DBHko bigarren mailarako Natura Zientziak liburuaZubia / Santillanaren Hezkuntza-argitalpenetarakoSailean Enrique Juan Redalen eta Joseba Santxo Uriarterenzuzendaritzapean sortu, taxutu eta gauzaturiko talde-lana da.

Proiektu honetan egile-talde honek parte hartu du:

Katrin Mugertza EtxebarriaMiguel Ángel Madrid RangelIgnacio Meléndez HeviaMargarita Montes AguileraMarcos Blanco KroegerEduardo Vidal-Abarca

EDIZIOA

Antonio Brandi FernándezPilar de Luis Villota

PROIEKTU ZUZENDARITZA

Antonio Brandi FernándezAinhoa Basterretxea Llona

NaturaZientziak 2 DBH

ZubiaSantillana

832926 _ 0001-0003.qxd 19/4/08 12:37 Página 1

52 53

Nerbio-sistema

Belakietan izan ezik, gainerako animalia guztien nerbio-zelulak (neuronak)oso antzekoak dira. Baina nerbio-sistemaren egituraketari dagokionez,alde handia dago talde batzuetatik besteetara, neuronen antolaketadela-eta, batez ere.

Ornogabeen nerbio-sistema

Ornogabeek nerbio-sistema bakunak dituzte. Bi dira azpimarratzekoak:nerbio-sareak eta gongoil-sistema.

Ornodunen nerbio-sistema

Ornodunek ornogabeek baino nerbio-sistema konplexuagoa dute.Nerbio-zentroek eta nerbioek osatzen dute.

• Nerbio-zentroak. Organo horiek errezeptoreen informazioa jasotzendute, eta gero, erantzunak landu, eta efektoreei bidaltzen dizkiete. Biorgano dira: garuna eta bizkarrezur-muina; lehena buruan dago, etabigarrena, animaliaren bizkarraldean.

• Nerbioak. Nerbio-zuntzez osatuta daude; hau da, neuronen luzakinez. Nerbioek sare modukoa eratzen dute, eta sare horretan zehar joatendira bulkadak nerbio-zentroetatik gorputzeko atal guztietara. Giharrakuzkurrarazten dituzte, guruinei substantziak jariarazten dizkiete…Funtsean, bi nerbio mota daude, zer funtzio egiten dituzten kontuanhartuz:– Zentzumen-nerbioak. Errezeptoreetatik nerbio-zentroetara erama-

ten dute informazioa.– Nerbio motorrak. Nerbio-zentroetatik gorputzeko organo efekto-

reetara helarazten dute informazioa: giharretara eta guruinetara.

Nerbio-sistema deritzo nerbio-zelulek eratutako organo eta egituraguztien multzoari. Haren ardura da koordinatzea, informazioabiltzea, interpretatzea, erantzunak lantzea eta efektoreei helaraztea.

4

Zelenteratuek dituzte horrelakoak; adibidez, polipoek etamarmokek. Nerbio-zelulek sare zehaztugabea eratzen dute,animalian osoan, eta haren bidez, nerbio-bulkada bazter guztietara helarazten da.

Anelidoek, artropodoek, moluskuek eta krustazeoek dute horrelakoa.Gorputzean zehar zenbait gongoil dituzte, elkarren artean nerbio-kordoiz lotuta, eta gongoil horietan biltzen dira neuronak. Gongoilikhandienak buruan biltzen dira, eta horrela, garuna eratzen dute.

Nerbio-sareak

Garuna

Nerbioak

Bizkarrezur-muina

Zein da nerbio-sistemaren funtzionamendua?

Zentzumen-organoek (errezeptoreek) jasotako informazioa landu egitendu nerbio-sistemak, eta ondoren, erantzun bat prestatzen du. Nerbio-sistemaren funtzionamendua oso antzekoa da animalia guztietan.

Edozein estimulurekiko erantzunik azkarrenei eta soilenei ekintzaerreflexuak esaten zaie. Horrelako erantzunak oharkabekoak dira,gehien-gehienetan animaliak ez baitaki zer egitera doan; mugimenduaegin ondoren ohartzen da animalia gertatutakoaz. Ekintza erreflexuasko babeserako dira, arriskuko egoerak saihesteko balio dute.

Beste erantzun batzuk, berriz, borondatezko ekintzak dira; adibidez,animalia bat atzetik harrapakin bat jarraika duenean lasterka hastea.Horrelako erantzunak ez dira automatikoki gertatzen, jakinaren gaineanbaizik; izan ere, animaliak ekintza horiekiko kontrol osoa du une oro,eta alda ditzake.

Neuronak

Nerbio-bulkadak helarazten berezitutako zelulak dira neuronak. Egitura berezia dute,harizpi itxurako luzakinak baitituzte; haiei esker, erraz elkartzen dira beste neurona edo organo batzuekin.

Neuronen luzakinek zuntzak eratzen dituzte,eta zuntz horiek, bildu egiten direnez, balak.Bestalde, bala horietako batzuk ere elkartu egiten dira, eta horrela, nerbioak eratzen dira.

JAKINGARRIAK

9. Zer funtzio betetzen dunerbio-sistemak?

10. Zer dira nerbioak?

11. Zer dira ekintza erreflexuak?Eman adibide bat.

ARIKETAK

Zentzumen-organoek estimulu bathautematen dute: hots bat, irudi bat,usain bat… Orduan, errezeptoreekestimulu hori nerbio-bulkadabihurtzen dute.

Zentzumen-nerbioek informazioagarunera eramaten dute. Garunak, orduan, informazioa hartu, aztertu, eta erantzun egoki bat prestatzen du.

Erantzuna organo efektoreei bidaltzenzaie. Giharrek mugimendua sortzendute, eta guruinek substantziakimikoak jariatzen dituzte. Erantzuna ia bat-batekoa da.

Sare zehaztugabea Nerbio-kordoia

Gongoilak

Garuna

Zelula-gorputza.Nukleoa dago bertan,bai eta zitoplasmarenzati bat ere.

Axoia. Luzakin luze-luzea da, eta bukaeraaldean adarkatu egiten da. Hari esker,nerbio-bulkadak beste neurona edoorgano batzuetara irits daitezke.

Dentritak. Luzakin labur, ugari eta oso adarkatuak dira. Haien bidez, beste neurona batzuekin elkartzen dira.

Gongoil-sistema

220 221

Zientzia zure eskuEmaitzak interpretatzea. Gorputzen dilatazioa

Izaki bizidunak tenperaturara nola moldatzen diren

JAKINGARRIAK

Izaki bizidunen eguneroko jarduera, neurri handi batean,

inguruneko tenperaturak baldintzatuta dago.

Urak bero kantitate handiak xurgatu eta askatzen ditu,

baina geldiro-geldiro. Hori dela-eta, ur-ingurunean

txikiagoak dira tenperatura-bitarteak, lehorrean

baino.

Oro har, zero azpiko gradu batzuetako tenperatura duten

lekuetan eta 50 ºC-tik gora daudenetan, izaki bizidun

gutxi bizi da.

Izan ere, tenperatura baxuek erreakzio metabolikoak

geldiarazten dituzte, eta altuek, berriz, zenbait molekula

organiko desnaturalizatzen dituzte.

Leku horietako izaki bizidunak muturreko

tenperaturetara moldatu dira.

Esate baterako, organismo euritermoak

tenperatura-bitarte handiak jasateko gai dira; adibidez,

txakurrak. Eta organismo estenotermoek, berriz, oso

tenperatura zehatza behar dute; esaterako, pinguinoek.

Klima beroetako animaliek apendize

handi-handiak dituzte, eta haietan,

odol-hodi asko. Horri esker, odola

hozten dute.

Animalia homeotermoek etengabe

sortzen dute beroa, kontsumitzen

dituzten elikagaien degradazioari

esker.

Inguruneko tenperatura asko aldatzen

denean, zenbait animalia, moldatu

ahal izateko, letargian sartzen

dira.

Urak, lurruntzen denean, bero kantitate

handia kontsumitzen du.

Prozesu horrek hozte-efektua

sortzen du.

Animalia poikilotermoak –esate

baterako, narrastiak–, hotzetik isolatzeko,

lurpean edo babeslekuetan ezkutatzen

dira. Udan egoten dira aktiboago.

Haize handia dagoenean eta tenperatura

zero azpiko 30 ºC-tik beherakoa denean,

pinguinoak elkartu egiten dira, eta horri

esker, bero gutxiago galtzen dute.

Klima hotzetako landareek forma

biribilak dituzte eta altuera txikikoak

izaten dira. Horri esker, nekez hozten

dira.

Hostoerorkorreko zuhaitzek hostoak

galtzen dituzte neguko hiletan.

Izan ere, horri esker, ez dute hainbeste

energia galtzen.

Substantzia gehienak dilatatu egiten dira, haien

tenperaturak gora egiten duenean. Salbuespenetako

bat ura da; izan ere, bolumen handiagoa hartzen du

solido-egoeran, likido-egoeran baino.

