».

1. Erantzun:

2. Iker ezazu: taldean lan egin.

19. Arik.

INGURUGIROANAZIOARTEKO ERAKUNDEETAN

• Testuaren laburpena.

• Adieraz ezazu, Europako mapan, non dagoen era-kunde bakoitzaren egoitza.

EUROPAko mapa bertan jarri

ERAKUNDEAK

- NBIP(PNUMA)- UNESCO-MAB- EUROPAKO KONTSEILUA- NKNB (UICN)- WWF

ANTZEKO HELBURUAK

21. Arik.

LANERAKO PROPOSAMENA:NATUR IBILBIDE BAT EGITEA

• Nafarroako Foru Komunitateko Parke edoErreserba batean natur ibilibide bat antolatzekobeharrezko informazio eta baliabideen sekuentziaegin ezazu.

22. Arik.

EKIN LANARI!

20 DOK.

“Zure herriko baso edo eremu bat antolatzeko etakudeatzeko” ardura hartu duzu:

1. Landan, basoan, ibai-bazterretan, larretan etaantzeko lekuetan suteak ez gertatzeko arau ba-tzuk eman itzazu.

2. Leku estrategikoetan jarri beharreko PIKTOGRA-MAK marraz itzazu (20 D Dok).OHARRAK: - Debekatua dago sua egitea.

- Sua egin daiteke.- Kontuz zigarroarekin!

20. Arik.


Ingurugiroa


HIZTEGIA

* Ikasitako kontzeptuak biltzea

LABURPENANola antolatu beharko genuke Natur Parke bat

Nafarroan?

23. Arik.

* SIMULAZIO-JOKOA

III. HELBURUA

III. LANERAKO METODOLOGIAA. Adituen taldeak osatuB. Adituen taldeen lanaC. Gaia aurkeztu eta eztabaidatu

III. ERABAKIAK ETA PROPOSAMENAK: LABURPE-NA

DESKRIBAPENAKONTZEPTUA

MARRAZKIA

1

AMAIERAKO MAPA

24. Arik.

AUTOEBALUAZIOA

25. Arik.

* Zer ikasi dut Unitate Dikatiko honetan?

* Zein teknika erabili ditut?

* Unitate honek zertarako balio izan dit?

* Ikusi Autoebaluaziorako beste era batzuk Ariketenfitxetan)


Lanerako fitxak


Ingurugiroa

– ZER EGINGO DUGU?

– NOLA EGINGO DUGU?

– ZERTARAKO EGINGO DUGU?

56 Lanerako fitxak

1. Ariketa - 1. eta 2. mailak HASI BAINO LEHEN


Ingurugiroa

57Lanerako fitxak

Seattle indiar buruzagiaren gutunean azaltzen den “Testuederra” irakurri ondoren, talde txikietan bildu eta gai horriburuz gogoeta egin behar duzue. Gero, gainerako taldeekinbatera aztertu eta landuko duzue.

1. Seatle indiarra Suquamish tribuko buruzagia zen. Garaihartan “gizon zuriak” indiarren lurraldea inguratzen hasiziren, hura kolonizatzeko asmoz. Kolonizatzeak lurrazjabetzea esan nahi du -lurra norberaren jabetza balitzbezala erregistratzea- eta zerbaitetarako ustiatzea:nekazaritza, abeltzantzarako,... Jabetzaren ideia hori eze-zaguna zen Suquamish tribuarentzat, eta horregatikSeatle indiar buruzagiak ezin zuen ulertu denona zenondasun bat pertsona bakar batena nola izan zitekeen.Lurra ez da gizakiarena, baizik eta gizakia lurrarena. Zeriruditzen zaizu Seatle buruzagiaren arrazoiketa?Zergatik?

2. Testuaren lehendabiziko esaldia honakoa da: “Denauztarturik dago”. Zein da esaldi horren esanahia, basoan

edo natur gune batean bizi diren animaliez ari garenean?Lurrari kalte egiten diogunean ez al diogu geure buruariere kalte egiten? Adibide batzuk jar itzazu.

3. Zurien hiriak ez ziren Seatle indiarrarentzat bat ere era-kargarriak. Berak indiarren kanpamentuetako lasaitasu-na nahiago zuen, naturarekin bat eginik bizi. Seatlek zersentitzen zuen jakinda, zure hirian nolako hutsuneak dau-dela esango zenuke? Zure ustez, zurien zibilizazioarenamaiera Seatlek zioen bezain beldurgarria izango al da?

4. Seatle indiarra bizi izan zen lurraldeetan orain mundukohegazkin fabrikarik handiena dago; baita Software-inpe-riorik handiena ere (Bill Gates). Eta harrigarria bada ere,leku horretan dagoen hiriak indiarraren izen bera du:Seatle. Teknikak halako garapen izugarria duen garaihonetan Seatlek nahi zuen bizimoduak zentzua izangoluke? Zertarako balio du bizitzak... gizakiak gauez putzuandauden igelen arteko sesio-hotsa entzuterik ez badauka?

2. ARIKETA - 1. MAILA TESTU EDERRA:SEATTLE INDIAR BURUZAGIAREN GUTUNA

ERANTZUNAK:

1.

2.

3.

4.


Ingurugiroa

58 Lanerako fitxak

Irtenaldia egin baino lehen.

Irakur ezazu arretaz testua, batez ere basoaren deskribapena:

1. Basoa deskribatzeko nolako izenondoak erabiltzen dira?

2. Zeintzuk dira testuan azaltzen diren izaki bizidunak?

3. Zer iradokitzen dizute esaldi hauek?

“Hain gustura zebilen basotik ibilian, nahiago zukeen hura amaiezina balitz”

“Altxor da hainbeste balio izanik, ezerk balio ez duena...Horretan datza altxorraren sena; saldu ezin horretantxe.”

4. Zein esalditan aurkitu dituzu ingurugiroaren aldeko hitz edo adierazpenak?

2. Ariketa - 2. Maila TESTU EDERRA: OIHANEKO ERRALDOIA


Ingurugiroa

59Lanerako fitxak

3. Ariketa - 1. Maila ZER GAUZA DAKIZKIGU?

Non daude? Zer dira?

Foto

: Jos

e Ig

naci

o Ju

anbe

ltz

NAFARROAN


MUNDUAREN GAINERAKO TOKIETAN

Non daude?

en

Zertarako balio dute?

ESPAINIAN EUROPAN GAINERAKO DENBORAN



Ingurugiroa

60 Lanerako fitxak

3. Ariketa - 2. Maila ZER GAUZA DAKIZKIGU?


MUNDUAN

Non?

ESPAINIAN NAFARROAN

Zer antzekotasun dituzte?

Horiek babestuz, zer lortuko dugu?

Eta hori zer da?

GARAPEN JASANGARRIA


Ingurugiroa

61Lanerako fitxak

4. Ariketa - 1. Maila OZTOPO-LASTERKETA

Begira 4 Dokumentuan eta idatzi eremu bakoitzeko prezipitazio kopurua.

Zeintzuk dira prezipitazio kopuru ezberdin hauek dituzten ingurune geografikoak?

PREZIPITAZIOAK

1. EREMUA ...........L/M2 4. EREMUA .............. L/M2

2. EREMUA ...........L/M2 5. EREMUA .............. L/M2

3. EREMUA ..........L/M2 6. EREMUA .............. L/M2


Ingurugiroa

62 Lanerako fitxak

4. Ariketa - 2. MailaBegiratu 4A, 4B eta 4C dokumentuan eta erantzun.

ESPAINIA

NAFARROA

BERTIZ

LEKUA BIOMA, ZERRENDA ZOOMORFIKOA ETA LANDARETZA


Ingurugiroa

63Lanerako fitxak

5. Ariketa - 1. Maila KONTRASTE UGARIKO LURRALDEA

Izenda itzazu Nafarroako mapan azaltzen diren hiru eremuak, eta idatzi beren ezaugarrietako batzuk.

NAFARROAKO PAISAIAK

EREMUA

1

2

3

LANDAREAK LABORANTZA MOTA POPULATZE MOTA


Ingurugiroa

64 Lanerako fitxak

5. Ariketa - 2. Maila DIREN GUZTIAK HAN DAUDE?

Begiratu Nafarroako Atlasean eta Nafarroako ekosistemei buruzko 5A eta 5B Dokumentuetan. Koka itzazu mapan.

EKOSISTEMA NAGUSIAK

1

2

3

4

5

6

7

8


Ingurugiroa

65Lanerako fitxak

6. Ariketa - 1. Maila BERTIZ? IMAGINA EZAZU!

Ikusi 6 DOK. Gero mapan marraztu eta erantzun ezazu.

Kokalekua. Mugak.

Ibilbidea. Distantzia.

Nolako landaretza aurkituko dugu?

Zer dakigu bertako historiaz?


Ingurugiroa

66 Lanerako fitxak

6. Ariketa - 2. Maila BERTIZ,... HASTEKO!

Begiratu 6. dokumentuan eta erantzun:

1. Zein da Bertiz natur parkearen historia?

2. Zer du Bertizek jendea erakartzeko?

3. Koka ezazu parkea Nafarroako mapan. Atlas bat (eskalan) erabiliz, distantzia kalkulatu eta marraz ezazu.


Ingurugiroa

67Lanerako fitxak

Lan-irtenaldiari buruzko Txostena aurkeztu.

Helburuei eta arauei buruzko iruzkina.

Informazioa nola bildu behar dugun jakitea.

H0NAKO ARIKETA HAUEK EGINGO DITUGU:

TALDEKAKO

LANA

HONAKO ARIKETA HAUEK EGINGO DITUT:

BAKARKAKO

LANA

Nire taldeak honakoa egiteko konpromisoa hartu du:

Gure koordinatzailea honako hau izango da:

Nik honakoa egiteko konpromisoa hartu dut:

7. Ariketa - 1. eta 2. Mailak LAN-IRTENALDIA


Ingurugiroa

68 Lanerako fitxak

8. Ariketa - 1. eta 2. Mailak PROFIL SUBJEKTIBOA

LAN-IRTENALDIA .......................................... BERTIZ.

Adieraz ezazu errotuladore gorriz egin dugun ibilbidea: gure herritik Bertizeraino. Adieraz itzazu mapan ibai eta mendi ba-tzuk. Adierazi puntu kardinalak. Kode egokiak jar itzazu.

Marraz ezazu ibilbidearen profila autobusetik ikusi duzun eran. Abiagunea -alegia gure herria- zero puntuan jarri. Zure ustezBertiz dagoen kilometroan, berriz, amaiera jar ezazu.

Ibilbidearen denbora

Zentroa: Bertiz

Inicio de recorrido: Ibilbidearen hasiera

Puerto de Velate: Belateko Mendatea

Final del recorrido: Ibilbidearen amaiera.

ALTUERA: m.

DISTANTZIA KM.TAN

1200

800

400

00 20 40 60 80 100


Ingurugiroa

69Lanerako fitxak

9. Ariketa - 1. Maila ...IKUSTEN IKASTEKO

1. KOKALEKUA

2. DENBORAREN BANAKETA.

3. DESKRIBAPENA ETA MARRAZKIA.

4. GIZAKIAREKIKO HARREMANA.

5. IDENTIFIKAZIOA.

6. ZURE IRITZIA.


Ingurugiroa

70 Lanerako fitxak

9. Ariketa - 2. Maila BERTIZEN DESKRIBAPENA

Gogoan izan: basoaren deskribapen egokia egiteko erne-erne jarri behar dituzu zentzumen guztiak: ikusmena, entzumena,usaimena... era horretan bere osotasunean ikusi eta sentituko baituzu. Bertiz deskribatzeko aurrenik oharrak hartu etagero gelan erabiliko dituzu.

ZENTZUMENAK ERABILIZ.

Zer ikusi dut?

Zer entzun dut?

Zer usaindu dut?

Zer ukitu dut?

Basoaren pertsonifikazioa:


Ingurugiroa

71Lanerako fitxak

10. Ariketa - 1. Maila LANDAKO NIRE OHARRAK ORDENATZEN

ARIKETAK AZTERGAIAKLAN-EREMUA

(Ibilbidea-Ikasgela)

(Zure txostenean Irtenaldiko ariketa guztiak jaso itzazu. Informazio batzuk iragarki-tauletan edo pasiloetan erakus ditza-kezu. Begira 10A dokumentuan).


Ingurugiroa

72 Lanerako fitxak

10. Ariketa - 2. Maila LANDAKO NIRE OHARRAK ORDENATZEN

DENBORA-SEKUENTZIA «TITULUA» EDUKIALAN-EREMUA

(IBILBIDEA-IKASGELA)

(Zure txostenean Irtenaldiko ariketa guztiak jaso itzazu. Informazio batzuk iragarki-tauletan edo pasiloetan erakus ditza-kezu. Begira 10A dokumentuan).


Ingurugiroa

73Lanerako fitxak

11. Ariketa 1. Maila NATURAREKIN BAT EGINIK

Bertizko parkean egin dugun ibilbidea berregin ezazu. Bunbuilo edo kode txikien bitartez adierazi ezazu lanerako geldialdibakoitzean izan dituzun bizipenak, pertzepzioak... Zer gertatu zen leku horietako bakoitzean?

KODEAK

naturgela


Ingurugiroa

74 Lanerako fitxak

11. Ariketa - 2. Maila BERTIZEN DESKRIBAPENA: «PINTZELKADAARTISTIKOEKIN IDAZTEN DUT NATURA»

IRTENALDIAREN ONDOREN.

Sánchez Ferlosiok idatziak dira ondoko esaldiak:

“Ordokia argi eta alai ageri zen, baso bakanez tartekaturik”.

“Lurra erre-kolorekoa zen, eta ihintzez bustirik zegoen”.

“Behea lau-laua eta belar txikikoa zen”.

“kurrilo grisak hanka baten gainean lo...”

“Orein bakarzaleak...”

Ferlosioaren testuan ageri diren espazioa eta denbora eta zuk Bertizen ezagutu dituzun espazioa eta denbora oso ezber-dinak dira.

1. Deskribapena egiteko eskema bat egin ezazu. Klase erdiak Bertizi buruzko deskribapen objektiboa egingo du (hizkuntza-ren erreferentzia-funtzioa). Beste erdiak deskribapen objektiboa egingo du (hizkuntzaren adierazpen-funtzioa eta literaturfuntzioa).


Ingurugiroa

75Lanerako fitxak

12. Ariketa - 1. Maila BIDASOAREN EKOSISTEMA

Bil ezazu informazioa Bidasoa ibaiaren ekosistema osatzenduten hamairu elementu hauen funtsezko alderdiei buruz.Elementu bakoitzak orrialde bat hartuko du, DIN A4 orri erdibaten neurrikoa.

Uretako hirusta

Xipa-belarra

Aingira

Burduntzia.

Desman piriniarra

Alga berdeak (Jania)

Amuarraina

Ipurtatsa

Izokina

Ihi erraboilakara

Zarboa

Alga berdeak (Batrachospernum)

Ur-igela


Ingurugiroa

76 Lanerako fitxak

12. Ariketa - 2. Maila GIZAKIAK, BASERRIA ETA BERTIZKO PARKEA

Bertizko baserria edo Baztan haraneko ingurune ozeanikoa osatzen duten beste baserriak kontuan izanik, egin ezazu ingu-runearen antolamenduari buruzko marrazki-krokis bat. Gizakiek ingurune horiek zertarako erabiltzen dituzten adierazi.Begiratu 12 A eta 12 B dokumentuetan.

BORDA osatzen duten ingurugiro-elementuen eta gizakien arteko loturak bila itzazu.

KROKIS ESPAZIALA

BORDA GIZAKIAK

ERABILERAK


Ingurugiroa

77Lanerako fitxak

13. Ariketa - 1. Maila BIDASOA IBAIAREN ZEHARKAKO PROFILA

(Baz

tan

Ibai

aren

eko

sist

emak

o 13

ele

men

tu b

erei

zgar

riena

k m

arra

z it

zazu

)


Ingurugiroa

78 Lanerako fitxak

13. Ariketa - 2. Maila BERTIZKO PARKEARI BURUZKO LABURPENA

Diseño en equipo de un panel manual (friso plegable) en el que se informe de los aspectos más destacados del Parque.

- Kokalekua

- Geografia, erliebea, klimatologia.

- Parkearen Historia

- Natur gaiak: Landareak, FaunaBasoaren ekosistema.Bidasoa ibaiaren ekosistema.

- Gizakien eta parkearen arteko loturak.

- Parkearen erabilera eta kudeaketa.

- Bisitarientzako gomendioak eta oharpideak.

“AZALA”

BERTIZ

K O K A P E N A-

REN KROKI-

SA,

GIZA-KIAK

ETAPARKEA


Ingurugiroa

79Lanerako fitxak

14. Ariketa - 1. Maila BESTE NATUR GUNE BABESTUAK

14A eta 14B Dokumentuek proposatzen dizkizuten erreserben edo Nafarroako beste natur gune babestuen eskema eginezazu.

1. Basaula

2. Las Cañasko aintzira...Pitillasko aintzira

Erreserben kokapena

3. Eguarasko ehiza-barrutia


Ingurugiroa

80 Lanerako fitxak

14. Ariketa - 2. Maila BESTE NATUR GUNE BABESTUAK

14A eta 14B Dokumentuak edo zerorri egoki iruditzen zaizkizun bestelako dokumentuak erabiliz, egin ezazu Erreserbei buruz-ko laburpen bat.

1. ......................................................................

2 .......................................................................

3. ....................................................................

ERRESERBEN KOKALEKUA:

{{{


Ingurugiroa

81Lanerako fitxak

15. Ariketa - 1. Maila MAITA ITZAZU!

Ikusi 15A Dokumentua “Munduko arterik handiena”

Argazkian “Eraulgo artea” 1 N.M. duzu. Azter ezazu irudia.

MARRAZ EZAZU

Zer neurri ditue-la uste duzu?

Zein herritatikhurbil dago?

Basoko zein eremutankokatuko zenuke?

Zenbat urte izangoditu?

Jendeak zergatikerrespetatu du? Zergatik da N. M.? Nolako informazioak jarriko zeni-

tuzke bere ondoan?

KOKA EZAZU DESKRIBA EZAZU

Encina de Eraul. Año 1997 Foto

: Jos

é Ig

naci

o Ju

anbe

ltz


Ingurugiroa

82 Lanerako fitxak

15. Ariketa - 2. Maila ESPAINIAN ONDO BABESTEN DITUGU...

Natur gune babestu baten edo Natur Monumentu baten historia idatz ezazu eta mapan koka ezazu. Begira15 dokumentua.

KONTRASTEA: Nafarroako N.M batekin edo zure herriko zuhaitz adierazgarriren batekin konpara ezazu

DESKRIBAPENA

ARGAZKIA/MARRAZKIA DESKRIBAPENA KOKAPENA

KOKAPENA

• Autonomia Erkidegoa.............................................................

.........................................................................................................

• Probintzia...................................................................................


Ingurugiroa

83Lanerako fitxak

16. Ariketa - 1. Maila ARRAZOI BAT NAHIKOA

Eguzkiaren indarra, lurrean dagoen ura eta C02 erabiliz, eta klorofilaren laguntzaz landareek beren elikagaia ekoizten dute(almidoia, azukrea,...). Fotosintesiaren prozesuan, landareek oxigenoa bota egiten dute. Landareak gure oxigeno-fabrikakdira. Osa ezazu ondorengo irudia, eskuinaldean oxigeno-fabrika bat egiteko falta dena marraztuz.

OXIGENOA

GARRAIOAK


Ingurugiroa

84 Lanerako fitxak

16. Ariketa - 2. Maila MUNDUKO BESTE ERRESERBA ETA NATURGUNE BABESTUAK

Ondorengo testuetan agertzen diren ideiak ikasgelan eztabaidatu. Lehenik, talde txikietan, taldekako erantzunak bila itza-zue, eta geroago, talde handi batean, ondorioak atera.

- Amazonia oihana, eta oro har, oihan ekuatorial guztiak ez lirateke inolaz ere hondatu behar, gizakiok oraindik ezagutu ereegiten ez ditugun milaka landare eta animalia-espezie baitituzte. Eta alde horretatik, Brasilek edo beste herrialde ekuato-rial batzuek ezin baldin badute beste herrialde zibilizatu batzuen garapen maila bera lortu, ez dio axolarik, -garrantzitsue-na oihana errespetatzea baita- planeta osoaren mesederako. Gainera, Amazoniako tribuekin ezin dugu Seatle indiar buru-zagiarekin bezala jokatu. Onargarria al da herrialde batzuk gainerako herrialdeen onagatik sakrifikatzea? Zer esan nahi dugarapen jasangarriak?

- Doñana turismoa ia batere bultzatu ez duen Erreserba baten ohiko eredutzat har genezake. Bertako hondartzetan, edoaldamenean dagoen Matalascañas herrian luxuzko etxebizitzak egin litezke, eta horrela Erreserbaren mantenimendua etagure herriak turismotik jasotzen dituen diru-sarrerak bateragarri izango lirateke. Bidezidor batzuk antola litezke turistahoriek Erreserbako animaliak eta plantak ezagutu ditzaten. Era horretan Natura ezagutzeko aukera eman eta naturareki-ko begirunea eta babesa bultzatuko genituzke. Hala ere, horrela jokatuta, ez al genuke espezien galera azkartuko?

- Egunen batean gizakiak oxigenoa sortu eta atmosferara bota beharko du, landareek orain fotosintesiaren bidez egitenduten gauza berbera eginez. Hori lortzen duen egunean gizakiak sekulako aurrerapausoa egina izango du: gaur egun landa-reekiko duen menpekotasunetik libre egongo da, eta basoak eta oihanak kolonizatu ahal izango ditu bere onerako. Eta baitalandarerik ez duen kanpoko espazioa ere. Zer deritzozu?

ONDORIO OROKORRAK:

ERABAKIAK ETA PROPOSAMENAK:


Ingurugiroa

85Lanerako fitxak

17. Ariketa - 1. Maila «4 X 4» IBILGAILUAK

Begiratu 17A dokumentua. Nafarroako gure Natur Gune Babestuetan gizakiek egiten dituzten erasoen berri eman ezazuidatziz.

ERASOAK NATUR GUNE BABESTUAK

MARRAZKIEN BIDEZ ADIERAZI NORK EDO NORTZUEK EGIN DIOTEN ERASO PARKEARI.


Ingurugiroa

86 Lanerako fitxak

17. Ariketa- 2. Maila GURE PARKEAK ETA ERRESERBAKNAFARROAKO HAIZEBERRITZAILEAK DIRA

Fotosintesiaren formula duen grafiko honi buruz azalpena egin.

• CO2 xurgatu eta O2 ematen diguten Nafarroako parkeak edo erreserbak aipa itzazu (“haizeberritze” efektua).

• Zer iruditzen zaizu Kiotoko Biltzarrean (1997ko abenduan) gas kutsagarriak gutxitzeko proposamenei buruz hartu zutenazken erabakia (17C Dok.)?

• Zer adierazten du marazki honek?

A ENERGIA

LAN-DARE-EHU-NAREN OSA-KERA, ALMI -DOIA, AZU - LURRAREN

HEZETASUNA

ELEMENTU ELIKAGA-

RRIAK

KARBONO DIOXIDOA

ANIMALIEN JANARIA

HILDAKO ANIMALIAK

MATERIA ORGANI-KOA

BAKTERIOENARNASKETA

CCO2 C H2O clorofila C6H 12O6 C O2KARBONO URA energia AZUKREAK OXIGENOA

FOTOSINTESIA


Ingurugiroa

87Lanerako fitxak

18. Ariketa - 1. eta 2. Mailak NAFARROAKO PAISAIEN ERALDAKETA

ARRAZOIAK EMAN: Zergatik dira beharrezkoak Nafarroako Gobernuak eta Ingurugiro, Lurralde Antolaketa eta EtxebizitzaKontseilaritzak gure paisaia eta natur guneen erabilera eta kudeaketa arautzeko atera dituen lege eta arauak?

* Nafarroako natur inguruneen eraldaketari buruzko historia honetan falta den sekuentziaren krokis-marrazkia egin ezazu.

• Arrazoiak:

• Arrazoiak:

• Arrazoiak:

• Arrazoiak:


Ingurugiroa

88 Lanerako fitxak

19. Ariketa - 1. Maila ZEINEN ALDE ARI GARA?

“Inork ez ditu berriz ikusiko” izeneko 19A Dokumentua kontsultatu.

Nafarroan egoitza duen elkarte ekologistaren batean edo Ingurugiro Departamentuan eska ezazu informazioa gureKomunitatean galtzeko arriskuan dauden espezieak berreskuratzeko edo berriro sartzeko planei buruz. Eska iezazkiozu ira-kasleari beharrezko helbideak: Ingurugiro Departamentua, Gurelur, Gorosti, Landazuria, Ugatza,...

Lan-taldeak osaturik, animalia edo landare adierazgarriren bati buruzko ikerlana egin ezazue. Putrea oinarritzat harturikgidoi bat eta lanerako maketa bat proposatzen dizuegu, zuen lana horren arabera egin dezazuen.

1. Sarrerakoa

2. Zer lortu nahi dugu lan honekin?

3. Putreari buruzko informazioa bildu: Ingurugiro departamentua, talde ekologistak, liburuak, liburuxkak...

4. Prentsak dioena edo esan duena.

5. Putrearen fitxa: morfologia, habitata, hegarteko neurria, habia, errunaldia, Nafarroan duten banaketa,...

6. Galdera-erantzunak: Zer eginkizun ditu kate trofikoak? Nola bizi da putrea? Nola antolatzen da? Zenbat putre daude?Zer arazo izaten ditu?...

7. Gure iritzia.

8. Putrearen aldeko kartel bat egin.

9. Autoebaluazioa: Zer ikasi dugu? Nola ikasi dugu? Zertarako balio izan digu?


Ingurugiroa

89Lanerako fitxak

SEKUENTZIAREN MAKETA

(SARRERA) «IZENBURUA...» HELBURUA

• Zer lortu nahi dugu lan honekin?

* INFORMAZIOAK

Putreei buruzko informazioak eta iritziak bildu.

- Ingurugiro Departamentua

- Talde Ekologistak

- Ingurugiroa eta herritarren iritzia.

* PRENTSAK DIOENA

19 A dokumentuan begiratu

Taldea:

Ikasturtea:


Ingurugiroa

90 Lanerako fitxak

* PUTREAREN FITXA

* PUTREAREN FUNTZIOAK * GURE IRITZIA

* NOLAKO ARAZOAK DITU?

* Morfologia* Habitata* Hegarteko neurria* Errunaldia* ...* Nafarroan duen

banaketa* Europan uen

banaketa* ...

GRAFIKOA DESKRIBAPENA

Non bizi da?

Zer egiten du janaria lortzeko?

Nolako zeregina dukate trofikoan?

Nola bizi da?


Ingurugiroa

91Lanerako fitxak

* KARTEL BAT EGITEN * AUTOEBALUAZIOA

– Putrearekiko elkartasuna adieraz ezazu – Zer ikasi dugu?

– Nola ikasi dugu?

– Zertarako balio izan digu?

Adibidea: LAGUNDU BIRZIKLATZEN!

ESLOGANAK

Argazkia: José Ignacio Juanbeltz


Ingurugiroa

92 Lanerako fitxak

19. Ariketa - 2. Maila NATURAREN MATXINADA

Zure ustez, onargarria al litzateke animalia- edo landare-espezieren bat baztertzea beste batzuk babesteko? Benetangerta daitezkeen kasu batzuk asmatu eta idatziz azal itzazu. Arrazoiak emanez erantzun ezazu.

(Pistak: Zer gertatu zen Australian ordu arte lurralde haietan ezezaguna zen animalia (untxia) sartu zutenean? Lehenagoharitza, pago edo pinua zegoen tokian eukalitua sartzeak nolako ondorioak izango lituzke? Zergatik Nafarroan urte osoanzehar ez dago debekurik karramarro gorria harrapatzeko, bertoko karramarroa ia erabat desagertu delarik? Zergatik botabehar dira gaixotasunen bat duten zuhaitzak, eta ondo daudenak utzi? Zergatik ezin zaie janaririk eman Iruñeako usoei?)

Lan-taldeak osatu eta animalia edo landareren bati buruzko ikerlana egin ezazue: baso-igel gorria, basoiloa, hartza, goros-tia,... Lanerako oinarrizko gidoi bat proposatzen dizuegu. Hortik abiaturik, zuen taldearen gidoia egin dezakezue. Nahi izanezgero irakasleei galdetu, edo beste nonbait bilatu informazioa: Ingurugiro Departamentua, Gurelur, Gorosti, Landazuria,Ugatza, liburu bereziak...

1. Sarrerakoa

2. Zer lortu nahi dugu lan honekin?

3. Informazioak bildu: Ingurugiro departamentua, talde ekologistak, liburuak, liburuxkak,...

4. Prentsak dioena edo esan duena.

5. Animaliaren edo landarearen fitxa.

6. Galdera-erantzunak: Nolako eginkizunak ditu kate trofikoan? Non bizi da? Nola bizi da? Nola antolatzen da? Zenbat putredaude? Nolako arazoak ditu?...

7. Gure iritziak eta proposamenak.

8. Kartel bat edo eslogan bat egitea.

9. Autoebaluazioa: zer ikasi dugu? Nola ikasi dugu? Zertarako balio izan digu?


Ingurugiroa

93Lanerako fitxak

20. Ariketa - 1. Maila GURE NATUR GUNE BABESTUEN ARRISKURIK HANDIENA

Baso biziaren grafikoa:

Marraz ezazu baso berbera sute baten ondoren:

Azal itzazu klimaxaren hondamenaren arrazoiak


Ingurugiroa

94 Lanerako fitxak

ZERGATIK GERTATU DA?

Begira iezaiozu arretaz argazkiari. Duela gutxi Nafarroako artadi batean gertaturiko sutea ageri da irudian. Hiru eremunagusi bereiz ditzakezu bertan: harkaitzak, artadia, labore-uztondoa. Adieraz itzazu krokisean.

Artadi horretan sua zerk sortu zuen marraztu eta margotu ezazu.

Argazkia: Jose Ignacio Juanbeltz


Ingurugiroa

95Lanerako fitxak

Ikusi 20A, 20B, 20C eta 20D dokumentuak.

Imaginatu zuen herriko baso edo eremu bat antolatu behar duzuela, eta zu zeu zarela horren kudeatzailea edo arduraduna.

1. Labore-uzta bildu den tokietan, basoetan, ibai-bazterretan, garalekuetan, larretan eta antzeko tokietan suteak ez ger-tatzeko arau batzuk eman itzazu.

2. Marraz itzazu leku estrategikoetan jarri beharreko piktograma batzuk, ondorengo ohar hauek jarrita: debekatuta dagosua egitea, sua egin daiteke, kontuz zigarroarekin!

20. Ariketa - 2. Maila EKIN LANARI!

MARRAZKIA

OHARRA OHARRA OHARRA

MARRAZKIA MARRAZKIA


Ingurugiroa

96 Lanerako fitxak

21. Ariketa - 1. Maila BASOA BERRITU DEZAZUN!

Basoa berritzeko mintegiak zer diren, non dauden eta birlandatzeko zein landare-espezie ekoizten dituzten aztertzeko infor-mazioa bila ezazu.

Nafarroako mintegien kudeaketa eta funtzionamendua.

AZTER EZAZU IRUDI HAU

Nor da?

Nora bidalikodituzte?

Zenbat denborabeharko dutehazteko?

Zertarako erabilikodituzte?

Zer landare dira?

Non daude?

Zer egiten ari da?


Ingurugiroa

97Lanerako fitxak

21. Ariketa - 2. Maila INGURUGIROA NAZIOARTEKOERAKUNDEETAN

21B dokumentua irakurri eta ingurugiroarekin zerikusirik handiena duten alderdi komunen laburpena egin ezazu.

Adieraz ezazu, Europako mapan, non dagoen erakunde bakoitzaren egoitza.

NBIP(PNUMA)

UNESCO-MAB

EUROPAKO KONTSEILUA

NKNB (UICN)

WWF


Ingurugiroa

98 Lanerako fitxak

22. Ariketa - 1. Maila LANERAKO PROPOSAMENAK: NATUR IBILBIDEBAT EGITEA

Begiratu 22 Dok.

* Zure herritik hurbil dagoen tokiren bat aukeratu (ibaia, pinudia, pagadia, hariztia, urmaela, kanpo zabala, hesi gunea edoezpondak) eta horietan barrena natur ibilbide bat antolatzeko beharrezko informazio eta baliabideen sekuentzia eginezazu.


Ingurugiroa

99Lanerako fitxak

22. Ariketa - 2. Maila LANERAKO PROPOSAMENAK: NATUR IBILBIDEBAT EGITEA

Begira 22. Dok.

Nafarroako Foru Komunitateko natur parke edo erreserbaren batean barrena ibilbide bat egiteko beharrezko informazio etabaliabideen sekuentzia egin ezazu.


Ingurugiroa

100 Lanerako fitxak

23. Ariketa - 1. Maila NATUR GUNE BABESTUAK ZAINTZEKO PROPOSAMENAK

Ondorengo komikia oinarritzat harturik, azter itzazu bi irtenbide txar eta bi irtenbide on Nafarroako Natur GuneBabestuentzat.

Irtenbide txarra Irtenbide ona

Irtenbide txarra Irtenbide ona


Ingurugiroa

Ariketa hau egiteko ikasle guztien partaidetza behar da. 23a dokumentuan Simulazio Jokoa egiteko eman beharreko pau-soak adierazten dira.

Baldintzak:

1. Ikasleek ezagutzen duten Nafarroako tokiren batean Natur Parke bat eraikitzea erabakiko dugu.

2. Adituen taldeak osatuko ditugu.

3. Eztabaida-azalpenean aldeztuko dituzuen arrazoiak eta informazioak prestatu.

4. Amaierako erabakiak eta ondorioak.

101Lanerako fitxak

23. Ariketa - 2. Maila NOLA ANTOLATU BEHARKO GENUKE NATURPARKE BAT NAFARROAN?


Ingurugiroa

102 Lanerako fitxak

• Adituen taldeak izendatzea:

• Eztabaidan erabiliko ditugun argumentuak eta infor-mazioak.

• Moderatzaileak edo moderatzaileek arbelean idatzita-ko amaierako ondorioak honako hauek dira:


Ingurugiroa

103Lanerako fitxak

24. Ariketa - 1. eta 2. Maila AMAIERAKO MAPA

Unitatean egin duzun lana kontuan izanik, osatu edo alda ezazu24A Dokumentuaren amaierako mapa.


Ingurugiroa

104 Lanerako fitxak

25. Ariketa - 1. eta 2. Maila AUTOEBALUAZIOA

Izena: .......................................................................................................... Taldea: ................................................................................................

Ikasturtea: ............................................................................................... Data: .................................................................................................

Unitate honetan honela lan egin dut:

1. Lan-irtenaldian, informazioa bilduz:

Arauak bete ditudan ala ez adierazi eta horren arrazoia azaldu:

2, Banakako txostena egiterakoan, landu beharreko gaiei dagokienez:

Bestalde, ondoko ariketa hauek egin ditut:

3. Unitateko gauzarik onena zera izan da:

4. Unitateko gauzarik txarrena zera izan da:

5. Unitate honetan ondoko nota orokorra jarriko diot neure buruari (kopurua biribildu).

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

6. Bestelako oharrak:


Dokumentuak


Ingurugiroa

107Dokumentuak

Unitate Didaktiko honetan Nafarroako Natur Gune Babestuak aztertuko ditugu. Horiez gainera,Espainia eta mundu zabaleko beste Natur Gune batzuk ere aipatuko ditugu. Gure azterlana egitera-koan natur gune horiek ekologia eta ingurugiro aldetik dituzten balioak azpimarratuko ditugu.Azterlanak bi zati izango ditu. Batetik, natur parke baten azterketa egingo dugu: bere ekosistemak,parkearen erabilera eta kudeaketa etab... Bestetik, eta gure azterketa osatzeko, bestelako balio ekolo-gikoak dituzten Nafarroako eta munduko hainbat natur gune babesturen ezaugarriak ere ikusiko ditu-gu. Era horretan, natur gune horietako animalia- eta landare-espezieen inguruko arazoak ezagutu etagizakiak horiek konpontzeko hartu dituen edo har ditzakeen neurriei buruzko ikuspegi orokorra izangodugu. Beraz, horietxek izango dira ikasi beharreko gaietako batzuk.