Airea, ia gas guztiak bezala, oso sentikorra da

tenperatura-aldaketekiko, eta erraz dilatatzen da.

Horixe egiaztatuko dugu, zenbait esperimentu

errazen bidez.

1. Hoztean, airea uzkurtu egiten da. Tapoi

hariduneko plastikozko botila bat hartu eta

bero-iturri batetik hurbil utziko dugu, irekita.

Eguzkitan jarriko dugu tarte batez, edo

erradiadore batetik gertu. Botila oso bero

dagoenean, tapoia jarriko diogu. Barruko airea

bero dagoenez, dilatatuta egongo da.

Ondoren, botila hozkailuan sartuko dugu; edo

hobeto, izozkailuan. Hamabost minututik

ordubetera bitartean itxarongo dugu (hozkailua

zer hotz dagoen). Botila hozkailutik ateratzean,

zapalduta dagoela ikusiko dugu, barruko airea

uzkurtu egin delako.

2. Berotzean, airea dilatatu egiten da. Beirazko ontzi

bat behar dugu, suarekiko erresistentea eta

artelazkizko tapoi batez estaltzeko modukoa

(onena erlenmeyer matraze bat edo saio-hodi bat

erabiltzea da).

Tapoirik gabe sartuko dugu hozkailuan, eta hotz

dagoenean, kortxozko tapoia jarri eta su geldoan

jarriko dugu, haren tenperatura poliki-poliki

igotzeko. Berotzean, bolumen handiagoa hartzen

hasiko da barruko airea. Azkenean, kortxoa

bultzatu eta irtenaraziko du.

3. Emaitzak interpretatuko ditugu. Hoztean, airea

uzkurtu egiten da, eta berotzean, berriz, dilatatu

egiten da. Baina esperimentuek beste gauza bat

ere jarri dute agerian: hozkailuan jarri dugun

plastikozko botilako aireak, uzkurtzean, presio

txikiagoa egiten du botilaren barrutik, eta presio

atmosferikoak zanpatu egiten du botila, haren

barruko eta kanpoko presioak berdintzen diren

arte.

Erlenmeyer matrazea berotzean, airea dilatatu

egiten da eta presioa eragiten dio ontziaren

barne-gainazalari. Barruko presioa presio

atmosferikoa baino handiagoa denean, kanporantz

bultzatzen du tapoia, ahotik irtenarazi arte.

25. Demagun beirazko flasko bat daukazula, marmeladakoen modukoa, aire beroz beteta. Demagun hura ondo itxi eta hozkailuan sartu duzula, hoztu arte. Nolakoa izango da flaskoaren barruko airearen presioa, itxizenuenean baino handiagoa, txikiagoa ala berdina? Nola egongo da tapa, itxi zenuenean baino estuago, solteagoala berdin?

26. Demagun bi beirazko flasko berdin-berdin dituzula. Bata bero handia (40 ºC) egiten duen gela batean ireki etaberriro itxi duzu. Bestearekin gauza bera egin duzu, baina hotz-ganbera batean; hain zuzen, 2 ºC-ko tenperaturaduen gela batean. Orain, mahai gainean dituzu bi flaskoak. Biek dute aire-bolumen bera, baina ba al dute airekantitate bera? Bakoitzaren pisua doitasun-balantza baten bidez neurtuko bazenu, zeinek izango luke pisurikhandiena? Zergatik?

27. Zer gertatuko da hozkailutik plastikozko botila zanpatua atera eta oso ur beroz betetako ontzi batean sartuz gero?Deskribatu zer gertatuko den eta interpretatu emaitzak.

ARIKETAK

Kaktusak klima beroetara moldatuta

daude. Haien zurtoinek ura metatzen

dute, eta haien hostoak arantzak dira,

transpirazioa ahalik txikiena izate aldera.

Hoztean, airea uzkurtu egiten da, eta

botila zapalduta geratzen da.

Berotzean, airea dilatatu egiten da, eta

tapoia ahotik irteten da.

2

Unitatearen eskema

Edukiakorrialde batean edo bitan garatzen dira,

oso modu egituratuan eta irudi askorekin,

hobeto ulertzeko. Gako-hitzak letra lodiz

ageri dira.

Funtsezko ideiak atzealde berdea erabiliz

nabarmendu dira.

Eduki jakingarriak, zenbait epigraferenbarruan.

Ariketei esker, orrialdean garatutakoedukiak berrikustekoaukera izango duzu.

sinboloak adierazten du informazioa funtsezkokontzeptuak ataleanbilatu behar dela, liburuaren amaieran.

Ugalketa

Itsas zaldi ar bat, umedun.

Itsas zaldi kumeak.

Ez dago munduan inor itsas zaldiei buruz Amanda Vicent biologoak adinadakienik. Hura da gai horretan adituena, eta animalia horiek ur azpianzer-nolako portaera eta ugalketa dituzten aztertu duen lehena. Gaur egun,Seahorse proiektuan dabil buru-belarri, itsas zaldien habitata babestu etahaien ugalketa eta portaera aztertu nahian, betiko gal ez daitezen lagun-garri izango delakoan.

Itsas zaldietan, ugalketa da harrigarriena, arra gelditzen baita umedun.Ugalketaren prozesua dantza batekin hasten da: bi egun ere iraun dezake,eta hartan, arra eta emea elkarri lotzen dira, isatsaren bidez. Ondoren,emeak, arrautzak erruteko hodi baten bidez, 200 arrautza baino gehiagosartzen dizkio arrari, hark sabelaldean duen poltsa batean. Arrautzakpoltsan erabat seguru daudenean, arrak esperma askatzen du, haiek ernaldaitezen. Poltsa horretan garatzen dira enbrioiak, ondo-ondo babestuta.Bi astetik sei astera bitarteko denbora-tartearen buruan, eklosioa gertatzen da;hots, itsas zaldi kumeak arrautzatik ateratzen dira. Orduan, arrak erditzeaegiten du: bere baitan kuzkurtu, eta kumeak kanporatzen ditu, zentimetroingurukoak, dagoeneko erabat garatuak, poltsako irekiduran zehar.

1. Zure ustez, zer organismo mota dira itsas zaldiak?

2. Zer ugalketa mota dute itsas zaldiek?

3. Zergatik da hain garrantzitsua ugalketa-funtzioa?

4. Zertan dira desberdinak sexu bidezko ugalketa eta ugalketa asexuala?

5. Zer da ernalketa?

GOGORATU ETA ERANTZUN

Bilatu erantzunaNola deritzo espezie bereko arrak eta emeak elkarrenoso desberdinak izateari?

4Unitate honetan…

• Ugalketa zer eta zertarako den ikasikoduzu.

• Ziklo biologikoan zer aldi nagusi izatendiren jakingo duzu.

• Ugalketa asexuala eta sexu bidezkougalketa bereiziko dituzu.

• Sexu bidezko ugalketak animalietan zer fase dituen ikasiko duzu.

• Landareen bizi-zikloan txandaka zerorganismo aritzen diren jakingo duzu.

• Sexu bidezko ugalketak animalietan zer fase dituen ikasiko duzu.

• Bi ugalketa motek zer alde on eta zer alde txar dituzten aztertuko duzu.

• Lore baten marrazki zientifikoa egingo duzu.

NONDIK NORAKOAK

Bi itsas zaldi, elkar gorteiatzen.

Am

anda

Vic

ent.Unitatearen

zenbakia eta izenburua

Sarrerako testuan, edukiekin lotutako gertakari historiko batenberri ematen da.

Nondik norakoakatalean, unitatean

landuko diren gai guztiak ageri dira.

Orrialde oso bat, eduki jakingarriak

garatzeko.

Edukien amaierako esperientziek zientzia zure eskujartzen dute. Behar bezalako azalpena dute eta erraz egin daitezke. Liburuan zehar ordenatuta daude, metodo zientifikoarenfaseen ordena berean.

Gogoratu eta erantzunatalean, zenbait galdera ageri dira.Erantzuteko, gaiari buruzdakizuna gogoratu beharko duzu. Bilatu erantzuna ataleko galderen erantzunak unitateanzehar aurkituko dituzu.

Unitatearen sarrerako bi orrialdeak

Epigrafeak eta edukiak dituzten orrialdeak

Gehiago jakiteko eta laborategian praktikatzeko edukiak

832926 _ 0001-0003.qxd 19/4/08 12:37 Página 2

3

IRAKURLEAREN TXOKOA

Liburuak:Secretos del mundo animalTIM BIRKHEAD ETA BESTE BATZUK. Reader's Digest argitaletxea

Liburu interesgarri, atsegin eta arina da, koloretan irudizta-

tua, idazkera lañoz idatzia, eta animaliei buruzko aurkikuntza

zientifiko liluragarriz josia.

Fisiología animal. Adaptación y medio ambienteNIELSEN SCHMID. Omega argitaletxea

Animalien antolaketaren eta moldaeren berri jakiteko esku-

liburu osoa da.

Artikuluak:Ratas detectoras de minas. Okapi. 2006ko urtarrila. 49. zk.