Natur parke bat ondo aztertzeko lan-irtenaldi bat egin beharko dugu Bertizera, Nafarroan natur parkeizendatu zuten lehendabiziko parkera, hain zuzen. Bertizen Naturaren Interpretaziorako Zentroa etaMonitore ugari aurkituko ditugu. Horiei galderak eginez parkeak dituen balioei buruzko informazioa bil-duko dugu. Parkeko monitoreek eta irakasleek emango dizuten infomazioa eta Unitate honekin bateradoazen dokumentuetan eta kontsulta-liburuetan aurkituko duzuna bildu, ordenatu, behar bezala sail-katu eta txosten bat osatu behar duzu. Egindako ariketa bakoitza (krokisa egitea, oharrak hartzea,laburpenak, eskemak egitea,...) txosten horretan jasoko da. Txosten hori Unitatearen ebaluazioarenosagai garrantzitsua izango da.

Nolanahi ere, gure helburu nagusia, ingurugiroa positiboki baloratzen ikastea da, eta ahal dugun neu-rrian, hura zaintzen eta hobetzen laguntzea. Horretarako, Unitate honetan bereziki bi gai landuko ditu-gu: Bertizera egin beharreko lan-irtenaldian jokabide egokia izatea (inguruan ditugun gauza eta per-tsonekiko begirunea) eta klasearen barruan lanerako eta partaidetzarako giroa sortzea, eskola-lane-rako giro ona sor dadin. Era horretako gaien ebaluazioak ere Unitatean lortzen den amaierako kalifika-ziorako balio izango du.

2. Azaldu irakasleari hasi behar duzun unitateari buruz dituzun zalantzak.

1 Dokumentua - 1. Maila UNITATEAREN AURKEZPENA: Zer egin behar dugu?


Ingurugiroa

108 Dokumentuak

“Irakur ezazu honako dokumentua. Egiazta ezazu horren mezuaren baliagarritasuna XXI. mendearenhasieran.

Dena uztarturik dago.

Nola eros edo sal daiteke zerua edo lurraren berotasuna? Ideia hori guztiz ezezaguna zaigu.

Haizeraren freskotasunaren edo uraren distiraren jabe ez bagara, nola eros ditzakezue?

Lur honetako lurzati bakoitza sakratua da nire herriarentzat. Pinu-mulu argitsu bakoitza, basoetakohondar-ale bakoitza, goragune bakoitza eta intsektu bakoitzaren zarata sakratua da nire herriarenoroimenerako eta iraganerako. Zuhaitzen hodietatik doan izerdiak berarekin daramatza azalgorrienoroimenak.

Gizon zuriaren hildakoek sorterria ahaztu egiten dute izarren arteko bidaiari ekiten diotenean; gure hil-dakoek, ordea, ezin izaten dute lur emankor hau ahaztu, hau delako azalgorri guztien ama. Lurraren zatibat gara, eta aldi berean bera gure zati bat da. Lore usaintsuak gure arrebak dira; oreina, zaldia etaarranoa gure anaiak dira. Haitz malkartsuak, belardi hezeak, zaldiaren eta gizonaren gorputzaren bero-tasuna, guztiok gara familia berekoak.

Horregatik guztiagatik, Washingtoneko buruzagiak mezua bidaltzen digunean gure lurrak erosi nahidituela esanez, gehiegi eskatzen ari zaigu. Buruzagiak ere esaten digu leku bat gordeko digula, gureartean erosotasunez bizi ahal izateko. Bera gure aita izango litzateke eta gure haren semeak.Horregatik hartu genuen kontuan gure lurrak erosteko egin zigun eskaintza. Baina hori ez da erraza, lurhau sakratu baita guretzat.

Ibai eta erreketatik barrena doan ur gardena ez da ura soilik, gure arbasoen odola ere irudikatzen du.Lurrak saltzen badizkiegu, gogoan izan behar dute horiek sakratuak direla, eta aldi berean beren semeeierakutsi beharko diete sakratuak direla, eta lakuetako ur gardenetako islada iheskor bakoitzak gure arte-koen bizitzako gertaerak eta gogoetak kontatzen ditu. Uraren zurrumurrua nire aitaren aitaren ahotsa da.

Ibaiak gure anaiak dira eta gure egarria asetzen dute; kanoak bideratzen ditugu horietan barrena etaelikadura-bide dira gure seme-alabentzat. Gure lurrak saltzen badizkiegu gogoan izan behar dute etaberen seme-alabei erakutsi ibaiak gure anaiak direla eta bereak ere bai, eta horrenbestez anaiarekikodugun gozotasuna azaldu behar dutela horrekiko. Badakigu gizon zuriak ez duela ulertzen gure bizitze-ko era. Berak ez du bereizketarik egiten lurzati baten eta bestearen artean, gauez iristen den arrotzada eta behar duena hartzen du lurretik.

Lurra ez du bere anaia, etsaia baizik, eta hori lortu duenean aurrera jarraitzen du, gurasoen hilobia axo-larik gabe atzean utzirik. Lurra bahitzen die beren semeei. Horrek ere ez du axolarik beretzat. Gurasoenhilobia eta bere semeen ondarea ahaztu egiten ditu. Bere ama lurra, eta bere anaia zerua eros daitez-keen, ustiatu eta ardi edo kolorezko kontu gisa sal daitezkeen gauzak bezala hartzen ditu. Duen jan-gurak irentsi egingo du lurra eta basamortua bakarrik utziko du bere atzean.

Ez dakit, baina gure bizitzeko era ezberdina da zuenarengandik. Hiriak ikusteak bakarrik tristetu egitenditu azalgorrien begiak. Baina agian izan daiteke azalgorria basati hutsa izan eta ezer ulertzen ez due-lako.

2A Dokumentua - 1. Maila TESTU EDERRA: “Seatle indiar buruzagiaren gutuna”


Ingurugiroa

109Dokumentuak

Argazkia: José Ignacio Juanbeltz

“Ibai eta erreketatik barrena doan ur gardena ez da ura soilik, gure arbasoen odola ere irudikatzen du”


Ingurugiroa

110 Dokumentuak

Ez dago leku lasairik gizon zuriaren hirietan, ez lekurik ere udaberrian zuhaitzen hostoak nola irekitzendiren entzuteko, edo intsektuen hegal-hotsa entzuteko. Baina hori ere agian da ni basati hutsa naize-lako eta ezer ulertzen ez dudalako. Zaratak badirudi gure belarriak bakarrik kaltetzen dituela. Eta azkenfinean, zertarako da bizitza gizonak zataren txilio bakartia entzun ezin badu, eta putzu inguruko igeleniluntzeko eztabaidak entzun ezin baditu? Azalgorria naiz eta ez dut ezer ulertzen. Guk nahiago duguurmaeleko haizearen xuxurla eztia, edo eguerdiko euriak garbitutako edo pinuen lurrinak gozatutakohaize horren berorren usaina.

Aireak izugarrizko balioa du azalgorrientzat, gizaki guztiek arnas bera partekatzen baitute, piztiak,zuhaitzak, gizonak, denok aire beretik hartzen dugu arnas. Gizon zuria badirudi ez dela konturatzenhartzen duen arnasaz; egunetan hilzorian dagoenak kiratsa ere usaintzen ez duen antzera. Baina gurelurrak saltzen badizkiegu gogoan izan behar dute airea kontuan hartu beharrekoa dela, airearen izpiri-tuak bat egiten duela berekin daraman bizitzarekin. Gure aitonei bizitzaren lehen arnasa eman zien hai-zeak hartzen ditu haien azken arnasak ere. Gure lurrak saltzen badizkizuegu horiek sakratu eta apar-teko zerbait bezala zaindu behar dituzue, belazeetako loreek lurrindutako haizea gizon zuriak ere gozadezakeen leku bat bezala.

Horregatik, kontuan hartzen dugu lurrak erosteko egin digun eskaintza. Onartzea erabakitzen badugu,baldintza bat jarriko dut: gizon zuriak lur honetako animaliak anaiak balitu bezala zaindu behar ditu.

Basati bat naiz eta ez dut ulertzen bizitzeko beste modu bat. Milaka bufalo ikusi ditut belazeetanusteltzen, abian doan trenetik gizon zuriak tiroka hiltzeagatik. Basati bat naiz eta ez dut ulertzen nolagogokogoa duten kea botatzen duen makina guk bizi ahal izateko hiltzen dugun bufaloa baino.

Zer egingo luke gizonak animaliarik gabe? Horiek guztiak suntsituz gero, gizona ere hil egongo litzatekebakardade izpiritualaren ondorioz. Animaliei gertatzen zaiena gizonari ere gertatuko baitzaio. Denauztarturik dago.

Beren semeei erakutsi behar diete oinpean duten lurra gure aurrekoen errautsa dela. Erakutsi zuensemeei lurra gure antzekoak izan direnen bizitzekin aberastuta dagoela, hori errespeta dezaten.Erakutsi zuen semeei guk gureei erakutsi dieguna, lurra gure ama dela. Lurrari gertatzen zaion guztiagertatuko zaie lurraren seme-alabei. Gizakiek txistua botatzen badute lurrera, beren buruari botatzendiote txistua.

Honakoa badakigu: Lurra ez da gizonarena, gizona da lurrarena. Honakoa badakigu: Dena uztarturikdago, familia lotzen duen odola bezalaxe. Dena uztarturik dago.

Lurrari gertatzen zaion guztia gertatuko zaie lurraren seme-alabei. Gizakiak ez zuen bizitzaren bilbeaeratu. Bilbearekin egiten duena bere buruari egiten dio.

Gizon zuria ere ez da ohiko patutik kanpo geratzen, nahiz eta bere Jainkoak harekin lagun gisa hitz egi-ten duen eta pasiran ibiltzen den. Dena dela, zeinek esan, agian anaiak gara. Ikusiko dugu. Guk badaki-gu gizon zuriak egunen batean agian jakingo duen zerbait: gure Jainkoa haren Jainkoa da. Zuek pentsadezakezue orain zuei dagokizuela; baina ez da horrela. Gizakien Jainkoa da eta haren errukia berdinta-sunez banatzen da azalgorriaren eta gizon zuriaren artean. Lur honek ezin eskertuzko balioa du haren-tzat, eta hori kaltetzeak Sortzailearen haserrea ekarriko du. Zuriak ere desagertuko dira, agian bestetribuak baino lehen. Kutsa itzazue zuen ohantzeak eta egunen batean zeuen jariakinetan itoko zarete.


Ingurugiroa

111Dokumentuak

Zuek aintzatasunez inguraturik zoazte zuen hondamendirantz, lur honetara ekarri zintuztetenJainkoaren indarrak bultzaturik, eta dirudienez, Jainkoak hala nahi izan zuelako agintea eman zionharengan eta azalgorriarengan. Patu hori misterio bat da guretzat, ez baitugu ulertzen zergatik sun-tsitzen dituzten bufaloak, zergatik zaldi basatiak bezatu, zergatik basoetako inguru gordeak urratuhainbeste gizakien arnasarekin, eta zergatik itotzen den muino oparoetako paisaia kable hiztunekin.

Non da sastraka? Deuseztatu egin dute.

Non da arranoa? Desagertarazi egin zuten.

Bizitza amaitu egin da eta bizirik irauteari ekin diogu.”

(1854an Seattle indiar buruzagiak egindako gutuna, lur-sail handiak erosi eta haietan indiar herria-rentzat erreserba sortzeko asmoz Washingtoneko buruzagi zuriak egindako eskaintzari erantzunez).


Ingurugiroa

112 Dokumentuak

“Ordokia argi eta alai ageri zen, baso bakanez tartekaturik. Lurra erre-kolorekoa zen, eta ihintzez busti-rik zegoen. Txaradietan, astalarrosen zuria ikusten zen, koloretako izpilez nabarturik, eta baita armiar-ma horiaren hariak ere, gerri aldean kateatzen diren horiek. Alfanhuik baso baten aurreko aldea ikusi zuenurrunean. Baso gorri bat zen. Enborrak lodiak ziren, gerezi-gorri kolorekoak, eta adaburuak berde disti-ratsu eta ilunekoak. Arbolak ez ziren garaiak. Enbor gorriz osaturiko fondo horrek argi alai eta bereziaematen zion txaradiari. Behea lau-laua eta belar txikikoa zen, eta potxingo zabalez betea, ur oso gardeneta atzamar biko sakonera ere ez zuten potxingoz betea. Potxingo horien ertzetan belarra sendoagoahazten zen, eta baziren, han edo hemen, kurrilo grisak hanka baten gainean lo, eta harri zuriak ere. Etagisa hortan batu zirenean, enborren gorria, adaburuen berdea eta belar xumearen berde argiagoa, etakurriloen grisa, harrien zuria eta potxingoen distira zeruaren urdin argiarekin, guztiak batera, halako alai-tasun koloretsua osatu zen goiz hartan, non Alfanhuik sekula ezagutu gabea baitzuen ordura artekoudaberrietan. Hain gustura zebilen basotik ibilian, nahiago zukeen hura amaiezina izan balitz.

Urrunean gizairudi ilun bat ikusi zuen. Gizon handi bat, adaburuen pareraino iristen zena buruaz.Alfanhui hurreratu egin zitzaion. Garaia eta mardula zen, ia erraldoi bat. Bizkarra emanda zegoen, etaez zuen ikusi Alfanhui. Hark galdetu zion:

- Aizu, asko falta al da Moralejarako?

Gizakotea harrituta jiratu zen:

Ez. Hemendik bi legoa eskas.

Begi-bakarra zen, bain begi bakar hura argitasunez eta zintzotasunez betea zen. Lotsati samarra zirudien.

- Zertan diharduzu? galdetu zion Alfanhuik.

- Adar batzuk batzen, sutarako. Han ikusten den txabola handian bizi naiz.

Gizonak lurrak apurtxo bat gorantz egiten zuen toki batera seinalatu zuen, potxingoetatik leku babe-sean zegoen batera.

- Bakarrik bizi al zara?

Bai.

- Orduan, nahi baduzu, bertan geratuko naiz gaur, konpainia egiten.

Gizona erabat poztu zen Alfanhui berarekin geratzen zelako, eta egun hartan euren istorioak kontatuzizkioten elkarri. Gizonak Heraclio zuen izena, eta inguruan jaiotakoa zen, baina gurasoak beste non-baitekoak omen zituen. Aldameneko herri batean bizi izan zen beti, eta barrika-egilea zen, izatez. Ezzuen, baina, lanbide hori jada. Herriko bat jo omen zuen behin, eta, hain handia zenez, bertakoak berekontran sumindu, eta hiltzera kondenatu zuten. Hiru bider saiatu omen ziren bera akabatzen, baina betigertatzen zen hura galaraziko zuen zerbait.

2B Dokumentua - 2. Maila TESTU EDERRA:Oihan gorriko erraldoia.


Ingurugiroa

113Dokumentuak

Foto: Jose Ignacio Juanbeltz

Orduan, denek pentsatu zuten Heracliok hiltzerik merezi ez zuenaren seinale zela hura, eta baso harta-ra erbesteratu zuten, eta ordudanik hargin gisara ari zen bertan. Begia harri-ezkarda batek jo zuenbatean galdu zuen. Heracliok gurasoek utzitako altxorra zuen; bolizko letagin handi bi ziren, eta bolizkobeste bola bi, sandiaren neurrikoak. “Inork ez zekien horrek zer esan nahi zuen. Baina benetako altxorrazen, ezin zitekeen saldu eta. Jendeak uste du altxorra balio duen oro dela, baina benetako altxorra salduezin daitekeena da. Altxor da hainbeste balio izanik, ezer balio ez duena. Bai, berak bazuen altxor huraboliaren pisura saltzea, baina altxorra galdu egingo zatekeen, bolia baino ez zukeen salduko. Benetakoaltxorrak biziak baino gehiago balio du, hura saldu gabe hiltzen baita bat. Ezin da bizia salbatzeko era-bili. Altxorrak balio handia du, eta, aldi berean, batere ez. Horretan datza altxorraren sena; saldu ezinhorretantxe”.


Ingurugiroa

114 Dokumentuak

Gizonak kontu horiek esaten zituen bitartean, Alfanhuik irribarre egiten zion. Gizakoteak berba egitea-ri utzi, eta begia urrunera begira jarri zuen. Agatazko mendiak ikusi zituen; arre, zuri, urdin. Eguzkia sar-talderantz beheratzen zen. Erraldoiaren begian, basoa eta urruntasuna ageri ziren. Gertuko gorriindartsu alaia urruneko argitasun melankolikoarekin nahasten zen. Eta begi-niniaren eta hodeiertzarenartean, orein bakarzaleak igaro ziren, astiro, ametsa legez. Haztagabe, isil eta lerden, enbor gorrienartetik, uretarantz.

Ilundu zuenean, Alfanhuik eta erraldoiak sua egin zuten. Alfanhuirekin goizean topo egin zuenerako,erraldoaik moztua zuen berarentzako egurra. Alfanhui ostari izango zuela jakin zuenean, berriro joan zenegurretan. Hartara, baziren bi azao txabolan; bata gizonarentzat, eta beste Alfahuirentzat. Azao bie-kin, mordo bakarra egin eta su eman zioten. Eta berriketan eta gustura asko egin ziren, afaria egitenzen bitartean. Eta afaldu, eta berba egin zuten afalostean ere, eta lotara joan ziren gero.

Biharamun goizean, Alfanhuik eskua eman zion erraldoiari, eta bihotzez begiratu zioten elkarri. Alfanhuiibilian hasi, eta enbor artean galtzera zihoanean, apur batean gelditu, burua jiratu, eta azkenekoz ikusizuen Heraclio, artean berari begira, zutik, txabolaren ondoan. Alfanhui baso gorritik irten zen,Moralejarako bidean.

Sánchez Ferlosio, R.: “Industrias y andanzas de Alfanhui”.


Ingurugiroa

115Dokumentuak

4 Dokumentua - 1. Maila OZTOPO LASTERKETA

“Begira ezazu Nafarroako Atlasa eta mapa hauetako informazioak.

ESKUALDEA I IPAR-MENDEBALDEAII PIRINIOAKIII IRUÑERRIAIV LIZARRAV NAFARROA ERDIALDEAVI ERRIBERA GOITIA-ARAGOIVII ERRIBERA BEITIA

Bildutako Prezipitazioak

Erreferentziazko Eskualdean Historikoak Nekazaritza-urtea

bilguneak duen 1996-1997

kokalekua

AbaurregainaAltsasuArronizBuñuelKaparrosoZarrakazteluFiteroNabaskozeOliteIruñeaDoneztebeEsa

1996ko irailaren 1etik 1997ko uztailaren31ra bildutako prezipitazioak (mm.tan)


Ingurugiroa

116 Dokumentuak

4A Dokumentua - 2. Maila KONTZEPTUEN MAPA

LOS BIOMAS

BIOTOPOS BIOCENOSIS ECOSISTEMAS

incluyen

en

EL LUGAR O AREA

dónde influyen

ELEM.BÍOTICOS

ELEM.ABÍOTICOS

ELEM.ANTRÓPICOS

ejem. ejem. ejem.

haya,jabalí...

luz,aire...

pastor,leñador...

estudia

EL CONJUNTO DE TODASLAS POBLACIONES,COMUNIDADES YSUS RELACIONES

con

CICLOS DELA MATERIA

NIVELESTRÓFICOS

CADENASTRÓFICAS

ejem.

ejem.

hierba,caracol,golondrina,azor...

3 vencejo,

2 avión,

1 golondrinaejem.

PIRAMIDESECOLÓGICAS

depredadores,

consumidores,

descomponedores...

LOS SERES VIVOS

estudia

animalesplantas

NICHOSECOLÓGICOS

ejem.

picaraza

¿dóndecome?

¿dóndeduerme?

¿dóndeanida?

BIOMAK

BIOMAK

LEKU EDO ESPARRU HORRETAN HERRI ETA KOMUNITATEGUZTIAK ETA HORIENHARREMANAK

ELEM. BIOTIKOAK

ELEM. ABIO-TIKOAK

ELEM.ANTRÓPIKOAK

KATE TROFIKOAK

MAILA TROFIKOAK

MATERIARENZIKLOAK

MATERIARENZIKLOAK

BIOZENOSIA

IZAKI BIZIDUNAK

EKOSISTEMAK

hauek barruan sartzen dira

norengan dute eragina

adib. adib.

non

zer aztertzen du

animaliak, landareak

zer aztertzen du

adib.

norekin

PIRAMIDEEKOLOGIKOAK

adib. adib.

adib.

non jaten du?

non egitedu habia

non egitendu lo?

pagoa,basur-

dea

argia,airea...

artzaina, egurgilea

mika

artzaina, egurgilea

adib.3 sorbeltza2 enara azpizuri1 enara

adib.

harrapariakkontsumitzaileakdeskonposatzaileak


Ingurugiroa

117Dokumentuak

4B Dokumentua - 2. Maila BASO EPELETAKO ETA LARREETAKOBIOMAK KOKATZEA

Bioma nagusiak

Biomak anim

ali eta landare bizitza-ren arabera (fauna eta floraren ara-bera) zehazturiko eskualde ekologi-koak dira. Beroietan nagusi den lan-daretza m

otaren arabera identifi-katzen dira. Unescok 14 biom

a sail-katuta dauzka zortzi erreinu zooge-ografikoetan: Neoartikoa,Neotropikala, Paleoartikoa,A

frotropikala, Indomalaysiarra,

Australiarra, Ozeanikoa eta

Antartikoa.

Eskualde klimatikoak

Polarra(izotz-estalkia eta tundra)

Heze-hotza

(subartikoa eta kontinentala)

Heze-epela

Mendebaldeko itsasbazterrak, zona

heze subtropikalak eta Mediterranioa

Lehorra(estepa eta basam

ortuak)

Heze tropikala

(sabana eta baso tropikala)

ER

RE

INU

NE

OA

RTIK

OA

ER

RE

INU

NE

OT

RO

PIK

A-

ER

RE

INU

PALE

OA

RT

IKO

A

ER

RE

INU

IN

DO

MA

LAS

YA

RR

A

ER

RE

INU

A

US

TR

ALIA

RR

A

ER

RE

INU

AN

TA

RT

IKO

A

OZ

EA

NIA

KO

ER

RE

INU

A

OZ

EA

NIA

KO

ER

RE

INU

A

ER

RE

INU

AN

TA

RT

IKO

A

Tundras y desiertos árticos yermos:

tundrak eta basamortu artikoak

Koniferoez eta orratz formako hostodu-

nez osaturiko baso hezeak.

Kaduzifolioez osaturiko baso hezeak etahosto erorkorreko zuhaitzak dituztenzona subpolarrak

Larre-toki hezeak

Negu hotza

(kontinentala) basam

or-tuak eta erdi-basam

ortuak.

Hosto iraunkorreko baso esklerofi-

loak, sastrakadia eta mendia.

Larreak eta sabana dituen zonatropikala.

Basamortu hezeak eta erdi-basa-

mortuak.

Oihan tropikalak

(Am

azoniakoakbarne) edo basoak.

Baso heze subtropikal eta epelak.

Baso heze tropikala.

Egitura konplexuko goi-lurrak etam

endi-sistemak

Uharte-sistemak

Ibai eta aintziren sistemak


Ingurugiroa

118 Dokumentuak

4C Dokumentua - 2. Maila ESPAINIAKO MAPA LANDARETZA-ZERRENDEKIN

MENDIKOA

OZEANIKOA

MEDITERRANIARRA

SUBTROPIKALA

Gaztainondoa, pagoa, hari-tza, lizarra.Pinu gorri, izeia, mendi-pinua

Erkametza, artea, aleppopinua

OZEANIKOAMENDI-SUBALPETARRAMEDITERRANIAR-KONTINENTALIZATUA


Ingurugiroa

119Dokumentuak

Asko izan dira Nafarroa Espainia txikia bezala sailkatu duten geografo eta botanikoak, aditzera emannahian horrek flora eta faunari dagokionez duen aniztasun klimatikoa. Guztiz egokia den ikuspegi horre-tatik abiatuz, Nafarroako natur gune garrantzitsuenetako ezaugarriak zehazteak, aniztasun hori ahal-bidetzen duten faktoreak kontuan hartzea dakar, eta baita horrek natur bizitzarako dituen ondorioakere.

1.- ANIZTASUN BIOKLIMATIKOA ETA LANDARE-ANIZTASUNA

Eguzkiak gure planetan duen eragin klimatikoaren arabera, lurra hiru zati handitan banatzen da:Tropikala, Epela eta Hotza. Nafarroa (eta Espainia) Epelean sartuta daude, Kantzer tropikoaren etaArktiar Zirkulu Polarraren artean daudelako. 23o eta 65 o latitudeen arteko alde zabal horrek aldi bere-an bi motako eragina jasotzen du kokapenaren arabera. Arktiar Zirkulu Polarretik hurbil dauden lurrak,adibidez Europaren Iparraldeko herriak, hotzagoak izango dira Kantzer Tropikotik hurbil daudenak baino,hau da, Mediterranioko herriak baino. Gainera, Ozeano Atlantikoko haize gozoaren hurbilean daudenlurrak gorabehera termiko txikiagoak izango dituzte eta euri gehiago, ozeanoaren eraginetik urrunbarruan dauden lurren aldean, horiek tenperaturari dagokionez gorabehera handiagokoak eta askoz erelehorragoak dira.

Nafarroa Mediterranioaren eta ozeanoaren eraginpean dago. Mediterranoaren eraginpean NafarroarenHegoaldea dago nagusiki, Erribera gisa ezagutzen den aldea. Aitzitik, ozeanoaren eragina Iparraldeanematen da, alderdi Menditsuan. Bi eragin horiek Nafarroaren Erdialdean elkartzen dira. Uda bero etalehorrak, eta neguak hotzak dira Mediterranioko eraginaren ezaugarriak. Ozeanoaren eraginaren ezau-garriak negu eta uda arinak eta euri ugari urte osoan zehar.

5A Dokumentua - 1. Maila NATUR GUNE BABESTUETAKO EZAUGARRIAK

“Mendiko paisaia hezea. Iratiko Basoa”.

Arg

azkia

: Jos

e Ig

naci

o


Ingurugiroa

120 Dokumentuak

Ezarri ditugun alde klimatiko horiek, era berean eragin handia dute Nafarroako paisaia naturalean.

Erriberako lehortasuna, euri urritasuna, tenperaturari dagokionez neguaren eta udaren artean dagoenalde handia, udan gertatzen den lurrinketa eta transpirazio handia, ziertzoa,... izatearen ondoriozlehortasunari aurka egiteko zain luzeak, enbor egurtsuak, gutxi garatutako eta batzuetan argizaizkogeruza gogorrez estalitako hostoak dituzten landarez osatutako paisaia xerofiloak sortzen dira. Arteeta aleppo pinuen basoetan gizakiak egin dituen hondamendien ondorioz -zaila da horiek berreskuratzeaeta denbora asko behar da- zuhaixkak eta sastrakak sortu dira, horien artean soilguneak izaten dira,eta horietan ezkaiak, izpilikuak, estrepak, txilarrak, ipuruak, etab. ikus daitezke.

Mendiko hezetasunak, lainoak eta behe-lainoak, urte osoan tenperatura arinak izateak,... zuhaitz heze-zaleak, hostogalkorrak eta hosto handikoak ugariak diren paisaiak sortzen ditu (pagadiak, hariztiak);txilarra, ote zuria, isatsa edo otabera garoaren eta belarrararen artean dituzten otalurrak; eta bere-ziki gramineoak eta leguminosoak dituzten belardiak.

Nafarroako bi alderdi handi horietako -Erribera eta Mendia- ezaugarriak aipatzerakoan, Nafarroako pai-saia bioklimatikoen ikuspegi orokorra osatzen duten gai garrantzitsu batzuk kontuan hartu behar dira:

- Nafarroako alderdi Menditsuan, ozeano Atlantikoaren eragina mendebaldean ematen da nagusiki,ekialdean, ordea, terrenoak duen altueraren eragi-nez (2.000 metrotik gorakoa) bereziki hotza denklima Alpinoa edo Subalpinoa sortzen da. Elurrakhartzen du lurra urtearen hilabete askotan, etapinu beltzak edo basoz-gaineko belardiek osatzendute bertako landaretza alderdi goienetan, paga-di edo izeidiren batzuk ere ikus daitezke.

- Erriberan, hori zeharkatzen duten ibaiek (Ebro,Arga, Aragoi, Ebro,...) galeria-basoak hornitzekobeharrezkoak diren oasiak osatu eta haltzak,makalak edo sahatsak ikus daitezkeen ibarbasoaberatsak sortzen dituzte. Landaretza multzohori albokoaren erabat bestelakoa da, fisionomi-koki ezberdina, ibaiak ematen duen hezetasunedafikoa hartzen ez duelako.

- Alderdi Menditsuaren eta Erriberaren arteanErriberako lehortasuna edo Mendiko prezipitazio-ak ez dituen eremua topatuko dugu. Erdialdea da.Zuhaitz ugari dago, bereziki pinua, ametz ilaundu-na, erkametza, ezpela,...

- Nafarroako landaretza naturalaren gehiengoagizakiak moldatu pixkanaka, suteen bidez(Urbasako larreetako lautadak), baso-berritzeakeginez (pinuak, pagoak, makalak, ...) obra handiakeraikiz (errepideak, pistak, urtegiak, ...) laboran-

Erriberako paisaia idorra. Bardeak.

Arg

azkia

: Jos

e Ig

naci

o


Ingurugiroa

121Dokumentuak

tza bidez (fruta-arbolak, zerealak, ...) etab., horiek landare-multzoak osatzen dituzte eta ez genituzkeizango gizakiaren parte hartzerik gabe.

2. FAUNA-ANIZTASUNA

Aipatu dugun aniztasun bioklimatikoa, euri eta tenperatura mailan gorabehera handiak dituenaNafarroako Ipar eta Hegoaldearen artean, ez da bere landaretza naturalean bakarrik islatzen, baitaIratiko Oihaneko basoetako faunan edo Bardeetako estepa-paisaietan, Mendi aldeko erreka garbietaneta Ebroko ibaiadar nagusienen elkarguneetan ere.

Pirinioetan ematen diren altuera eta klima baldintza bereziak, harkaitz-guneen inguruetako pagadi-izeidiedo pagadi-pinudi handiak izateak, basoetatik gertu dauden inguru irekien hurbiltasunak, hala nola larresubalpetarrak, eta gizakiak ia eraginik ez izateak dakar Nafarroako Iparmendebaldea egokia izateaPirinioetako Hartz arrea bertan bizitzeko, noizbehinka edo era egonkorrean. Basoiloak, ordea, estepakohegazti guztien antzera, laboreak egiten diren inguru irekiak behar ditu bizi ahal izateko, eta horiekintartekatuz uztondoak, lugorriak edo eremu langaitzak. Hartza Nafarroako Mendialde inguru horretakoalde gehienetan bizi daitekeen bitartean, basoiloa Erribera aldean bakarrik bizi daiteke.

Animaliek bizi ahal izateko habitat jakin bat behar izateak -horietako batzuk Nafarroako lurralde osoanbizi badaitezke ere- aukera ematen du Nafarroako inguru ezberdinetan fauna berezia jartzeko, hartzenduen espazioarekin lotura handia izanik.

Bizkaiko itsasoan itsasoratzen diren Nafarroako ibaietan bada ur garbi eta freskoa behar duen arrain-mota, izokina.Horrekin batera bizidira amuarraina,aingira, erreka-lanproia, ...Ibaiertzeko haltza-dietan igaraba, bisoieuroparra eta mar-tin arrantzalea bizidira. Aitzitik,Pirinioetako ibaietanamuarraina, loina,mendiko barboa,tenka,...

Bertako ibarretanaipatzekoak diradesman piriniarra,ipurtatsa, igara-ba,... Aipatu beharradago zenbat arroila

Espezie batzuk, adibidez saia, oso ugariak dira Nafarroa osoan.

Arg

azkia

: Jos

e Ig

naci

o


Ingurugiroa

122 Dokumentuak

dauden, horietan habiak egiten dituzte hontza handiak, arrano beltzak, belatzak, saiak zuriak, saiak,ugatzak, .... Nafarroako ibai nagusienetan arrain mota ugari ikus daiteke, hala nola errutiloa, lutxoa,loina, barboa, zamoa, perka, tenka, ... Ibaiertzetan dauden ibarbaso gutxi horiek oinarrizkoak dira ingu-ruetako fauna bertan bizi ahal izateko, alderdi gehienetan laborantzako lurrak ibaiertzetaraino iristenbaitira. Aipatzekoak dira miru beltza, hontza, urretxoria, erlatxoria, sasi-txori arrunta, urretxindorra,...

Nafarroako alderdi hezeetan (ibaiak, baina baita urtegiak, aintzirak, urmaelak, ur putzuak, arroz-soro-ak, ...) oso ugariak eta aberatsak diren fauna-komunitateak bizi dira. Gainera babesleku dira hegaztimigratzaileeentzat. Nafarroaren Erdialdean eta Erriberan bizi dira nagusiki. Inguru horietan bizi direnespezie nagusiak honakoak dira: hegaberak, mokozabalak, basahateak, ubarroiak, ahate gorrizta, ahatemokozabalak, kopetazuri arrunta, uroiloa, kuliska buztanbeltza, etab. Aipamen berezia merezi duteazken urteotan gorakada nabarmena egin duten hegaztiak: lertxuntxo izaina, zikoina arrunta, lertxunhauskara, antzara hankagorrizta, zankaluzea, etab. Hegazti horien inguruan alderdi hezeetan anfibiougari bizi da, horien artean aipatzekoak dira: zuhaitz-igel arrunta, ur-igel arrunta, apo arrunta, uhan-dre marmolairea, eta beste batzuk, hala nola azeri hegalaria eta mendebaldeko ur-arratoia.

Atlantikoaren eraginpean dagoen alderdi Menditsuan, dauden pagadi eta hariztiek hainbat fauna-komunitate bertan bizitzea ahalbidetzen dute. Pagadietan aipatu beharrekoak dira txonta arrunta,

Espezie batzuk Nafarroa Ozeanikoan daudenen antzeko iguru hezeen premia dute. Arrabioa Kintoko pagadian.

Arg

azkia

: Jos

e Ig

naci

o Ju

anbe

ltz.


Ingurugiroa

123Dokumentuak

urubi arrunta, amilotx urdina, kaskabeltz txikia, txantxangorria, basurdea, oreina, lursagua, muxargrisa, arrabioa, ... Hariztietan okil handia, txonta arrunta, amilotx urdina, zapelatz liztorjalea, eskino-soa, Araba zozo pikarta, zozoa, kaskabeltza, basurdea, azkonarra, ...Aitzitik, itsasoaren gain terreno-ak duen altueragatik klima hotza den Pirinioetako ibarretako goi mendietan, mendi-pinuz osatutakobasoetan honakoak ikus daitezke: ugatza, hegatxabala, lagopodoa, belatxinga mokohoria, zozo papar-zuria, mendi-txirriskila, sarrioa, erbinude zuria, horma-sugandila, ... Pagadi-izeidietan, berriz, honakoak:

Algunas especies necesitan ambientes húmedos como los de la Navarra Oceánica. Salamandraen el hayedo de Quinto Real.

Arg

azkia

: Jos

e Ig

naci

o Ju

anbe

ltz.


Ingurugiroa

124 Dokumentuak

txonta arrunta, okil gibelnabarra, oilagorra, txantxangorria, basoilarra, katagorria, orkatza, hartz arrea(gutxi batzuk), lepahoria, ...

Nafarroaren Erdialdean, arte eta erkametz basoek hartzen dituzte berezko landaretzaren gune nagu-

sienak. Artadietan topa ditzakegun fauna-komunitateak honakoak dira: arranoa, kaskabeltza, hontzaertaina, miru gorria, gabiraia, zuhaitz-belatza, txantxangorria, txepetxa, katajineta arrunta, basurdea,azaria, basakatua, txaradi-sugandila, ... Erkameztian: usapal arrunta, miru beltza, arrano txikia,pagausoa, txonta arrunta, zozo arrunta, azkonarra, azaria, basakatua, ...