Bideoak:El sexto sentido. JOHN DOWNER. BBC TV Production in

association with Australian Broadcasting Corporation and

Coronet Films.

Sentidos de los animales. Biovideo BBC saila.

2. bideoa.

Sarean:www.educateca.comZientziekin lotutako informazio ugari.

www.todo-ciencia.comBiologiari, fisiologiari, ekologiari… buruzko informazioa.

ZABALBIDEAK

62 63

51. Adierazi zer gertatzen zaien animaliei estimulu bat gertatzen denetik erantzuna gauzatzen duten arte.

52. Osatu goiko eskema, adieraziz animaliek zer bi koordinazio-sistema dituzten, eta azalduz horietako bakoitzak

zer ezaugarri dituen. Landareek ere bi koordinazio-sistema horiek al dituzte?

53. Zer eragiten du organismoek kanpo-estimuluekiko erreakzionatuz sortzen dituzten erantzunen multzoak?

Zer motatakoa izaten da animalietan?

54. Osatu eskema, adieraziz zer tropismo mota nagusi dauden.

ARIKETAK

Laburpena

EstimuluakNolabaiteko erantzuna eragin dezaketen ingurune-aldaketak dira

estimuluak, bai kanpo-ingurunekoak, bai barne-ingurunekoak.

Hiru mota daude: fisikoak, kimikoak eta biotikoak.

Errezeptoreak

Estimuluak hautematen dituzten egiturak dira. Animalietan,

zentzumen-organoetan daude. Hautemandako estimuluak nerbio-

bulkada bihurtzen dituzte, eta gero, bulkada horiek nerbio-zentroetara

iristen dira. Estimuluak nolakoak diren, lau errezeptore mota daude:

• Mekanikoak: ukipenarekiko, presioarekiko, mugimenduarekiko eta

soinuarekiko sentikorrak dira.

• Kimikoak: zenbait substantzia kimiko badauden hautematen dute.

• Bero-errezeptoreak: tenperatura-aldaketak hautematen dituzte.

• Argi-errezeptoreak: argia hautematen dute.

Nerbio-zentroak

Hainbat estimulurekiko erreakzionatuz erantzunak lantzen dituzte,

eta gero, erantzun horiek organo efektoreei helarazten zaizkie.

Ornodunetan, garuna eta bizkarrezur-muina dira.

Nerbioen zeregina da bulkadak nerbio-zentroetatik gorputzeko atal

guztietara eramatea, eta efektoreei egin beharreko ekintza eginaraztea.

Efektoreak

Erantzuna gauzatzen duten organoak dira. Bi erantzun mota izan

daitezke:

• Mugimenduzkoa: erantzuna mugimendua da. Lokomozio-aparatuak

egiten du.

• Jariatzezkoa: erantzuna zenbait substantzia jariatzea da. Guruinek

egiten dute.

KO

OR

DIN

AZ

IOA

ET

A H

AR

RE

MA

NA

, AN

IMA

LIE

TA

N

Landareek bi erantzun mota izaten dituzte kanpo-estimuluekiko:

• Tropismoak: hainbat estimuluri erantzunez landareak norabide jakin batean haztea.

Hazteko norabidea aldatze hori iraunkorra izaten da. Tropismoa positiboa dela

esaten da, landarea estimulurantz hazten denean, eta tropismoa negatibotzat

hartzen da, landarea estimulutik urruntzen denean.

• Nastiak: hainbat kanpo-estimuluri erantzunez landarearen zenbait atal aldi baterako

mugitzea.

KO

OR

D. E

TA

HA

RR

EM.

LAN

DA

REE

TA

N

Zentzumen-sistemak

Kaio hauskaren arrautzek oilo-arrautzen itxura dute, bainahandiagoak dira. Berdexkak edomarroiak dira kolorez, eta zenbaitorban ilun handi izaten dituzte,mutur kamutsean, batik bat.Antzarek bezala (lehen aritu bai-kara haiez), kaioek ere arrautzakberreskuratzen dituzte, pirritan-pirritan habiatik kanpora joanezgero. Gerard Baerends holandaretologoak portaera hori aztertudu, hainbat esperimentu burutsueta zorrotzen bidez, aztertzekozehatz-mehatz zer estimuluriesker dakien animalia horrekhabiatik kanpo dagoen objektuaegiaz arrautza bat dela.

Hauxe egin zuen Baerendsek:kaio baten habiatik kanpo gezu-rrezko bi arrautza jarri, elkarrenondoan, eta ezkutaleku batetikbegira, bi arrautzetatik zein era-maten zuen pirritan lehenbiziaztertu. Milaka proba egin zituen,eta guzti-guztietan arrautzenezaugarriren bat aldatu zuen,jakiteko zein ezaugarri zituenkaioak maiteen. Ez nahasteko,aldi bakoitzean ezaugarri bakarraaldatzen zuen. Probatako batean,adibidez, hainbat neurritakoarrautzak jarri zizkien kaioei,

uso-arrautzen neurrikoetatikhasi eta ostruka-arrautzen neurri-koetaraino, baina berezko arrau-tzek dituzten forma, kolorea etaorbanak aldatu gabe, betiere.Formak zer-nolako eragina duenaztertzeko, prisma itxurako etazilindro formako ereduak erabilizituen, bai eta bloke laukizuzenaketa arrautza itxurako ereduak ere,baina denak neurri berekoak etaoso antzera margotuak, formarikeraginkorrena zein den jakiteko.

Kaioentzat zer ezaugarri direngarrantzi handienekoak aztertze-ko, esperimentu ugari egin beharizan zituen, arrautzen kokapenakeragin nabarmen-nabarmenabaitzuen hegazti haietan: pareanbi arrautza berdintsu izanda,batzuek ia beti ezkerrekoa auke-ratzen zuten, eta beste batzuek,eskuinekoa.

Hori guztia kontuan hartzeko,kaio bakoitzari arrautza-paredesberdin asko jarri behar zitzaiz-kion, eta haien kokapena siste-matikoki aldatu. Oso emaitzaargigarriak azaldu ziren. Esatebaterako, arrautza-pare guztie-tatik handiena nahiago izatenzuten kaioek, baita bi arrautzahorietako bat beren arrautzen

neurri berekoa eta bestea askozhandiagoa bazen ere. Halaber,nahiago izaten zituzten tantotxiki ugariko gezurrezko arrau-tzak, berezkoen antzera orbanhandi gutxi batzuk zituztenakbaino. Zergatik? Bada, segur aski,arrautza handiak eta orban

ugarikoak deigarriagoak direlako.Izan ere, baliteke ezaugarri horiekkaioen begiak gehiago estimula-tzea, eta beraz, haiei deigarri iza-teko aukera handiagoak edukitzea.

PETER J. B. SLATER,El comportamiento animal.

Cambridge University Press argitaletxea

55. Nolakoak dira kaio hauskaren arrautzak?

56. Kaioek nahiago izaten zituzten arrautza

handiak eta tanto ugarikoak. Zergatik?

57. Zer jakin nahi zuen Baerendsek?

Zer ondorio atera zituen Baerendsek

esperimentuetatik?

58. Egin kontu ikertu nahi duzula zer koloretako

arrautzak dituzten nahiago kaioek. Nola

egingo zenuke?

59. Baerendsek esperimentu bakoitzean arrautzen

ezaugarri bakarra aldatzen omen zuen.

Zure ustez, zergatik jokatzen zuen horrela?

IRAKURTZETIK ULERTZERA

260 261

ametofitoaLandareek bizi-zikloan zehar izatenduten banako mota edo haren zatia,gametoak edo ugaltze-zelulak sortzendituena. Landarearen egitura zenbat etakonplexuagoa den, orduan eta txikiagoada gametofitoa. Iratzeetan, angiosper-moetan eta gimnospermoetan, zelulatalde bat baino ez da; eta goroldioetan,aldiz, normalean ikusten dugun guztia.Grezieratik dator: gamos (ezkontza edobatzea) eta phitos (landarea).

Gatz mineralak Materia bizigabearen baitan nahiz izakibizidunen baitan dauden substantziaez-organikoen multzoa. Izaki bizidune-tan oso egitura gogorrak eratzen dituzte;adibidez, oskolak, hortzak eta hezurrak.

Gehiegizko ustiapena Baliabide bat azkarregi ustiatzea, huraagortzeko arriskuan jartzeraino. Ho-rren ondorioz, berriztagarriak zireniturriak berriztaezin bihurtzen dira.

GimnospermoaHaziak inolako fruituan gordeta ezdituen landarea; esaterako, pinuak etaizeiak. Hitza grezieratik dator: gymnos(biluzi) eta sperma (hazia).

Gonada Animalien organoetako bat, ugalketara-ko espezializatua. Gonaden barnean sexubakoitzaren berezko ugaltze-zelulak sor-tzen dira (gametoak), baita hormonasexualak ere. Gonada arrak testikuluakdira, eta gonada emeak, obulutegiak.