Nafarroako Erriberako estepa-guneetan honakoak bizi dira: kalandria, belatz gorria, hegatxabal arrun-ta, mozoloa, basoiloa, txoriandre arrunta, basoilo txikia, kutturlio arrunta, azaria, Montpellierko sugea,mendi-untxia, espartzudi-sugandila,...

Nafarroa Erdialdea eta Erribera gune egokiak eperrarentzat eta antzekoentzat.A

rgaz

kia: J

ose

Igna

cio

Juan

belt

z.


Ingurugiroa

125Dokumentuak

3. NAFARROAKO NATUR GUNE BABESTUAK

Nafarroako natur gune babestuak interes ekologiko berezia duten lekuak dira, interes bereziko ekosis-temak edo berezkoak diren balio paregabeak izateagatik. Nafarroan sailkapen horretan sartu beharre-ko guneak zeintzuk diren erabakitzea ez da lan erraza. Ikusi dugu bioklima eta faunaren ikuspegitikezinezkoa dela Nafarroaz orokorrean hitz egitea, oso ezberdinak diren alderdiak dituelako. Hasiera bate-an positiboa denak -aniztasunean bat etortzea- anitza eta ezberdina den lurraldea ordezkatuko dutenguneak zeintzuk izango diren jakitearen zailtasuna dakar.

Badira Alpe inguruetakoberezitasunak dituzten pai-saiak (Iparmendebaldean,Nafarroako mendirik altue-netan) eurosiberiarrak(Ozeano Atlantikoaren era-gina duen alderdia, alderdiMenditsuan, neurri handia-goan edo txikiagoan) etamediterraniarrak (hegoal-dean). Hezetasuna beha-rrezkoa duten edohigrofiloak eta hosto galko-rrekoak diren landareakdituen Nafarroa hezearenaurrean leku lehorrak edoxerofikoak behar dituzteneta hosto iraunkorrekoakdiren landareak dituenNafarroa lehorra dugu. Etalandaretzak nolabaitekohezetasuna behar duenerdialdeko gunea, nahiz etalandare horien hostoak hila-beteak behar izan lehortueta hil ondoren erortzeko.Beraz, mendi-pinua, pagoa-izeidia eta pagoa eta pinuadituzten basoak dituguAlpe inguruetan, hariztiaketa pagadiak Atlantikoarenalderdian, artea eta Aleppopinua alderdi mediterrania-rrean, eta zuhaitz motaanitzeko basoak (haritzak-erkametzak, arteak, ...) tar-teko alderdian.

Arteak Basaulako Erreserban

Arg

azkia

: Jos

e Ig

naci

o Ju

anbe

ltz.


Ingurugiroa

126 Dokumentuak

Bestalde, ibaiek baso-galeriak edo ibarbaso aberatsak (haltzadiak, makaldiak, ...) osatzen dituzte,gune aberatsak eratuz zuhaitz mota horiekin edo beste batzuekin batera. Eta azkenik, alderdi lehorre-netan edo estepa-guneetan dauden landare-komunitateetan, lehen zuhaitzak zeuden lekuetan orainzuhaixkak eta belarrak nagusitzen dira. Garriga edo maki izeneko multzoak nagusitzen dira, horiek, adi-bidez, Bardeetako hainbat alderditan ematen dira.

Nafarroako natur gune babestuen barruan aipatu ekosistema horiek guztiak sartu behar dira (erraza-go egitearren bertan nagusitzen zen zuhaitz-motaren izenez izendatu ditugu), horiek bai orain eta baigerora bertan izango direla bermatzeko.

Nafarroak duen fauna-komunitatea ere oso ugaria da. Ibaiak bizitzaz beteriko bideak bezala hartu ditu-gu, bizitza bere barruan izateaz gain ekosistema osoa eratzen dutelako horien ertzetako fauna eta lan-dare komunitateekin. Bizkaiko Itsasoko ibaiak (kutsadura gutxikoak eta besteetan ez dauden espezieakdituztenak, adibidez izokina) eta Pirinioetakoak (hauek ere kutsadura gutxikoak eta fauna aldetik abe-rastasun handikoak) Nafarroan dauden gainerakoetatik bereizi nahi izan ditugu, hala nola Ega, Arga,Aragoi eta Ebro, horietan lehengo hainbat espezie desagertu egin dira kutsaduraren ondorioz: aingira,bertako karramarroa, amuarraina, ...) Ezinbestekoa da ibai horietako hainbat tarte babestea eta horiekbabes-gune bihurtzea, bertako fauna eta horien inguruetakoa babesteko. Eta baita Nafarroako gaine-rako hezeguneak ere (urmaelak, aintzirak, ...) horietan habiak egiten dituztelako edo hainbat espezireneta bereziki hegaztien pasabide direlako.

Azkenik, ez dugu ahaztu behar lehen aipatu ditugun baso multzoak, edo estepa-gune edo gune ireki dei-turikoak, fauna komunitate bereziak osatzen dituztela, eta horiek aldi berean multzo bateratua etaelkarren artean lotura duena eratzen dutela, hau da, ekosistema bat, horren iraupena gizakiak ustia-penari jartzen dizkion mugen araberakoa izango da.

4. NATUR ERRESERBAK ETA PARKEAK

Nazioarteko erakundeek onartutako natur gune babestuen sarearen barruan sartzen dira NaturErreserbak. Bestalde, Nafarroako 38 Natur Erreserben barruan ekosistema multzo handia sartzen da,Nafarroak duen aniztasunaren adierazgarri direlarik, eta horietan daude Foru Komunitatean kataloga-tuta dauden landare eta fauna espezietako gehientsuenak. Natur Erreserben barruan sartzen direnekosistemen artean honakoen aipamena egin beharra dago:

- Pirinioetako basoak eta baso subalpetarrak: Mendilaz eta Larrako Natur Erreserbak.

- Pagadiak, hariztiak, lizardiak, haltzadiak, erkameztiak eta artadiak dituzten basoak: San Juan Xar,Irubetakaskoa, Putxerri, Tristuibartea, Urederrako iturburua, Basaula, Lasiako Sakana, Peñalabeja,Olleta Mendia eta Kontearen Mendia izeneko Natur Erreserbak.

- Arroilak eta harkaitz-guneak, urbazterreko ekosistemekin eta hegazti habijartzaileen fauna abe-ratsarekin: Itxusi, Añorbeko Arroila, Poche de Txintxurrenea, Gaztelu, Arbaiungo Arroila, BurgikoArroila, Benasako Arroila, Irunberriko Arroila, La Piedra eta San Adriango Labarrak eta azkenikKaparreta NE.

127Dokumentuak

- Aintzira eta urmaelez osatutako hezeguneak, hala nola Las Cañas Urtegia, Junkaleko Aintzira,Pitillasko Aintzira, Ur Gazidun Urmaela eta Pulguerreko Urmaeleko NE.

- Arga, Aragoi eta Ebroko ibarbasoak: Arquillo eta Barbaraces Ibarbasoak, Gil eta Ramal HondoIbarbasoak, Lobera eta Sotilloko Ibarbasoak, Ramaleteko Ibarbasoa, Remontako Ibarbasoa etaQuebrado, El Ramillo eta La Mejanako Ibarbasoetako NE.

Zuhaitz mota anitzeko basoa eta harkaitz-guneak Arbaiungo Arroileko Erreserban.

Arg

azkia

: Jos

e Ig

naci

o Ju

anbe

ltz.


Ingurugiroa

128 Dokumentuak

- Elkor samarrak diren ekosistemak, hala nola Eguarasko Ehiza-barrutiko, Rincón del Buko etaCaídas de la Negrako Natur Erreserbak.

- Eduki geologikoa dutenak, hala nola Lantzeko Labiaga eta Basajaun Etxearen haitzuloko NE.

Nafarroako Bardeetan bada zenbait natur gune babestu. Barañaingo “Los Sauces” Ikastetxe Publikoko IkasleakBardeetako paisaiari buruz egin duten maketa aztertzen.

Arg

azkia

: Jos

e Ig

naci

o Ju

anbe

ltz.

Espacios protegidos

Medio Ambiente

129Dokumentuak

5B Dokumentua - Maila GURE EKOSISTEMAK

PIRINIOETAKO IBARRAK - ARROILAK ETA HAITZ-GUNEAKA Erkametza 1 Ugatza 7 Bele txikiaB Huntza 2 Sai arrea 8 BeleaC Sabina 3 Malkar-sorbeltza 9 Bonelli arranoaD Artea 4 Arrano beltza 10 Hontz handia

5 Fuina 11 Sai zuria6 Belatza 12 Harkaitz-zozo urdina

13 Haitz-enara


Ingurugiroa

130 Dokumentuak

PIRINIOETAKO IBARRAK - PINU GORRIKO PINUDIAA Pinu gorria 1 Pinu-kaskabeltza 7 OrkatzaB Ezpela 2 Amilotx mottoduna 8 Mokokerra

3 Maria 9 Txepetxa4 Gabiraia 10 Aztorea5 Mendi erregetxoa 11 Txonta arrunta6 Okil handia 12 Katagorria

13 Zozo arrunta


Ingurugiroa

131Dokumentuak

ERDIALDEKO ARROAK - SOROAK ETA HESKAIAKA Ena 1 Miru gorria 7 Mirotza

(patxarana)B Makala 2 Belatz gorria 8 AzeriaC Zumarra 3 Hesi-berdantza 9 BelabeltzaD Jorraleen 4 Berdantza 10 Azkonarra

gardua 5 Mika 11 Zapo arrunta(astalarra) 6 Karnaba 12 Eskailera-sugea

13 Galeperra


Ingurugiroa

132 Dokumentuak

ERDIALDEKO ARROAK - ZUHAITZ MOTA ANITZEKO BASOAA Erkametza 1 Pagausoa 7 Zozo arruntaB Pagoa 2 Kaskabeltza 8 EskinosoaC Pinu gorria 3 Katagorria 9 Txio lepazuriaD Ezpela 4 Txonta arrunta 10 Txantxangorria

5 Kukua 11 Basurdea6 Arrano txikia 12 Basakatua


Ingurugiroa

133Dokumentuak

MENDEBALDEKO ERDIALDEKO NAFARROA - ARTADIAA Artadia 1 Arrano sugezalea 7 Txinbo papargorriztaB Abaritz 2 Kaskabeltza 8 Txaradi-sugandila

txaparroaC Gurbitza 3 Hontza ertaina 9 Basakatua

4 Katajineta 10 Basurdea5 Miru gorria 11 Zuhaitz-belatza6 Gabiraia 12 Txantxangorria

13 Txepetxa


Ingurugiroa

134 Dokumentuak

EKIALDEKO ERDIALDEKO NAFARROA - ERKAMEZTIAA Erkametza 1 Usapal arrunta 7 Txonta arruntaB Ezpela 2 Antzandobi kaskagorria 8 Txinbo papargorriztaC Eihar 3 Miru beltza 9 Basakatua

frantsesa 4 Arrano txikia 10 Zozo arrunta5 Zozo-txinboa 11 Azkonarra6 Pagausoa 12Txio lepazuria

13 Eskinko hiruhatza


Ingurugiroa

135Dokumentuak

EKIALDEKO ERDIALDEKO NAFARROA - BERTAN BEHERA UTZITAKO SOROAKA Erkametza 1 Hegatxabala 8 Soro-muxarraB Ena 2 Arrano sugezalea 9 Erbinudea(patxarana) 3 Hontza ertaina 10 GardatxoaC Otabera arrunta 4 Miarritza 11 Basasagua

5 Katajineta 12 Erbi europarra6 Pitxartxar burubeltza 13 Apo arrunta7 Basurdea 14 Aspis sugegorria

15 Montpellierko sugea


Ingurugiroa

136 Dokumentuak

IBAIERTZAK - ERAIKINAK ETA HERRIAK1 Sorbeltz arrunta 8 Landa-txolarrea2 Zikoina zuria 9 Mika3 Enara azpizuria 10 Erbinudea4 Enara 11 Etxe-txolarrea5 Hontza 12 Araba zozo beltza6 Argi-oilarra 13 Etxe-sagua7 Arratoi arrunta 14 Sugandila


Ingurugiroa

137Dokumentuak

EKIALDEKO ERDIALDEKO NAFARROA - BERTAN BEHERA UTZITAKO SOROAKA Lizar hostotxikia 1 Miru beltza 10 Martin arrantzaleaB Makala 2 Hontza 11 UroiloaC Lezka 3 Dilindaria 12 Txirritxo txikiaD Zurzuria 4 Urretxoria 13 Kuliska txikia

5 Erlatxoria 14 Suge gorbataduna6 Uhalde-enara 15 Zamoa7 Sasi-txori arrunta 16 Barboa8 Urretxindorra 17 Apoarmatu istilzalea9 Txinbo kaskabeltza


Ingurugiroa

138 Dokumentuak

IBAIERTZAK - SOROAK ETA ESTEPAKA Erromeroa 1 Kalandria 9 Basoilo txikiaB Ontina 2 Belatz gorria 10 Atalarra

3 Hegatxabal arrunta 11 Ganga azpibeltza4 Ganga azpizuria 12 Azeria5 Hontza 13 Montpellierko sugea6 Buztanzuri horia 14 Landa-txirta7 Basoiloa 15 Kutturlio arrunta8 Txoriandre arrunta 16 Mendi-untxia

17 Espartzudi-sugandila


Ingurugiroa

139Dokumentuak

IBAIERTZAK - AINTZIRAK UDABERRIANA Ezpata- 1 Zikoina 10 Murgil handia

belar dilindaria 2 Basahatea 11 Txilinporta txikiaB Zume zuria 3 Zingira-mirotza 12 Txori zezen arruntaC Milazka 4 Mendebaldeko ur-arratoia 13 Uroilanda handiaD Lezka 5 Amiltxori arrunta 14 Zuhaitz-igel arrunta

6 Lezkari karratxina 15 Ur-igel arrunta7 Kopetazuri arrunta 16 Tenka8 Ahate gorrizta 17 Zamoa9 Lertxun gorria 18 Lutxoa

19 Uhandre marmolairea


Ingurugiroa

140 Dokumentuak

IBAIERTZAK - AINTZIRAK NEGUAN ETA UDANA Ezpata-belar 1 Itsas enara musuzuria 9 Azeria

dilindaria 2 Kurriloa 10 Ahate mokozabalaB Zume zuria 3 Antxeta mokogorria 11 Murgilari arruntaC Milazka 4 Antzara hankagorrizta 12 Kurlinta arruntaD Lezka 5 Zingira-berdantza 13 Apo arrunta

6 Kopetazuri arrunta 14 Zamoa7 Lertxun hauskara 15 Lutxoa8 Abozeta 16 Tenka

17 Ur-igel arrunta


Ingurugiroa

141Dokumentuak

KANTABRIAR IBARRAK - IBAIA ETA IBAIERTZAKA Haltza 1 Errekatxindorra 7 Martin arrantzaleaB Sahatsa 2 Txantxangorria 8 IpurtatsaC Lizarra 3 Igaraba 9 Ur-zozoa

4 Txepetxa 10 Aingira5 Buztanikara horia 11 Amuarrain arrunta6 Atlantiar izokina 12 Ezkailua


Ingurugiroa

142 Dokumentuak

KANTANBRIAR IBARRAK - BELAZEAK ETA SOROAKA Lizarra 1 Zapelatz arrunta 7 Musker berdeaB Hurritza 2 Uda-txirta 8 Sugegorri kantabriarra

3 Araba zozoa 9 Txonta arrunta4 Antzandobi arrunta 10 Trikua5 Mirotz zuria 11 Birigarroa6 Berdantza horia 12 Eskulapioren sugea


Ingurugiroa

143Dokumentuak

HEGOALDEKO IBAR HEZEAK - MENDIKO LARREAKA Iparraldeko elorri 1 Mendi-txirriskila 8 Buztanzuri arrunta

zuria 2 Sai zuria 9 Tuntun arruntaB Otea 3 Sai arrea 10 Mendi-txirta

4 Behor nafarra 11 Erbi europarra5 Buztangorri iluna 12 Pitxartxar nabarra6 Ardi latxa 13 Sator arrunta7 Garraztarroa 14 Sugandila bizierrulea


Ingurugiroa

144 Dokumentuak

HEGOALDEKO IBAR HEZEAK - PAGADIAKA Pagoa 1 Txonta arrunta 7 BasurdeaB Hagina 2 Urubi arrunta 8 OreinaC Gorostia 3 Lursagu gorria 9 Pinu-kaskabeltza

4 Amilotx urdina 10 Arrabio arrunta5 Kaskabeltz txikia 11 Muxar grisa6 Txantxangorria 12 Birigarro arrunta


Ingurugiroa

145Dokumentuak

HEGOALDEKO IBAR HEZEAK - HARIZTIAKA Haritz 1 Gailupa 7 Araba zozo pikarta

kanduduna 2 Okil handia 8 BasurdeaB Iparraldeko 3 Txonta arrunta 9 Zozo arrunta

elorri zuria 4 Amilotx urdina 10 KaskabeltzaC Hurritza 5 Zapelatz liztorjalea 11 GarrapoaD Iratzea 6 Eskinosoa 12 Azkonarra

13 Zata


Ingurugiroa

146 Dokumentuak

PIRINIOETAKO IBARRAK - GOI-MENDIAA Mendi-pinua 1 Sarrioa 7 Mendi-tuntuna

2 Ugatza 8 Erbinude zuria3 Hegatxabala 9 Beltatxinga mokohoria4 Lagopodoa 10 Zozo paparzuria5 Mendi-txirta 11 Mendi-txirriskila6 Elur-txonta 12 Buztanzuri arrunta

13 Horma-sugandila


Ingurugiroa

147Dokumentuak

PIRINIOETAKO IBARRAK - PAGADI-IZEIDIAA Izei zuria 1 Lepahoria 7 TxantxangorriaB Pagoa 2 Txonta arrunta 8 Hartz arrea

3 Okil gibelnabarra 9 Basoilarra4 Oilagorra 10 Mendi-erregetxoa5 Okil beltza 11 Basoetako gerri-txoria6 Erregetxo bekainzuri 12 Katagorria

13 Orkatza


Ingurugiroa

Berbinzanan dagoen parke naturala da Bertiz.Iparraldean Etxalar du, ekialdean Baztan Ibarra,hegoaldean Oieregi eta Narbarte, eta mendebal-dean Sunbilla. 2.040 Ha.ko azalera du.

Bertizek izan duen azken jabe partikularra PedroCiga Mayo jn. izan zen, horrek 1898. urtean erosizuen finka. Garai hartakoa dira Aizkolegi jauregia,barruko bidezidorrak eta lorategian daudenzuhaitz eta zuhaixka mota ezberdinak. Basoa,ordea, ez da ustiatu aspaldi honetan, eta azken100 urte hauetan garatu egin da eta heldutasu-nera heldu.

1949an Pedro Ciga jn. hil zenean Nafarroak etabere izenean Foru Diputazioak, Nafarroako orain-go Gobernuak, hartu zuen Bertzi oinordetzan.Pedro jn.ak baldintza bakarra jarri zuen horreta-rako: Bertizek dituen ezaugarriak bere horretanutziko ziren handik aurrera, hori egin ezean esta-tuaren jabetzakoa izango litzateke eta ParkeNatural bihurtu.

Pedro jn.aren testamentuan emandako jarraipide-ak betez Foru Diputazioak ia ustiatu gabe edukizuen Bertiz. Pista batzuk eraiki, zuhaitzak landa-tu eta ibarraren barreneko terrenoak baso-minte-gi gisa erabili ziren. 1980an egin ziren lehenengoazterketak Bertiz Parke Natural bihurtzeko.Azkenik 1984ko martxoaren 29an NafarroakoDiputazioak Bertiz Parke Natural izendatu zuen,helburu hori duten natur guneen alorreanEstatuak eman zizkion ahalmenak jaso ondoren.

Parke Natural izendatu zutenean honako helbu-ruak jarri ziren: parkea babestea eta bertakobaliabidek hezkuntza, zientzia eta jolas alorrerakoerabiltzea. Hori administratzeko batzorde batizendatu eta hainbat ekintza burutu zirenBertizera urtero joaten den 60.000 gorako lagunhoriek bertako berri izan zezaten: aterpetxeakeskola-taldeentzat, hitzaldietarako gela, lorate-gian dauden espezien izenen errotulazioa, NaturaInterpretatzeko Zentroa sortzea parkearen infor-mazioa izateko eta ematen diren azalpenak uler-tzeko, ibilbideetan seinaleak jartzea, liburuxkaketa mapak argitaratzea, etab.

Bertizko kotarik altuena Aizkolegi mendia da,830 m.ko altuera du. Han dago izen bereko jaure-gia ere. Bertizko alderik baxuena hegoaldeandago, Bidasoa ibaiaren ibilguan, itsas mailarengainetik 110 metro altueran. Ugari dira Bertizensortzen diren errekak, horiek guztiak Aizkolegikotontorretik Bidasoara jaisten dira. Espezie exoti-koak dituen lorategia behe aldean dago, sarreranagusiaren ondoan, lehen aipatu dugun parkeamaldan iparraldera zabaltzen delarik. Parkearenbeheko aldean badira baserri batzuk ere, horieta-ko hainbatetan oraindik ere tradiziozko jarduerakburutzen dituzte.

Bertizen baso atlantiarrean ematen diren zuhaitzederrak ikus daitezke. Beheko aldean haltzaz(Alnus glutinosa) eta haritzez (Quercus robur)osatutako basoa dago. Goiko aldean, berriz,pagadiak (Fagus sylvatica) nagusitzen dira,ametzekin (Quercus pyrenaica) eta gaztainondo-ekin (Castanea sativa). Aurrekoekin tartekatutagorostiak (Iles aquifolium), hurritzak (Corylusavellana), haginak (Taxux baccata) edo gerezion-doak (Prunus avium) ageri dira. Zuhaitz landake-tak egin dira espezie exotikoekin, badiraapainketarako jarritako zuhaitz eta zuhaixkamultzoak ere, batez ere parkeko lorategian.Aipatutako leku horretan hori adierazita dago.

Dagoen fauna baso atlantiarrari dagokiona da.Erreketan eta Bidasoa ibaian aingirak (Anguillaanguilla), zarboa (Gobio gobio), amuarraina(salmo trutta), eta gutxi daudelako hain prezia-tua den pirinioetako desmana (Galemys pirenai-cus) topa ditzakegu. Parkean arrabioak(salamandra salamandra), euli-txori beltzak(Fidecula hypoleuca), zapelatz arruntak (Buteobuteo), urubiak (Strix aluco), muxar grisak (Glisglis), basurdeak (Sus scrofa) eta orkatzak(Capreolus capreolus) ere ikus daitezke.

148 Dokumentuak

6 Dokumentua - 1-2. Maila BERTIZ


Ingurugiroa

HELBURUAK:

1. Bideo, azalpen-panel, behaketa eta abarrenbidez Bertizko natur parkean iker daitezkeen gaiguztiei buruzko informazioa biltzea.

2. Informazio-bilketari balioa ematea: argiaizan dadila, irudi, baliabide eta estrategia askoizan ditzala, kontzeptuak erlazionatuta egondaitezela (grafiko, krokis, fitxa eta abarrenbidez).

3. Talde-lanean garatuko diren jarrera eta araueibalioa ematea eta irtenaldian ezagutu duguningurugiroa zaintzea.

EDUKIAK:

KONTZEPTUZKOAK:

- Paisaia naturala eta gizatiartua. Pertzepzioplastikoa.

- Ipar-mendebaldeko Nafarroako orografia, klimaeta paisaia erlazionatzea.

- Ura: prezipitazioak, hezetasuna, ibaiak eta erre-tenak. Ibaiertzeko landaretza. Izokinaren zikloa.

- Basoa. Landaretza-motak. Landaretza-geruzak.Basoa eta oihanpea. Paisaia naturalaren eralda-keta.

- Bertizko parkea: historia, klima, geologia,hidrologia, flora, fauna, erabilpena eta kudea-keta.

PROZEDURAZKOAK:

- Informazioa biltzea: “Ikusten ikasteko” fitxakosatzea, oharrak idatzi eta irudiak jasotzea(bideo eta argazki bidez), zaratak grabatzea,datuak biltzea (oharrak, krokisak), piktogramakegitea, deskribapen-elementuak biltzea, laginakjasotzea, elkarrizketak egitea,...

JARRERAZKOAK:

- Lan-taldeei edo norbanakoari egokitu zaizkionzereginak behar bezala betetzea.

- Natur parkeari eta inguruneari errespetua era-kustea eta zaintzeko jarrera izatea.

ARIKETAK

Egingo ditugun ariketen bidez informazioa bildukodugu. Datuen sailkapena eta dagokien balorazioaikasgelara itzulitakoan egingo dugu:

- Nafarroako mapan ibilbidearen marrazkia egitea.

- Ibilbidearen profil subjektiboa.

- Hirugarren solairuko aretoan soinuak grabatzea:Bertizko basoa.

- Bigarren solairuko aretoan oharrak, krokisak etapiktogramak osatzea: lurzorua, ura eta basoa.

- Lehen solairuko panel eta bideo elkarreragileeiburuzko oharrak hartzea.

- Hirugarren solairuko diaporama ikustea.

- Pagadi bateko deskribapen-elementuei buruzkooharrak hartzea: basoan bizi izandakoa jasotzea.

- “Ikusten ikasteko” fitxak osatzea.

- Paisaia naturaleko eta gizakiaren eremuetakoirudiak bideo nahiz argazki bidez hartzea, per-tzepzio eta irudi plastikoak jasotzea (koloreak,bolumenak, formak, espazioak,...).

- Laginak hartzea (lurretik hostoak).

- Parkeari buruzko elkarrizketak egitea eta iritziakjasotzea (monitore, basozain, atezain, bisitari,bertako eta abarrengandik).

149Dokumentuak

7 Dokumentua - 1-2. Maila LAN-IRTENALDIA: BERTIZ


Ingurugiroa

150 Dokumentuak

- Elementurik harrigarrienei buruz (ezusteko aur-kikuntza, bizipen, entzunezko pertzepzio eta aba-rri buruz) oharrak hartzea; ohar horiek grafiko,deskriptibo nahiz plastikoak izan daitezke.Ibilbidean zehar egingo ditugun geldialdietan ira-kasle nahiz monitoreek emandako azalpenakjasotzea.

- ...

ANTOLAKETA

IRTENALDIA BAINO LEHEN:

- Urte-sasoiari dagokion arropa eta oinetakoak.

- Zaborra ekartzeko edo laginak hartzeko plasti-kozko poltsak.

- Ogitartekoa (hamaiketakoa, bazkaria) eta eda-ria.

- Oharrak hartzeko orri zuridun karpeta, lapitza(4b-5b), boligrafoa, koloretako margoak.

- Aukerakoak: argazki-makina, grabatzailea, pris-matikoak,...

IRTENALDIAN ZEHAR:

Aire librean eta Natura Interpretatzeko Zentroanlan egiteko asmoa dugu:

- Adi egon parkeko monitoreek eta irakasleakprestatu duten antolaketari (gelan ibili, basorairten, hamaiketakoa, bazkaria, etab...).

- Oharrak bizkor hartzen ahalegindu zaitez.Arretaz entzun, azalpenetan isilik egon, zalantzakgaldetzeko eskua jaso, etab...

ARAUAK:

- Puntualtasuna irteteko orduan: ............... etaitzultzeko orduan: .....................

- Debekatuta dago paperak, latak, plastikoak...botatzea; parkeko arduradunei baimena eskatugabe laginak (animaliak, landareak, mineralak,lurra, ...) hartzea; natur inguruneari edo bestebisitariei gogaikarri gerta dakiekeen zaratarikateratzea; landareak kaltetzea (moztu, enborrakmarratu,...); markatutako bideetatik ateratzea.

- Gure jokabidearekin ingurugiroa errespetatukodugu eta, ahal bada, lehen baino hobeto utzikodugu. Arduratsuak izango gara eta beste pertso-nekiko eskerronekoak: gidari, bisitari, baserritar,txofer, beste eskoletako jende eta, orokorrean,parkean dabiltzan pertsona guztiekiko.Paperontziak erabiliko ditugu, janari-hondakinakzabor-poltsetan eta edaria motxilan ekarrikoditugu etxera bueltan.


Ingurugiroa

151Dokumentuak

8 Dokumentua - 1. eta 2. Maila PREZIPITAZIOAK ETA TENPERATUAK

LEKUA:


Ingurugiroa

152 Dokumentuak

9A Dokumentua - 1. Maila ... IKUSTEN IKASTEKO

1. KOKAPENA

2. DENBORA-AZTERKETA

3. DESKRIBAPENA ETA MARRAZKIA EGITEA

4. GIZAKIAREKIKO HARREMANA

5. IDENTIFIKAZIOA

6. BALORAZIOA


Ingurugiroa

153Dokumentuak

KOKAPENANon dago?Ba al dira gehiago? Zenbat?Nola dago kokatuta?Nondik hurbil? (habia, ura, bidezidorra...)

DENBORA-AZTERKETAEguna eta orduaEguraldia

DESKRIBAPENA ETA MARRAZKIA EGITEA

Adierazi nolakoak dituen burua, gorputza eta gorputz-atalak, kolorea edo koloreak, begi, hanka edodituen beste ezaugarriei buruzko xehetasunak.

Animalia horrek inguruko besteekin duen HARREMANAZer jaten du?Nola bilatzen du janaria?Bere lurraldearen hedaduraBizilekua

Animalia horrek gizakiarekin duen HARREMANAAbeltzaintzaEhiza

IDENTIFIKAZIOAFamiliaIzen arruntaIzen zientifikoa

9B Dokumentua - 1. Maila ANIMALIA BAT... IKUSTEN IKASTEKO


Ingurugiroa

154 Dokumentuak

KOKAPENANon dago?Ze zuhaitz mota ditu inguruan?Nolakoa da lurra?Nola lortzen du ura?

DENBORA-AZTERKETAEguna eta orduaEguraldiaZuhaitzaren adinaEgokia duen klima


Oharrak hartu eta marraztu nolakoa duen zurtoina edo enborra, lorea, frutua, itxura, altuera, lodiera,hostoa eta esanguratsuak diren beste hainbat xehetasun, hala nola koloreak, ehundura, bolumena,argia eta itzala, argizuloak,...

Landare horrek inguruko besteekin duen HARREMANAEstratoaEkosistema

Landare horrek animaliekin duen HARREMANALandare horrek gizakiarekin duen HARREMANA

NekazaritzaAbeltzaintzaIndustria

IDENTIFIKAZIOAFamiliaIzen zientifikoa Izen arrunta

9C Dokumentua - 1. Maila PAGOA... IKUSTEN IKASTEKO


Ingurugiroa

155Dokumentuak

KOKAPENANon dago?Ba al daude gehiago? Zirkuluan al daude?Zeren gainean hazten da? (lurra, hostoak, harriak, motzondoak...)Ze landare daude bere inguruan?

DENBORA-AZTERKETAEguna eta orduaEguraldia.Noiz egin zuen euria azkeneko aldiz?


Oharrak hartu eta marraztu, zuztarra baduen ikusi, kolorez margotu, txapelaren itxura marraztu etakolorez margotu, duen usaina, mamiaren kolorea, zaporea, esporak orrietan edo zuloetan dituen adie-razi, har itzazu horren neurriak...

HARREMANAperretxikoarena ingurunearekinperretxikoarena animaliekinperretxikoaren gizakiarekin

IDENTIFIKAZIOAFamilia.Izen arrunta.Izen zientifikoa.

10 DOKUMENTUA. 1. ETA 2. MAILA

9D Dokumentua - 1. Maila ONDDO EDO PERRETXIKO BAT... IKUSTEN IKASTEKO


Ingurugiroa

156 Dokumentuak

11. HABITATA Bide bazterraHartxingadiak EGUNA: .................................Ibaiertzak LEKUA: ..................................Basoa

2. ORGANO BEGETATIBOEN DESKRIBAPENASustraiak:Zurtoina:Hostoak:

3. ORGANO UGALTZAILEAK: LOREALore bakartiakMultzotan dauden loreak

Kaliza: Sepaloak KopuruaKoloreaLibre edo soldatuak

Korola: Petaloak KopuruaKoloreaLibre edo soldatuak

Androzeoa: Lorezilak KopuruaLibre edo soldatuak

Ginezeoa: Karpeloak ObulutegiaLore-orratxaLorexakia

4. SAILKAPENAFAMILIA:GENEROA:ESPEZIEA:

9E Dokumentua - 2. Maila FLORA... SAILKATZEN IKASTEKO


Ingurugiroa

157Dokumentuak

1. NON AURKITUABide bazterraHartxingadiak EGUNA: .................................Ibaiertzak LEKUA: ..................................Basoa

2. HOSTO-ORRIAREN ERTZA KONTUAN HARTUZOsoa UhinduaOxkarduna HortzakatuaBitan hortzakatua DentikulatuaZerratua

3. HOSTO-ORRIAREN PUNTAREN ITXURA KONTUAN HARTUZZorrotza KamutsaBiribildua MoztuaErretusua MuxarratuaMuxarratua ZatibituaEstutua PuntatxikiaMukroiduna

4, HOSTO-ORRIAREN ITXURA ETA SIMETRIA KONTUAN HARTUZSimetrikoa AsimetrikoaLineala Orratz-formakoaXingola-formako Lantza-formakoaFaltziformea LuzangaObala EliptikoaObobala Espatula-formakoOrbikularra ErronboidealaTriangeluarra Bihotz-formakoaGezi-formakoa AdardunaEzkataduna Giltzurrun-formakoaAflabeatua

5. HOSTO-ORRIAREN OINARRIA KONTUAN HARTUZEstutua Falka-formakoaBiribildua MoztuaBihotz-formakoa AurikuladunaAdarduna

9F Dokumentua - 2 . Maila HOSTOAK... SAILKATZEN IKASTEKO


Ingurugiroa

158 Dokumentuak

Lan-irtenaldian hartutako laginekin eta irtenaldian eta Natura Interpretatzeko Zentroan bururatuta-ko jarduerekin, erakusketa kolektiboa egin dugu:

1. Kraf paper-zerrenda bat erabili zutikako erakustokirako. Bertan erantsi edo errotulatu izenburuak,krokisak, argazkiak, irtenaldiko oharrak, etab.

2. Erakustoki horizontalean (1,5x3 m.ko taula), hartutako laginak eta klasean egindako azterketak sail-katuko ditugu. Bertan erakusgai dauden krokis, lagin, profilak, sekzio, objektu eta materialen errotula-zioa egingo dugu.

3. Ikasleek egindako eta aztertutako gaiarekin zerikusia duten lanak eta Unitate Didaktikoak azaldukodira.

4. Aztertutako aldearen edo N.M.aren alderdi osoak edo partzialak agertzen dituzten maketak jarrikodira erakusketan: sima, lurpeko leizea, urtegia, arroila eta ibaia, ibaia eta ibarbasoak, ibaia eta berta-ko fauna, Bardeetako paisaian ikusten diren karkaben xehetasuna, zuhaitza, txondorra, artzain-txabo-la eta korta, baso txikiaren paisaia, meta baten xehetasuna eta horren egitura, borda eta belardia, egu-rra kargatzeko tokia, ermita, etab.

5. Inguruko irudi ikonikoetan oinarrituz horien birsorkuntza plastikoak ikus daitezke: ezkurrak, egurraketa hostoak; makil, frutu eta hostoekin egindako mugikorrak; perretxikoak eta likenak; hurritzaren, liza-rraren eta abarren zurtoinak; harri, pinaburu, azal, eta abarrekin egindako irudi apaingarriak.

10A Dokumentua - 1-2. Maila PARKE/ERRESERBA/N.M.EI BURUZKO ERAKUSKETA


Ingurugiroa

159Dokumentuak

ZERTARAKO

Gai edo unitate batean egiten diren ariketak ordenean multzokatzea.Ikerketa lan txiki bati oinarria eta euskarria ematea.

NOLA

Egin itzazu ariketak DIN A4 orrietan, izenburu guztiak kolore berean jarri, azpimarratuta, eta letralarriekin. Marjina bera erabili orri guztietan, parrafo bakoitzaren hasiera guztiak bereiztuz. Argi azaltzeneta ongi aurkezten saiatu.

Egiten dituzun ariketa guztiak zenbatu itzazu lapitzez orrialde bakoitzaren eskuin aldean. Gaia amait-zen duzunean, ordena itzazu berriro eta behin betiko zenbatu. Hasiera batean, antola itzazu egin ditu-zun orden berean. Sar itzazu ariketetan argazkiak, prentsako zatiak, marrazkiak...

Portada bat egin ezazu zure lanarentzat, eta apaindu ezazu landu duzun gaiari buruzko marrazkiekin,argazkiekin, prentsako zatiekin... Ez ahaztu gai horren izenburua, zure izena eta deiturak eta egiten arizaren ikasturtea portadan jartzea.

Portadaren ondoren jarri izena ondorengo orriari: Aurkibidea. Bertan idatzi bata bestearen azpian landudituzun jardueren izenburuak, eta zein orritan dauden adierazi.

Azken jardueraren ondoren laburtu itzazu ikasitako eta erabilitako kontzeptuak eta horiek duten erla-zioa eskema, laburpen edo mapa kontzeptual batean. Atera itzazu egin duzun lanaren ondorioak.

Gehitu zure txostenari ebaluazio eta autoebaluazio orriak.

BALIABIDEAK

DIN A4 orriak.Errotuladoreak, boligrafoak, lapitzak, pinturak, borragoma, zorrozkailua,...Kartulina.Argazkia, prentsa, aldizkariak.

GAUZA GEHIAGO.

Azter ezazu zure laneko koadernoa honakoa eginez: “Irakurri eta neuretzat ozenki adierazi”.Autoebaluazio orria gehitu zure txostenari.Pareka ezazu zure txostena zure lankideek egindakoekin, eta atera itzazu ondorioak.

10B Dokumentua - 1. Maila ZURE LAN TXOSTENAREN... AZTERKETAETA AZALPENA EGIN.


Ingurugiroa

160 Dokumentuak

ZERTARAKO

Prozesa ezazu taldeko lan-irtenaldi batean jasotako informazioa.

NOLA

Lan-irtenaldi bat egiten baduzu, egin itzazu bi diapositiva orokor laneko geldialdietako bakoitzean, biikuspegi ezberdinetatik. Ikusi edo adierazi dituzun beste elementu esanguratsuen diapositibak egin, etabaita Natura Interpretatzeko Zentroko edukiena ere, baleude.

Bildu ezazu aztertzen ari zaren gai edo arazoari buruzko informazioa (liburuak, elkarrizketak, entziklo-pediak, etab. irakurri).

Egin itzazu duzun informazioari dagozkion marrazkiak tipula-paperean eta ezabaezinak diren erretolu-ladore finekin. Marrazki horiek egiten zailak dira, horiek tamaina txikikoak izan behar dutelako: diaposi-tiba baten markoa.

Grafikoak, eskemak, marrazkiak, klimogramak, etab. ere egin ditzakezu folio batean, irtenaldiari buruz-ko edo garatzen ari zarenari buruzko guztia informazio ezberdinekin osa dezazun. Gero fotokopia ezazuegindakoa tipula-paperean, tamanina murriztuz, diapositibaren markoari dagokion neurrian utzi arte.Pinta ezazu ezabaezinak diren errotuladoreekin.

Interesatzen zaizkizun grafikoak edo liburuetako argazkiak ikusten badituzu, tamaina murriztu etafotokopia itzazu tipula-paperean, gero pinta itzazu.

Dituzun diapositibetatik aukeratu itzazu esanguratsuenak. Jar itzazu orden jakin batean.

Aukeratutako diapositibei buruzko testu laburra idatzi, graba ezazu zenbatutako diapositibetan adie-razitako ordenean. Testuen artean sar itzazu musika tarte labur batzuk.

Presta itzazu diapositiba-proiektorea, pantaila, kaseta... eta erakutsi diapositibak. Musika tarte laburhorien amaiera izango da une egokia diapositiba aldatzeko.

BALIABIDEAK.Argazki-makina, eta diapositiba-erroiloak.Kaseta eta zintak. Egile ezberdinen musika.Diapositiba-markoak, tipula-papera edo gardenkiak.Punta fineko errotuladore ezabaezinak.Diapositiba-proiektorea eta pantaila.

GAUZA GEHIAGO

Zuzendu itzazu lehenengo erakusketa egin ondoren ikusi dituzun akatsak, eta egin ezazu bigarrenabeste talde batentzat.

10C Dokumentua - 2. Maila DIAPORAMA BATEN BIDEZ... AZTERKETA ETA AZALPENA EGIN.


Ingurugiroa

161Dokumentuak

ZERTARAKO

Aztertutako gai edo arazo batean, eta kasuhonetan lan-irtenaldian egin dituzun jarduerakmultzoka itzazu ordenean.

Azaldu ikerketa labur baten emaitzak.

NOLA

Jardueren azalpena egiteko folio bikoitzak edokartulinak erabili. Izenburu guztiak letra larriezeta azpimarratuta jarri, gogoan izanez zure lanhorren “orri” bakoitzak nortasun propioa izanbehar duela. Arazoaren alderdi puntual bataztertzen duen kartel txiki baten antzekoa izan-go da: argia, laburra eta irudiz hornitua.

Orri guztietan derrigorrezkoa izango da liburu-iru-diaren gaia (Bertizko Parkea) kolorez azaltzea:argazkiak, planoak, grafikoak, marrazkiak, ....

Zenbatu itzazu lanaren amaieran egingo dituzunlan guztiak. Orduan egin beharko duzu portada,zure lanaren laburpen balitz bezalaxe, jarraianaurkibidea jarriko duzu prestatutako jarduerenizenburuarekin, eta baita horiek aurkituko dituzunorrialdearen zenbakia ere.

Jasotzen dituzun iruzkinak, iritziak, aipamenak,orri-oinak... ez dira luzeegiak izango. Gogora ezazuhonako esaera zahar hau: “Ona, laburra bada, bialdiz ona”. Halaber, eman behar dituzun datuakjar itzazu tauletan, grafikoak, krokisak, taulak etaantzeko teknikak erabiliz.

Gogoratu behar duzu orri bakoitzean egitenduzun guztiak bere esanahia izan behar duela.Kolorea aukeratzetik hasi eta edukien banaketa-raino. Adibidez, landareen bizitzarekin zerikusiaduten alderdiekin has zaitezke: zuhaitzak, zuhaix-

kak, belarrak, xehetasunak, ...; jarrai ezazu anima-lien bizitzarekin: ugaztunak, hegaztiak, anfibioak,arrainak, deskonposatzaileak, ...; horien artekoharremana, kate trofikoak, argiagatiko borroka, ...Hori guztia, irtenaldian hartutako orriekin, arga-kiekin, krokisekin, ...

BALIABIDEAK

Kartulinak edo folio bikoitzak, errotuladoreak,boligrafoak, borragoma, ...

Liburuak, aldizkariak, argazkiak, marrazkiak ...

Fotokopiagailua.

GAUZA GEHIAGO

Antola ezazu azalpen-erakusketa bat zure lanekoorri-kartel bakoitzarekin.

Irudiz hornituko den gaikako artxiboa antolaezazu zure tailerrean, zure lana hasiera ona izandaiteke horretarako.

Baso autoktonoaren Eguna dela eta (1977ko aza-roaren 26a), Nafarroako Gobernuko IngurugirokoDepartamentuak adierazi zuen basoetako baloreekologikoa eztabaidaezina dela, lurtzorua sortze-ko mesedegarria delako, atmosfera garbitzekofabrika bat direlako CO2 -ren ordez oxigenoaitzultzen baitute, ur korronteak arazten dituzte-lako, euria erakartzen dutelako, eta biosferakobiomolekulen erreserbarik baliogarrienetakoaosatzen dutelako.

Nafarroan dauden natur gune eta baso horienadibide gisa, ezaugarri eta ekosistema ezberdinakdituzten hiru erreserbetan oinarrituko gara bere-ziki.

10D Dokumentua - 2. Maila LIBURU-IRUDI BATEKIN... AZTERKETAETA AZALPENA EGIN.


Ingurugiroa

162 Dokumentuak

11 Dokumentua - 1. Maila ALDEBANAKETA. BERTIZ.

ALDEBANAKET A. BERTIZ

Trantsizio-gunea

Interes ekologi -

Interes ekologi -

Interes ekologi -

Harrera eta informazio

Trantsizio-gunea


Ingurugiroa

163Dokumentuak

12A Dokumentua - 2 Maila BASERRIAREN GUNEAK

BASERRIA

M E T

LIZAR ETA HURRITZEZ EGINDAKO

B A S OA

GAZTAINADIA KIRALEKUAK

BELARDIA

S O R O A

BORDA

PagoaIntsinis pinuaAlertzeaHaritza

BASERRRIAREN INGURUKO GUNEEN ERABILERA


Ingurugiroa

164 Dokumentuak

12B Dokumentua - 2. Maila KANPOKO INGURUGIROA BASERRIAN

BO

RD

AB

EL

AR

-D

IAK

IR

AL

E-

KU

AK

BE

LA

R-

DIA

K

SO

RO-

AR

TO

AB

AB

AR

RU

NA

KA

RB

IAK

BIL

TE

GIA

BE

LA

RD

IAK

BE

HIA

K

GA

ZT

AIN

A-D

IA

* P

aisa

ia

ozea

niko

aren

anto

lam

endu

an e

ta g

une-

erab

ilera

n,

BA

SE

RR

IA

da“g

uner

ik” g

arra

ntzit

suen

aIN

GU

RU

GIR

OA

RI

dago

kio

-ne

z.

BID

EA

BE

LA

R-

DIA

K


Ingurugiroa

165Dokumentuak

12C Dokumentua - 2. Maila TXONDORRA NOLA EGIN

Txondorraren egitura

hartxingadizko mazela

aldapatsuetan

TX

ON

DO

RR

AR

EN

PR

OF

ILAB

etagarrea

Bizkar-

kako

aiz-

eskua-

ziria

Berekia

belakiaasto finkoa

trontza

ziri-zuloakastintzekohaga

4 ikatz-zakuz osat-

zen da karga bat.Txondor handiek 80

karga eta gehiagoizaten zituzten

ziri-zulo-

akkargakzaku bat - 65kg.

ma

zo

a

Erdiko H

aga,kentzen dene

-an txim

iniageratzen da.

1 - Enbor oso lodiak

2 - Pitzatutako enborrak3 - E

nbor meheak

4 - Lur-geruza


Ingurugiroa

166 Dokumentuak

12D Dokumentua - 2. Maila PAISAIA OZEANIKOAREN MAKETAK

Laburpen-jarduera gisa erabiltzen da maketa. Landutakoa irudikatzeko eta kontzep-tuka azaltzeko aukera ematen du. (Lehen Mailako ikasleek egindako maketa. 6. ikas-turtea. Barañaingo Los Sauces Ikastetxe Publikoa).

Arg

azkia

: Jos

e Ig

naci

o Ju

anbe

ltz.


Ingurugiroa

167Dokumentuak

NE - 15 BASAULA EDO BASAURA

Lokizgo mendilerroa Nafarroako Mendebaldeandago eta Ameskoako haranak lotzen duUrbasako Mendilerroarekin, haran hori Urederraibaiak ebakitzen du. Lokizgo Mendilerroan ildax-ka ugari ikus daiteke, ameskoarrek horiek izen-datzeko sakan izena erabiltzen dute: Zestegi,Gartziaran, Pozaleta... Horien guztien arteanSan Kosmeko (1.031 m.) arrasoetako inguruanhasten den Basaulako Sakana da erreserbahorretako oinarrizko naturgunea. Lokizgo tonto-rretik hasten da Basaulako sakana hondoratzeneta barreneratzen, terreno malkartsu eta har-kaitztsuan irekitzen delarik Ameskoako harane-rantz.

Basaulako Erreserbak oso handia ez den sakanahartzen du, alboak kararrizkoa ditu, oinezkoen-tzako hainbat bidezidorrez zeharkaturik dago.Kliman joera kantabrikoa eta mediterraniarranabaritzen dira. Plubiometria 900 l./m2ko inguru-koa da altuera gehieneko kotetan. Temperaturaneguko hilabeteetan 5o C inguruan ibiltzen da etaudako hilabeteetan 22 o C inguruan. Horren ondo-rioz sakanaren barrenean arteak dira nagusi, etagoraka egiten dugun neurrian erkameztiak etapagadiak ageri dira.

Goi-kretazeoko karedun materialez (kararriak)osaturik dago Erreserba, horren oinarria marga-formazio batek osatzen du. Kare-harriak urareki-ko dituen ezaugarri bereziek ohizko morfologiakarstikoa taxutzen dute (iragazkorra eta disolba-garria), Erreserbaren barruan horrek duen adie-razgarririk garbiena Basaulako Haitzuloa da.Haitzuloko galeria, gela, sifoi... eta abarretatikbarrrena (8 km.tik gora) karstikoko barne forma-zioetara heltzeko aukera dago, urak karea disol-batu duelako.

Bestalde Itxakoko iturburua haitzezko itsaslaba-rreko oinarrian altxatzen da, iragazkorra kare-harrizko haitzaren eta iragaitza den margarenartean, eta Lokizgo Mendilerroko akuiferoareneraginez. Basaulako Haitzuloaren sarreran sor-tzen den Hondo Fosila akuifero horretako uraren

hustubide naturala da, Mendilerroan euri edo elurugari egiten duenerako.

Basaulako Erreserba arte eta erkametzez osatu-tako meso-mediterraniar basoak estaltzen du,Lokizgo Mendilerrotik jaisten den isats itxurakopagadia era badu. Bertako zuhaitzen artean tar-teka ikusten diren arte batzuk nagusitzen dira,horiek hartxingadietan eta itsaslabarreko horme-tan ere ikus daitezke.

Sakanaren hondoan dagoen zuhaixkez osatutakogeruza trinkoa eta ugaria da. Hainbat tartetanestaldura hori %80tik gorakoa da, ez baitagoargia eragotziko duen adabururik. Ezpelak, ipu-ruak, gurbitzak, eiharrak, serbalak, ezkiak, hagi-nak, otaberak, hurritzak, gorostiak etagogortsuak... Gehienetan hosto iraunkor, txiki etakutikula gogorrekoa dute. Estrepatxoak, erratzaketa iraze eta goroldio ugari ere topa ditzakegu.

Basaulako Erreserbako basoetan eta harkaitz-guneetan fauna ugari dagoela esan daiteke.Ugaztunen artean basurdea, katua, azeria etaazkonarra nagusitzen dira. Hegaztien ugaritasu-na horien kantuek adierazten dute (eskinosoa,hontza, zozoa, okila, erreka-txoria, txepetxa...)edo bere ziluetaren dotoreziak (arrano beltza).Iraunkorki hor bizi direnak dira eperra eta pagau-soa ere. Basaulako Haitzuloan milaka dira daudensaguzarrak eta dezimetroka kontatzekoakguano-depositoak. Itxakoko urak igarabaren bizi-leku dira eta espezie ezberdinak dira bertara uraedatera joaten direnak egunsentian edo ilunaba-rrean, bertako ibaiertzak aparteko behatokiakdira.

Labur esanda, Basaulako Sakana LokizgoMendilerroaren ildaxka bat da, hain zuzen ereBasaulako Erreserba osatzen duen oinarria.Erreserba Urederra ibaiaren arroiletara zabaltzenda, kare-harrizko eskultura itxurako haitz-gune-pean. 225 H.ko azalera du, eta ehun urtetik gora-ko arteak, haritzat eta pagoak ditu.Kare-harrizkoa duen lurzorua leize eta galeriazzulaturik dago, horietara Basaulako Haitzulotiketa bertako Hondo Fosiletik hel daiteke. Berezkoa

14 Dokumentua - 1-2. Maila NAFARROAKO ZENBAIT NATUR GUNEBABESTU


Ingurugiroa

168 Dokumentuak

duen edertasuna areagotu egiten da Itxako ibaia-ren sorgune den iturburuarekin, ibai horren emariabatez beste 1.500 litrokoa da segundo bakoitze-ko.

NE - 15 PITILLASKO AINTZIRA.

Azalera: 230 Ha. Pitillasko Aintzirako ErreserbaPitillastik 3 km.ra dagoen aintzira endorreikoakosatzen du nagusiki. Aintziraren ekialdean dago-en Uxueko Mendilerroak hornitzen du urez urteosoan sakanetatik barrena. Aintziraren hondoakduen osakeragatik, bertako urak gatz-maila han-dia du. Nekazarien traktoreek eraikitako bideakjarraituz egin daiteke aintziraren itzulingurua.Behatoki txiki bat du muinoan, eta prismatikoakeramatea komeni da bertako balore ekologikoakbere osotasunean ikusi ahal izateko.

Aintzirako landaretza nagusiki lezkaz eta ihizosatuta dago. Zurtoina urpean duelarik lezkaaintzira osoan hazten da eta babesleku ezinhobea da Erreserban hain ugaria den faunaren-tzat. Lezkadiaren inguru ezkutuenetan hainbatespeziek beren habiak egin eta arrautzak txita-tzen dituzte. Alfonbra moduan hartzen dute algekaintziraren hondoa eta horien artean hainbathegaztik bere elikagaia topatzen du.

Hegazti migratzaile eta habiajartzaileentzatgarrantzi handikoa da gune hori. Uretako hegaz-tien artean kopetazuri arrunta aipatu behar da,aintziran dagoen hegazti ugarienetakoa; ahategorrizta; basahatea, aintzirako hegaztirik istilo-tsuena eta habia uretatik kanpo egiten duena,

inguruko sasietan. ahate txistularia, neguko ho-tzak ez dio eraginik egiten; zingira-mirotza, horrenbeldur izaten dira aintziran bizi direnak airetikbegira jartzen denean; lertxun gorria eta hauska-ra, apirilean iritsi eta arrotza egiten zaien edozeinmugimendurekin hegan ihes egiten dutenak; zan-kaluzea; bernagorri arrunta, etab.

NE - 31 EGUARASKO EHIZA-BARRUTIA

Azalera: 540 Ha. Erreserba hori geroraNafarroako parke naturala izango den Bardeetankokatua dago. Gehien erabiltzen diren irispideakPlanoko pista eta tiro-eremutik abiatzen denadira. Bere barruan Peñaflor gazteluaren aztarnakdaude, muino baten gainean. Erreserbaren alderdibat paisaia alderditik kalitate handikoa denitsaslabar-multzo baten inguruan dago, Planorenoinean.

Oraindik duen natur-landaretzak 350 Ha. inguruditu, eta gainerakoak soroak dira. Bertako landa-retzan Aleppo pinua nagusitzen da, neurri handi-ko pinuak ikusten direlarik, erromero, ipuru,sabina, legeltxorra eta abaritz txaparroko baso-bera ugari ikusten da. Horrek nolabait gogoraekartzen digu Bardeetako natur landaretza izan-go litzatekeena. Badira landaretza palustreaduten urmael batzuk, eta ihiak dituzten ur-putzuak.

Bertako fauna ugariaren artean basakatua,basurdea, Montpellierko sugea, arrano beltza, saizuria, malkar-sorbeltza, etab. aipatau behar dira.


Ingurugiroa

169Dokumentuak

14 B Dokumentua - 1-2. Maila NAFARROAKO NATUR GUNEBABESTUEN MAPA

IkurrakIzendatutako Parke Naturalak

Erreserba Integralak

Natur Erreserbak

Natur Inguruneak

Aisialdirako Natur Guneak

B.F.B.E.

H.B.B.E.k

Izapidatzen ari den Natur Parkea

Izapidatzen ari diren H.B.B.E.k

Aurreikusitako Natur Parkeak


Ingurugiroa

170 Dokumentuak

15A Dokumentua - 1. Maila MUNDUKO ARTERIK HANDIENA


Ingurugiroa

171Dokumentuak

15B Dokumentua - 2. Maila VALENTINGO CARBAYÓN


Ingurugiroa

172 Dokumentuak

1. DOÑANAKO PARKE NAZIONALA.

Ramsar-ko Hitzarmenean oso garrantzizkotzat hartutako Munduko 726 gune hezeetatik DoñanakoBarrutia da enblematikoenetakoa. 700 kilometro koadroko hedadura du, duna, basamortu, pinazi-pinu,artelatzeko sabana, istingadi eta abarren artean, eta horretaz gain Guadalquivir ibaiaren deltakdituen 2.000 kilometro koadro horietan dagoen hegaztiz beteriko hezegune zabala. Parkean 200hegazti espezie daude, 30 ugaztun espezie eta narrazti eta anfibioen antzeko kopurua.

Parkeak duen garrantzia azaltzerakoan esan behar da poloetatik edo tropikoetatik etortzen direnhegaztiak gune zingiratsu horietan elikatu eta atseden hartzen dutela urtaroen arabera hiru kon-tinenteetatik barrena egiten dituzten migrazioetan: Afrika, Europa eta Asia. Horrela ahate-txistulariak Doñanatik Siberiaraino joaten dira, ahate buztanluzeak, zertzetak eta antzarahankagorriztak Europako iparrerantz, eta lertxuntxoak, zikoina zuriak, erlatxoriak eta argi-oilarrak Afrikatik iristen dira habiak egin eta txitatzera. Baina parkea arriskuan dago, ingurunehorretan gizakiak gauzatzen dituen jarduerengatik: turismoa, ureztatze-sistemak eta arroz-ekoizpenak, ehiza, arrantza, artzaintza, errepide-eraikuntza, meategietako lanak, etab. Gauregun Doñana adibide garrantzizkoenetakoa izan daiteke naturarekiko errespetua eta giza-garapena uztartu ahal izateko.

2. GRAN PARADISO PARKE NAZIONALA (ITALIA)

“Gran paradiso” parke nazionala Italiako Aosta Haranaren eta Piemonteren artean kokatua dago. 585km2ko azalera du eta 1.500 metrotako altueran dago, altuerarik handiena 4.061 metrokoa du. Parkerairistea oso erraza da. Milandik barrena joan daiteke bertara (170 km.ra) edo Torinotik (113 km.ra), tre-nez edo kotxez.

Ikuspegi ekologikotik oso interesgarria da duen flora ugariagatik eta fauna-ondare aberatsagatik, denaongi zaindua, hori izanik duen aberastasunik handiena. Txori interesgarrienen artean, adibidez,Alpeetako txonta eta lagopodoa. Bertako basoetan bizi direnak siberiar taigatik datozenak dira, adibi-dez okila eta gaueko zenbait harrapari. Zalantzarik gabe ikus dezakegun hegaztirik ikusgarriena arranobeltza da.

Bertako ugaztunen aniztasunari esker hartu du izena parkeak nazioarte mailan. Piriniar basahuntzaeta sarrioa dira ugaztunik ugarienak. Piriniar basahuntzak 3.500 inguru dira eta alderdi menditsu etaaltuenetan bizi dira. Sarrioak, bestalde, 6.500 inguru dira.

Parkeak duen landaretza oso ugaria da eta alpetar izaerakoa; acthionema thomasianum, Astragaluscentroalpinus,... Parkeko alpetar lorategian flora aberats eta ugaria ikus daiteke. Programa zientifikoeta ingurugiro hezkuntzako ugari burutzen dira 1955ean sortu zen parke honetako aberastasunazbaliatuz.

3. AMAZONIAKO OIHANA ETA LURRALDE ZINGIRATSUA.

Amazoniako Oihana eta Lurralde Zingiratsua dira munduan ukitu gabe dauden bizitza naturaleko erre-serbarik handienak. Ekuatoreko oihanaren zati bat dira eta biak Brasilen daude. Esaten dute hain han-diak diren gune horietan (Lurralde Zingiratsuak 200.000 kilometro koadrotik gora hartzen ditu, eta

16A Dokumentua - 2. Maila MUNDUKO BESTE NATUR ERRESERBABATZUK


Ingurugiroa

173Dokumentuak

Amazoniako Oihana Espainiako azalera baino hainbat aldiz handiagoa da) badirela oraindik gizakiakezagutzen ez dituen milaka animalia eta landare espezie.

Lurralde Zingiratsuak ibai eta laku ugari ditu, eta horietan milaka hegazti espezie eta bestelako ani-maliak aurkitzen dute babesa. Legeak babesten duen habitata jaguarrak, pekariak, elur-panterak,basurdeak, kaiman muturzabalak eta abarrek osatzen dute, eta baita ahate, uso, eper, lertxun eta aba-rren hegazti-saldoek ere. Lurralde Zingiratsua zeharkatzen duten ibaiak honakoak dira: Taquari, Coxim,Aquidauana, Cuiabá, Paraguay, ... horiek guztiak Espainiako ibai handienak baino ur emari handiago dute.

Amazoniako oihana munduko oihanik handiena da. Brasileko lurraldearen ia %35a hartzen du, eta BrasilEspainia baino hamasei aldiz handiagoa da. 1.800 hegazti-espezie eta 250 ugaztun ezberdin dira hainaberatsak eta ugariak diren 40 metrotik gorako zuhaitz eta landareetan bizi direnak. Hainbeste ibaiaeta ibaiadar dituen Amazonas ibaiaren arroa munduko handiena da eta 1.500 arrain-espezie bainogehiago bizi dira bertan. Zientifiko batzuk esaten dute Amazoniako oihanak sortzen duela mundu mai-lan kontsumitzen den oxigenoaren %40a.


Ingurugiroa

174 Dokumentuak

1. GATA LURMUTURRA (ALMERIA)

Gune horrek -natur parke izendatuta dagoenak- Mendebaldeko Mediterranioaren itsasertzeko zatirikonenetakoa hartzen du. Gainera, Gata Mendilerroa da penintsula mailan jatorri bolkanikoa duen men-dilerrorik garrantzitsuenetakoa. Gata Lurmuturrean sortzen da Europako palmondo autoktono baka-rra eta estepa-hegaztien komunitate aberatsa dute bertan. Gerora parke nazional izango den horrekdituen 38.000 Ha.tatik 12.000 inguru itsasokoak dira.

2. CIES IRLAK (VIGO).

Cies Artxipielagoa Vigoko itsasadarraren sarreran dago. Kaio hankahorien munduko koloniarik handie-na hartzen du, 22.000tik gora dira, itsas-hegaztien artean badira beste espezie batzuk ere, horienartean martinak, ubarroi mottoduna eta ekaitz-txoriak. Parke Nazionala izango den horrek itsasokoaeta lurrekoa izan beharko luke, Cabreran dagoenaren antzekoa (Balearrak), hori bai, errespetatu etakonpentsatu egin beharko lirateke ur horietan arrantzan ibiltzen diren arrantzaleak.

3. SIERRA NEVADA (GRANADA).

Iberiar penintsulako sabaiak 3.482 metroko altuera du. Mulhacén gailurra da. Baina Sierra Nevadakaltuera ezberdinak eta aurkako erliebeak ditu, horren ondorioz mikroklimak sortzen dira, horietan biomaeuroasiarrak, mediterraniarrak eta Iparrafrikarrak izaten direlarik. Hori Sierra Nevadako berariazko flo-raren 66 espezieren eta 176 espainiar endemismoen habitata da. Horrek guztiak leku paregabe bihur-tzen du hori. Gainera penintsulan dauden landare baskularren 7.000 espezietatik 2.000 ingurubertakoak dira. Gainera mazizoa Biosferaren Erreserba izendatuta dago.

16B Dokumentua - 2. Maila NATUR PARKE BERRIAK?


Ingurugiroa

175Dokumentuak

Lurrorotako ibilgailuek hiltzeko arriskuan jartzen dute natura. Hain indartsuak diren ibilgailuekin ibaiak,mendiarteak eta errekak zeharkatzen dira, mazelak igotzen dira, bide berriak eraikitzen dira ordurartezaldiak eta gizakiak bakarrik ibiltzen ziren lekuetan, ...

Lurrorotako ibilgailuek eta motoek hausten dute basoetako isiltasuna, leku desegoki eta babestueta-tik barrena, animaliak hazkuntzan ari diren garaian. Makina horiek bidezkoa ez den moduan erabili izandiren espazioak ditu Nafarroak, higatzen errazak diren lurrak izaten dira, Bardeetakoak adibidez.

Lurrorotako ibilgailuen eragin nagusienak honakoak dira:

1. Kutsadura akustikoa. Traba egiten die beste kiroletan ari direnei eta ganadua eta basoko animaliakizutzen dituzte.

2. Uraren eta atmosferaren kutsadura. Ibilgailuak jaurtitzen dituen elementu kutsagarrien ondorioz:beruna, hidrokarburoak, CO2, ...

3. Kalteak bideetan. Batez ere euria egiten duen garaian eta putzuak sortzen direnean.

4. Lurraren higadura. Lurra altxa egiten da eta landarez osatutako estalkia galdu.

5. Kalteak larreetan. Ganadu-gorotzaren eraginez sortzen den belar-geruza hondatu egiten da.

6. Kalteak ondare historikoan. Batzuetan ibilgailuak erromatar galtzaretatik, erdi aroko zubietatik, etaabarretatik ibiltzen dira.

7. Sute-arriskua gehitu egiten da. Txinpartak, axolagabekeria, ...

17A Dokumentua - 1. Maila 4 x 4 IBILGAILUAK


Ingurugiroa

176 Dokumentuak

17B Dokumentua - 2. Maila CO2KO JAULKIPENEN KOKAPENA

Suplemento EL PAÍS


Ingurugiroa

177Dokumentuak

17C Dokumentua - 2. Maila GAS KUTSAGARRIAK MURRIZTEKOAZKEN ERABAKIA


Ingurugiroa

178 Dokumentuak

Espezie bat galdutzat ematen da 50 urte igaro eta tarte horretan gizakiak hori ikusi ez badu.Espezieak galtzeko erritmoa aldatu egiten da munduko leku batetik bestera. Asia da galtzeko arris-kuan dauden espezie gehien dituen kontinentea. Pentsatzen da espezie guztien %32a galtzeko arris-kuan dagoela. Australian, galtzeko arriskuan dauden espezie gutxien dituen lurraldean, %7a da galtzekoarriskuan dagoena. Biologoen esanetan 500.000 landare eta animalia espezie (munduko izaki bizien%10a) desagertuko dira 1980tik 2.000. urtera bitarte. Basa-bizitza arriskuan dago mundu osoan. Etagehienetan, horren arrazoia animalia eta landare horiek bizi ziren guneetan gizakiak sartu dituen ingu-rugiro aldaketak izan dira.

Mauricio Irla aurkitu zutenean, bertara iritsi ziren marinelek dodoa ehizatu zuten animalia hori desa-gertu zen arte. 1700. urtean ikusi zuten azkeneko aldiz. Iparramerikan zeuden bisonte taldeak ia desa-gertarazi arte ehizatu zituzten XIX. mendean. Errinozeroaren adarren ustezko ezaugarri afrodisiakoakzirela eta animalia horien %90 ezkutuka ehizatua izan da Afrikan 1970etik. Gaur egun balea espeziebatzuk desagertzeko arriskuan daude arrantzagatik, hori horrela izan arren herrialde batzuk ez dutedebakatu nahi animalia hori harrapatzea.

Baina espezieak desagertzearen arrazoi nagusia horien habitatean sartu diren aldaketak dira. Ikus di-tzagun adibide batzuk:

- Panda erraldoia banbuaz bakarrik elikatzen da. Txinan, hori bizi den lekuan, Nekazaritzarako lurrakbehar izateak ekarri du terreno gutxiago izatea banbuarentzat. Banbua desagertzen bada panda har-tza desagertu egingo da.

- Ingalaterrako eta beste herrialde batzuetako basa-hegaztiak nabarmen gutxitu dira soroak bereizte-ko zeuden heskaiak desagertu direlako. Heskaiak desagertzean -mugarriak edo alanbre arantzadunekohesiak jarri dira- horiek zituzten ohiturak ere galdu egin dira.

- Ibai batean espezie berri bat sartzeak beste batzuk desagertaraztea ekar dezake. HorrelaNafarroako ibaietan onddo bat zuen karramarro amerikarra sartzeak orain dela 20 urtera arte hainugaria zen bertako karramarroa ia erabat desagertzea ekarri du, onddo horrek heriotza eragiten duengaitzez kutsatu zuelako.

- Kolonizatzaileek sartutako ardi, behi eta untxiek animalia horien jatorrizko espezieak ordezkatu zituz-ten sarritan, eta lehengoak pixkanaka-pixkanaka desagertu egin ziren.

- Itsasuntzietan joaten ziren arratoiek -kolonizatzaileek iritsi ziren irla horietako batzuetan ezagutzenez zirenak- lurreko hegaztien espezie osoen hondamendia ekarri zuten horien arrautzak jan zituztelako.

- Tropikoetako baso-mozketaren eta larreak soro bihurtzearen ondorioz espezie ugari desagertu dira,horiek bizi ziren habitata hondatzeagatik. Eta espezie horietako batzuk gizakiak ez ditu ezagutu ereegiten.

- ...

Azken urteotan desagertu diren espezieen artean honakoak aipa ditzakegu: Baliko tigrea (Pantera T.balica), Javako tigrea (Pantera t. sondaica), Kaspiar tigrea (Pantera tigris virgata), Iparmendebaldekomitua Brasilen (Mitu, mitu), Mexiko edo Guatemalako akuria (Oreophasis derbianus), Costa Ricako

19A Dokumentua - 1. Maila INORK EZ DITU BERRIRO IKUSIKO


Ingurugiroa

179Dokumentuak

urre-koloreko apoa (Bufo perigrenes) Madagaskarreko zertzeta (Anas supercilliosa), GuatemalakoAtitlango txilinporta (Podilymbus gigas), Australiako rufous britelbirda (Dasyornis broadbentil litora-lis), etab.

Landareak eta animaliak babesten diren erreserba, parke edo natura zaintzeko eremuak bakarrik diragaur ezagutzen ditugun animalia horiek ez desagertzeko geratzen diren leku bakarrak. Baina zoologiko-ak, lorategi botanikoak eta animaliak hazteko zentro bereziak ere. Lehenengo Mundu-gerran ohizkolekuetan bizi zen bisonte europarra desagertu egin zen. Bakar batzuk bakarrik geratu ziren zoologikoe-tan. Geratu ziren bakar horietatik abiatuz, bisonte europarra berreskuratu eta askatasunean jarridute Bialowieezako natur parkean (Polonia), eta beste hainbat lekutara ere eman nahi da.

Animalia edo landare espezie horien arriskurik handiena gizakia da. Espezie horiek galtzea ez da eten-go gizkiaren hedapena kontrolatzen ez den bitartean, ingurunea eta ingurugiroa bere premietara anto-latu eta egokitzen duelako. Baina gizakiaren garapenak kontuan izan ditzake inguruan ditugungainerako espezieak. Baina horretarako ezinbestekoa izango da soroak modu eraginkorragoan erabil-tzea, aberastasuna banatzea eta herri txiroenak baliabidez hornitzea, desforestazioa eta desertifika-zioa kontrolatzea, erreserbak sortzea animaliak eta landareak askatasunez garatzeko, etab.


Ingurugiroa

180 Dokumentuak

19B Dokumentua - 1. Maila ESPAINIAR ZIENTIFIKOEK SAIEN 22ERASO EGIAZTATU DITUZTE


Ingurugiroa

181Dokumentuak

19C Dokumentua - 1. Maila GOBERNUAK PROPOSA DEZAKE SAIA BERRESKURA-TZEKO LAGUNTZARIK EZ EMATEA AURRERANTZEAN


Ingurugiroa

182 Dokumentuak

Katamotza (Lynx pardina) da Europan galtzeko arriskurik handiena duen haragijalea. PortugalekoHegoaldeko eta Espainiako Hegomendebaldeko gune bakar batzuetan bakarrik ikus daiteke.Egunsentian eta gauean ibiltzeko ohitura du, zelatan egonez ehizatzen du gune irekietan, batez ere un-txia, elikatzeko gehien harrapatzen duena hori baita. 10 kg. inguru ditu eta felidoen familiakoa da.Katuaren antzeko itxura du eta brotxa beltzean amaitzen den buztan beltza. Ilaje pikarta du eta bela-rri muturretan pintzel moduko ile mototsak.