G

GradienteaParametro bat –adibidez, tenperatura,presioa eta argi kantitatea– distantziabatean zehar aldatzea. TenperaturanLurraren gainazaletik barrualderantzgertatzen den tenperatura-hazkundeagradiente geotermikoa da.

GuruinaJariatze-funtzioa duen organo zelulaba-kar edo zelulaniztuna; hots, substantziajakin bat sortzen eta askatzen duena. Bimota daude: exokrinoak eta endokri-noak. Guruin exokrinoek hodietanzehar jariatzen dituzte substantziak,organismoko lekuren batera; ugatzak,esate baterako, exokrinoak dira. Guruinendokrinoek zuzenean odolera jaria-tzen dituzte substantziak; esaterako,tiroideak. Guruin mistoak ere badaude,eta exokrino edo endokrino moduanjoka dezakete; adibidez, pankreak.

aizeaFenomeno meteorologikoa. Aire-masabat goi-presioko eremu batetik (anti-zikloia) behe-presioko eremu batera(depresioa) lekualdatzen denean sortzenda. Hodeiak eta prezipitazioak ere eraginditzake haizeak.

Haize kirria Aire-masa batek tokiko eskalan mugi-tzean sortzen den fenomeno aerologikoa.Lurraren gainazalean hurbil samar dau-den bi punturen arteko tenperatura-al-dearen ondorioz lekualdatzen da aire-masa hori.

Harri-jasa Tamaina handiko aleak dituen kazka-barra. Alerik txikiena intxaur batentamainakoa izan daiteke, eta handiena,oilo-arrautz batena. Garapen bertikalhandiko kumuloninboetan gertatzenda; izan era, haren goranzko haize-laster zakarretan, behin eta berriz ibil-tzen dira ur tanta izoztuak, eta horrenondorioz, handitu egiten dira.

HartxingadiaHarri soltez estalitako mendi-hegala.Mendia bera osatzen duten harrien me-teorizazio mekanikoz sortzen dira harrihoriek.

H

HeterotrofoaBeste organismo batzuk janez elikatzenden izaki biziduna. Kontsumitzaileak ereesaten zaie, eta hiru mota daude: be-larjaleak dira, landareak janez elikatzenbadira; haragijaleak eta intsektujaleak,animaliak janez elikatzen badira; etaorojaleak, landareak nahiz animaliak ja-nez elikatzen badira. Hitza grezieratikdator: hetero (beste bat) eta trophós (jan).

Hidrotermala Ur beroari dagokio. Adibidez, ur berokoiturriak, geyserrak eta zenbait ozea-noren hondoetako ur irakineko iturriakfenomeno hidrotermalak dira. Honelasortzen dira fenomeno horiek: lurra-zalean sartzen den ura, gainazaletikhurbileko harri bero-beroak ukitzean,kanpora irteten da.

HipozentroaLurraren barrualdean, harriak hausteanedo bat-batean energia asko askatzenduen beste prozesuren baten ondorioz,seismo edo lurrikara bat sortzen denlekua. Foku sismikoa ere esaten zaio.Hipozentro hitza grezieratik dator: hipo(behean) eta centro (erdigunea).

Hodibihurra Sigi-saga edo kiribil itxurako hodia. Hots,luzera handia izan arren azalera txikiahartzen du. Bero-iturri baten beroa (esa-terako, Eguzkiarena) biltzeko erabiltzenda, edo hartan zehar dabilen ur beroa-ren beroa kanpoaldera erradiatzeko; adi-bidez, zoru erradiatzaileetan.

Homeotermoa Ingurunea hotz edo bero egon, gorpu-tzeko barne-tenperatura konstantemantentzeko gai den animalia. Ugaz-tunak, adibidez, homeotermoak dira.Grezieratik dator: homeo (antzekoa edoparekoa) eta thérme (beroa).

HormonaGuruin endokrinoek odolera isurtzenduten substantzia organikoa. Odol-zirkulazioaren bidez, hormonak organojakin batera iristen dira, eta haietan,funtzioren bat erregulatzen dute.

kazteaMateria organikoa –batik bat, zura–zenbait baldintzatan ikatz bihurtzea;hain zuzen, hauek dira baldintza ho-riek: tenperatura altua, presio handiaeta oxigenorik eza. Berez, prozesu ho-ri naturan gertatzen da, baina ikazte-gietan ere egiten dute, zuretik landa-re-ikatza lortzeko.

Ikus-moldapenaKristalinoaren forman gertatzen denaldaketa, argi-izpiak erretinan egokifoka daitezen.

IlunantzaPartzialki argitutako eremua, itzalareneta argiak zuzenean argitutako eremua-ren artekoa. Ilunantza itzalaren ertzetanagertzen da beti.

Iraizketa Organismotik zenbait substantziakanporatzea; hala nola: hondakin-substantziak, karbono dioxidoa, ura,amoniakoa eta haren zenbait deribatu(adibidez, urea eta azido urikoa).

Islapena Uhin batek hedapen-norabidea aldatzea,objektu batekin talka egin ondoren.

Isobara Meteorologia-mapa batean presio atmos-feriko bereko puntuak lotzen dituenlerroa. Kurba itxiak dira. Balio distan-tziakideen bidez adierazten dira, eta ezdute elkar mozten. Grezieratik dator: isos(berdina) eta baros (presioa).

I

Isolatzaile termikoaBeroa ondo eroaten ez duen materiala;batzuk aipatzearren: kortxoa, zura etaporexpana.

Isostasia Kontinenteen pisuaren eta mantuakgorantz egiten duen bultzadaren artekoorekari esaten zaio isostasia. Higadu-raren ondorioz, kontinente baten pisuatxikitzen denean, kontinenteak goraegiten du, eta agente geologikoek harengainean sedimentuak jalkitzen dituz-tenean, hondoratu egiten da. Isostasiahitza grezieratik dator: isos (berdina)eta stásis (oreka).

IspiluaGainazal opakuak eta ondo leunduakdira, eta argia islatzen dute. Lauak edokurbatuak izan daitezke.

IsurketaUr-emaria. Gainazaleko isurketa urbiziek eta ibaiek osatuta dago. Lurpekoisurketari dagokionez, berriz, lurra-zalaren barruan isurtzen diren urekosatzen dute.

ItzalaArgi sorta batek bidean gorputz opa-ku bat aurkitzean sortzen den eremuiluna.

Izerdi landuaUraren eta zenbait substantzia organi-koren nahastea, fotosintesiaren bidezizerdi landugabetik lortua.

Izerdi landugabeaGatz mineralen ur-disoluzioa. Izerdilandu bihurtzen da, fotosintesia gertatuondoren.

oulea (J) Energia eta beroa neurtzeko unitatea.Nazioarteko Sisteman, 0,24 kaloriaridagokio.

apilaritateaUrak nahiz ur-disoluzioek eta beste zen-bait likidok grabitatearen erakarpen-bultzada gaindituz hodi estu-estuetangora egiten duteneko fenomeno fisikoa.

K

J

KarstikoaHarriak disolbatzen dituen uraren ekin-tza geologikoari dagokio. Urak gainaza-lean jardunez gero, gainazaleko modela-keta karstikoa eragingo du, eta lurpeanjardunez gero, lurpeko modelaketakarstikoa. Jugoslavia zaharreko Karsteskualdearen izenetik dator karstikohitza.

KlastoaEdozein tamaina, forma eta jatorritakoharri zatia. Harri zati horiek meteori-zazioz sortzen dira, eta agente geolo-gikoek garraiatzen dituzte leku batetikbeste batera. Klastorik txikienak buztinpartikulak dira, eta klastorik handie-nak, berriz, glaziarrek garraiatutakoharri blokeak. Sumendiek jaurtitakoharri eta laba zatiei piroklastoak esatenzaie.

KoladaMaterial bolkanikoen geruza. Labazkoaedo piroklastozkoa izan daiteke.

KoloniaLeku berean hazi, zenbait funtziotanespezializatu, eta guraso beretik sortudiren zelulen edo banakoen multzoa.

KotiledoiaLandare hazidun ororen enbrioianagertzen diren lehenbiziko hostoetakobakoitza. Beren baitan elikagai-gorde-kinak dituzte, enbrioia erne bitarteanelikatzeko.

KumuloninboaGarapen bertikal handi-handiko hodeia.Potentzia handiko goranzko haize-lasterrek sortzen dituzte. Hodei horiekeuri- eta txingor-prezipitazio handiaksortzen dituzte, bai eta haize-boladakere. Ekaitz-hodeiak ere esaten zaie.

Laburpena eskemamoduan dago

egituratuta, unitatekofuntsezko edukiak

orrialde bakar bateanizan ditzazun.

Ariketetan, laburpenalanduko duzu, edo zeurelaburpena egingo duzu.

Aukeratutako testuek irakurlearen txokoaosatzen dute. Denetik irakurriko duzu: zenbaitzati interesgarri, datubiografikoak eta besteinformazio batzuk.Ariketei esker, irakurmena lantzekoaukera izango duzu.

Amaitzeko, zenbait gomendio ageridira: liburuak, filmak,Interneteko helbideak eta abar.