50eko hamarraldiaren erdialdean, katamotzaren egoera tamalgarria zen Doñanan. Dirudienez 15 biko-te besterik ez zeuden ugalketarako. Inguru hori Erreserba biologiko eta Natur Parke bihurtzeak ondorioonak ekarri zituen eta katamotzen kopurua gehitu egin zen 70eko hamarraldiaren erdi aldera arte.Hortik aurrera espeziea bakantzen hasi zen honako arrazoiengatik:

- katamotzaren oinarrizko elikagaia den untxia gutxitzea.

- naturala ez de moduan askoz ere gehiago hiltzen direlako, errepideetan, ur-putzuetan, zepo eta lakio-etan harrapatzeagatik (ezkutuko ehiza), ...

Katamotza desagertu ez zedin katamotza zaintzeko plana prestatu zen, hori aurrera atera ahal iza-teko eta beste eremu batzuetan ugaltzea lortzeko.

Helburu horiek lortzeko honako neurriak hartu ziren:

1. Beharrezko duten elikadura gehitzea parkeko ekosistemetan: untxi gehiago. Untxiak lortzeko kata-motzarekin lehian ibiltzen diren harrapariak kontrolatu beharra zegoen (kaleko txakurrak, azeriak, ...),sastrakadiak berritu, larretoki berriak sortu aukeratutako lurzatietan belar zaharra kontrolpean errez,eta untxiarekin trofikoki lehian ari ziren ungulatuak gutxitu.

2. Parkeko lurralde berriak katamotzaren premietara egokitzea. Horrela, parkean zeuden eukalituak,orain gutxi landatutakoak eta ur ugari behar izaten dutenak, kendu egin beharko ziren. Eta orain delaberrogei urte inguru landatutako pinazi-pinua zegoen aldean pinuak bakandu beharra zegoen larreto-kietako moduko pinudia lortzeko, hori egin ondoren katamotzak ehizatzen dituen espezieak ugaldukobaitziren leku horietan.

3. Katamotza ikertzeko eta horren jarraipena egiteko plana onestea, hori eginez haragijale horren bizi-tzan gutxien ezagutzen diren alderdiak ezagutu ahal izateko, eta katamotza zaintzeko planean alda-keta batzuk sartu ahal izateko.

4. Parkeari dagokionez parte hartzeko proposamenak egitea eskuduntza duten enteetan, errepide azpi-tik pasabidea eraikitzea lortzeko, inguru horretan aire librean dauden ur-putzuetan babesa jartzea,zepoak eta lakioak erabat debekatzea untxientzat eta beste hainbat haragijalerentzat, katamotzarengarapenaren mesederako izango diren baso aprobetxamenduak eta aprobetxamendu zinegetikoak bul-tzatea.

19D Dokumentua - 2. Maila DOÑANAN KATAMOTZA ZAINTZEKOPLANA


Ingurugiroa

183Dokumentuak

URRATSAK:

1. Fitxa egin behar duzun landarearen izena jakin behar duzu (arrunta eta zientifikoa).

2. Landare horren 2 argazki edo marrazki lortu behar dituzu gutxienez, bat udan eta bestea neguan.

3. Argazki edo marrazki gehiago izan ditzakezu landarearen xehetasunekin: hostoa, frutua, lorea, ...

4. Zure Autonomia Erkidegoko edo Espainiako mapa bat kalka ezazu, oso txikia, eta kolorez adierazi nonaurkitu dezakegun landare hori.

5. Idatzi testu labur bat atal hauetan adierazitakoarekin:

- Deskribapena, labur azalduko duzu landare hori nolakoa den. Liburuak eta gidak erabili ahal izango dituzu horretarako.

- Kokapena, landare horien kokalekuak adieraziko dituzu.

- Landarearen izen arrunta eta herri hizkeran duen izena.

- Beste batzuk.

6. Idatzi fitxa batean edo DIN A4 folio batean aurreko guztia, honako ataletan banatuz:

- Landarearen izena.

- Argazkiak udan edo neguan.

- Idatzitako testua.

- Kokapen-mapa.

- Xehetasunen argaziak edo marrazkiak, argazki-oinekin: hostoak, landareak, frutuak eta heltzea, ...

- Beste batzuk.

19E Dokumentua - 2. Maila NOLA EGITEN DA... LANDARE BATEN FITXA


Ingurugiroa

184 Dokumentuak

URRATSAK.

1. Fitxa egin behar duzun animaliaren izena jakin behar duzu (arrunta eta zientifikoa).

2. Animalia horren bi argazki edo marrazki lortu behar dituzu gutxienez, bat heldu batena eta besteakume batena, ar batena eta eme batena.

3. Argazki edo marrazki gehiago izan ditzakezu animaliaren xehetasunekin: lurra zapaltzean uzten duenarrastoa, hegaztia baldin bada hegan egiterakoan duen ziluetarekin, uzten dituen gorotzak, etab.

4. Zure Autonomia Erkidegoko edo Espainiako mapa bat kalka ezazu, oso txikia, eta kolorez adierazi nonaurkitu dezakegun animalia hori.

5. Fitxaren testuak atal hauek izan ditzake:

- Deskribapena, labur azalduko duzu animalia hori nolakoa den. Liburuak eta gidak erabili ahal izango dituzu horretarako.

- Biometria, bertan animaliaren neurriak emango dituzu.

- Kokapena, animalia horren kokalekuak adieraziko dituzu.

- Animaliaren izen arrunta eta herri hizkeran duen izena.

6. Idatzi fitxa batean edo DIN A3 folio batean aurreko guztia, honako ataletan banatuz:

- Animaliaren izena.

- Argazkiak edo marrazkiak, helduarenak edo kumearenak, ar edo emearenak.

- Idatzitako testua.

- Kokapen-mapa.

- Xehetasunen argazkiak edo marrazkiak. Hegaztia baldin bada: mokoa, lumak, habia, hegan egi-teko modua, errunaldia, buztana, ...

- Beste batzuk.

19F Dokumentua - 2. Maila NOLA EGITEN DA... ANIMALIA BATENFITXA


Ingurugiroa

185Dokumentuak

19G Dokumentua - 1-2 Maila TALDE-LANA

TALDE-LA

NA

KLASEA

...........................Irakaslea..........................................................................................................

PROIEKTUA

REN IZEN

BURUA............................................................H

asiera-data...........................................A

maiera-data..............................

IKASLEA

REN

FASEA

ARIKETA

K/BALIA

BIADEA

KIZEN

A

1.- Aurkezpena.

Besteekin batera. Ikasitakoarekin duen lotura.

2.- Eginkizunak antolatzea.Nork bere erantzukizunak hartzea.

3.- Dokumentazioa

Aportatzea, fotokopiatzea,

ikertzea, bisitak, argazkiak, elkarrizketak... egitea.

4.-Ordenatzea:

Portada, zer lortu nahi dugun.Kokapenaren krokis-m

apa.Deskribapena /argazkiak / eskem

ak.A

nekdotak eta bitxikeriak.H

iztegia.Koebaluazioa.

KOO

RDINATZA

ILEA/

ON

DORIOA

KA

RDURADUN

A- A

ntolaketa.- Inform

azioak eta materialak.

- Ikerketa.

PROPO

SAM

ENA

K


Ingurugiroa

186 Dokumentuak

1. TESTUA

“Nire iritziz, nekazaritza eta basogintza alorreko birmoldaketan dago gatazka honen gakoa. Baso medi-terraniarrek, berez, badute arrisku objektibo bat; hala ere, guk ingurunea gaizki erabiltzen dugunez,arrisku hori hondamen huts bihurtzen dugu. Baso-eremua ekonomia aldetik marginala da eta politikokioso baztertua, maiz sarritan arrazoi ludikoengatik, eta ekologia aldetik funtsezkoa bezain galgarriagertatzen da. Biztanleei itxurazko bizimodu bat eskaintzen ez bazaie, ingurunea erabiltzeko eta ustia-tzeko baldintzak berraztertzen ez badira, gure basoetako landaretza eta ekologia alderdiak berranto-latzen ez badira, egungo egoera patetikoa onartzea beste irtenbiderik ez dugu izango.

Iturria: Foich, R.:“La Vanguardia”ko Ciencia y Tecnologia Gehigarria (94.10.20)

20A Dokumentua - 1-2 Maila BASOKO SUTEEI BURUZ

Suhiltzaileak eta S.O.S. Navarra artadi bateko sua itzaltzen Peña Gallet-en, Nazar-en.

Arg

azkia

: Jos

e Ig

naci

o Ju

anbe

ltz.


Ingurugiroa

187Dokumentuak

2. TESTUA

José Manuel Morenok, Madrileko “Universidad Complutense”ko Suaren Ekologia saileko zuzendariak dio-enez, suari aurre egin ahal izateko baso-eremuak berrantolatu behar dira. Nekazaritzako eremuetangertatu den despopulazioak labore-lurrak eraldatu ditu: lehenago benetako suebakiak zirenak orainsasiz eta sastrakaz beteriko eremuak dira, eta horietan sua erraz zabaltzen da baso batetik bestera.Beste arazo bat baso-berritzea gaizki araututa egotea da. Horren ondorioz, elkarren ondoko baso-ere-muak sortu dira eta sua errazago zabaltzen da. Politika aktibo bat bultzatu behar da, zuhaiztun eremutxikiak eratuz eta horien artean beste era bateko landaretza izango duten zerrendak antolatuz.

Iturria: El País, 95-8-1

3. TESTUA

Basoan dagoen guztia erre daiteke. Ez da batere erraza suteak geldiaraztea. Bi helburu izan beharditugu kontuan:

a) sortzen den sute kopurua murriztea.

b) sua hain azkar eta halako indarrez ez zabaltzeko neurriak hartzea.

Lehenengo helburua lortzeko aukera bakarra dugu: gure herrialdea ongi antolatzea. Lurzoru urbaniza-tuaren eta basoen arteko muga eta ibilgailuen zirkulazioa eta baso-jarduerak ongi arautu behar dira.Batzuen iritziz basoak garbi-garbi eduki behar genituzke, Kataluniako azalera osoaren %60 garbi edu-kitzea oso gauza erraza balitz bezala... Beste batzuek, berriz, uste dute suebakiak direla horretarakoegokienak; hala ere, halakoek ez dute seguraski sekula ikusi sua zein erraz zabaltzen den horietan barre-na, hura itzali nahian ari direnen kaltetan... Suteak ohiko gertakariak dira gure ingurunean; horiei aurreegiteko aukera badugu eta aurre egin behar diegu.


Ingurugiroa

188 Dokumentuak

20B Dokumentua - 1-2 Maila BASOKO SUTEEI BURUZPERTSONEK ZAINTZEN EZ BADI-

BA

SO

LA

ND

er

re

tz

en

zuha

itzak

bota

tzen

badir

a...

GIZ

AK

IAK

IN

GU

RU

NE

AE

RA

BIL

IZ E

SK

U H

AR

TZ

EN

GIZ

AK

IAK

IN

GU

RU

NE

AP

RE

ST

AT

U E

TA

AN

TO

LA

T-

KL

IMA

XA

“EK

OS

IST

EM

EN

OR

EK

A”

LAN

DA

RE

TZA

OZE

ANIK

OAr

en


Ingurugiroa

189Dokumentuak

20C Dokumentua – 1-2. Maila MENDIA ZAINDU

Sutearen ondoren beharrezkoa da basoa

garbitzea, basoa berritu dadin.

Iturria: JaumeTerrades, Ciencia

y tecnología.Vanguardia,

94.10.22

Arg

azkia

: Jos

e Ig

naci

o Ju

anbe

ltz.


Ingurugiroa

190 Dokumentuak

Parke Nazional bateko ekosistema naturalak zaindu eta iraunaraztea eginkizun benetan zaila da, etaezinezkoa gertatzen da bertara doazen bisitarien aldetik laguntzarik jaso gabe. Parke Nazionalean eza-rriak dauden derrigorrezko arauak ondorengoak dira:

20D Dokumentua – 1-2. Maila PARKEAN HARTU BEHARREKO JOKABIDEA

Naturako elementu guztiak babestu. Debekatua dago edozein eratako landare edo mea erauziedo hondatzea. Errespetatu landareak eta perretxikoak.

Debekatuak daude ehiza eta arrantza.

Debekatua dago edozein animaliari enbarazurik egitea edo harrapatzea.

Debekatua dago sua piztea.

Debekatua dago zaborra botatzea. Zaborra Parke Nazionaletik kanpora bota behar da, horreta-rako dauden edukiontzietan.

Hobe da gaua Parke Nazionaletik kanpo pasatu. Debekatua dago Parke Nazionalarenbarruan libreki kanpatzea.

Ibilgailuen eta bizikleten zirkulazioa mugatua dago. Zenbait bidetan, errespetatu beharreko bide-debekuren bat dago. Erreserbako zenbait tokitara pertsonek debekatua dute joatea.

Saia zaitezte Parkeko lasaitasuna ez aztoratzen.

Ez da komeni laguntzazko animaliak Parke Nazionalean sartzea.

Debekatua dago Parke Nazionalean uretara sartzea edo ur-jarduerarik burutzea.


Ingurugiroa

191Dokumentuak

Nafarroako mendi eta basoak Foru Komunitateko azalera guztiaren %34,7a dira. Bestalde, NafarroakoLurzoruaren eta Lurzati Kontzentrazioaren Erakundeak egindako Higadura Azterketatik ondoriotzendenaren arabera, Nafarroako azaleraren %22,88ak higadura-arazoak dauzka. Portzentaia horretatik,162,473 Ha. aldapa handiko eremu marjinaletan laboratutako eremuei dagozkie, eta 76.094 Ha. larre-diak eta sastrakadiak dira.

Gure basoek suteen ondorioz jasaten duten eraso larriari, higaduraren ondorioz lurra galdu izana eregehitu beharko genioke. Ildo horretan, Nafarroako Gobernua, ICONArekin lankidetzan, higadura zuzen-tzeko programa batzuk burutzen eta zuhaitzak aldatzen ari da baso-berritze artifizialen bidez, arazohoriei irtenbide bat emateko asmoz. Nafarroako Erdialdean esaterako, higadura arazo larririk egon ezarren laborantzako lurrak bertan behera uzten ari direnez -irisgaitzak direlako-, larreak sortzeko politi-ka bat burutzen ari da Mendietako Zerbitzua. 1984-89 bitartean 107 proiektu burutu ziren 13.000Ha.tan, eta inbertsioa, guztira, 600 milioi pezetatik gorakoa izan zen.

Nafarroako basoak berritzeak dakarren erronkari aurre egiteko, Foru Komunitatearen GobernukoN e k a z a r i t z a ,Abeltzaintza etaMendietako

DepartamentuarenM e n d i e t a k oZerbitzuak Viveros yReplobaciones deNavarra S.A. izenekoenpresa sortu zuen1982. urtean.Horren helburunagusia baso-berritze, zainketaeta hobekuntzalanak egitea da, min-tegiko landareaksortzea, lur marjina-lak garabidean jart-zea eta oinarrizkoazpiegiturak hornit-zea. Horrela, 1990.urtean, 4,5 milioi

landare sortu ziren Nafarroan dauden sei mintegietan: Miluze, Irunberri, Valtierra, Funes, Marcilla etaOrotz-Betelu. Baso-berritzeak nagusiki zuhaitzak aldatuz egin ohi dira. Espezie nagusienak alepo pinua,larizio pinua, artea, haritza, makala, zurzuria, arkazia, astigarra, intxaurrondoa, gaztainondoa,... dira.

Nafarroako gobernuak, aldi berean, higaduraren aurkako zenbait borroka proiektu burutu zituen 1990.urtean 1.600 Ha.ko azalera batean, lursail elkorrak berreskuratuz, baso-berritzeen bidez basoak sor-tzeko asmoz.

Nafarroako udalen jabetzako makaldietan burututako baso-lanei esker (esate baterako ureztaketak,

20. Dokumentua – 1. Maila GURE MINTEGIAK

Viveros y Repoblaciones de Navarra S.A.ko instalazioak, Miluzen. Iruñea.

Arg

azkia

: Jos

e Ig

naci

o Ju

anbe

ltz


Ingurugiroa

192 Dokumentuak

terrazak egitea, tratamendu fitosani-tarioak eta kimaketak), urte-epe labu-rretan egin daiteke egurra (10-15 urte).Egun, eginkizun horiek Erriberan buru-tzen dira.

Ingurugiroaren alorrean eta naturarenhobekuntzan egiten diren beste lan ba-tzuk lirateke ondorengoak: errepideetakolandaketa linealak, aisialdirako natureremu berriak eraikitzeko proiektuak edozuhaiztiak. Horiek guztiak NafarroakoGobernuko departamentu ezberdinekViveros y Repoblaciones S.A.ri agindutakolanak dira, hark burutu ditzan.

Izan ere, MILUZEko mintegi horrek jada 3hektareako lur-azalera du, eta “paper-pot” sistemaren bidez bere produkzioaondokoa dugu: alepo pinua (3,5 milioi lan-dare urtean), bertako haritza (100.000),arteak (350.000), pagoak (100.000)eta larizio pinua (200.000). Landareakhazteko mintegi hau ordenadore bidezkontrolatua dago. Bi berotegi dauzkahozketa eta beroketa sistemez horni-tuak. Gainera, biltegiratzeko pabilioi bateta poteetan haziak automatikoki bana-tu eta betetzeko makineria ere badu.

IRUNBERRIko mintegian, 12 hektareadauzkalarik, larizio pinua hazten dute(250.000 landare urtean), baina baitabeste zenbait espezie ere, hala nola asti-garra, intxaurrondoa eta gaztainondoa.

MARCILLAko mintegiak, bere 5 Ha.tan, 30.000 lizar eta makal landare ematen ditu gutxi gorabehera.

FUNESeko mintegiak, 13 Ha. izanik, 70.000 makal eta platano landare ematen ditu urtean.

VALTIERRAko ekoizpen mintegiak, 12 Ha. dituelarik, 60.000 makal eta arkazia landare ateratzen dituurtean gutxi gorabehera.

OROTZ-BETELUko mintegiak zuhaitz-mota ezberdinak dauzka klima hotz eta hezeetara egokituak.

Guztira, 12 milioi landare baino gehiago aldatu dira Nafarroako herrialdearen 8.000 Ha.tan, 1982. urteanViveros y Repoblaciones sortu zenez geroztik. Horren helburu nagusia Nafarroa berdeago bat lortzea da..

Viveros y Repoblaciones de Navarra S.A.ko langileak, ezkurrak plastikozkoontzi-paneletan sartzen.

Arg

azkia

: Jos

e Ig

naci

o Ju

anbe

ltz


Ingurugiroa

193Dokumentuak

NBIP

«Nazio Batuen Ingurugiro Programa» esan nahi dute sigla horiek, eta izenak berak azaltzen digu bereesanahia. 1972ko Stockholmeko Konferentzian sortua, egun bere egoitza Nairobin (Kenian) dago.

NBIP delako honek, «Naturaren Nazioarteko Gutuna» izenekoa onestea lortu zuen Nazio Batuetan, etahorren printzipio zuzentzaileak ondokoak dira:

1. Natura errespetatzea, bere funtsezko prozesuak aldarazi gabe.

2. Munduko bideragarritasun genetikoaren aurkako erasoa geldiaraztea.

3. Kontserbazio-printzipioak Munduko azalera guztian aplikatzea, arreta berezia jarriz eremu berezie-tan, ekosistema mota ezberdinen errepresentazioetan eta desagertzeko arriskuan dauden espezieenhabitatetan.

4. Lurreko baliabideak kudeatzea, bai biotikoak eta bai abiotikoak ere, horien produktibitaterik onenamodu jarraitu batez lortzeko moduan, eta ekosistemen segurtasuna arriskuan jarri gabe.

5. Gerrek edo bestelako borroka-ekintzek eragiten duten suntsipenetik Natura babestea.

Printzipio zuzentzaile horiez gain, Nazio Batuen Ingurugiro Programaren jarduketa-lehentasunak,1973ko ekainaren 22ko Kontseiluaren erabakiaren arabera, ondorengoak dira:

a) Biztanle-guneak, giza-osasuna, habitata eta ongizatea.

b) Lurra, zorua, ura eta baso-soiltzea.

c) Hezkuntza, gaikuntza eta informazioa.

d) Merkataritza, ekonomia, teknologia eta teknologiaren trukaketa.

e) Ozeanoak.

f) Naturaren Kontserbazioa, basa-fauna eta basa-flora, eta baliabide genetikoak

g) Energia.

Lehentasun horien arabera, plan berezien garapenerako baliabide ekonomikoak eta giza baliabideak izen-datzen dira, ordena bati jarraiki. Adierazi beharra dago NBIP izan dela “Batean dugun etorkizuna” doku-mentuaren antolatzailea, finantzatzailea eta koordinatzailea, eta horren irakurketa ustekabekoa gertadaiteke, ingurugiroaren egoerari eta itxaropenei buruzko benetako laburpen bat delako.

21B Dokumentua - 2. Maila NAZIOARTEKO ERAKUNDEAK


Ingurugiroa

194 Dokumentuak

UNESCO-MAB

Unescoren barruan (nahikoa ezaguna da erakunde hau) MAB («gizona eta biosfera»ren sigla ingelesak)sortu zen 1971. urtean, eremu bioklimatiko eta geografiko ezberdinetan gizakia eta ingurugiroaren arte-an dauden elkarrekintzez arduratzen den lankidetzazko programa zientifiko gisa.

MABren koordinaziorako nazioarteko kontseiluak Parisen du egoitza, eta hantxe biltzen da aldian behin,programa ezberdinen jarraipen-lanak egiteko.

Egun, MABren programak hamalau dira, eta ondorengo alderdiak biltzen dituzte:

- 1. Proiektua: baso tropikal eta azpitropikalen ekosistemetan giza-jarduerek dituzten eraginei buruzkoa.- 2. Proiektua:a) Europako mediterranear eskualdea:

Suteak.Artzaintza.Basoak.TurismoaKutsadura.Elikadura-iturriak.Lur marjinalei buruzko azterketa ekologiko-sozioekonomikoak.

b) Europako eskualde epela:Kutsadura eta basoak:Energia eta basoak.Ura eta basoak.Bizkarroiak.Turismoa eta basoetako beste ustiapen batzuk.

c) Ipar hemisferioko eskualde boreala:Konifera-basoak.Basoetako lurrak erabiltzea. Elur-oreinen hazkuntza.Oihangintza.Baso artifizialak.

- 3. Proiektua: Artzaintzako lurren ustiapena.- 5. Proiektua: Etxeetako urak edo ur erabiliak, nekazaritza-teknikak, hondakin eta zaborrak, delten kokaera, obrahidraulikoak.- 6. Proiektua: Mendietako ekosistemak.- 7. Proiektua: Ekologia eta uharteetako ekosistemen erabilera arrazionala.- 8. Proiektua: Interesguneetako natur eremu adierazgarrienen aukeraketa, beren generoan bakarrak diren eremuen aukeraketa. Giza-jarduerak eraldatutako eremuen aukeraketa.- 9. Proiektua: Gutxi eraldatutako landareedo animalia-familien egitura eta osakeraren gaineko eraginak. Elikagaiak lehorreko ekosistemetatik urtarretara iragatea.- 10. Proiektua: Obra handien eragin ekologikoak eta sozioekonomikoak.- 11. Proiektua: Giza-sistemen analisiak natur ekosistemen analisian bateratzeari buruzko azterketak. Energia- etamateria-fluxuak hiriguneetan.- 12. Proiektua: Natur egoera isolatuak, urbanizazioa eta emigrazioa.- 13. Proiektua: Ekologia-eremu isolatuetan, hiriguneetan eta gune babestuetan ingurugiroa babestea.- 14. Proiektua: Kutsadura-mailei eta ohiko kasuei buruzko azterketa deskribatzaileak. Garraioa. Osasuna.


Ingurugiroa

195Dokumentuak

MABek, ekologia aldetik garrantzia nabarmena duten eremuak aukeratuz burutzen ditu bere programak,eta horien inguruan bazter-eremu bat sortzen du, gizakiak natur baliabideez egiten duen erabilera ber-tan bultzatzeko, giza-komunitateen garapenaren eta aztergai den espazio horren kontserbazioarenartean irizpide orekatsu batzuk mantentzen saiatuz.

Eremu horiei «biosferaren erreserbak» deitu ohi zaie, eta egun, 243 ditugu Lur osoan.

Espainian horrelako bederatzi erreserba dauzkagu, eta ondokoak dira: Ordesa eta Monte Perdido (77-1-22), el pinsapar de Grazalema (77-1-22), Montseny (78-4-20), Doñana (80-11-20), La Mancha húme-da (80-11-20), Cazorla eta Segurako mendilerroak (83-6-30), Odiel padurak (83-6-30), el Canal y LesTiles (83-6-30) eta Urdaibai (84-12-7).

EUROPAKO KONTSEILUA

Europako Kontseilua, erregimen parlamentarioa duten Europako 21 herrialdek osatua dago, eta guzti-ra 400 milioi herritar biltzen ditu. 1949. urtean sortu zen, hamar herrialde fundatzaileek maiatzaren5ean sinatutako estatutu baten bidez. Hamar herrialde horiek ondokoak dira: Belgika, Danimarka,Erresuma Batua, Frantzia, Irlanda, Herbehereak, Italia, Luxenburg, Norvegia eta Suedia.

Bere helburuak honakoak dira:

- Europako batasunaren alde lan egitea.

- Demokrazia parlamentarioaren eta gizakiaren eskubideen printzipioak defendatzea.

- Bizi-baldintzak hobetzea eta giza-eskubideak sustatzea.

Halaber, Europako herriek batean dituzten ezaugarriak garatzen ahalegintzea. Eta bere jarduera nagu-sia, koordinazio eta lankidetzazko teknikak eta tresnak garatzea litzateke. Nazio Batuekin etaEuropako Elkartearekin harreman estuan lan egiten du.

Bere barne-egitura, Ministroen Kontseilu batek eta herrialdeetako Parlamentuetako kideek osatutakoBiltzar batek eratua dago.

Defentsa-gaietatik kanpo geratzen da, eta arrazoi horregatik, historikoki neutralak diren herrialdeen(Suitza, Suedia...) partaidetza du.

Ingurugiro-gaiei dagokienez, Kontseiluak Kontserbazioari buruzko Dokumentazio eta Informazio Zentrobat dauka. Zentro horren eginkizuna edozein herrialderi, kide izan nahiz ez izan, Europako natur inguru-neen egoerari buruzko eta beren kontserbazio-programei buruzko informazioa ematea da.

Bere agentziei esker, informazio hori egoki zabal daiteke, eta badu gainera «Naturari buruzko Berriak»izeneko buletin bat eta Naturopa izeneko hiruhileko aldizkari bat. Zentro honek zenbait kanpainen koor-dinazioan laguntza eskaintzen du, hala nola, lurzoruen kontserbazioan, kudeaketa hidrikoan, hezegune-en babesan eta basa-bizitzaren eta beren habitaten zainketan.

Kontserbazio-eginkizunekin loturik, Kontseiluak “Europako Naturaren eta Baliabideen Kontserbaziorako


Ingurugiroa

196 Dokumentuak

Europako Batzordea (CDSN)” izenekoa du. Ministroen batzordeak ezarria, Europako hamabost batzor-de iraunkorretako bat da eta bere programak Biltzar Iraunkorrarekin batera burutzen ditu.

CDSNak, aldi berean, lau batzorde biltzen ditu:

Espainiari dagokionez, bi ekintza-ildo dauzka bere eginkizunen artean:

«Diploma Europarra»ren programak.

Erreserba biogenetikoen Europako sarea.

Diploma Europarra nazioarte mailako garrantzia duten paraje eta erreserben artean banatzen duKontseiluak, horretan interesatua dagoen Gobernuak hala eskatu ondoren. Interes ekologiko apartaduen espazio bat izateaz gainera, bertan egindako kudeaketa kalitatezkoa baldin bada bakarrik eman-go da. Gainera, beharrezkoa da jurisdikzioa duen Gobernuak espazio horren kontserbazio egokia ber-matu dezala.

Espainian Doñanako Parke Nazionalari bakarrik eman zaio diploma hori.

Erreserba biogenetikoen Europako Sareari dagokionez, Bernako hitzarmena (edo Basa-Bizitzaren etaberen habitaten Babeserako hitzarmena) garatzen laguntzeko eta betearazteko sortu ziren horiek, etabereziki, desagertzeko arriskuan dauden espezieen habitaten kontserbazioa babesteko, horretarakodirulaguntza handiak xedatu direlarik.

1. Natur ingurunearen plangintza eta kudeaketarakoa.2. Basa-bizitzaren eta habitat egokien kontserbaziorakoa.3. Hegazti babestu migratzaileentzakoa.4. Ingurugiro-hezkuntza eta Naturaren kudeaketan pertsona koalifikatuaren prestakuntzarakoa.


Ingurugiroa

197Dokumentuak

NKNB.

(Naturaren Kontserbaziorako Nazioarteko Batasuna)

NKNB 1948. urtean fundatu zen Fontainebleaun (Frantzia), Unescok bultzatutako kontserbazioariburuzko nazioarteko konferentzia baten ikastaroan.

Bertako kideak, gaur egun, 58 estatu, 125 gobernu erakunde eta 341 gobernuz kanpoko erakunde dira.Izaera independientea duen arren, erakunde publikoei xedaturiko jarduerak burutu ohi ditu eskuarki.Esate baterako, NBIPri laguntzea, edo CITESeko idazkari edo jasotzaile izatea (desagertzeko zoriandauden fauna- eta flora-espezieen nazioarteko merkataritzari buruzko Washingtongo Hitzarmena).

Bere batzorde edo lan-taldeen bidez kontserbazio-proiektuetarako laguntza teknikoa, ekonomikoa etapolitikoa lor daiteke. Talde horiek ondorengoak dira:

Estatutuek diotenari jarraiki, NKNBaren helburuak ondokoak dira:

I) Gobernuen, nazio nahiz nazioarte mailako erakundeen, eta natur baliabideen kontserbazioan intere-saturik dauden pertsonen arteko lankidetza sustatu eta erraztea.

II) Mundu osoan zehar, naturaren eta natur baliabideen kontserbazioarekin loturiko nazio nahiz nazio-arte mailako neurriak sustatzea.

III) Naturaren eta natur baliabideen kontserbazioari buruzko ikerketa zientifikoa sustatzea eta ikerke-ta horri buruzko informazioak zabaltzen laguntzea.

IV) Naturaren eta natur baliabideen kontserbazioari buruzko informazioak zabaltzea eta horren inguru-ko hezkuntza bultzatzea, eta Naturaren eta natur baliabideen kontserbazioari buruz jendea sentsibili-zatzeko beste edozein bide bultzatzea.

V) Naturaren eta natur baliabideen kontserbazioari buruzko nazioarteko itunen proiektuak prestatzeaeta lortutako akordioetara gobernuak atxiki daitezela bultzatzea.

- Hezkuntza Batzordea. Ingurugiro hezkuntzaz arduratzen da.- Ingurugiro Plangintzarako Batzordea. Bere helburua kontserbazioaren ikuspegi hori plangintza sozioekonomi

koko prozesuekin bateratzea da, garapen jasangarri bati begira.- Parke Nazionalen eta Natur Gune Babestuen Batzordea. Kokapena aukeratu, proposatu eta sustatzen du, eta

Estatu guztietako eremu babestuak kudeatzen laguntzen du.- Espezieen Biziraupenerako Batzordea. Arriskuan dauden animalia- edo landare-espezie bakoitzaren egoera

aztertzen du, eta horiek babestu daitezela proposatu edo laguntzen du.- Kontserbazio Jardueren Jarraipenerako Batzordea. Kontserbazioaren aldeko talde nazionalek burututako kude-

aketen artetik egokia iruditzen zaion hartan laguntzen du.- Ingurugiro Zuzenbideko Zentroa. Mundu osoko ingurugiro-legeriari buruzko datu-base handi bat dauka, eta

hala nahi duten herrialdeek eskaturik, legezko tresnak prestatzen laguntzen du.- Garapenerako Kontserbazio Zentroa. Hirugarren Munduko herrialdeei garatzen laguntzen dieten nazioarteko

erakundeekin NKNBek duen lotura litzateke.


Ingurugiroa

198 Dokumentuak

VI) Naturaren eta natur baliabideen kontserbazioaren eremuan gobernuek beren legeria hobetu dezatenlaguntzea.

VII) Naturaren eta natur baliabideen kontserbazioa sustatzeko beste edozein eratako neurri hartzea.

WWF

Sigla horiek «Naturarentzako Mundu Forua» ingelesezko esapideari dagozkio.

Kontserbazioaren alor ezberdinetan adituak diren zientzilariek ezarritako lehentasun eta premienhurrenkera bati jarraiki, Naturaren kontserbaziorako ekintzak Finantzatzeko fondoak lortzen ahale-gintzen den mundu mailako erakunde pribaturik handiena da.

Hainbat Estatutako 23 unitate edo ordezkaritzen familia batek osatzen du. ADENA da Espainiaridagokiona.

1961. urtean fundatu zen eta bere laguntzarekin 3.500 kontsebazio-proiektu baino gehiago finantzatudira 130 herrialdetan, eta eta 260 parke eta erreserba kudeatu eta finantzatu dira mundu guztian.

NKNBaren fundatzaile eta finantzatzaile da, eta alde horretatik, «Kontserbaziorako MunduEstrategia» izenekoaren prestakuntzan lagundu zuen nabarmenki.

Bere egoitza nagusia Gland-en dago (Suitza).

Bere helburuak ondorengoak dira:

- Natur inguruneek eta espezieek dauzkaten arriskuak aztertzea.- Gobernuengan eragina izatea beren kudeaketak kontuan izan dezan natur baliabideen arrazoizko erabilera bat.- Iritzi publikoa sentsibilizatzea Naturaren kontserbazioaren aldeko jokabideek duten berebiziko garrantziaz,

horiek suntsitzera jo beharrean.- Kontserbazio-proiektuak finantzatzeko beharrezkoak diren fondoak lortzea.


Ingurugiroa

199Dokumentuak

Natur ibilbide baten diseinua egiteko ondorengo ideia-jardueretatik iradokizunen bat jaso dezakezu:

22A Dokumentua – 1-2 Maila NATUR IBILBIDE BAT DISEINATZEA

1. Eskualdearen krokis-mapa: orientazioa, altuera, latitudea-longitudea, ...2. Ibilbidea egin: denborak zatika eta osorik adierazi.3. Azpimarratu nahi diren eskualdeei buruzko balioespena egin.4. Krokisean mugarri garrantzitsuenak adierazi.5. Kartografia-mapak irakurri (sestra-kurbak, aldapak, uren zuzenbidea,...)6. Mapa edo krokisean piktogramak markatu alderdi esanguratsuenak adieraziz: iturriak, bidegurutzeak, hegaz-

tiak, kortak, zuhaitz-motak, leizeak, panoramikoa, atsedenlekua, interesguneak...7. Ibilbidean ingurugiroarekin errespetutsuak diren jarduketa-arauak proposatu.8. Arriskuak: zaborrak, lagin-bilketa, ehiza, arrantza, suteak,...9. Ibilbidearen deskribapen orokorra egin.10. Gomendio orokorrak eman: arropa, oinetakoak, aparailuak, mendiko tresnak, garai egokia, ...11. Azaldutako guztia eta beste ideia batzuk bilduko dituen liburuxka bat egin.


Ingurugiroa

200 Dokumentuak

22B Dokumentua – 2. Maila ZUHAIZTIEN PORTZENTAIA

Gipuzkoa %60

Bizkaia %56

Girona %55

Bartzelona %54

Araba %47

Coruña %43

Cáceres %38

Lleida %37

Guadalajara %36

Nafarroa %35

Asturias %34

Soria %34

Cuenca %33,5

Badajoz %33

Valentzia %32

Tarragona %31

Teruel %31

Kantabria %31

Pontevedra %30

Huelva %29

Huesca %29

Segovia %29

Burgos %28

Kordoba %27

Salamanca %26

Tenerife %25

Madril %25

Errioxa %25

Balearrak %25

Granada %24

Murtzia %24

Jaén %23

Albacete %23

Cádiz %22

Ávila %19

Zamora %18

Zaragoza %18

Sevilla %17

León %17

Ciudad Real %17

Palentzia %16

Alacant %15

Málaga %14

Valladolid %13

Toledo %11

Almería %11

Ourense %7

Las Palmas %4

Batez bestekoa %26,8


Ingurugiroa

201Dokumentuak

Nori (1) .................................................................................................................................................................................

nork .......................................................................................................................................................................................

jn./and.ak adinez nagusia (2) ...............................................................................(3) ...............................................