120 121

39 ��� Biozenosi ororen osaera aztertzeko, bi parametrohartu behar dira kontuan: ugaritasuna eta aniztasuna.Lehenak adierazten du zer proportzio dagoen espeziebakoitzeko banakoen kopuruaren eta komunitatekobanakoen kopuruaren artean; eta aniztasunak, berriz,zer proportzio dagoen bertako espezie kopuruaren etakomunitateko banako guztien kopuruaren artean. Beheko bi eskema hauek bi eremutako biozenosiaadierazten dute.

a) Zer ugaritasun du eremu bakoitzeko espeziebakoitzak?

b) Bi eremuetatik zeinek du aniztasun handiena? c) Zer lekutan da egoera egokiena? d) Ia biozenosi guztietan, espezie nagusi bat egoten

da, eta gehienetan espezierik ugariena izaten dahura. Oro har, ekosistemetan zer espezie nagusidagoen kontuan hartuz honela edo bestela esatenzaie: pinudia, hariztia, artadia… Ba al dago espezienagusirik goiko biozenosi horietan?

40. � Kopiatu eskema hau zure koadernoan eta jarrimarkak, adierazteko zer zona bereizten diren itsasokoekosistemetan.

Ariketak41. �� Begiratu beheko argazkiari eta adierazi zer

ekosistema mota den.

42. �� Esan zer izaki bizidun mota diren beheko haueketa, ondoren, adierazi zer ekosistema motatan egonohi diren: itsasokoetan, ur gezakoetan edo bietan.

43. �� Mendietan, animaliak ikusi nahi izanez gero, ez da gauza bera uda edo negua den; alde handiadago urtaro bakoitzean zenbat animalia ikusten den.Azalduko al zenuke zergatik gertatzen den hori?

44. �� Parke askotako landaredia ez da lekuko klimarenaraberakoa. Klima lehorreko lekuetan, adibidez, sarriikusten dira klima hezeko zuhaitzak. Azalduko alzenuke horren zergatia?

45. ��� Arratoi arrunta orojalea da, eta zaborretanaurkitzen dituenak janez elikatzen da, maiz. Arratoiakhiltzeko enpresa batekoek diotenez, produktu berezibat daukate, edozein herri-hiritako arratoien erdiabaino gehiago hiltzeko gai dena. Irtenbide egokia al da, zure ustez? Zer egingo zenuke zuk?

A espeziea

B espeziea

C espeziea

D espeziea

E espeziea

1. eremua

2. eremua

46. ��� A argazkiko hostoak arte (Quercus rotundifolia)batenak dira, eta B argazkikoak, pago (Fagus sylvatica)batenak.

Adierazi lehorreko zer ekosistematan hazten direnlandare horiek, bai eta ingurunera egokitzeko zermoldaera dituzten ere.

47. ��� A argazkiko hegaztia eper zuri bat da, eta B argazkikoa, eper gorri bat. Izenek adierazten dutenbezala, lehena zuria da, eta bigarrena, gorria. Zure ustez, ingurunera egokitzeko moldaera al dakolore-alde hori? Zergatik?

Aintzirak: ekosistema mota bat

Aintzirek, itsasoek ez bezala, bi geruza dituzte: bata,goikoa, eta bestea, behekoa. Goiko geruza beroa da,udan, eta hotza, neguan; eta behekoa hotza da, beti.Urertzean landareak hazten dira; uretako landareak,batik bat. Faunari dagokionez, mota askotakoa da, bainaintsektuak, anelidoak eta krustazeoak dira ugarienak.Aintziren hondoa ez da beti berdina: haizeak nolakoakdiren, halako ezaugarriak izaten ditu hondoak. Haizezakarra izaten den lekuetan, olatu asko izaten da, etahondoa hondartsua da. Ia batere haizerik izaten ez denlekuetan, berriz, ura bareago egoten da, eta beraz, lohiugari metatzen da hondoan. Lekurik sakonenetan, uraibili ere nekez ibiltzen denez, oxigeno gutxi izaten da.

Beheko marrazkiak aintzira bateko zati bati dagokionekosistema adierazten du.

48. � Zer populazio ikusten dira aurreko marrazki horretan?

49. �� Zure ustez, zer faktore abiotikok eragiten dute ekosistema horretan? Zer faktore mota daargindar-zutoina, abiotikoa ala biotikoa? Emanarrazoiak, zure erantzuna azaltzeko.

50. ��� Aintziran egunez nahiz gauez zenbatoxigeno dagoen neurtu dute zenbait ikaslek, eta ikusi dutenez, datuak ez dira erabat berdinak.Balioak grafiko hauen bidez adierazi dituzte:

Azaldu zure ustez zerk eragiten duen aintziran egunez eta gauez oxigeno kantitatean alde horiegotea.

AZTERKETA ZIENTIFIKORANTZ

A B

A B

Oxigenoa

Sak

oner

aS

akon

era

O2-aren asetasun-maila

O2 Eguna

O2 Gaua

A B C

D EF

G H I

Oxigenoa O2-aren asetasun-maila

Unitatetik zer gogoratzen duzun

jakiteko dira amaierako ariketak,

bai eta edukiak elkarrekin

lotzeko ere.Ariketa bakoitzean,

zailtasun-maila adierazten da:

● Errazak●● Ertainak●●● Zailak

Kontzeptu bakoitzakazalpen sinple bat du, erraz uler dezazun.Kontsultarako erabilikoduzu, ikasturte osoanzehar.

Liburuaren amaieran,funtsezko

kontzeptuak ageri dira:unitateetan landutako

kontzeptu garrantzitsuenzerrenda.

Azterketa zientifikorantz atalean,gai jakin bat aztertukoduzu, bai eta zure ezagutzak egunerokobizitzako kasu berezibatean erabili ere. Atal honetako galderei esker, zure gaitasun zientifikoa lantzeko eta garatzekoaukera izango duzu.

Amaierako ariketen bi orrialdeak

Laburpena eta irakurketa, unitatea amaitzeko

Funtsezko kontzeptuak, liburuaren amaieran

832926 _ 0001-0003.qxd 21/2/08 14:43 Página 3

Aurkibidea

4

I. ATALA: IZAKI BIZIDUNEN FUNTZIOAK

1. Bizia iraunaraztea1. Izaki bizidunak eta bizi-funtzioak .............................................. 82. Izaki bizidunen konposizio kimikoa .......................................... 103. Zelulari buruzko ezaguera, historian.......................................... 114. Nolakoak dira zelulak?............................................................... 125. Nutrizio zelularra ....................................................................... 146. Nutrizio autotrofoa eta heterotrofoa ........................................... 157. Fotosintesia ................................................................................ 168. Arnasketa zelularra..................................................................... 179. Zelula-ugalketa........................................................................... 18Jakingarriak. Zelulak tindatzeko teknikak .................................... 20Zientzia zure esku. Aztergaia planteatzea. .................................... 21Azterketa zientifikorantz. Euglena aztergai ................................. 23Irakurlearen txokoa. Fotosintesitik azido nukleikoetara ................................................................................. 25

2. Nutrizioa 1. Nutrizio-funtzioa........................................................................ 282. Digestio-prozesua, animalietan................................................... 303. Arnasketa, animalietan............................................................... 324. Arnasketa motak, animalietan (I) ............................................... 335. Arnasketa motak, animalietan (II).............................................. 346. Substantzien garraioa, animalietan............................................. 357. Zirkulazio-aparatu motak, animalietan ...................................... 368. Iraizketa, animalietan ................................................................. 379. Nutrizioa, landareetan................................................................ 38Zientzia zure esku. Hipotesiak egitea. .......................................... 41Azterketa zientifikorantz. Belarjaleen digestio-aparatua .............. 43Irakurlearen txokoa. Ur-ingurunera moldatzea............................ 45

3. Harremana eta koordinazioa1. Harremana eta koordinazioa, izaki bizidunetan ......................... 482. Estimulu-errezeptoreak.............................................................. 503. Koordinazio-sistemak................................................................. 514. Nerbio-sistema ........................................................................... 525. Sistema endokrinoa.................................................................... 546. Lokomozio-aparatua .................................................................. 557. Landareen erantzunak estimuluekiko ........................................ 56Jakingarriak. Harreman-funtzioa, izaki bizidun zelulabakarretan............................................................................. 58Zientzia zure esku. Hipotesiak egitea eta egiaztatzea. ..................................................................................... 59Azterketa zientifikorantz. Erreflexu baldintzatuak ...................... 61Irakurlearen txokoa. Zentzumen-sistemak................................... 63

4. Ugalketa

1. Ugalketa eta bizi-zikloa ............................................................ 662. Ugalketa asexuala, animalietan................................................. 673. Sexu bidezko ugalketa, animalietan ......................................... 684. Ernalketa.................................................................................. 695. Enbrioi-garapena...................................................................... 706. Enbrioi-aldiaren osteko garapena............................................. 717. Landareen bizi-zikloa............................................................... 728. Ugalketa asexuala, landareetan................................................. 739. Sexu bidezko ugalketa, landare hazidunetan ........................... 74