N.A.N. zk. ..........................................................................................eta helbidea .......................................................

bere izenean eta duen eskubideagatik (4), (1) ........................................................................................................

.......................................................................................................................................................................... ren aurrean

agerturik eta Zuzenbidez egoki den moduan, Zera dio:

Idazki honen bidez Salaketa bat egin nahi duela

Legea (5) hautsi izanagatik, ..........................................aurka (6), ........................................................................

.................................................................................................................................................................................................

helbidea ...............................................................................................................................................................................

eta hori guztia ondorengo Egitateetan oinarrituz:

Lehena (7) ...........................................................................................................................................................................

Bigarrena ...........................................................................................................................................................................

Ondorengo egitateei honako Zuzenbidezko oinarriok aplikagarri zaizkie:

Lehena (8) ..........................................................................................................................................................................

Bigarrena .............................................................................................................................................................................

Eta azaldutako guztiagatik, (1) ........................................................................................................eskatzen dio,

idazki hau aurkeztu dela kontuan izanik, ontzat eman dezala,

eta salaketa hori (6) ......................................................................................................................................................

aurka jarritakotzat ones dezala, burututako egintza horiengatik, eta ..........................................................

.............................................................................zehapenaz zigortu dezala, abiarazten den prozeduran izenpe-tzen duen hau interesatu gisa onartuz.

Salaketa-aurkezpena. Non: ..........................................Noiz: .......................................................................................

(1) Salaketa zein erakunderi zuzentzen zaion. (2) Egoera zibila. (3) Lanbidea. (4) Zure izenean ari ez bazara, baizik eta bestebatzuen ordezkaritzan, orain adierazi behar duzu (....ren izenean eta ordezkaritzan, eta hori, idazki honekin batera doanboterean egiaztatzen dut, edo bestela, .... Elkartearen izenean eta ordezkaritzan, bere estatutuetan ahalmen hori izenda-turik baitaukat). (5) Lege-hauste hori jasotzen duen Legea aipatu. (6) Salatzen dugun egitatea burutu duena aipatu, per-tsona fisikoa nahiz juridikoa izan, bat edo gehiago, baldin badakigu. Ez jakiteak, jakina, ez du esan nahi ezin denik salaketarikegin. (7) Salatutako egitateak xehetasun guztiekin kontatu behar dira hemen. (8) Jokabide hori zigortzen duen legea edoxedapena. (9) Eskatzen dugun zehapen mota, hala nahi baldin bada, xehetasun hori ez baita ezinbestekoa.

22C Dokumentua – 2. Maila ADMINISTRAZIO SALAKETAK


Ingurugiroa

202 Dokumentuak

Nazioarteko Erakundeak izeneko testuan, ADENAri buruz hitz egiten da. Demagun haren helburu batiburuzko informazio sakona jaso nahi duzula, edo elkarte horrek burutzen dituen jardueretan interesa-turik zaudela. Imajina dezagun, halaber, Nafarroako Gobernuaren Ingurugiro Departamentuaren infor-mazioa jaso nahi duzula lan honetako atalen bat egin ahal izateko. Nola egingo zenuke?

Bete ezazu eskaera hau eta arazo txiki horiek konponduak izango dituzu:

jn./and.ak, adinez .................................................................................................urte dituela,

helbidea ..........................................................................................eta N.A.N. ............................................................

ZERA JAKINARAZTEN DU:

(Adieraz ezazu ikaslea zarela, zein ikasturte egiten ari zaren, zure irakaslearen izena, zentroa).

(Aipa itzazu interesaturik zauden gai horri buruzko informazio zehatza eskatzera bultzatu zaituztenarrazoiak).

ESKATZEN DU:

(Adieraz itzazu lortu nahi dituzun datu zehatzak)

Lekua: .........................................................................................Eguna: ......................................

(LETRA LARRIZ IDATZI ZEIN ERAKUNDETARA EDO NORENGANA JOTZEN DUZUN)

22D Dokumentua – 2. Maila ADENA MINTZO DA


Ingurugiroa

203Dokumentuak

Lan hau ikasgelan burutuko da Simulazio Jolas bat bezala, eta hortik abiatuta, Natur Parke batNafarroako Foru Komunitateko inguru jakin batean nola eraiki eztabaidatuko dugu: San Cristóbal men-dia, Elomendi, Sesmako Quebrados izenekoak, Uxueko mendiak, Aralar, Kintoa, Arradako mendia,Kodesko mendilerroa, etab.

Helburua: leku hori Natur Parke bihurtzeko pentsa litezkeen planteamendu eta interesak eztabaidatueta aztertzea.

Lan-metodologia:

Adituen talde batzuk osatuko ditugu, esate baterako ondorengoak:

1. Banka eta etxe-agentziak, inguru horri buruzko proposamen orokorrak egin nahi dituztelarik: azpiegi-turak, errepideak, txaletak,... eta parkearen proiektu orokorra.

2. Ekologisten taldeak, natur ingurunearekiko errespetua eta Natur Parke izendatzea defendatuz,inguru hori suntsi ez dezaten.

3. Inguruko herrietako bozeramaileak, alkateak, kooperatibistak, abeltzainak, nekazariak, dendariak...beren tradiziozko erabilerak eta lanak defendatuko dituztelarik, adieraziz zer zaien onuragarri eta zerkaltegarri.

4. Gobernuko ordezkarien taldea, ingurugiroa, hirigintza, kultura eta kirola, gainerako taldeek azaltzendizkieten zalantzei erantzun ofizial bat ematen saiatuko direlarik.

5. Hedabideen taldea, moderatzaile gisa jokatuko dutelarik, talde bakoitzari hitza emanez eta kenduz.Azkenean, gainerako taldeen jarrerak laburbilduko dituzte eta hedabideetan emango dituzten informa-zioak zehaztuko dituzte.

Aditu-taldeen lana.

1. Talde bakoitzak bere barne-bilera egingo du eztabaidan plazaratuko dituzten arrazoi eta argudioakaztertu eta zehazteko. Informazioa idatziz jasoko dute.

2. Gainerako taldeen argudioei aurre egiten saiatuko dira.

Azalpena eta eztabaida.

1. Ikasgela hemiziklo bat balitz bezala prestatuko da, denek denen aurpegiak ikus ahal izan ditzaten.

2. Taldeak toki berezietan eseriko dira, eta moderatzaileak erdian.

3. Eztabaida hasiko da.

Akordioak eta laburbiltzeko proposamenak.

1. Moderatzaileen taldeak akordioak idatzi eta irakurri egingo ditu bilkura amaitzean.

23A Dokumentua – 2. Maila NOLA PLANIFIKATUKO DUGU NATURPARKE BAT NAFARROAN?


Ingurugiroa

204 Dokumentuak

23B Dokumentua – 2. Maila LABURPENA: NAFARROAKO NATURGUNE BABESTUAK

Nafarroan Natur Parke edo Gune Babestu berriak sor daitezela propo-satu, hala nola: Bardeak, Mendebaldeko Pirinioak, San Cristóbal,Lokizeko mendilerroa...

NATUR GUNE DEFINIZIOA NATUR GUNE JARDUERAK KUDEAKETABABESTUAREN BABESTUA ARDURADUNAIZENDAPENA IZENDATZEAREN

ARDURADUNA ONARTUAK DEBEKATUAK

Aurkezten dizugunaren antzeko taula batean laburbil itzazuNafarroan dauden natur gune babestu motak.


Ingurugiroa

Dokumentuak 205

24A Dokumentua – 1-2. Maila ITXIERAKO MAPAN

AFA

RROAKO

NATUR G

UNE BA

BESTUAK

NAFA

RROAKO BA

SOA

K

dira

esaterako

esaterako

guztira

zeren ondoriozguztira

guztira

guztira

guztira

guztira

horien helburua

eta osatzen dituzte

izan dira

emanez

nolazertarako

esaterako

esaterakonon

bertan bizi da

honela sailkatua

esaterako

eta baditu

eta honek

non azaldua

E.I.PITILLA

SKO A

INTZIRA

PAG

ADIA

K

BAS

A PINUA

MEDITERRA

NEOKO HA

RIZTIA

ATLANTIKOKO H

ARIZTIA

LARIZIO PINUA

ALEPO PINUA

ALEPO PINUA

HONTZA HANDIA

ARRANO BELTZA

SA

IA

MIRUA

LERTXUNA

KOPETAZURIA

AH

ATEA

OREINA

BAS

URDEA

ORKATZA

UNTXIA

AZERIA

BASAKATUA

AZKONA

RRA

ZUHAITZ-IGEL ARRUNTA

UR-IGEL ARRUNTA

UHA

NDREA

APOA

UR-ARRATOIA

SUG

ANDILA

ARRA

BIOA

IZOKINA

AM

UARRA

INA

LOINA

BARBOA

LUTXOA

ZAM

OA

TENKA

SUG

EGO-

RRIA

MONTPE-

LLIERKOS

UGEA

UR-SUG

EA

BAS

OAK

HEZEG

UNEAK

ARROILA

K ETAH

ARKA

ITZ-G

UNEAK

IBAR

BAS

OAK

EREMU

IDORRAK

DESA

GERTZEKO

ARRIS

KUAN DA

UDE

osatzen dituzte Nafarroako Natur Gune Babestuetako EKOS

ISTEM

AKIDORRA

K

BERRESKURA

PENPLA

NAK

PRIBATUAPUBLIKOA

EGURRA

HOS

TOAK

LARREA

K

FRUITUAK

ATERATZEAEDO ZOZKETA

MOZKETA

EDOLUBERRIKETA

GA

RBIKETAEG

URGINTZA

ETXEAIKA

ZKINTZA

HERRI-LURRA

K

ETENGA

BEAN

USTIATUA

K

140.0

00

Ha

KLIMATIKOA

ANIZTA

SUN

FAUNIS

TIKOAES

PAZIOENA

OZEANOA

K

MEDITERRA

NEOA

MENDIA

K

HEG

AZTIA

Kå

UGA

ZTUNAK

ANFIBIOA

KA

RRAINA

KNA

RRAS

TIAK

64.0

00

Ha

30.0

00

Ha

22.00

0 H

a

24.00

0 H

a

16.0

00

Ha

EGUA

RAS

KO EHIZA

-BARRUTIA

BAS

AULA

BERTIZ

BERTIZ

LANDA

RE KOM

UNITATEAK

ERABILERA

ETA

KUDEAKETA

PLAN BAT

BIZTANLE

GUNEA

K

N.E.

A.N.G

.

N.M.

P.B.

N.P.

B.F.B.E.

H.B.B.E.

G.E.G

.Z.B.I.

HELBURUA

KERA

BILERAPUBLIKOA

HA

LTZADIA

KH

ARIZTIA

PAG

ADIA

PAG

ADIA

DESKONPOS

ATZAILEA

K

KONTSUM

ITZAILEA

K

PRODUKTOREAK

BAS

ERRIETAN

LEHENTASUNEZKOJARDUERAK

PARKEA

REN BA

LIO EKOLOG

IKOA

ALDEBANAKETA

ARA

UDIA

NATURAKO

IKAS

GELETA

N

eta horien oinarri dirazer dute bereiznabarm

entzen diraesaterako

esaterakoesaterako

eta horietako batzuk

eta beraz, kudeatuz gero

esaterakoesaterako

esaterako


Ingurugiroa

206 Dokumentuak

Irtenaldian burututako ariketak bildu eta sailkatzea da asmoa. Maleta hori Naturako Ikasgela bat izan-go da tamaina txikian, eta bertan, Unitate Didaktikoko ariketen bidez landutakoak eta aurreko bestelan batzuetan burututako beste batzuek lekua izango dute.

Maletak ondoko edukiak izan ditzake:

1. Inguru hori Nafarroako Atlas batean aurkitu. Leku horren fotokopia plastifikatuak edo eskala ezber-dinetan egindako topografia-mapak (1:50.000-1:25.000-...)

2. Irtenaldian edo asteburuko txangoetan leku horretan atera dituzuen argazkiak. Kontuan izan:

Paisaia orokorra

Lurzoru-mota ezberdinak (kolorea, higadura, bidexkak, ...)

Ibaiak, urmaelak, iturriak,...

Animaliak: hatz-markak, aztarnak (ileak, hezurrak, ...), fitxak,...

3. Flora: fitxak, landaretza-laginak (hostoak, fruituak, sustraiak, loreak, haziak, ...)

4. Gizakion partaidetza: bordak, etxeak, errepideak, txabolak, abarotegiak, aparkalekuak, kortak...

5. Lurzoruaren eta harkaitzen laginak, perritxikoak, goroldioa, likenak...

6. Oharrak eta marrazkiak

7. Deskonposatzen ari diren enborren edo azalen laginak.

8. Animalien jardueraren aztarnak (harramazkak, zuhaitzetako urradurak, muxarrek eta katagorriekjandako ezkurrak, ...

9. Giza jarduera islatzen duten fitxak: iturriak, mozketa, txondorrak, ardi-bordak, karobiak, artzain-txabolak,...

10. Bertako produktuen prozesua: gazta, mamia, patxarana, eztia, almendrak, esentziak,...

11. Eragin problematikoei buruzko deskribapen laburrak: zaborrak, suteak, mozketak, higadurak, biz-tanle-guneak, ...

12. Naturaren ahotsa: txoriak, haizea, ura, adarren mugimenduak, orbela zanpatzea, orroak,...

13. Beste “ahots” batzuk: ehiztarien tiro-hotsak, kamioiak, ibilgailuak, motozerrak, oihuak, txistuak,zakurren zaunkak, ...

14. Elkarrizketak artzainei, zaindariei, mendizaleei, paseatzaileei, ehiztariei, arrantzaleei, nekazariei, ...

15. Natur osagaiak erabiliz egindako gauzak: idunekoak, eskumuturrekoak, ...

16. Marrazkiak, basoari buruzko elezaharrak: sorginak, iratxoak, lapurrak, zuhaitzak, animaliak.

24B Dokumentua - 2. Maila NATUR PARKE BATEN MALETA, N.M.BAT, NATUR ERRESERBA BAT...


Ingurugiroa

207Dokumentuak

1. Kokapena, lekuaren deskribapena. Kartografia.

2. Baldintzak.

Taldea osatu.

Izen bat aukeratu.

Helburu batzuk finkatu.

Gure Foru Komunitateko arazo batean oinarritu: atmosferako kutsadura murriztea, paisaiare-kiko eraginak, parkeen erabilera, ...

3. Informazioa biltzea.

Erreserba edo parkearen erabilpena.

Basogintza.

Abeltzaintza.

Aisialdia eta turismoa.

Zientifikoa eta didaktikoa.

Beste erabilera batzuk.

4. Azterketak.

Konpondu behar ditugun arazoak.

Eskualdeko erabilerak: abeltzaintzako lanak, basogintzakoak, nekazaritzakoak.

Garapen jasangarria eta kontserbazioa:

Basoen kudeaketa (ustiapenak, baso-bideak,...).

Abeltzaintzaren kudeaketa (abarotegiak, kortak, ...).

Turismoaren kudeaketa (zaborrak, ibilbideak, balio ekologikoak, ...).

Kudeaketa zientifiko-didaktikoa (ikasgelak, bideoak, azterketak, ...).

5. Balioespenak, ondorioak eta parte hartzeko proposamenak.

Basoko eremuen diseinua edo paisaia eta bere erabilera ezberdinak (aisialdia, basogintza, abel-tzaintza, kultura, ...).

Parke edo erreserbako bisitariei zuzendutako sentsibilizazio-kanpainak (kartelak, slogana, sei-naleak, liburuxkak, ...).

Informazio-orriak, gutunak hedabideetara, eskualdeko agintariak, sinadura-biltzea proposamenjakin baterako...

24C Dokumentua - 2. Maila NATUR PARKE, NATUR ERRESERBA, N.M. BATEN KONTSERBAZIOA, ERABILERAK, ARAZOAK


Lan irtenaldiak


Ingurugiroa

210 Lan-irtenaldia

HELBURUAK:

1. Bideo, azalpen-panel, behaketa eta abarrenbidez Bertizko natur parkean iker daitezkeen gaiguztiei buruzko informazioa biltzea.

2. Informazio-bilketari balioa ematea: argia izandadila, irudi, baliabide eta estrategia asko izanditzala, kontzeptuak erlazionatuta egon daiteze-la (grafiko, krokis, fitxa eta abarren bidez)

3. Talde-lanean garatuko diren jarrera eta araueibalioa ematea eta irtenaldian ezagutu duguningurugiroa zaintzea.

EDUKIAK:

KONTZEPTUZKOAK:

- Paisaia naturala eta gizatiartua. Pertzepzioplastikoa.

- Ipar-mendebaldeko Nafarroako orografia, klimaeta paisaia erlazionatzea.

- Ura: prezipitazioak, hezetasuna, ibaiak eta erre-tenak. Ibaiertzeko landaretza. Izokinaren zikloa.

- Basoa. Landaretza-motak. Landaretza-geruzak.Basoa eta oihanpea. Paisaia naturalaren eralda-keta.

- Bertizko parkea: historia, klima, geologia, hidrologia,flora, fauna, erabilpena eta kudeaketa.

PROZEDURAZKOAK:

- Informazioa biltzea: “Ikusten ikasteko” fitxakosatzea, oharrak idatzi eta irudiak jasotzea(bideo eta argazki bidez), zaratak grabatzea,datuak biltzea (oharrak, krokisak), piktogramakegitea, deskribapen-elementuak biltzea, laginakjasotzea, elkarrizketak egitea,...

JARRERAZKOAK:

- Lan-taldeei edo norbanakoari egokitu zaizkionzereginak behar bezala betetzea.

- Natur parkeari eta inguruneari errespetua era-kustea eta zaintzeko jarrera izatea.

ARIKETAK

Egingo ditugun ariketen bidez, Bertizko parkeaneta ingurune guztian dagoenari buruzko informa-zioa bilduko dugu. Datuen sailkapena eta dagokienbalorazioa ikasgelara itzulitakoan egingo dugu.Hona hemen ariketak:

Irten aurretik

- Nafarroako mapan ibilbidearen marrazkia egitea:kokapena, distantziak.

- Ibilbidearen profil subjektiboa.

Irtenaldian zehar

- Hirugarren solairuko aretoan soinuak grabatzea:Bertizko basoa.

- Bigarren solairuko aretoan oharrak, krokisak etapiktogramak osatzea: lurzorua, ura eta basoa.

- Lehen solairuko panel eta bideo elkarreragileeiburuzko oharrak hartzea.

- Hirugarren solairuko diaporama ikustea.

- Pagadi bateko deskribapen-elementuei buruzkooharrak hartzea: basoan bizi izandakoa jasotzea.

- “Ikusten ikasteko” fitxak osatzea.

- Paisaia naturaleko eta gizakiaren eremuetakoirudiak bideo nahiz argazki bidez hartzea, pert-zepzio eta irudi plastikoak jasotzea (koloreak,bolumenak, formak, espazioak,...).

- Laginak hartzea (lurretik hostoak).

- Parkeari buruzko elkarrizketak egitea eta iritziak

Lan-irtenaldia BERTIZKO NATUR PARKEA


Ingurugiroa

211Lan-irtenaldia

jasotzea (monitore, basozain, atezain, bisitari,bertako eta abarrengandik).

- Elementurik harrigarrienei buruz (ezusteko aur-kikuntza, bizipen, entzunezko pertzepzio eta aba-rri buruz) oharrak hartzea; ohar horiek grafiko,deskriptibo nahiz plastikoak izan daitezke.Ibilbidean zehar egingo ditugun geldialdietan ira-kasle nahiz monitoreek emandako azalpenakjasotzea.

Itzuli ondoren

- Natur gelan eta basoan egindako ibilaldian bildu-tako datuak, oharrak, grafikoak eta abar aztertu-ko ditugu eta informazio hori guztia sailkatukodugu.

- Irtenaldiaren koadernoa egingo dugu, ariketaguztiak burutu eta ondo antolatu ondoren bertangordetzeko.

ANTOLAKETA

IRTENALDIA BAINO LEHEN:

- Urte-sasoiari dagokion arropa eta oinetakoak.

- Zaborra ekartzeko edo laginak hartzeko plasti-kozko poltsak.

- Ogitartekoa (hamaiketakoa, bazkaria) eta eda-ria.

- Oharrak hartzeko orri zuridun karpeta, lapitza(4b-5b), boligrafoa, koloretako margoak.

- Aukerakoak: argazki-makina, grabatzailea, pris-matikoak,...

IRTENALDIAN ZEHAR:

Aire librean eta natur gelan lan egiteko asmoadugu:

- Adi egon parkeko monitoreek eta irakasleakprestatu duten antolaketari (gelan ibili, basorairten, hamaiketakoa, bazkaria, etab...).

- Oharrak bizkor hartzen ahalegindu zaitez.Arretaz entzun, azalpenetan isilik egon, zalantzakgaldetzeko eskua jaso, etab...

JOKABIDE-ARAUAK:

- Puntualtasuna. Irteera: ........ Itzulera:.....................

- Debekatuta dago paperak, latak, plastikoak ...botatzea; parkeko arduradunei baimena eskatugabe laginak (animaliak, landareak, mineralak,lurra, ...) hartzea; natur inguruneari edo bestebisitariei gogaikarri gerta dakiekeen zaratarikateratzea; landareak kaltetzea (moztu, enborrakmarratu,...); markatutako bideetatik ateratzea.

- Gure jokabidearekin ingurugiroa errespetatukodugu eta, ahal bada, dagoen baino oraindik hobe-to utziko dugu. Arduratsuak izango gara etabeste pertsonekiko eskerronekoak; gidari, bisitari,baserritar, txofer, beste eskoletako jende eta,orokorrean, parkean dabiltzan pertsona guztieki-ko eskerronekoak izango gara. Paperontziak erabi-liko ditugu, janari-hondakinak zabor-poltsetaneta edaria motxilan ekarriko ditugu etxera buel-tan.


Ingurugiroa

212 Lan-irtenaldia


Lehe

n m

aila

ko to

ntor

ra

Biga

rren

mai

lako

tont

orra

Kota

Herr

igun

ea

Etxe

bak

artu

a ed

o bo

rda.

Erm

ita. H

ilerr

ia

Erre

pide

asf

alta

tua

Lurr

ezko

err

epid

ea e

do p

ista

Bide

a

Ibai

ak. E

rret

enak

Iturr

ia

Mug

a

Sest

ra-k

urbe

n di

stan

tzia

bet

i 100

m-k

oa. ES

KALA

1:4

0.00

0

OHAR

RA:

Ingu

ruar

en e

zaug

arria

k ik

usita

, err

epid

e et

a ba

so-p

ista

ber

riak

zein

azk

ar ir

ekitz

en d

iren

eta

lehe

ndik

dau

den

best

e ba

tzuk

nol

a za

baltz

en a

ri di

ren

ikus

ita, e

z lit

zate

ke h

arrit

zeko

aiza

ngo

map

a ho

nek

alda

keta

k iza

tea.


Ingurugiroa

213Lan-irtenaldia


PARKEAREN IKUSPEGI OROKORRALORATEGIEN IKUSPEGI ESPEZIFIKOA


Ingurugiroa

214 Lan-irtenaldia

PARKEAN ZEHARREKO IBILALDIAN ESKAINIKO DIREN ORRIALDEAK:

- MIHURA

- HOSTOAK

- GOROSTIA

- PAGOA (BI ORRI)

- PAGADIKO EKOSISTEMA

- LURZORUAREN PROFILA

- TXOKO EKOLOGIKOA AZTERTZEN

- ARGIZULOAK

- EBAKIDURA BATEN AZTERKETA

- BASOAREN ESTETIKA (BI ORRI)

- ... IKUSTEN IKASTEKO

- TXONDORRA ... IKUSTEN IKASTEKO

- BASERRIA... IKUSTEN IKASTEKO

- KAROBIA... IKUSTEN IKASTEKO

Lan-irtenaldia ARIKETAK


Ingurugiroa

215Lan-irtenaldia

Lan-irtenaldia BEHAKETAK: 1. ARIKETA

MIHURA: Informazioaren kontsulta: ZUHAITZA

•LANDARE BIZKARROI HONEN DESKRIBAPENA:

• AZTERKETA: NOLA HAZI DA ZUHAITZEAN?

• KOKAPENA: KROKIS OROKORRA/ITXURA • XEHETASUNA: FRUITUA/HOSTOAK

1 2 3

IKERTU

• MIHURA ETA GIZAKIAREN ARTEKO HARREMANA (Irtenaldiaren ondoren egitekoa).


Ingurugiroa

216 Lan-irtenaldia


HOSTOAK

KROKISA-MARRAZKIA IZENA DESKRIBAPENA


Ingurugiroa

217Lan-irtenaldia


GOROSTIA

• KROKIS OROKORRA/ITXURA • XEHETASUNA: FRUITUA/HOSTOAK

•DESKRIBAPENA:

• GOROSTIA ETA ANIMALIEN ARTEKO HARREMANAK

IKERTU

• GOROSTIA ETA GIZAKIAREN ARTEKO HARREMANA (Irtenaldiaren ondoren egitekoa).

FRUITUA HAUEN ELIKAGAI DA ..............................................


Ingurugiroa

218 Lan-irtenaldia


PAGOA

KOKAPENA: (INFORMAZIOAREN kontsulta: PAGADIAREN EGITURA, ZUHAITZA...)- kokapena eta orientazioa:- hazkuntza eta lurrarekiko bertikaltasuna:- geruzen osagaiak: ZUHAIXKAK

LURZORUA

- lurraren eta lurrustelaren kolorea:

• DENBORAREN AZTERKETA

- Eguna ...................... Ordua ......................... Tenperatura ......................- Zeruaren argitasuna:- Pago azpiko argitasuna:

• KROKISA - MARRAZKIA

• ITXURA OROKORRA • XEHETASUNA: HOSTOAK/FRUITUAK

• DESKRIBAPENA- Tamaina, luze-zabalera- Adarkadura oinarri-oinarritik- Argizuloak- Ehundura- Lankidetzak: enborra

hostoakgoroldio eta likenak


Ingurugiroa

219Lan-irtenaldia

• ENBOR-AZALAREN EHUNDURA / HOSTOA AURREALDETIK ETA ATZEALDETIK

IKERTU

–ANIMALIEKIKO HARREMANA: (Irtenaldiaren ondoren egitekoa)

–PERTSONEKIKO HARREMANA: (Irtenaldiaren ondoren egitekoa

* ARIKETA OSAGARRIA / KONTRASTEAK: Beste zuhaitz batzuen ehundura (haritza, lizarra, haltza...)


Ingurugiroa

220 Lan-irtenaldia

Lan-irtenaldia BEHAKETA: 5. ARIKETA

PAGADIKO EKOSISTEMA

• Azalpenak, behaketak, aztarnak, aurkikuntzak eta abar oinarri hartuta, ondokoen arteko harre-manak aipatu: deskonposatzaileak, pagoa ekoizle gisa eta kontsumitzaileak.

OHARRAK:


Ingurugiroa

221Lan-irtenaldia


LURZORUAREN PROFILA

• LEKUAREN KOKAPENA:

IZENA KOLOREA GERUZA


Ingurugiroa

222 Lan-irtenaldia


- LEKUA:

- IKUSITAKO ANIMALIAK

- MARRAZKIAK- KROKISA - TXOKO EKOLOGIKOAREN MARRAZKIANEURRI JAKINEKO LURZATI BAT HARTUTA

- NGURUNEA, NON BIZI DIREN, ZER JATEN DUTEN, NOLAERLAZIONATZEN DIREN...

- OHARRAK

TXOKO EKOLOGIKOA AZTERTZEN


Ingurugiroa

223Lan-irtenaldia


ARGIZULOAK

• HARITZ EREMUAN- Argiari pasatzen uzten diote- Ez diote argiari pasatzen uzten- Landare GERUZA bat baino gehiago dago- Ez dago landare GERUZARIK

HARITZ EREMUAN- Argiari pasatzen

uzten diote- Ez diote argiari

pasatzen uzten- Landare GERUZA bat

baino gehiago dago- Ez dago landare

GERUZARIK

• “CUPRESUS” KONIFEROEN EREMUAN- Argiari pasatzen uzten diote- Ez diote argiari pasatzen uzten- Landare GERUZA bat baino gehiago dago- Ez dago landare GERUZARIK


Ingurugiroa

224 Lan-irtenaldia


EBAKIDURAREN AZTERKETA

URRATSAKA Bidetik edo erretenetik 60 m. zuzen neurtuko ditugu (60 urrats handi). Zuzen horretanzuhaitz eta zuhaixka desberdinak egon daitezen saiatuko gara. PROFILA egingo dugu.

B Ondoren hauek neurtuko ditugu: LURRAREN ESTALDURA, ESPEZIEAREN ESTALDURA etaespezie baten MAIZTASUNA ehunekotan; horretarako, landareek LURRAREN PLANOANduten proiekzioa neurtuko dugu krokisean ikusten denari jarraiki

SAHAT-HARITZA

ALTZI -GAZTAINON-

PAGOA

ELORRIA HARITZA

HARIT-

HARIT-

FORMULAK

LURRAREN ESTALDURA

A cm-tanESPEZIEA-

REN ESTAL-DURA

MAIZTA-SUNA% T A NL cm-tan L cm-tan

E s p e z i ebakoi tzeko

EBAKIDURAKOindibiduoenkopuru osoa


Ingurugiroa

225Lan-irtenaldia


BASOAREN ESTETIKA

KOLOREA

Kolorearen pertzepzio orokorra Zuhaitzaren adaburuak enbor--oinarritik nola ikusten diren

ARGIZULOA

DIREKZIONALTASUNA EGITURA ERRITMO SIMETRIKOA

EHUNDURA ITXURA

Direkzionala Egitura Erritmo Gorakorra bitarra simetrikoaLineala


Ingurugiroa

226 Lan-irtenaldia

Lan-irtenaldia ARIKETAK

BASOAREN ESTETIKA (Jarraipena)


Ingurugiroa

227Lan-irtenaldia

1. KOKAPENA

2. DENBORAREN AZTERKETA

3. DESKRIBAPENA ETA MARRAZKIA

4. GIZAKIAREKIKO HARREMANA

5. IDENTIFIKAZIOA

6. BALORAZIOA

Lan-irtenaldia ... IKUSTEN IKASTEKO


Ingurugiroa

228 Lan-irtenaldia

KOKAPENA

Non dago?

Besterik badago?

Zeretik gertu dago? Zergatik?

DENBORAREN AZTERKETA

Eguna eta ordua

Zer eguraldi egiten du?

Txondorra azken aldiz noiz erabili zen?

DESKRIBAPENA ETA MARRAZKIA

Ondokoei buruzko oharrak hartu: itxura, perimetroa eta diametroa, gainazaleko kolorea, gainazaletikhamabost zentimetrotara duen kolorea, barruan eta inguruan zein landare hazten diren, animalien zeinaztarna edo gorozki dauden...

HARREMANAK Txondorrak eta gizakiaren artean

Harreman ekonomikoa

Harreman komertziala

Etnografikoa

IDENTIFIKAZIOA

Beste Autonomi Elkarteetan zein izen dute?

Lan-irtenaldia TXONDORRA IKUSTEN IKASTEKO


Ingurugiroa

229Lan-irtenaldia

KOKAPENANafarroako zein ingurutan dago?Zein herritatik gertu dago?Zein menditatik gertu dago?Nola irits daiteke hara? Non dago kokatuta?Ba al da beste baserririk?

DENBORAREN AZTERKETA

Zein ordutan egin dugu behaketa?Nolako eguraldia dago?Nolako klimarekin daude baserriak lotuta? Zergatik?Zenbat urte igaro dira eraiki zenetik?Zenbat urte dituzte batez beste bertan bizi direnek?

DESKRIBAPENA ETA MARRAZKIA

Baserriaren kanpoko itxurari buruzko oharrak hartu (zilueta, leihoak, atea, ertzak, harri landurik duenala ez, aleroia...), eta ingurukoari buruzko oharrak ere hartu (baratzea, belardiak, basoa,...). Baserriariburuzko oharren aldamenean, bertako landareak, lanabesak, animaliak... zertarako dauden azaldu.

HARREMANAK Baserria eta gizakiaren arteanBaserria eta inguruko animalia eta landareen arteanBaserria eta ingurugiroaren arteanBaserria eta klimaren artean

EkonomiaHistoriaZerbitzuak

IDENTIFIKAZIOA

Baserriaren izena

Lan-irtenaldia BASERRIA IKUSTEN IKASTEKO


Ingurugiroa

230 Lan-irtenaldia

NATURAREN INTERPRETAZIORAKO ZENTROAN ONDOKO ARIKETAK EGIN DITZAKEGU:

BEHE--SOLAIRUAN:

GEOGRAFIA, EKONOMIA, KULTURA

HISTORIA, KUDEAKETA, INGURUNE NATURALEKO ELEMENTUAK

LEHEN SOLAIRUAN:

–URA ETA EGUZKIA, TENPERATURAK

–BIDAIARI NEKAEZINA: IZOKINA

–BASOAREN PROFILA

–LURREKO EKOSISTEMA

–BERTIZKO NATUR PARKEKO LANDARETZA

BIGARREN SOLAIRUAN:

–IKUS--ENTZUNEKOAREN NARRAZIOA ENTZUN

–NARRAZIOA KASETEAN GRABATU

PARKEKO GIDARI, ZAINDARI ETA HARRERAGILEEI ELKARRIZKETA EGITEA

–BERTIZKO TURISMOA ETA DITUEN ONDORIOAK


Ingurugiroa

231Lan-irtenaldia

Lan-irtenaldia INFORMAZIO-BILKETA: NATURAREN INTERPRETA-ZIORAKO ZENTROA (BEHE-SOLAIRUA)

GEOGRAFIA - EKONOMIA - KULTURA

• PAISAIA OZEANIKOAREN DESKRIBAPENA(NAFARROAKO IPAR--MENDEBALDEA)

• IBARRAK

• BIZTANLERIA

• BASERRIA

• "BOCAGE"A

• KOKAPENA ETA IBILBIDEA

• PERTSONEN EKONOMI JARDUERA

• KULTURA ETA OHITURAK


Ingurugiroa

232 Lan-irtenaldia

Lan-irtenaldia INFORMAZIO-BILKETA: NATURAREN INTERPRETA-ZIORAKO ZENTROA (BEHE-SOLAIRUA)

• BERTIZKO HISTORIA

• BERTIZKO KUDEAKETA ETA ERABILERA

• ZEIN ELEMENTUK OSATZEN DUTE BERTAKO INGURUNE NATURALA?


Ingurugiroa

233Lan-irtenaldia

Lan-irtenaldia INFORMAZIO-BILKETA: NATURAREN INTERPRETA-ZIORAKO ZENTROA (1. SOLAIRUA)

GORENEKO TENPER.BEHERENEKO TENPER.

EGUZKI-ORDUAKEURI-EGUNAK

IZOTZ-EGUNAK

ELUR-EGUNAK

EKAITZ-E.

LAINO-EGUNAK

IHINTZ-EGUNAK

EGUZKI-EGUNAK

PREZIPITAZIOAK

URA ETA EGUZKIA

BATEZ BESTEKO TENPERATUREN ADIERAZPIDE GRAFIKOA: BERTIZ

TENPERATURA

HILABETEA

35º

30º

25º

20º

15º

10º

5º

0ºU O M A p M E U z A I U A z A b

LAIOTZA

EGUTERA

IRUÑA


Ingurugiroa

234 Lan-irtenaldia

Lan-irtenaldia INFORMAZIO-BILKETA: NATURAREN INTERPRE-TAZIORAKO ZENTROA (1. SOLAIRUA)

BIDAIARI NEKAEZINAK

IZOKINAREN ZIKLOA

URTE-SASOIA DATU ETA GERTAKARI AIPAGARRIAKUDABERRIA

UDA

UDAZKENA

NEGUA

IZOKINAREN HAZKUNTZA-FASEA

1.