10. Ugalketaren eraginkortasuna.................................................... 76Zientzia zure esku. Marrazki zientifikoak egitea........................... 77Azterketa zientifikorantz. Untxiak klonatzea .............................. 79Irakurlearen txokoa. Maitale sakrifikatua..................................... 81

II. ATALA: IZAKI BIZIDUNAK ETA EKOSISTEMAK

5. Ekosistemen egitura

1. Biosfera, ekosfera eta ekosistemak............................................ 842. Ekosistemen osagaiak............................................................... 853. Biotopoaren eta biozenosiaren arteko elkarreragina ................. 864. Habitata eta txoko ekologikoa.................................................. 875. Izaki bizidunen elikadura, ekosistemetan ................................ 886. Piramide trofikoak ................................................................... 897. Ekoizleen eta deskonposatzaileen eginkizuna .......................... 908. Materia eta energia, ekosistemetan ........................................... 919. Harreman biotikoak................................................................. 92

10. Populazioen autorregulazioa .................................................... 9311. Izaki bizidunen moldaera nagusiak.......................................... 94Zientzia zure esku. Adierazpen grafikoak. ................................... 95Azterketa zientifikorantz. Basoiloak eta uzta biltzeko makinak... 97Irakurlearen txokoa. Zenbat balio du biosferak? .......................... 99

6. Lurreko ekosistemak

1. Lehorreko ekosistemak ......................................................... 1022. Lehorreko zenbait ekosistema natural................................... 1043. Lehorreko zenbait ekosistema gizatiartu ............................... 1054. Euskadiko basoko ekosistemak............................................. 1065. Uretako ekosistemak............................................................. 1086. Itsasoko zenbait ekosistema .................................................. 1107. Ur gezako zenbait ekosistema ............................................... 1118. Euskadiko kostaldeko ekosistemak....................................... 1129. Bioaniztasuna aztertzea ......................................................... 114

10. Lurzorua ere bada ekosistema............................................... 11511. Euskadiko naturagune babestuak ......................................... 116Jakingarriak. Lurraren historian izan diren ingurumen-aldaketak 118Zientzia zure esku. Datu-taulak egitea. ..................................... 119Azterketa zientifikorantz. Aintzirak: ekosistema mota bat ....... 121Irakurlearen txokoa. Sagu- eta otso-kontuak ............................ 123

832926 _ 0004-0005.qxd 19/4/08 13:23 Página 4

5

III. ATALA: LURRAREN DINAMIKA

7. Eguzkitik iristen zaigun energia1. Eguzkiaren energia .................................................................... 1262. Eguzki-energiaren banaketa desberdina .................................... 1273. Dinamika atmosferikoa tokiko eskalan ..................................... 1284. Dinamika atmosferikoa eskala handian..................................... 1305. Agente geologikoen eragilea ...................................................... 1326. Hidrosferaren erregulazio-efektua ............................................. 1337. Eguzki-energiaren erabilera....................................................... 1348. Eguzki-energiaren arriskuak...................................................... 135Jakingarriak. Berogailu eta hozkailu naturalak............................. 136Zientzia zure esku. Aldagaien kontrola. ...................................... 137Azterketa zientifikorantz. Golkoko ur-lasterra eta Europako tenperatura.............................................................. 139Irakurlearen txokoa. Denerako funtsezkoa den astroa ................ 141

8. Lurraren kanpoko dinamika1. Harrien meteorizazioa. Agente atmosferikoak......................... 1442. Meteorizazio-prozesuak .......................................................... 1453. Erliebearen modelaketa. Agente geologikoak .......................... 1464. Agente geologikoen sailkapena ............................................... 1485. Haizea ..................................................................................... 1496. Glaziarrak................................................................................ 1507. Ur biziak ................................................................................. 1518. Ibaiak ...................................................................................... 1529. Lurpeko urak .......................................................................... 153

10. Itsasoa ..................................................................................... 15411. Harri sedimentarioak .............................................................. 15512. Euskadiko erliebea .................................................................. 156Jakingarriak. Ibai-harrapaketak.................................................... 158Zientzia zure esku. Eredu esperimentalak egitea. ........................ 159Azterketa zientifikorantz. Maldan gora dabilen agente geologikoa.......................................................................... 161Irakurlearen txokoa. Bidaia luzea eta liburu bikaina ................... 163

9. Lurraren barruko dinamika1. Lurraren barruko beroa........................................................... 1662. Lurraren barruko beroaren seinaleak ...................................... 1673. Bolkanismoa............................................................................ 1684. Sumendi-jardueraren motak ................................................... 1705. Lurrikarak ............................................................................... 1726. Uhin sismikoak eta Lurraren egitura ....................................... 1737. Plaka litosferikoen mugimenduak........................................... 1748. Sumendiak, lurrikarak eta plaken tektonika ........................... 1759. Mendien eraketa...................................................................... 176

10. Barne-prozesuek eragindako arriskuak ................................... 17811. Barne- eta kanpo-prozesuen arteko elkarreragina ................... 17912. Harri magmatikoak ................................................................. 18013. Harri metamorfikoak............................................................... 18114. Harrien zikloa ......................................................................... 182Zientzia zure esku. Datu-taulak egitea......................................... 183Azterketa zientifikorantz. Sumendien arriskua .......................... 185Irakurlearen txokoa. Lurraren sakonerarako bidaia .................... 187

IV. ATALA: MATERIA ETA ENERGIA

10. Energia1. Zer da energia? ........................................................................ 1902. Energiaren ezaugarriak............................................................ 1913. Energia motak ......................................................................... 1924. Energia-iturriak eta motak....................................................... 1945. Energia-iturri berriztaezinak (I). Ikatza eta petrolioa ............... 1956. Energia-iturri berriztaezinak (II). Gas naturala eta uranioa...... 1967. Energia-iturri berriztagarriak (I). Hidraulikoa ......................... 1978. Energia-iturri berriztagarriak (II). Eguzkikoa eta eolikoa ........ 1989. Energia-iturri berriztagarriak (III). Biomasa, geotermikoa

eta mareena ............................................................................. 20010. Energiaren etorkizuna ............................................................. 202Zientzia zure esku. Emaitzak interpretatzea. ............................... 203Azterketa zientifikorantz. Energia elektrikoko zentralak............ 205Irakurlearen txokoa. Teknologia primitiboa................................ 207

11. Beroa eta tenperatura1. Bero eta tenperatura kontzeptuak ............................................. 2102. Beroaren eraginak gorputzetan.................................................. 2123. Tenperatura neurtzea................................................................. 2144. Termometroa............................................................................. 2155. Beroaren hedapena.................................................................... 2166. Eroale eta isolatzaile termikoak ................................................. 2187. Larruazala, beroa hautemateko organoa .................................... 219Jakingarriak. Izaki bizidunak tenperaturara nola moldatzen diren .................................................................... 220Zientzia zure esku. Emaitzak interpretatzea. ............................... 221Azterketa zientifikorantz. Zenbateraino igo daiteke substantzia baten tenperatura? ...................................................... 223Irakurlearen txokoa. Gameluaren konkorrak.............................. 225

12. Argia eta soinua1. Zer dira uhinak?...................................................................... 2282. Objektuak argi-iturri sekundarioak dira.................................. 2293. Argia lerro zuzenean hedatzen da............................................ 2304. Itzalak eta eklipseak ................................................................ 2315. Argiaren islapena..................................................................... 2326. Argiaren errefrakzioa ............................................................... 2337. Argiaren deskonposizioa ......................................................... 2348. Gorputzen kolorea .................................................................. 2359. Argiaren pertzepzioa. Begia ..................................................... 236

10. Soinua ..................................................................................... 23711. Soinuaren ezaugarriak............................................................. 23812. Soinuaren pertzepzioa. Belarria ............................................... 239Jakingarriak. Hots-kutsadura eta argi-kutsadura.......................... 240Zientzia zure esku. Emaitzen berri ematea. ................................. 241Azterketa zientifikorantz. Meteoritoaren talka............................ 243Irakurlearen txokoa. Ikusmena arakatzeko teknologiak.............. 245

13. Materia eta energia1. Materiaren konposizioa........................................................... 2482. Sistema-materialan posizio-aldaketak. Higidurak ................... 2503. Higidura motak....................................................................... 2514. Indarrak. Deformazioak eta higidurak .................................... 252

Zientzia zure esku. Higidura bat aztertzea, espazioa/denbora grafikoaren bidez .............................................. 253Azterketa zientifikorantz. Arkimedesen printzipioa ................... 255Irakurlearen txokoa. Siliziozko astronautak ................................ 257

FUNTSEZKO KONTZEPTUAK ................................................. 258

832926 _ 0004-0005.qxd 19/4/08 13:23 Página 5

Bizia iraunaraztea

Unitate honetan…

• Izaki bizidunek zer ezaugarri dituztenjakingo duzu, eta materia bizigabetikbereizten ikasiko.

• Teoria zelularra ulertuko duzu, bai eta zelula mota guztiek zer egitura duten ere.