2.

3.

4.

5.

6.


Ingurugiroa

235Lan-irtenaldia

BASOAREN PROFILA

PAGADIA

PAGOA...

URERTZEKO ZUHAITZAK..

BASOA IKUSTEN UZTEN DUTEN ZUHAITZAK

– OTALURRA:

– AMEZTIA:

– PAGADIA:

– HARIZTIA:

– URERTZEKO BASOA:



Ingurugiroa

236 Lan-irtenaldia

LURREKO EKOSISTEMA

ZUHAITZA

BAKTERIOAK

ONDDOAKEZAUGARRIAK:

AMANITA PHALOIDESKROKISA - MARRAZKIA

BOLETUS AEREUSKROKISA - MARRAZKIA



Ingurugiroa

237Lan-irtenaldia

Lan-irtenaldia INFORMAZIO-BILKETA: NATURAREN INTERPRE-TAZIORAKO ZENTROA (1. SOLAIRUA)

BERTIZKO NATUR PARKEKO LANDARETZA

ZUHAITZAK

1.2.

3.4.5.

6.7.8.9.10.

1.2.

3.4.

ZUHAIXKAK

1. MIHURA

2. OREIN-MIHIA

3. HARITZ-IRATZEA

4. MINGARRATZ EDO UZTAO TXIKIA

LANDARE TXIKIAK

5. ASKI MOTZA

6. SAN JOSE LOREA

MARRAZKIA


Ingurugiroa

238 Lan-irtenaldia

Arik

eta

hau

buru

tzek

o ga

lder

a---

sort

a ba

t er

abilik

o du

gu p

arke

ko z

enba

it la

ngile

ri ha

inba

t ga

lder

a eg

itek

o, h

ala

nola

gid

arie

i, za

inda

riei,

harr

era-

gile

ei, b

isit

arie

i, et

ab. I

RTEN

ALD

IA a

mai

tu e

ta ik

asge

lara

irit

si o

ndor

en, L

ABU

RPEN

- BA

LORA

ZIOA

egi

ngo

dugu

.

BALO

RAZI

OA"L

ABU

RPEN

A"

NON

IGA

RTZE

N DA

PER

TSON

ENER

AG

INA

?UR

TE-S

AS

OIA

NOLA

KOA

DA

ERA

GIN

HOR

I?- I

NGUR

UGIR

OAN

IZA

N DI

TUEN

OND

ORIO

AK

- JA

RDUE

RAK

UDA

BERR

IA

UDA

UDA

ZKEN

A

NEG

UA

NIRE

OND

ORIO

A E

SA

LDI B

ATEA

N:

Lan-irtenaldia TURISMOA ETA BERE ERAGINAK BERTIZKO NATUR GUNEAN


Ingurugiroa

239Lan-irtenaldia

Landako oharrak INFORMAZIOAK: EGINTZATIK KONTZEPTURALURZO

RUA

zer du

zerk desegiten du

zer dazerk areagotzen du

zerk hiltzen ditu

zer da

nola osatzen da

nork sortzen dituhala nola

eta horiek

horien ondorioz

hauenbidez

hala nola

HIG

ADURA

(K)

ANIM

ALIA

KLA

NDAREA

K

BIZITZA

LUR-RAREN

GA

INAZA

LEKOG

ERUZAH

ARRIA

REN DES

KONPOSIZIOA

IZAKI BIZIDUNEK

INURRIEKG

IZAKIA

KZUH

AITZEK

HA

IZEAA

BERAS

TEN DUTE

LANDA

RE-ES

TALDURA

RIKEZA

K

ANIM

ALIA

-H

ONDAKINA

K

ONDDO-HON-

DAKINA

K LURRA

GA

LTZEAATM

OSFERA

RENKUTS

ADURA

K

EURI AZIDOA

K

INTSEKTIZIDEK

PESTIZIDEK

SUTEEK

LANDA

RE-H

ONDAKINA

K

EURIATENPERATURA

K

POBRETZEN DA

ATMOS

FERAK

MATERIA

ORGA

NIKOA


Ingurugiroa

240 Lan-irtenaldia

PAG

ADI

KO E

KOSI

STEM

AK

bi o

inar

ri di

tu

hala

nol

a

ondo

koon

doko

non

dago

urm

aele

tan

bald

intz

apea

ner

atua

hala

nol

a

hone

la a

ntol

atut

aad

ibid

ez

ELEM

ENTU

BIOT

IKOA

KEL

EMEN

TUA

BIOT

IKOA

K

LAND

ARE

AK

GER

UZA

KOR

NOG

ABE

AK

ORNO

DUNA

K

ARR

AIN

AK

HEG

AZT

IAK

ANF

IBIO

AK

UGA

ZTUN

AK

LURR

AZP

IKOE

KTE

NPER

ATUR

A

PREZ

IPITA

ZIOA

K

HEZ

ETA

SUN

A

ORIE

NTA

ZIOA

EGUT

ERA

(HEG

OA)

LAIO

TZA

(IPA

RRA

)H

AIZ

EA

LAIN

OALU

RGA

INEK

OEK

NARR

AS

TIA

K

ERLI

EBE-

UNITA

TEEK

ELEM

ENTU

EN

BELA

RKA

RAK

ZUH

AIX

KAK

AZP

IZUH

AIX

KAK

ZUH

AIT

ZAK

ANI

MA

LIA

KLU

RZOR

UAKL

IMA

URA

ERRE

KETA

N

LURZ

ORUA

NIB

AIE

TAN


Ingurugiroa

241Lan-irtenaldia

ZUHA

ITZAK

zer ematen dute

nork jaten ditu

eta horiek

nork jaten ditu

nork jaten dituzte

eta horiek

birsortzen dute

eta horiek

nora erortzen dira

nork jaten ditueta eratzen dute

eta birsortzen du

non hazten dira

LOREAK

HOS

TOAK

FRUITU ETA H

AZIA

K

BAS

URDEEKTXIM

ELETEKEULIEK

ZOZOEK

AM

ILOTXEKBA

REEK

LURZORUA

LURRUSTELA

BARRA

SKILOEK

KAS

KABELTZEK

HILT

ZE

AN

SA

GUEK

URTXINTXEK


Ingurugiroa

242 Lan-irtenaldia

ENBO

RRA

K

ITXU

RA

ALT

UERA

K

ZIRK

UNFE

RENT

ZIA

K

ADA

RKER

AK

ARG

IZUL

OAK

ITZA

LA

ARG

IAM

IHUR

A

LAND

ARE

BIZ

-KA

RROI

AK

HA

ZIA

K

FRUI

TUA

K

EGIT

URA

EHUN

DURA

IKAT

ZA

ALT

ZARI

AK

EHUN

AK

PAPE

RA

ART

ISA

U-LA

NAK

ERA

IKUN

TZA

KARE

A

KOLO

REA

EGUR

GIS

A

ETXE

AN

INDU

STR

IAN

HA

BITA

TAK

BIOZ

ENOS

IABE

STE

LA

NDA

-RE

BAT

ZUK

BES

TE

ANI

MA

LIA

BATZ

UK

LEH

ENG

AI

GIS

A

LORE

AK

HOS

TOA

K

ERNA

MUI

NAK

GA

RAIE

RAA

ZALA

ADA

RREN

LUZE

RAK

ADA

RKER

ARE

NH

AS

IERA

K

LAND

ARE

HA

NDI E

TAZU

RKA

RA, 6

M-T

IKG

ORA

KO A

LTUE

RAKO

A

ZUH

AIT

ZA

bere

zer

da

bere

haue

k er

abak

itze

n du

te

eta

hone

k di

tudi

tu

eta

emat

en d

ituz

te

eta

horie

k

eta

horr

ek d

itu

ditu

eta

horr

ek d

u

nola

erab

ilera

k di

tu nola

haue

klo

rtze

ko

ditu

ingu

ruan

due

n

adib

idez


Ingurugiroa

243Lan-irtenaldia

BASURDEA

hauen bidez ezagutuko

nabarmenenak dira

non

batez ere

desberdina da

zertan

hala nola

aurkakolehian

nondago?

zer jaten dute? bizi da

bakarrik eta

horretako

dituen

irauten du

eta jaiokodira

eta horietatik

independi-zatuko dira

IKUSIDUGULAKO

GOROZKIENGATIK

ARTOA

ANIMALIAK

HARATUSTELA

LANDAREAK

25 URTEZ

ARRA

BIZI DA FAMILIA

FAMILIAN

ERRABOILAK

EZKURRAKSAGUA

ESTALTZE-ARREN EMEAK

KUMALDIAK

4-5 HILABETE

12-13 KUME

ARRAK

6 HILABETETARA

ZIZAREA

TXITALDIAK

PAGATXAK

PATATAK

SUSTRAIAK

TXERRIA

ILAJEAN

LETAGINETAN

MUTURREAN

HATZENGATIK

APATXAK

BI ATZEAN

BIAURREAN

ETZALEKUAK

HAIZE-BABESEAN EZPEL ARTEAN

NAFARROAOSOAN

PIRINIOETANLIZARRAN

hala nola


Ingurugiroa

244 Lan-irtenaldia

PAG

ADI

KO L

AN

DARE

-EG

ITUR

AK

land

are-

geru

za h

auek

dit

u

hala

nol

aha

la n

ola

gain

ean

ditu

ztel

a

eta

hor

hazt

en d

irela

hain

bat

hala

nol

a

erab

at e

gokit

uta

eta

erat

zen

dute

hain

bat

hala

nol

a

eta

best

eha

uek

eta

lurr

era

argi

a

ZUH

AIT

ZAK

ESPE

ZIER

EKIN

ESPE

ZIER

EKIN

LURR

USTE

LAS

USTR

AIA

K

HOS

TOA

KLO

REA

KA

DARR

AK

FRUI

TUA

K

ONDD

OAK

GOR

OLDI

OALI

KENA

KG

ARO

A

HOS

TOA

K

PERR

ETXI

KOA

KON

DDOA

K

PAG

OA

HA

GIN

A

ZUM

ARR

AIR

ISTE

NDE

N

ZURG

ATZE

N DU

TE

OTS

ALI

ZARR

A

GOR

OSTI

A

EZPE

LA

SA

GA

RMIN

AK

AH

ABI

AK

LAIO

TZEK

OM

IKRO

KLIM

A

ZUH

AIX

KAK

BELA

RKA

RAK

LURR

AZP

IKOA

KA

IREK

OAK

hala

nol

a

hain

bat

hala

nol

a

ESPE

ZIER

EKIN

GA

ROA

SA

N JO

SE

LORE

-


Informazio Txostena


Ingurugiroa


Ingurugiroa

AURKIBIDEA:

SARRERA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .249

NAFARROAKO NATUR GUNE BABESTUAK . . .250ERRESERBA INTEGRALAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .252

NATUR ERRESERBAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .253

NATUR INGURUNEAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .256

AISIALDIRAKO NATUR GUNEAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .257

NATUR MONUMENTUAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .257

NATUR PARKEAK. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .257

BASOKO FAUNA BABESTEKO EREMUAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .257

HEGAZTIEN BABES BEREZIRAKO EREMUAK . . . . . . . . . . . . . . . . .257

BALIABIDEAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .258BALIABIDE MATERIALAK. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .258

BESTELAKO BALIABIDEAK. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .258

HELBIDE BALIAGARRIAK. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .258

NATURA INTERPRETATZEKO ZENTROAK. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .259

BIBLIOGRAFIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .261LIBURUAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .261

ALDIZKARIAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .261

BIDEOAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .262

LAN ARGITARAGABEAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .262

LEGE-ALDERDIAK . . . . . . . . . . . . . . . . . .263

Aurkibidea


Ingurugiroa

SARRERA

Irakasleei eskaintzen diegun informazio-liburu honek helbu-rua argia du: Unitate Didaktikoan zehar jarduerak aldatzekoedo beste ibilbide didaktiko batzuk, gutxienekoak edo zabal-penezkoak, lantzeko aukera eman dezakeen dokumentaziolagungarria eskaintzea. Horretarako Nafarroako ForuKomunitateko paisaia kontrastatuenen informazio objektibo-ak, iritziak eta prentsa aipamenak, analisiak eta eskemak eza-gutarazten dira, eta aldi berean kontzeptuen zehaztapenak etahiztegia, ingurugiroko arazoei buruzko ondorioak eta lagunt-

zarako bibliografia edo helbide baliagarriak ere eskaintzendira, Unitatea behar bezala landu ahal izateko.

Informazio-liburu hau ez da dokumentu osatu bat, eta ez daerraza irakasle bakoitzaren premietara egokitzea ere. Aldebatetik, beti informazio berriekin osatu behar da, etengabeko"eguneratze" baten bidez. Bestetik, irakasleek informaziogehiago (legeak, posterrak, diapositibak, kartografia,...) eska-tu beharko dute Ingurugiro Departamentuan, HezkuntzaDepartamentuan, Nekazaritza Departamentuan, CAPetan etabeste zenbait lekutan, beren proiektuak ahalik eta modu auto-nomoenean burutu ahal izateko.

249Informazio Txostena


Ingurugiroa

NAFARROAKO NATUR GUNEBABESTUAK.

Nafarroako natur gune babestutzat (NGB) jotzen dira, interesbereziko ekosistemak edo balio natural aipagarriak izateaga-tik udal erakundeek (Udalek) edo Foru Komunitateko erakun-deek (Gobernuak) izendapen hori eman dieten NafarroakoForu Erkidegoaren lurraldeko inguruneak.

Nafarroan dauden Natur Gune Babestuak ondorengo hirukategoria hauetan sailkatzen dira:

Erreserba Integralak (EI).

Oso handiak ez diren eta interes ekologiko oso berezia duteninguruneak dira, eta halakotzat izendatzen dira beren ekosis-temen erabateko kontserbazioa lortzeko, haiek suntsitzea,hondatzea, eraldatzea edo desitxuratzea saihestuz. EI bateninguruan eremu nahiko zabal bat ezartzen da haren babesaziurtatzeko.

Haren izendapena, aldaketa edo deuseztapena Foru Legezegiten da.

EI batean jarduera guztiak debekaturik daude, IngurugiroDepartamentuak baimen ditzakeen jarduera zientifikoak etadibulgaziozkoak izan ezik.

Horien kudeaketa Nafarroako Gobernuari dagokio.

Natur Erreserbak (NE)

Balio ekologiko handiko guneak dira, eta izendapen hori ema-ten zaie bertako hainbat egitura edo fenomeno geologiko,espezie, biotopo, komunitate edo ekosistema zaintzeko etahobetzeko asmoz, horien dinamika propioaren bilakaera ahal-bidetuz. NE baten inguruan eremu nahiko zabal bat ezartzenda haren babesa ziurtatzeko.

Haren izendapena, aldaketa edo deuseztapena Foru Legezegiten da.

NE batean debekaturik daude ondorengo jarduerak: lurrakmugitzeko jarduerak, gunearen beraren artapenerako beha-rrezkoak direnak izan ezik; luberriketa, lehorketa, soiltzea;

egur-aprobetxamendua; espezie ez-autoktonoak sartzea,basoko animaliak harrapatu edo hiltzea, berariazko baimena-rekin izan ezik; landaretza erretzea; nekazaritza- eta abelt-zaintza-aprobetxamendua; kirol antolatuen jarduera etakanpaketa. Aldiz, ikerketarekin eta ingurugiro-hezkuntzarekinzerikusia duten eraikuntzak, instalazioak edo azpiegiturakedota Nafarroako edo Estatuko Gobernuak interes orokorre-ko bezala izendatutakoak baimendu ahal izango dira.Debekatuta daude gainerako guztiak.

Horien kudeaketa Nafarroako Gobernuari dagokio,Ingurugiro Departamentuaren bidez.

Natur Inguruneak (NI)

Ekologia eta paisaia aldetik balio batzuk dituzten guneak dira,eta halakotzat izendatu dira beren zaintza eta hobekuntza lort-zeko; horien barruan, eta aipaturiko balioei kalterik ez egitekomoduan, behar bezala antolatutako jarduerak burutu daitez-ke.

Horien izendapena, aldaketa eta deuseztapena Foru Dekretubidez egiten da.

NI batean debekaturik daude ondorengo jarduerak: hartxint-xarrak eta area ateratzea; harrobiak; pista berriak irekitzea;luberriketa, soiltzea; espezie ez-autoktonoak sartzea, ehizara-ko aprobetxamendua, berariazko baimenarekin izan ezik; lan-daretza erretzea; kirol antolatuen jarduera eta kanpaketa.Aldiz, ikerketarekin eta ingurugiro heziketarekin zerikusiaduten eraikuntzak, instalazioak edo azpiegiturak edotaNafarroako edo Estatuko Gobernuak interes orokorreko beza-la izendatutakoak baimendu ahal izango dira. Debekatutadaude gainerako guztiak.

Horien kudeaketa Nafarroako Gobernuari dagokio,Ingurugiro Departamentuaren bidez.

AISIALDIRAKO NATUR GUNEAK (ANG)

Natura eta paisaia aldetik balio batzuk dituzten inguruneakdira, eta halakotzat izendatzen dira aire zabaleko aisialdi etaatsedenerako leku izan daitezen, natura zaintzeko eta inguru-giro-hezkuntzarako ere aukera emanez.

Horien izendapena, aldaketa eta deuseztapena Foru Dekretubidez edo dagokion udal planeamenduz egiten da.

250 Informazio Txostena


Ingurugiroa

ANG batean debekaturik daude ondorengo jarduerak: hart-xintxarrak eta area ateratzea; harrobiak; ubideen eraldaketa;luberriketa, soiltzea eta landaretza erretzea. Nolanahi ere,eremu horri atxikitako ekipamendu edo zerbitzuetarakoeraikuntzak, kirol eta aisialdirako jarduerei atxikitako erai-kuntzak eta instalazioak, eta interes orokorreko edo erabil-garritasun publikoko jotzen diren azpiegiturak baimendudaitezke.

Horien kudeaketa udal erakundeei edo NafarroakoGobernuari dagokie.

Natur monumentuak (NM)

Nagusiki berezitasun, bitxitasun edo edertasun nabarmenekoegituraketaz osaturik dauden eta babes berezi bat eskaintzeamerezi duten natur gune edo elementuak dira. Beren baliozientifiko, kultural edo paisajistiko bitxi edo garrantzitsuaga-tik interes berezia duten zuhaitzak, egituraketa geologikoak,aztarnategi geologikoak eta bestelako elementu mineral, geo-logiko eta edafologikoak izan daitezke.

Horien izendapena, aldaketa edo deuseztapena Foru Dekretubidez edo dagokion udal planeamendu bidez egiten da.

Monumentuaren erabateko eta kalterik gabeko artapena ziur-tatu behar da, NMaren erdigunetik hasi eta 100 metrotakoingurune batean burutu daitezkeen erabilerak eta jarduerakarautuz.

Horien kudeaketa udal erakundeei edo NafarroakoGobernuari dagokio.

Paisaia Babestuak (PB)

Beren balio estetiko eta kulturalengatik babes berezia mereziduten natur inguruneko leku jakin batzuk dira.

Horien izendapena, aldaketa edo deuseztapena Foru Dekretubidez edo dagokion udal planeamendu bidez egiten da.

Haren babes erregimena eta mota PBaren izendapenean ber-tan zehaztuko da.

Horien kudeaketa udal erakundeei edo NafarroakoGobernuari dagokie.

Natur Parkeak (NP)

Giza ustiapenak oso gutxi eraldatutako natur inguruneak dira.Bertako paisaiaren edertasunagatik, ekosistemen garrantzieta esanahiarengatik, edo bertako flora, fauna edo egiturake-ta geomorfologikoen berezitasunagatik duten balio ekologi-ko, estetiko, edukatibo eta zientifikoa kontuan izaniklehentasunezko tratamendua merezi duten natur inguruneakdira. NP horien lurralde esparruan aurreko kategorietakorenbat ere sar daiteke.

Horien izendapena, aldaketa edo deuseztapena Foru Legezegiten da.

Horien babes erregimena eta mota Parkeko NaturBaliabideen Antolamendurako Planean zehaztuko da.

Horien kudeaketa partaidetzazko organo bati dagokio, etabertan Nafarroako Gobernua, udal erakundeak eta interesaduten beste organismo eta talde batzuek izango dute ordez-karitza. Nolanahi ere, Nafarroako Gobernuaren kudeaketakNPan dauden eta aritzen diren Elkarte tradizionalen ahalmeneta eskubide historikoak errespetatuko ditu.

Basoko Fauna Babesteko Eremuak (BFBE)

Basoko faunaren bioaniztasuna zaintzea eta horren habitatnaturala gordetzea da gune horien helburua. Gune horienbarruan honakoak sartzen dira: Erreserba Integralak, NaturErreserbak, Natur Inguruneak, Natur Parkeetako alderdi jakinbatzuk eta Basoko Fauna Babesteko Gune Bereziak,Hegaztien Babeserako Gune Bereziak eta ugaltzeko, haztekoeta elikatzeko eremuak.

Horien izendapena Foru Legez edo Dekretuz egiten da.

Babes erregimen eta motak basoko fauna eta haren habi-tata ziurtatzeko helburua du, eta, horregatik, helburuhorren aurkako edozein jarduera debekaturik dago, berezi-ki animaliak harrapatu edo molestatzea, ordena bilogikoa,teknikoa edo zientifikoa zaintzeko ez bada behintzat, etaIngurugiro Departamentuak horretarako baimena emanikbetiere.

Gune hauen kudeaketa, derrigorrez eduki behar duten kude-aketa- eta artapen-planean oinarrituko da.



Ingurugiroa

Hegaztien Babes Berezirako Eremuak (HBBE).

Beharrezko kopuruz eta azaleraz habitat jakin batzuk babestu,zaindu, mantendu eta leheneratzeko gune egokiak dira.Hegaztiak zaintzeko nahiko tokia izan behar dute, hegaztikopurua irizpide numeriko jakin batzuen arabera neurtuta.

Horien izendapena Nafarroako Gobernuaren Akordio bidezegiten da, Europako Batasunaren (EB) 79/409 Arteztarauarenarabera.

Giza Eskuhartzerik gabe Zaintzeko Baso Inguruneak

Gune horietan zuhaitz multzoak beren egungo egoeran kont-serbatzen dira, bilakaera naturalari atxikirik. Natur Parkeetandauden herri-basoen %5a, gutxienez, halakoa izango da.Gainera, Natur Gune horietan guztietan, edozein aprobetxa-mendu Ingurugiroko Administrazioaren baimenaren menpeegongo da. Natur Inguruneetan, Aisialdirako Natur Guneetaneta Natur Parkeetan zuhaitzak mozteko irizpideak beti fisiko-ak izango dira eta inoiz ere ez ekonomikoak, eta mozketarakotxanda 300 urtetik gorakoa izango da arteetan, 250 urtetikgorakoa haritzetan, 200 urtetik gorakoa pagoetan, 120 urte-tik gorakoa pinuetan eta 40 urtetik gorakoa ibarreko eraketanaturaletan.

NAFARROAKO ERRESERBA INTEGRALAK

Erreserba Integralak, gizakiaren esku-hartzerik gabe modunaturalean garatzen diren inguruneak dira. Horregatik, lekuhorietan beste inon ez bezalako aukera dago gizakiaren esku-hartzerik gabe Natura biziarazten duten printzipio ekologiko-ak ezagutzeko. Gainera, EI horiei esker, Nafarroako paisaiakduela milaka urte ziren bezala ezagutu ditzakegu. Baso haue-tan biomasa eta nekromasa erabat bere horretan iraunarazteagomendatzen du Europako Kontseiluak, eta hala bermatzendu Nafarroako araudiak, bereziki zuhaitz zahar hilek eratzendutena, sare trofiko konplexuen iraupenerako ezinbestekosubstratua direlako. Erreserba Integralak nazioarteko erakun-de guztiek onartzen dituzten natur gune babestuen sarearenosagai dira.

Nafarroako Erreserba Integralak hiru dira:

EI-1. LIZARDOIA. Azalera: 64 Ha. Interes ekologiko handie-neko Iratiko Basoaren ingurua osatzen du. Baso helduada, itxura aparteko zuhaitz urtetsuekin, eta giza eskuhart-

zearen zeinu oso gutxi eta ia antzemanezinak ditu. Izeiakdituzten pagadien Europa mendebaldeko mugan kokat-zen da. Balio ekologiko handieneko hegazti habia-jartzai-leen artean Dendrocopos leucotosa eta Dryocoposmartiusa aipatu behar dira. Ugaztunen fauna Europaerdialdeko baso zaharretan ematen dena da, lepahoriak(Martes martes) barne. Oreinen (Cervus elaphus) etaorkatzen (Capreolus capreolus) kopuru egonkorra du.

EI-2. UKERDI. Larrako Natur Erreserbaren esparruan sartu-rik dago eta 332 Ha.ko azalera du. Ez dago iraganeangizakiak ustiatu izanaren aztarnarik. Kararrietan kokatuadago, modelatu exokartikoa eta sakontasun izugarri han-diko kotak (-1388 m.) dituen barne-higidura ugarikoingurune batean. Pinu beltza (Pinus uncinata) nagusitzenda, eta beheragoko estratuan zuhaixka baxuen erako bio-tipoak, larreak eta pitzaduretako espezie petranak ditu.Tamaina handieneko hegaztien artean basoilarra (Tetraourogallus) eta okil beltza (Dryocopus martius) nabar-mentzen dira. Mendi-txiriskila, zozoa, mendi-txirta etamendi-tuntuna ere aurki ditzakegu. Inguruaren gainetikhegan ibili ohi dira ugatzak eta arrano beltza. Ugaztunenartean sarrioa maiz ikusten da eta aldi gutxi batzuetanhartza ere ikusi izan da.

EI-3. AZTAPARRETA. Azalera: 100 Ha. Zuhaitzen multzoaizeidun pagadi helduak osatzen du, mazel aldapatsuan,eta barne antolamendu handia du. Zuhaixka, belar etalike-goroldio aberastasun handia du. Diagnostiko-baliohandieneko espezien artean honakoak nabarmentzendira: Cardamine heptaphylla, Lathyrus laevigatus,Prenanthes purpurea, Festuca altissima, Pulmonaria affi-nis, Euphorbia hybena, eta Adenostyles pyrenaica.Lepahoria (martes martes), sarrioa (Rupicabra rupica-bra) eta orkatza (Capreolus capreolus) aurki ditzakegu.Ingurune hori egokia izan daiteke hartzarentzat (Ursusarctos) eta basoilarrarentzako (Tetrao urogallus) aukeradago.

NAFARROAKO NATUR ERRESERBAK

NE - 1 LABIAGA. Azalera: 6 Ha. Berako udalerrian. Zuhaitzikgabeko mazelak Ibantelliko gailurraren ondoan. Bestegarai batzuetan ikatz meategi batzuk izan zituen, gauregun bertan behera utziak. Arbel beltzak daude flora fosilugariko tarteki karbonosoekin.



Ingurugiroa

NE - 2 ITXUSI. Azalera: 130 Ha. Harearrizko lurrez osatua etalarrez eta iralekuz inguratua. Maiatik 17 kilometrotara.Bertako landaretza ugariena haitzartekoa eta haritzenada. Haitzartean sai arrea, zapelatza eta sai zuria ikus dai-tezke.

NE - 3 SAN JUAN XAR. Azalera: 7 Ha. Arantza eta Igantzikoudalerrietan kokaturik. Bortzirietako mazizo paleozoikoa-ren barruan kararrizko haitzek osatutako muinoa.Penintsula iberikoan xarma basoek iraun duten lekubakarra da. Bertan arrabioa, baso-igel gorria eta euli-txori grisa aurkitzen dira.

NE - 4 IRUBETAKASKOA. Azalera: 185 Ha. AritzakunSakanaren mazeletan kokaturiko basoa, BaztangoHaranaren iparrekialdean. Nafarroan ezagutzen denmazeletako haltzadi bakarra da. Penintsulan ere osogutxi dira horrelakoak. Bertako fauna baso atlantiarretanegon ohi den erakoa da.

NE - 5 LANTZEKO BASAJAUN ETXEA KOBA. Azalera: 0,1 Ha.Garai bateko meategia, egun bertan behera utzia. Bereinteresa bertan aurkitzen den aragonitoen aldaera baka-rrean datza.

NE - 6 MENDILAZ. Azalera: 67 Ha. Mendilaz mendiaren ipa-rrekialdeko mazela, ubalek eta dolinek oso karstifikatua.Orbaiztatik Irabiako urtegira doan pistatik iristen da ber-tara. Bertako pagadian espezie asko daude, adibidezhaginak, hurritzak eta gurbeak. Faunari dagokionez, orei-nak, orkatzak, basurdeak, okil beltzak, lepahoriak, muxargrisak, buztanluzeak eta urubiak ere ageri dira.

NE - 7 PUTXERRI. Azalera: 80 Ha. Putxerriren magalen hego-aldeko mazela, Aralarko hegoaldeko isurialdean. Lurzorukarstifikatua. Nagusiki pagoak eta haginak ditu, eta ezki,urubi eta hurritz batzuk ere ageri dira. Hegazti eta ugaz-tun multzo interesgarriak.

NE - 8 TRISTUIBARTEA. Azalera: 105 Ha. Mazela menditsubatean kokaturik dago, Irati Ibaiaren ezkerraldean.Aribetik 1,5 kilometrotara. Goiko aldea pagadiz estaliadago, urki batzuekin, mazeletan haritz kandugabeak ditueta ibaiaren ertzean haltzadiak. Bertako zuhaixken arteanezpel eta zuhandor ugari dago. Fauna espezien arteanorkatza, basurdea ea lepahoria nabarmentzen dira.

NE - 9 IÑARBEKO ARROILA. Azalera: 289 Ha. Irati ibaiak sor-turiko arroil zabala da. Aoiz-Aribeko errepidea arroilarenbehealdetik igarotzen da. Bertako espezie botaniko nagu-siak hauetxek dira: artea, otsalizarra, astigarra, elorrizuria eta pagoren bat. Bertako harkaitzetan putreak, saizuriak eta belatz handiak egiten dute habia. Badira basa-katuak eta aztoreak, eta sarritan ugatza ere ikus daiteke.

NE - 10 POCHE DE TXINTXURRENEA. Azalera: 71 Ha. Urrobiibaiak sorturiko arroila. Errepidea arroilaren behealdetikigarotzen da. Hurbileneko herriak Nagore eta Orbaiz dira,kilometro batera. Oso baso tinkoa da, eta nagusiki arte-ak ditu, pinu gorriarekin tartekatuak. Putre talde handisamarra du eta baita urbazterreko hainbat hegazti harra-pari ere, hala nola sai zuria, arrano beltza eta belatza.Beste espezie batzuk honako hauek dira: okil beltza, lepa-zuria, azkonarra, hontza ertaina, eskinosoa eta eskailera-sugea.

NE - 11 GAZTELU. Azalera: 130 Ha. Irati ibaiak 2 kilometro-tan egindako arroila da; barnealdetik Aoiz-Aribeko erre-pidea igarotzen da. Usozko urtegitik hurbil, bere barruanOsako presa dago. Basoak honako zuhaitzak ditu: arteaketa gurbitzak, legeltxorrak, marmaratilak, astigarrak etalizarrak. Ibaiaren alde banatan haltzak, makalak etasahatsak ageri dira. Bertako fauna baso aberats batidagokiona da, hegazti- eta mamifero-komunitate ongiegituratua duela. Harkaitzetan hegazti harrapariak ageridira, eta horietakoren batek, adibidez hontza handiak,bere banaketaren iparraldeko muga adierazten du.

NE - 12 LARRA. Azalera: 3900 Ha. Nafarroako iparrekialdekomugan, Goi Erronkarin dagoen ingurune zabal bat da.Sarrera Erronkari ibarretik dauka, Isabatik Frantziarakoerrepidean. Bere landare-estaldura honela osatua dago:pinu gorrizko pinudiak, soilunetan txilarra dutela, paga-di-izeidiak Txamantxoia eta Lapazarraren iparraldekohegaletan, eta mendiko larreak. Larre horietako lorediahonela osatua dago: orein-mihia mendiko erregalizare-kin, arraukak eta zazporriak.

Larra-ren bihotzean mazizo karstiko bat nabarmentzen da.Goialde eta gailurretan mendi-pinuez estalia dago; zokondo-etan, berriz, izeia, pagoa eta pinu gorria ageri dira. Mendi-pinuak dituen basoak goiko aldea hartzen du (1.700 m.) etabertan ez dago ez pagorik ez izeirik. Espezie hori -tertziariokoerlikia- inguru horretan bakarrik aurki daiteke Nafarroan.



Ingurugiroa

Larre subalpetarrak Añelarra, Hiru Erregeen Mahaia etaBudogia mendien goialdean daude. Arraukez estalitako larre-ak dira.

Fauna aldetik Larrak baditu oso bertakoak diren espezie bat-zuk: arrabioa, uhandre piriniarra, sugegorria, basoilarra, okilbeltza, okil gibelnabarra, lagopodoa, elur-txonta, tuntuna,hartz arrea, sarrioa, marmota, erbinude zuria, lepahoria,basakatua, katajineta eta lepazuria. Duen ornodun-komunita-tea eta bertako ezaugarri botanikoak kontuan izanik, esan dai-teke Larra berdingabeko lekua dela Nafarroan.

NE - 13 LASIAKO AMILDEGIA. Azalera: 82 Ha. NE hau Egaibaiaren ibar batean barneraturik dago, Araba etaNafarroa artean. Bertara iristeko, Arquijasko gurtza-toki-tik atera eta Zuñigako errotaraino doan pista hartu beharda. Arteen eta "laurifolio" barietateen zuhaitz-estratuak%100eko estaldura du. Zuhaixka-estratua oso aberatsaeta askotarikoa da, ezpel, marmaratila eta gurbitzekin.Haragijaleen komunitatean basurdea, azeria, lepazuria,basakatua eta igarabak topa ditzakegu.

NE - 14 UREDERRAKO ITURBURUA. Azalera: 250 Ha. KararrizkoZirko bat da, Urederra ibaiaren iturburuak sortua. Bakedanoherritik iristen da bertara, ibaiaren eskuinaldetik gora joandaedo Zudaireko mendatetik abiatzen den bidezidorra hartuta(19,5 km.). Bertako zuhaitz-estaldura pagadia da ia %100ean,eta horrez gainera badira haginak, astigarrak, lizarrak, ezkiaketa zumarrak. Honako zuhaixka motak ditu: hurritzak, iparral-deko elorri zuria, zuhandorra, lianak eta atxaparrak. Ibai baz-terretan sahats-komunitateak daude. Harkaitz-gunekoanimalien artean sai zuria aipa dezakegu, eta basoan bizi dire-nen artean, berriz, parido mota batzuk, ur-zozoa, gabiraia,azkonarra, basakatua, igaraba eta basurdea.

NE - 15 BASAULA edo BASAURA. Azalera: 225 Ha.Kararrizko hegalen artean kokaturiko haran ospela da etaUrederra ibaiaren adarra den Itxako ibaiaren iturburuandu hasiera. Barnealdean Basaulako haitzuloa dauka.Arteak eta erkametzak, astigarrak, gurbeak eta ezkiakditu eta bertako zuhaixken artean ezpela nagusitzen da,tarteka hagina eta gorostia ageri direla. Belar-estratuaridagokionez, kararrizko harkaitz gunean pitzaduretako etahartxingadietako landareak nabarmentzen dira. Faunaaldetik harrapariak eta haragijaleak ditu, hala nola arranobeltza, hontza ertaina, azkonarra, lepazuria, basakatua,azeria eta basurdea. Haitzuloan hainbat saguzar-espezie

bizi dira.

NE - 16 ARBAIUNGO ARROILA. Azalera: 1.164 Ha. Salazaribaiak 6 kilometrotan egina. Irunberri-Otsagiko errepideanbada behatoki bat arroilaren sarrera begiratzeko. Bi eratakoekosistemak ditu: basokoak eta pitzadura-hartxingadietako-ak. Arteez eta hostozabalez osaturiko basoa du. Ibaiarenubidean eta bazterretan lizarrak eta sahatsak ageri dira. Osofauna aberatsa du. Harkaitz guneetako hegazti batzuk azpi-marratu behar dira: putreak, sai zuria (1. komunitateaNafarroan), belatza, hontza handia, Bonelli arranoa eta arra-no beltza. Ugaztunetan, berriz, basakatua, lepazuria, azko-narra, igaraba eta basurdea topa ditzakegu.

NE - 17 BENASAKO ARROILA. Azalera: 124 Ha. Illon men-dian kokatua dago, Nabaskozetik 2 kilometrara.Iparraldeko hegalean pagadi bat du, pinu gorri, astigar,makal, erkametz eta arteekin. Hegoaldeko hegalean arta-di-erkamezti bat du, ezpelez estalia. Saihetsetan honakofauna aurkituko dugu: arrano beltza eta sai zuria, etabaso mistoan hegazti eta ugaztunen komunitate ondoegituratu bat.

NE - 18 BURGIKO ARROILA. Azalera: 424 Ha. Burgitik 1,5km.tara dago, Esca ibaian behera. Sigüestik Isabaradoan errepidea zeharkatzen du. Mendi-hegaletan pago-ak, pinu gorria eta arteak ditu, eta soilunetan ezpeldiak.Bertako horma-zuloetan habia egiten duten harraparienartean honakoak aipatu behar dira: putrea, sai zuria,belatz handia eta arrano beltza. Ugaztunen artean, berriz,basurdea, lepazuria eta basakatua aipatu behar ditugu.

NE - 19 PEÑALABEJA. Azalera: 9 Ha. Cabredo udalerriareniparrekialdean kokaturik dago. Batez ere ametzak ditu,%100 inguruko estaldurarekin. Zuhaixken artean hona-koak aipatzekoak dira: garoa, ipurua eta lianak. Faunaaldetik nabarmentzekoak dira katajineta, azkonarra etabasurdea, eta hegaztien artean, berriz, hontza ertaina,pagausoa, gabiraia, okil handia, buztanluzea, eta txiolepazuria.

NE - 20 LAS CAÑASKO URTEGIA. Azalera: 100 Ha. (85 Ha.koaintzira). Ureztapenerako handituriko urmaela. Bianakoudalerrian dago. Landaretza palustrea tamarizez, sahat-sez eta makalez osatua dago. Landare-geruzan lezkak,lezka hostoestuak eta urrebotoiak ageri dira eta uretanalga ugari. Fauna aldetik garrantzi handia du. Hegazti



Ingurugiroa

habia-jartzaileez gainera, honako hauek azpimarratubehar dira: zingira-mirotza, lertxun gorria, txorizezena,kopetazuri arrunta, basahatea eta ahate gorrizta.

NE - 21 OLLETAKO MENDIA. Azalera: 40 Ha. Olletako errepi-detik iristen da bertara. Bertako erkameztia aipatu beharda. Bertan ipuruak, gurbeak, astigarrak eta otaberakdaude. Ornodunen komunitatea ondo egituratua dago.

NE - 22 MONTE DEL CONDE. Azalera: 140 Ha. Leozko barru-tian dago, Sansoaindik kilometro batera. Arteak eta erka-metz batzuk ditu. Bertako fauna mediterraniar erakoa daeta katajineta, lepazuria eta basurdea topa daitezke.Txaradi-sugandila eta sugandila iberiarra ageri dira etaharraparien artean arrano sugezalea, arrano txikia, mirugorria eta miru beltza azpimarratu behar dira.

NE - 23 JUNCAL AINTZIRA. Azalera: 2,5 Ha. Urmael endo-rreikoa. Tafallako udalerrian dago. Lezkadi handi batekestaltzen du aintzira gehiena. Garrantzi handiko tokia dahegazti migratzaileentzat.

NE - 24 LA PIEDRA ETA SAN ADRIANGO MALKARRAK.Azalera: 175 Ha. Irunberritik hurbil dauden kararrizkomalkarrak. Landaretza honela osatua dago: abaritza,ezpela eta otaberak. Azpimarratzekoa da harraparienkomunitatea: putrea, sai zuria, hontza handia eta arranobeltza.

NE - 25 IRUNBERRIKO ARROILA. Azalera: 30 Ha. Irati ibaikoarroila. Multzoa bi harkaitz-gunek osatzen dute.Irunberritik iristen da bertara, lehengo trenbide zaharre-ko bidean eta tuneletan barrena. Abaritz txaparro ugaridago eta harkaitzetako landare mota asko ditu.Harkaitzetako hegaztiek komunitate garrantzitsua osat-zen dute: sai arrea, sai zuria, hontza handia, bele txikiaketa belatxinga mokogorria.

NE - 26 CAPARRETA. Azalera: 44,5 Ha. Galipentzuko herria-ren aurrean, ibaiaren bestaldean dauden konglomeratueta hare-harrizko horma ebakiak dira. Hormen azpialde-an nagusiki artea, gurbitza, hego-ipurua, legeltxorra etaahuntzadarra ageri dira. Ornodunen artean azpimarratze-koak dira sai arreak, sai zuriak, Bonelli arranoa, hontzahandia, belatza, basakatua, lepazuria eta katajineta.

NE - 27 PITILLASKO AINTZIRA. Azalera: 230 Ha. Aintzira

endorreikoa. Pitillatik 3 kilometrotara dago. NaturaInterpretatzeko Gela bat du. Lezka gune batzuk eta ihito-kiak ditu. Oso leku garrantzitsua da hegazti migratzaileeta habia-jartzaileentzat. Uretako espezieen artean hona-ko hauek aipatu behar dira: kopetazuria, basahatea,ahate gorrizta, ahate buztanluzea, ipar-ahatea, ahatetxistularia, zingira-mirotza, lertsun hauskara, lertxungorria, zankaluzea eta bernagorri arrunta.

NE - 28 ARQUILLO Y BARBALES-KO IBARBASOAK. Azalera:9.6 Ha. Arga ibaiaren eskuinaldean dagoen ibarbaso txi-kia. Faltzestik hurbil. Faltzestik Mendigorriarako errepi-deko pista batetik iristen da bertara. Inguru horretatikhurbil badira presa bat eta errota zahar bat. Ilarako baso-aren ohiko landare-egitura du, gehienbat makalak, sahat-sak eta lizarrak dituelarik. Hegaztien artean, miru beltza,hontza, usapala, basahatea eta uroiloa nabarmendubehar dira.

NE - 29 LA LOBERA Y SOTILLO-KO IBARBASOAK. Azalera:89 Ha. Amildegi igeltsu-buztintsuak Aragon ibaiaren eta bereeremu alubialaren gainean. Kaparrosotik hurbil. Makal, zur-zuri eta lizar ugari dago bertan, eta baita lianak eta zuhaixkaugari ere. Hiru landare-geruza ageri dira. Amildegietan belat-zak eta sai zuriak habia egiten dute.

NE - 30 GIL ETA RAMAL HONDO IBARBASOAK. Azalera: 30Ha. Arga ibaian ur geldia duten meandro abandonatuak.Funes eta Peraltatik oso hurbil. Ibaiertzeko ohiko landaretza,makal, zurzuri, haltza, lizar eta zumarrekin. Ur ertzean lezkaketa ezpata-belar dilindariak daude. Oso leku interesgarria dauretako hegazti batzuentzat: amiltxori arrunta, lertxun gorria,kopetazuri arrunta, uroiloa eta basahatea.

NE - 31 EGUARASKO BARRUTIA. Azalera: 540 Ha. Bardeetandago. Planoko pista eta tiro-zelaitik ateratzen den pista diraohiko irispideak. Eremu horren barruan Peñaflor gazteluarenaztarnak ikus daitezke. Landare-komunitatea honako hauekosatzen dute: Aleppo pinua, erromeroa, ipurua, sabina,legeltxorra eta ezpata-belarra. Faunari dagokionez, basaka-tua, basurdea, Montpellierko sugea, gardatxoa eta arranobeltza aipatu behar ditugu.

NE - 32 RAMALETEKO IBARBASOA. Azalera: 85 Ha. Ebroibaiaren eskuinaldean dago, Tuteratik 10 kilometrotara.Basoa honako zuhaitzez osatua da: makalak, zurzuriak,sahatsak, zumarrak eta tamarizak. Zuhaixka-geruza ondo



Ingurugiroa

garatua dauka eta sasiak, arrosa-landareak, elorriak eta lia-nak ditu. Ornodunen komunitatea ondo egituratua dago.Untxi eta hegazti-espezie ugari ditu.

NE - 33 REMONTAKO IBARBASOA. Azalera: 66,3 Ha. Ebroibaiko meandro baten eskuinaldean dagoen ibarbasoa; hain-bat uharte ditu. Tuteratik, pista batean barrena irits daitekebertara. Ekosistema heldua du, ibaiertzean sahatsak etatamarizak dituela. Lertxundian makalak, lizarrak, zumarraketa lianak ageri dira. Fauna aberatsa eta askotarikoa du: mirubeltza, zapelatza, okil handia, belatza, dilindaria, katajineta,azeria eta azkonarra.

NE - 34 UR GAZIDUN URMAELA. Azalera: 18 Ha. Urmaelendorreikoa. Tuteratik 10 kilometrotara dago. Tutera-Korellako errepidean abiatzen den pista batetik irits daitekebertara. Gehiena lezkaz eta ihiez estalita dago. Kanpoaldekoorlan gazietako espezieak aurki daitezke. Oso leku interesga-rria da uretako hegaztientzat, batez ere migrazio aroan.

NE - 35 PULGUER-KO URMAELA. Azalera: 65 Ha. Tuterakoudalerrian dago eta Korella-Kaskante errepidetik iristen dabertara. Hainbat landare-geruza ditu: tamarizek eta gramine-oek osatzen duten orlaren ondotik, barrualderago, ihitokia etalezkadia ageri dira eta ur gainean urrebotoiak. Fauna aldetikoso aberatsa da, uretako hegazti ugari baititu. Bestalde, azpi-marratu behar da negu partean Araba zozo pikart ugarik ingu-ru hori pausalekutzat hartzen duela.

NE - 36 RINCON DEL BU. Azalera: 525 Ha. Amildegiak dituz-ten hainbat mendiarro elkartzen dituen harana; Bardeetandago. Poligonoa inguratzen duen pista batetik eta Tutera-Ejea errepideko 12. kilometrotik iristen da bertara. Ez dagozuhaitzik. Mendi-hegaletan badira zuhaixka batzuk: errome-roa, ezkaia eta izpilikua. Amildegietan arrano beltzak, saizuriak eta hontza handiak beren habiak egiten dituzte.

NE - 37 CAIDAS DE LA NEGRA. Azalera: 2.022 Ha. Hormaebakiak eta amildegiak dituen ingurua. Bertan pinudiakdaude eta horietan tartekaturik soro batzuk. Hurbilenekoherriak Fustiñana (12 kilometrotara) eta Tutera dira (20 kilo-metrotara). Goi-lautadetan arte eta Aleppo pinu bakan batzukageri dira abarizti itxi bat batean. Abaritz txaparroaz gainera,badira otabera-estrepak, legeltxorrak eta salbiak. Ornodunenkomunitatea mediterranear erakoa da, aberatsa eta era asko-takoa. Bada basurde-talde bat ere.

NE - EL QUEBRADO, EL RAMILLO Y LA MEJANAKO IBAR-BASOAK. Azalera: 50 Ha. Ebro ibaiaren eskuinaldean daude,Buñuelen Iparralde eta Ipar-mendebaldean eta FustiñanarenHegoaldean. Ibarbaso hauen inguruan ureztatze-sail batzukdaude. Landare-espezierik ohikoenak honako hauek dira:makalak, zumarrak, tamarizak, lizarrak eta sahatsak, sasi etalupuluekin. Hegaztien eta haragijale-komunitate txikienbabesleku dira.

NAFARROAKO NATUR GUNEAK

NG-1. Odiako pagadia.NG-2. Ugarrón-go arroila.NG-3. Leringo pinudiak.NG-4. Santa Agedako pinudia.NG-5. Campo Allendeko ibarbasoak.NG-6. López Val-go ibarbasoak.NG-7. La Recuejako ibarbasoak.NG-8. Badina Escudera.NG-9. Granjafriako ibarbasoa.NG-10. Murillo de las Limasko ibarbasoak.NG-11. Traslapuesteko ibarbasoak.NG-12. Mejana de Santa Isabelgo ibarbasoa.NG-13. Dos Reinosko aintzira.NG-14. Campo Llanoko ibarbasoa (Zarrakastelu).NG-15. Bionako ibarbasoa (Zarrakastelu).NG-16. Escueralgo ibarbasoa (Santacara eta Murillo el

Fruto).NG-17. Sequero ibarbasoa (Melida).NG-18. Artica ibarbasoa (Santacara).NG-19. Arenales ibarbasoa (Melida eta Santacara).NG-20. Valporres ibarbasoa-Bajo ibarbasoa (Murillo el

Cuende eta Melida).NG-21. Arrada I eta II-ko ibarbasoak (Murillo el Cuende).NG-22. Mugako ibarbasoak (Azkoien).NG-23. Santa Eulaliako ibarbasoa (Azkoien).NG-24. Garai ibarbasoa (Valtierra)NG-25. Giraldelliko ibarbasoa (Castejon).NG-26. Morako ibarbasoa (Buñuel eta Cortes).NG-27. Zigadia - Beroate (Betelu).

NAFARROAKO AISIALDIRAKO NATURGUNEAK.

ANG-1. Orgiko Basoa.



Ingurugiroa

ANG-1. Leurtzako urtegia.Proiektuan:San Kristobal mendia.

NAFARROAKO NATUR MONUMENTUAK.

NM-1. Eraulgo artea.NM-2. "Hiru hankako" artea (Mendaza).NM-3. Cábregako arteak.NM-4. Corellako arteak.NM-5. "Zaindaria" Haritza (Zudaire).NM-6. Ralako erkametza.NM-7. Leartzako erkametzak.NM-8. Jauntsaratseko Haritza INM-9. Jauntsaratseko Haritza IINM-10. Eltzaburuko haritza.NM-11. El Bocal-eko Haritza (Fontellas).NM-12. Garaioako Haritza.NM-13. "Hiru besoko" haritza (Orbaizta).NM-14. Navalako pagoa (Ameskoako Harana).NM-15. "Paraguardasol" pagoa (Lakuntza).NM-16. Oriongo urritzak (Orbaizta).NM-17. Lodosako zurzuriak.NM-18. Presa del Molinoko sahatsa (Zangoza).NM-19. Oriongo Astigarra (Orbaitzeta).NM-20. Oliteko Gazteluko astigarra.NM-21. Azparrengo elorria.NM-22. Gardeko intxaurrondoa.NM-23. Austegiako izeia (Otsagi).NM-24. Leitzalarreko izeiak (Leitza).NM-25. Aldundiko Jauregiko sekuioa.NM-26. Irakasle-Eskolako sekuioa.NM-27. Bertizko zedroa (Bertiz).NM-28. Ekizako Baserriko ipurua (Artzi).NM-29. Surioko pinuak (Ustarroze).NM-30. Otxaportilloko Hagina (Urbasa mendilerroa).NM-31. Austegiako Hagina (Otsagi).

NAFARROAKO NATUR PARKEAK

Bertiz.Urbasa-Andia.

Bardeak.Proiektuan:Ekialdeko Pirinioetako Parkea.

BASOKO FAUNA BABESTEKO EREMUAK.

BFBE-1. Iparla.BFBE-2. Arrollandieta.BFBE-3. Izagako Haitza.BFBE-4. Mendibeltza.BFBE-5. Rala.BFBE-6. Baigura.BFBE-7. Illarga.BFBE-8. Larraun.BFBE-9. Bezea Haitza.BFBE-10. Izalleko "Ateas"BFBE-11. Arigorria.BFBE-12. Bazabala.BFBE-13. Arabarko.BFBE-14. Etxauriko harkaitza.

NAFARROAKO HEGAZTIEN BABES BERE-ZIRAKO EREMUAK.

HBBE-1. Aritzakun-Gorramendi.HBBE-2. Larra-Aztaparreta.HBBE-3. Illongo mendilerroa-Burgiko arroila.HBBE-4. Leireko mendilerroa-Arbayungo arroila.HBBE-5. Orreaga-Iratiko oihana.HBBE-6. Izagako haitza.HBBE-7. San Migel mendilerroa.HBBE-8. Artxuba eta Zarikietako mendilerroak eta Aretako

Mendiak.HBBE-9. Arrigorrietako mendilerroak.HBBE-10. Arabarko.HBBE-11. Pitillasko aintzira.HBBE-12. Las Cañasko aintzira.HBBE-13. Dos Reinosko aintzira.Nafarroako lurraldea guztira: 69,890 Ha. %6,7.

Hurrengo HBBEak Bardeetan:

HBBE-14. El Plano - Blanca Alta



Ingurugiroa

HBBE-15. Rincon del Bú - La Nasa - Tripa azul. BALIABIDEAK

BALIABIDE MATERIALAK

Unitate Didaktiko honetan baliabide hauek erabiliko ditugu:

A. Unitate honekin batera doazen materialak.

B. Lan-irtenaldia egiteko oinarrizko materialak prestatzea,(ikasleen nahiz irakasleen lan-irtenaldirako aipatzen dire-nak).

C. Ariketak egitekoak: kraff papera, errotuladore handiak,kartulinak, fotokopiak, mapak, plastifikatzailea, kristaledo plastikozko poteak, maketak egiteko euskarria etabuztina...


PINTZADUN EUSKARRI ZURRUNA

ALTIMETROA

LAPITZA

METROA

ERABILERA ANITZEKOLABANA

GURAIZEAK

GUTUNAZALAK

PIKATXOIA

KAMARA

KOLORETAKOLAPITZAK

POLTSAK

LINTERNA

BOTIKAONTZIA

MAKUTOA

MAPA

IPARRORRATZA

LUPA TOLESGARRIA

SOKAMEHEA

CANSONBLOKA

LUPA

PRISMATIKOAK


Ingurugiroa

D. Bertizko parkearen edo bisitatu beharreko lekuarenmapak, Nafarroako mapak, norberak Nafarroari buruzkontsultak egiteko Atlasa, Espainia, Europa eta mundu-ko mapak...

E. Ingurugiro-gaiekin zerikusia duten aldizkariak, egunka-riak, bideoak, liburuxkak... Horretarako, laguntza eskatu-ko diegu ikasleei.

F. Ikasgelako liburutegiko kontsulta-liburuak.

G. Maketak, azterketen edo laburpenen hormirudiak, era-kusketak edo bestelako ariketak egin ahal izateko mahaiedo taula batzuk (3x1.60 m.) prestatzea.

H. Ingurugiro Departamentuak emandako baliabideen kar-petak.

I. Ikasleek edo irakasleek beste ikasturte batzuetan erabili-tako materialak: argazkiak, txostenak, ikerlanak...

J. Ikastetxeek azken urteetan egin dituzten eta irakasleekCAPetan erabil ditzaketen ikerlanak

BESTELAKO BALIABIDEAK

HELBIDE BALIAGARRIAK:Ingurugiroa aztertu eta babesteko Elkartea, Anat-Lane.

Iruñea.Ingurugiroa aztertu eta babesteko Elkartea, Ugatza. Iruñea.Ingurugiroa aztertu eta babesteko Elkartea, Lizarra aldeko

talde ekologista. Lizarra.Ingurugiroa aztertu eta babesteko Elkartea, Ongaiz. Zangoza.Ingurugiroa aztertu eta babesteko Elkartea, Anan. Tafalla.Ingurugiroa aztertu eta babesteko Elkartea, Landazuria.

Trinquete kalea, 1 zk. Behegaina. Tutera. Tel-Faxa: 948-820856.

Ingurugiro Hezkuntzarako Zentroa, Beireko Aterpetxea. Ctra.de Aragón kalea, 1. 31393. Tel.: 740041

Ingurugiro Hezkuntzarako Zentroa. Natur gela ibiltaria. Ibiur.Huarte Gotzaia kalea 1 zk. 2. Leitza.Tel.: 948-674552

Erronkariko Natura Interpretatzeko Zentroa. Erronkari. Tel.:475050.

Otsagiko Natura Interpretatzeko Zentroa. Otsagi. Tel.:890571.

Bertizko Parkeko Natura Interpretatzeko Zentroa. Oieregi(Bertizarana) Tel.: 592013.

Bioitzako kanpina. Olazti-Lizarra errepidea. Bioitza. Urbasamendia. 31809. Olazti. Tel.: 391004 eta 593221.

Comunidad de las Bardenas Reales. Juan Antonio Fernándezkalea, 2, 1 C. 31150 Tutera. Tel.: 820020.

Nafarroako Gobernuaren Ingurugiro Departamentua.Alhondiga kalea 1 zk.1. 31002. Iruñea. Tel.: 107575

Haritz Berri nekazaritza-eskola. Ilundain. Aranguren harana.Tel.: 339004.

El Vivero nekazaritza-eskola. Tafallako Kultur Etxea. Tafalla.Tel.:720128.

Gurelur. Manuel de Falla kalea, 8 zk. 31005. Iruñea. Tel.:15077

El Perdón Haize-Estazioa. Fira S.L Estella kalea 10. 31002.Iruñea. Tel.: 225452. Faxa: 212147

Iruñealdeko Mankomunitatea. General Chinchilla kalea, 7.310022 Iruñea. Tel.: 103 100. Informazioa honako zentrohauei buruz: Arteta (lurpeko urei buruzko interpretazio-zentroa) Góngora (zaborrei eta birziklatzeari buruzkointerpretazio-zentroa) Arazuri (ur zikinen araztegia)Eguílloz eta Urtasun (edateko uraren tratamendu-esta-zioa).

Jurramendiko Mankomunitatea. Sancho el fuerte kalea, 6.31200. Lizarra. Informazioa Itxacori eta Lizarra etaVillatuertako araztegiari buruz, eta Carcar-ko birziklatze-



Ingurugiroa

eta konpostaje-estazioari buruz.El Bordón hegazti-behatokia. Nafarroako Gobernuaren

Ingurugiroko Zuzendaritza Nagusia. Alhóndiga kalea, 1zk. 1. 31002. Iruñea. Tel.: 107575

Iruñeako Planetariuma. Sancho Ramírez kalea, 2. 31005.Iruñea. Tel.: 260004

Gorosti Natur Zientzien Elkartea. Caldereria kalea, 34. Behea.Iruñea. Tel.: 143639

NATURA INTERPRETATZEKO ZENTROAK.

Nafarroan natura intrepretatzeko zentroak irekitzean lortunahi zen helburua kontuan izanik, esan daiteke zentro horiekleku ezin hobeak direla Nafarroako natur guneei buruzkoinformazioa lortzeko. Izan ere, natur balio handiko lurraldehorretan eragina duten prozesu fisiko eta biologikoen etagiza-jardueren ezaugarri nagusiak erakusteko sortuak baitira.Nafarroan, ingurugiro departamentuaren ardurapean daudennaturaren interpretaziorako zentro nagusiak honako hauekdituzue:

Erronkariko Natura Interpretatzeko Zentroa.

Zentro hori izen bereko herrian dago (Gayarre kalea, z/g) etaNafarroako Pirinioko natura eta bizitzari buruzko informazio-ak biltzen ditu. Gizakiak Erronkari Ibarreko baliabideak nolaustiatzen dituen eta bertako ekosistemak nola zaintzen dituenaztertzen da, batez ere Larra-Belagoa aldeari dagokionez.

Hiru solairu ditu. Behe-solairuan, Erronkari ibarrak geografia,natura eta kultura aldetik dituen ezaugarriak aztertzen dira.Bestalde, Nafarroako Natur Gune Babestuen sarea nolakoaden azaltzen da. Sare horren barruan, eta hortik hurbil dago-enez, Larra-Belagoako Natur Gunea nabarmendu behar da.Horretarako hainbat panel, maketa interaktibo, bideo eta abarerabiltzen dira. Lehenengo solairuan Erronkari ibarreko naturingurune eta giza-jardueren berri ematen da. Aztertzen direngaien artean honakoak aipa daitezke: bertako Landaredia etaFauna, ibarreko baso-jarduerak eta abeltzantza (almadiak,transhumantzia,...) eta hartzaren bizimodua, Pirinioen ipa-rraldetik duela gutxi sartu den animalia enblematiko horrenahain zuzen. Hori guztia erakusteko panelak, maketak, jolasinteraktiboak eta holograma bat. Bigarren solairuan tresnaeta lanabes tradizionalen erakusketa bat eta Erronkariko bizit-zari buruzko diaporama bat daude.

Taldekako bisitak lanegunetan izaten dira, aurrez hitzorduaeskatuta (Tel. 948-475050).

Bertizko Natur Parkeko Natura Interpretatzeko Zentroa (Unitateko liburuxkak kontsultatu)

Zentro hau Bertizen dago, Oieregiko herrian (BaztanHaranean) eta Bertizko basoko animalia- eta landare-espezieiburuzko informazioak jasotzen ditu.

Hiru solairu ditu. Behe-solairuan Nafarroako eta Bertizko



Ingurugiroa

ingurunea osatzen duten alderdirik garrantzitsuenak azaltzendira. Horien berri emateko panelak, erretroproiektoreak etaordenadoreak erabiltzen dira. Lehenengo solairuan, Bertizkonatur ingurunea nolakoa den azaltzen da, hiru elementuhauen azterketa eginez: ura (pluviometria, errekak, horrekinlotura duten animaliak,..); lurzorua (geologia, bertako iza-kiak) eta basoa (zuhaitzak, urtean zehar duten bilakaera,zuhaitzak ez diren landareak,...) Horien berri emateko, make-tak, jolas interaktiboak, argazkiak, erakusketak eta abar era-biltzen dira. Bigarren solairuan multimediako ikuskizun bateskaintzen da efektu bereziekin, azaldutako guztiaren labur-pena eginez.


Otsagiko Natura Interpretatzeko Zentroa.

Izen bereko herrian dago (Carretera de Itzaltzu kalea, z/g) etaNafarroako Pirinio aldeko bizitzari buruzko informazioak bilt-zen ditu. Gizakiak Zaraitzu ibarreko baliabideak nola ustiatzendituen eta bertako ekosistemak nola zaintzen dituen aztertzenda, batez ere Iratiko Oihanari dagokionez.

Hiru solairu ditu. Behe-solairuan Nafarroako Pirinioa etaZaraitzu ibarrari buruzko informazio orokorra eskaintzen da.Horretarako, ingurune horri buruzko maketa bat antolatu da,eta bertan harkaitz gune bat irudikatu da, inguruko hegaztinagusiekin. Lehenengo solairuan Iratiko oihaneko landareedo animalien bizitza aztertzen da, eta aldi berean desagert-zeko arriskuan dagoen animalia baten bizitza deskribatzen da:ugatza. Solairu horretako informazioa osatzeko alderdi geo-logiko batzuk jorratzen dira (harrien degradazioa uraren etaeragile klimatikoen ondorioz). Horretarako hainbat baliabideerabiltzen dira: bideoak, jolas interaktiboak, argazkiak, etab.Hirugarren solairuan erakusketa etnografiko bat dago etaIratiko oihanari buruzko diaporama bat dago ikusgai.


El Bordón hegazti-behatokia.

Bianako udalerrian dago, Las Cañasko Urtegiko NaturErreserbaren ondoan, Biana-Logroño errepidean dagoensaihesbidea hartuta.

Bertan dagoen natur gelan, zenbait panelen bidez, Nafarroakonatur gune babestuen sarea, Urtegiko egoera eta uraren era-bilerei buruzko infomazioa eskaintzen da. Bestalde,Erreserbako landaretza eta hegazti negutar eta habia-jartzai-leez ere informazioa eskaintzen du. Zentroak baditu prisma-tikoak eta teleskopioak bertakoespezie ezberdinak hobetoikusi ahal izateko.

Pitillasko Aintzirako hegazti-behatokia.

Pitillasko Aintziratik hurbil dago.

Aintzirari buruzko informazioa dauka: nola osatua den, zeinlandare-espezie dituen eta zein hegaztik egiten duten habiabertan edo erabiltzen duten pausalekutzat migrazio-bidaie-tan.



Ingurugiroa

BIBLIOGRAFIALIBURUAK:

ARMENDARIZ MARTINEZ. F.: "Espacios naturales protegi-dos de Navarra". Arg.: Nafarroako GobernuarenIngurugiro Departamentua. Iruñea, 1995.

ARMENDARIZ, C.: "Fauna Navarra". Arg.: Diario deNavarra eta Nafarroako Gobernua. Iruñea, 1995.

ARROYO,T.; JUANBELTZ, J.I. eta beste batzuk: "Geografiade Navarra. Guía de Navarra". Nafarroako Gobernua.Iruñea, 1986.

AZANZA NIETO, MERCEDES eta beste batzuk: "Itinerariopor Navarra. Zona Media y Ribera." Arg.: Salvat. Lizarra,1978.

AZPILICUETA, L eta DOMENCH, J.M.: "El Parque Naturalde Urbasa y Andia". C.A.N. Nafarroako Gobernua. Iruñea,1999.

ELOSEGUI ALDASARO, J. eta beste batzuk: "Navarra,Guía ecológica y paisajística. Arg.: C.A.N. Iruñea, 1980.

ELOSEGUI ALDASORO, J. eta beste batzuk: "Navarra,naturaleza y paisaje." Arg.: C.A.N. Iruñea, 1982.

ELOSEGUI ALDASORO, J. eta beste batzuk: "Navarra,paseos naturalísticos I." Arg.: C.A.N. Iruñea, 1981.

ELOSEGUI ALDASORO, J. eta beste batzuk: "Navarra,paseos naturalísticos II." Arg.: C.A.N. Iruñea, 1982.

ELOSEGUI ALDASORO, J.: "Atlas de aves nidificantes"Arg.: C.A.N. Iruñea, 1985.

ELOSEGUI ALDASORO, J. eta beste batzuk: "Navarradesde el aire" Arg.: C.A.N. Iruñea, 1988.

FLORISTAN, A. eta beste batzuk: "Itinerarios por Navarra.Montaña." Arg.: Salvat. Lizarra, 1978.

FLORISTAN, A. eta beste batzuk: "Itinerarios por Navarra.Zona Media y Ribera." Arg.: Salvat. Lizarra, 1978.

FLORISTAN SAMANES, A.: "Geografia de Navarra. II Ale."Arg.: Diario de Navarra. Iruñea, 1995.

JUANBELTZ, J.I. eta RIANCHO, R.: "En un bosque entreUrbasa y Lóquiz". Félix Rodríguez de la Fuente SariNazionala, 1990. Argitaragabea.

JUANBELTZ, J.I. eta RIANCHO, R.: "La Reserva deBasaula" Arg. Octaedro. Bartzelona, 1995.

NAVALLAS REBOLE, A., eta beste batzuk: "Navarra, Guíay mapa". Arg.: C.A.N. Iruñea, 1986.

NAVALLAS REBOLE, A., "Recorridos por Navarra I eta II".Arg: C.A.N. eta D.N. Iruñea, 1992.

PURROY, F.J.: "Fauna navarra en peligro de extinción".Arg.: Diario de Navarra. Ediciones y libros S.A. Iruñea,1972.

URSUA, M.C.: "Estudio de la flora y vegetación de laRibera tudelana (Navarra)" Doktoretza-tesia. NafarroakoUnibertsitatea.

Batzuk: "Estudios de ecosistemas". Arg." Ministerio deEducación. Madril, 1984.

BATZUK: "Atlas de Navarra". Diáfora-C.A.N. Bartzelona,1977.

BATZUK: "Atlas de Navarra. Geografia e Historia. II Ale."Arg.: C.A.N. Iruñea, 1991.

BATZUK: "Gran enciclopedia de Navarra. (11 ale)" Arg.:C.A.N. Iruñea, 1991.

BATZUK: "Atlas de Navarra y de España" Arg.: Anaya.Madril,1996.

BATZUK: "Guía de la Naturaleza de Navarra". Arg.: Diariode noticias. Iruñea, 1996.

"Akitania, Euskadi eta Nafarroako Hezeguneak".Nafarroako Gobernua. Aquitaine. Eusko Jaurlaritza.Iruñea, 1996.

ALDIZKARIAK.

Liburu horiez gainera, Nafarroako Gobernuak eta zenbaitnatur elkartek argitaraturiko liburuxkak erabiltzea gomendat-zen dizuegu. Horrelako asko daude. Horien guztien arteanhonakoak nabarmenduko genituzke:



Ingurugiroa

- Hezkuntza eta Kultura departamentua:

BERGERANDI ECHEVERRIA,A.: "Especies protegidas y vedadasde Navarra". Panorama Bil. Iruñea, 1985

YOLDI, P.: "La Laguna de Pitillas". Panorama. Iruñea, 1985.

- Lehendakaritza Departamentua:

ELÓSEGUI ALDASORO, J. ETA BESTE BATZUK: "El parque natu-ral pirenaico en Navarra" (2 aldizkari). Iruñea 1991 (2. argitalpe-na)

ELÓSEGUI, J. eta URSUA, C.: "Las Bardenas Reales". Iruñea,1990.

- Gorosti Natur Zientzien Elkartea:

1984. urteaz geroztik orain arte urtero argitaraturiko Gorosti ize-neko aldizkari guztiak

Gurelur elkarte ekologista:

Eskolako Hezkuntza Programari buruzko hainbat aldizkari, ikasle-ek erabiltzeko modukoak: "Los Sotos", "Las cigüeñas", etab.

- Landazuría elkartea:

"El alimoche" informazio-aldizkaria (hainbat ale).

BIDEOAK:

Nafarroako Gobernuak argitaratutako edo erakunde horren eska-riz egindakoen artean, ondorengo bideoak nabarmendu behardira:

"Navarra, cuatro estaciones".

"Las almadias".

"Cuidar los bosques de Navarra".

"Navarra, paraiso del haya".

"Los bosques de Navarra".

LAN ARGITARAGABEAK:

Nafarroako Gobernuaren Ingurugiro zerbitzuak Nafarroako lan-daretza eta faunari buruzko ikerlan ugari eginak ditu. Ikerlanhorietako batzuek espezializazio maila handia dute; batzuetan

halako espezializazio-maila ondo etorriko zaigu ikasgelan naturgune jakin batzuk aztertu behar ditugunean. Ikerlan horien arteanhonakoak aipatu behar ditugu:

- BERAMENDI, A. eta ARZOZ M.A. Censos de aves acuáticasnidificantes en Navarra (1992) y Censos de aves acuáticasinvernantes en Navarra (1992 y1993).

- CEBALOS,O.: Distribución y factores limitantes de la nutriaen Navarra (1991).

- CEBALOS, O. eta DONAZAr J.A. Biologia del zorro enNavarra. Alimentación y reproducción.

- ELOSEGUI, J eta INSAUSTI, J.A.: Aves esteparias del sur deNavarra (1989).

- GRUPPO UGARRA: Estudio de la repercusión de la parvovi-rosis del conejo de campo en las poblaciones de grandesrapaces y censo de rapaces rupícoles en Navarra (1989).

- UGARRA TALDEA: El ciervo en Navarra. Distribución y abun-dancia (1991).

- HERRERO, J. ETA GARIN, I.: El sarrio en Navarra. (1993)

- LERANOZ. I.: "Distribución y abundancia del jabalí enNavarra" (1991-92) eta "Propuesta para la mejora en la ges-tión cinegética en el área pirenáica de Navarra" (1993).

- LOIDI, J. Y BASCONES, J.C.: Mapa de las series de vegeta-ción de Navarra.

- PALACIOS, J. Informe sobre los controles anuales de lasespecies cinergéticas (1993).

Lan argitaragabe horiez gainera, Ingurugiro DepartamentuakNafarroako Natur Gune Babestuak aztertzen dituzten hainbattxosten prestau ditu, eta horien artean honakoak aipatubehar dira:

- Catálogo de la fauna silvestre de vertebrados (1995).

- Iruñean 1997ko ekainaren 22tik 29ra bitarten egindako "ICongreso Forestal Hispano-Luso" delakoaren aktak.

- Plan de Repoblación Forestal (1997)


nafarroako natur gune babestuak

Documents