• Bi nutrizio zelular motak bereiziko dituzu.

• Zelulek materia eta energia zerprozesuren bidez lortzen dituztenulertuko duzu.

• Fotosintesia zein garrantzitsua denulertuko duzu.

• Arnasketa zelularra aztertuko duzu,energia lortzeko bide den aldetik.

• Zelulak nola ugaltzen diren ikasiko duzu.

• Zelulak tindatzea zein garrantzitsua den ulertuko duzu, horrela errazagoaztertzen dira-eta.

• Zelulak aztertuko dituzu,mikroskopiopean.

NONDIK NORAKOAK

1832926 _ 0006-0025.qxd 21/2/08 13:11 Página 6

Antzinarotik gaur egun arte, hipotesi ugari egin izan dira, bizia nolasortzen den jakin nahian.

1640. urtean, Jan Baptista van Helmont zientzialariak saguak egitekoerrezeta bat ere proposatu zuen: «Zorriak, kaparrak, arkakusoak, zizareaketa beste izaki batzuk ostalariak eta ingurukoak ditugu, baina gure erraieta-tik eta gorotzetatik sortzen dira. Izan ere, izerditan blai dagoen barrukoarropa hartu eta, gari apur batekin batera, aho zabaleko ontzi bateansartuz gero, hogeita bat egunen buruan usaina aldatu egiten da, eta hartzi-garriak, barruko arropatik aterea eta gariaren azalean zehar sartuz, gariasagu bihurtzen du». Van Helmonten esanetan, giza izerdia bizi-indarra dahor, garitik saguak sor daitezen.

Ideia horren oinarri-oinarrian berezko sorkuntza deritzon kontzeptua dago,eta denbora luzean iraun zuen uste horrek.

Berezko sorkuntzaren aurkako lehen esperimentu zientifikoa FranciscoRedik egin zuen, 1668an. Kontu jakina zen haragi ustelduan har zuriakagertzen direla; baina Redik frogatu zuenez, har zuri horiek euli-larbak dira,eta haragi-poteak estalkirik gabe daudenean soilik sortzen dira, ez bestela.Dena den, zientzialari askok ez zituzten ontzat hartu Rediren ondorioak,poto estalietan harrik ez sortzearen arrazoia oxigenorik eza zelakoan,oxigenoa funtsezko bizi-printzipioa baita, animalia horiek garatuko badira.

1. Zeri deritzo berezko sorkuntza?

2. Aipatu izaki bizidun bat eta materia bizigabebat, eta gero, bi adibide horien bidez, saiatuazaltzen zer ezaugarrik bereizten dituzten bi-biak.

3. Zer behar dute izaki bizidunek, oinarri-oinarrian,bizirik jarraitzeko?

4. Zer ezaugarri berdin dituzte izaki bizidunguzti-guztiek? Zure iritziz, zeri esaten zaie bizi-funtzioak?

5. Zure ustez, zergatik esaten da zelulak biziaren unitate txikienak direla? Zer zelula mota ezagutzen dituzu?

6. Zer tresna erabiliko zenuke zelulak ikusteko?

GOGORATU ETA ERANTZUN

Bilatu erantzunaArnasteko premia al dute landareek?

Van

Hel

mon

t.

832926 _ 0006-0025.qxd 19/4/08 12:39 Página 7

Izaki bizidunak eta bizi-funtzioak

Tximeletak, arteak eta gu geu izaki bizidunak gara. Harriak, airea etarobotak, aldiz, materia bizigabea dira.

Erdi Arora arte uste zen izaki bizidunek bazutela nolabaiteko bizi-indarra,misteriotsua eta jainkozkoa, eta bizi-indar horri zor zizkiotela berezkoezaugarriak. Doktrina horri bitalismo zeritzon.

Baina zertan dira desberdinak izaki bizidunak eta materia bizigabea?Erantzunaren zati bat bakoitzaren berezko ezaugarrietan datza.

Izaki bizidunok elikatu egiten gara, arnasa hartzen dugu, hondakin-substantziak askatzen ditugu, inguruneko aldaketak hautematen ditugu,aldaketa horiei erantzun egiten diegu, eta hazi eta ugaldu egiten gara.Funtzio horiei guztiei bizi-funtzioak deritze. Izaki bizidunok, beraz,bizi-funtzioak egiten ditugu; materia bizigabeak, aldiz, ez.

Zergatik, baina? Zergatik gara izaki bizidunok bizi-funtzio horiek betet-zeko gai, eta materia bizigabea, ez? Bada, funtsean, izaki bizidunokhorretarako zenbait egitura baditugulako, eta materia bizigabeak, ez.

Izaki bizidunon antolaketa

Izaki bizidun guztiok, bai txikienek bai handienek, zenbait antolaketa-maila ditugu, egiturari dagokionez gero eta konplexuagoak.

Antolaketa-maila txikienetako bat konposatu kimikoei dagokie. Izakibizidun guztiok zenbait konposatu kimiko esklusiboz eta konplexuzosatuta gaude. Materia bizigabeak, aldiz, konposatu kimiko bakunagoakditu osagai.

Izaki bizidunon konposatu kimikoek egitura zelularrak eratzen dituzte.Bestalde, egitura zelular horiek ere elkartu egiten dira, eta zelulak eratzendituzte. Zelulek ehunak sortzen dituzte; ehunek, organoak; eta organoek,sistemak. Urrats horietako bakoitza antolaketa-maila bati dagokio.

Elikadura eta nutrizioa

Elikaduraren bidez, izaki bizidunok inguruneko substantziak hartzenditugu.

Zelulen barnera iritsitakoan, substantzia horiek, erreakzio kimikoenbidez, aldatu egiten dira, eta energia eta materia bihurtzen: energia ezinbes-tekoa da bizi-funtzioak betetzeko, eta materia, hazteko eta hondatutakoatalak berritzeko. Prozesu horri nutrizio deritzo.

Arnasketa

Arnasketaren bidez, irentsitako elikagaiek duten energia lortzen duguizaki bizidunok. Prozesu hori gertatzeko, oxigenoa behar izaten da,gehienetan; eta beti, energia sortzen da, bai eta hondakin-substantziakere: karbono dioxidoa eta ura, batik bat.

Izaki bizidun guztiok arnasten dugu: bai animaliok, bai landareek, baitaonddoek eta mikroorganismoek ere. Eta horretarako, oxigenoa hartzendugu, eta karbono dioxidoa botatzen.

1

8

Hasi bakterio mikroskopikoetatik eta buka palmondo erraldoietan, izaki bizidunguzti-guztiok egitura berdintsuz osatutagaude, denak ere egiturari dagokionez gero eta konplexuagoak.

832926 _ 0006-0025.qxd 19/4/08 12:39 Página 8

9

Hondakin-substantziak askatzea

Arnasketaren ondorioz, bai eta elikagaiak berezko materia bihurtzekoprozesuaren ondorioz ere, hainbat substantzia sortzen dira, eta substantziahoriek, pilatuz gero, toxikoak zaizkio organismoari. Iraizketa deritzohondakin-substantzia horiek kanporatzeko prozesuari.

Animaliek iraizketa-produktu hauek sortzen dituzte, nagusiki: karbonodioxidoa (CO2), ura (H2O) eta amoniakoa (NH3). Karbono dioxidoaarnas aparatuaren bidez kanporatzen da, eta ura eta amoniakoa, berriz,iraitz-aparatuaren bidez.

Animaliek ez bezala, landareek ez dute substantziak kanporatzeko organobereziturik. Kanporatu ere, CO2 baino ez dute kanporatzen, eta hostoezbaliatzen dira horretarako.

Ingurune-aldaketei erantzutea

Izaki bizidun guztiok harremana dugu ingurunearekin; hau da, barne-ingurunean nahiz kanpo-ingurunean izandako aldaketak (estimuluak)hauteman eta erantzun egokiak lantzen ditugu.

Bi erantzun mota ditugu izaki bizidunok: bakunak eta konplexuak.Erantzun bakuna da, adibidez, bakterioak argirantz mugitzea; eta erantzunkonplexuak dira, besteak beste, zenbait animaliaren estalketa-errituak.

Animaliok errezeptore izeneko egitura berezituei esker hautematenditugu estimuluak; errezeptoreak dira, esaterako, zentzumen-organoak.

Landareek ez dute zentzumen-organorik, eta ezin dira lekualdatu. Denaden, gai dira estimuluak hautemateko, bai eta erantzun egokiak sortzekoere; eta bi erantzun mota izan ohi dituzte: norabide jakin batean haztea,batetik, eta zenbait egitura irekitzea eta ixtea, bestetik.

Hazkuntza

Izaki bizidun guztiok handitu egiten gara, bizitzan zehar. Hazkuntzahori hiru modutara gerta daiteke: zelulak neurriz handituz, zelulakugarituz, edo zelulak handituz eta ugarituz. Izaki bizidun batzuk bizitzaosoan hazten dira: adibidez, zenbait zuhaitz; beste batzuk, berriz, bizi-tzako garai jakin batean edo altuera jakin bateraino baino ez: esaterako,ia animalia gehienak.

Ugalketa

Ugalketaren bidez, izaki bizidunok gure berdin-berdinak edo antzeko-ak diren ondorengoak sortzen ditugu. Horrela, bizia iraunarazten dugu,norberaren espezieak iraun dezan bermatzeaz batera.

1. Eman zenbait adibide, egiaztatzeko landareek ere, gainerako izakibizidunek bezala, erantzun egiten dietela ingurune-aldaketei.

2. Bilatu Funtsezko kontzeptuak atalean hitz hauen esanahia: ehun, organo, sistema eta estimulu.

ARIKETAK

Negu-txilintxen loreak itxi egiten dira gauez.

Eguna

Gaua

832926 _ 0006-0025.qxd 21/2/08 13:11 Página 9

10

Izaki bizidunen konposizio kimikoa

Bizi-funtzio berberak egiteaz gain, izaki bizidun guztiok zelulaz osatutagaude, eta den-denok mota bereko substantzia kimikoak ditugu osagai:biomolekulak. Direlako biomolekula horiek zenbait elementu kimikozosatuta daude: bioelementuz, hain zuzen ere.

Biomolekula ez-organikoak

Materia bizidunean nahiz bizigabean daudelako deritze horrela.

• Ura. Izaki bizidun guztien baitako substantziarik ugariena da. Guregorputzaren % 65 inguru ura da, baina ez dago berdin banatutaorgano guztietan: odolak eta garunak, esate baterako, hezurrek bainour gehiago dute. Zelulen osagai nagusia ura da, eta barne-likidoena ere bai: adibidez,odolarena. Organismoko erreakzio kimiko guztiak uretan gertatzendira, eta substantzien garraiorako bidea ere bada.

• Gatz mineralak. Hainbat funtzio betetzen dituzte izaki bizidunetan.Batetik, egiturak sortzen dituzte: krustazeoen eta moluskuen oskolak,eta ornodunen eskeletoa, adibidez. Eta bestetik, parte hartzen dutenerbio-bulkadak helarazteko funtzioan nahiz muskulu-uzkurduran.

Biomolekula organikoak

Izaki bizidunek soilik dituztelako deritze horrela.

• Gluzidoak. Monosakaridoz osatutako molekulak dira; glukosa,adibidez, monosakaridoa da, eta energia-iturri. Zenbait monosakaridoelkartzen direnean, polisakaridoak eratzen dira: hala nola, landareenalmidoia eta zelulosa; almidoiak energia-gordekin izateko funtzioadu, eta zelulosak landare-zelulen pareta eratzen du.

• Lipidoak. Era askotakoak daude, eta hainbat funtzio dituzte. Bi diraazpimarragarrienak: koipeak eta fosfolipidoak edo kolesterola.Koipeek energia-gordekin izateko funtzioa dute animalietan, etafosfolipidoek edo kolesterolak zelula-mintza eratzen dute.

• Proteinak. Aminoazido izeneko molekula askoren bat-egiteazosatutako makromolekulak dira. Funtzio ugari betetzen dituzte. Aldebatetik, egiturazkoa: adibidez, azaleko kolagenoak. Beste alde batetik,garraiokoa: esaterako, odoleko hemoglobinak. Babesekoa ere bai:besteak beste, antigorputzek. Eta azken funtzio bat aipatzearren,erreakzio kimikoen erregulatzaile ere badira: adibidez, entzimak.

• Azido nukleikoak. Nukleotido izeneko biomolekula txikien bat-egiteaz eratutako biomolekula handi-handiak dira. Bi mota daude:azido desoxirribonukleikoak (ADN) izaki bizidunen garapenerakoeta funtzionamendurako informazioa gordetzen eta helarazten du, etaazido erribonukleikoak (ARN) proteinak sintetizatzen laguntzen du.

Bioelementu ugarienak hauek dira: karbonoa (C), hidrogenoa (H),oxigenoa (O), nitrogenoa (N), fosforoa (P) eta sufrea (S).

2

3. Zer funtzio du urak izakibizidunetan?

4. Animalia-zelula ororen mintzean kolesterola dago. Zer funtzio du lipido horrek?

5. Zenbat azido nukleiko mota daude zelula orotan? Zer funtzio dute?

6. Bilatu Funtsezko kontzeptuakatalean hitz hauen esanahia:makromolekula, polimeroeta monomero.

ARIKETAK

Polisakaridoa

Monosakaridoa

Koipea

Gantz-azidoa

Glizerola

Proteina

Aminoazidoa

Azido nukleikoa

Nukleotidoa

Biomolekula organikoak

832926 _ 0006-0025.qxd 19/4/08 12:39 Página 10

11

Zelulari buruzko ezaguera, historian

Zelula gehien-gehienak ez dira ikusten begi hutsez. Horregatik, behaketa-teknikak garatu ahala jakin izan da zelula moten eta haien egituraren berri.

1666an, Robert Hooke biologoa, irudiak 50 aldiz baino handitzen ezzituen mikroskopio soil batez artelazki-orritxo bat aztertzen ari zela,ohartu zen poliedro itxurako hainbat gelaxka berdinez osatuta zegoela,abarasketako gelaxken antzeko hainbatez, eta zelula deitu zien.

1675ean, Antony van Leeuwenhoek zientzialari amateurrak irudiakhanditzeko leiarrak hobetu zituen, eta berak egindako mikroskopiobaten bidez, istiletako ura aztertu eta izaki bizidun txiki-txikiak zeudelaikusi zuen. Animakulu deitu zien haiei, eta horrela jakin zen, lehen aldiz,bakterioak eta beste mikroorganismo zelulabakar batzuk ere bazirela.

XVIII. mende osoan, ez zuten zelulari buruzko ia ezer berririk jakin,mikroskopioak apenas hobetu zituzten-eta garai hartan.

Teoria zelularra

XIX. mendearen lehen erdian, askoz mikroskopio hobeak eta behaketamikroskopikorako askoz teknika hobeak zeudela medio, aurrerapenhandiak egin zituzten zelula-egituraren ezaguerari buruz. 1838an,Matthias J. Schleiden botanikariak eta Theodor Schwann biologoakteoria zelularraren lehen bi printzipioak adierazi zituzten:

• Zelula izaki bizidunen egitura-unitatea da. Izaki bizidun guztiakzelula batez edo gehiagoz osatuta daude.

• Zelula izaki bizidunen unitate funtzionala da. Izaki bizidun ororenbizi-funtzioak betetzeko gai den unitaterik txikiena da.

1855ean, Rudolf Virchow medikuak teoria zelularra hobetu zuen,hirugarren printzipioa adieraziz:

• Zelula oro aurretik baden beste zelula batetik sortzen da, zatiketaz.

3

Leeuwenhoekek bakterioak, protozooak eta beste organismo batzuk ikusi ahal izan zituen, lehen aldiz, berak egindakomikroskopio soil-soil bat erabiliz.

7. Zergatik nabarmendu zenLeeuwenhoek biologian?

8. Izaki bizidun guztien unitateanatomikoa eta funtzionalaomen da zelula. Zer esan nahidu horrek?

ARIKETAK

Neurri-kontua

Antolaketa-maila guztiak ez dira neurri berekoak, eta batzuetatik beste batzuetaraalde handia dago, gainera. Hori muga handia izan da azterketetarako, noski, etaneurriaren arabera gutxi-asko dakigu bakoitzaren berri.

JAKINGARRIAK

Molekula txikiak

Birusa

Mikroskopio elektronikoa

Mikroskopio optikoa

Tresnarik gabeko behaketaBakterioak

Animalia-zelula

Inurria

Sagua

Zaldia

Sekuoia

0,1 nm 1 nm 10 nm 100 nm 1 �m 10 �m 100 �m 1 mm 1 cm 0,1 m 1 m 10 m 100 m

832926 _ 0006-0025.qxd 19/4/08 12:39 Página 11

12

Nolakoak dira zelulak?

Zelula mota ugari daude. Hasi bakterioen zelularik bakunenetik, txiki-txikia, nukleorik eta ia organulurik gabea, eta buka animalien nahizlandareen zelularik konplexuenetan.

Neurria eta forma

Zelula gehienak mikroskopikoak dira neurriz, eta mikroskopioa erabilizsoilik ikus daitezke; baina begi hutsez ikusten direnak ere badaude:hegaztien nahiz narrastien arrautzen gorringoa, adibidez.

Zelulen neurria adierazteko, mikrometroa (�m) erabiltzen da luzera-unitate gisa; hau da, milimetro-milarena: 1 �m = 0,001 mm.

Formari dagokionez ere, era askotako zelulak daude, zer funtzio betebehar duten. Zelula bakartuak, esate baterako, esfera formakoak dira.Ehunetan, berriz, bete behar duten funtzioaren eta inguruan dituztenzelula moten araberako forma hartzen dute zelulek: batzuk izar itxura-koak dira (neuronak, adibidez); beste batzuk, prisma itxurakoak (azalekozelulak, besteak beste); luzangak ere badaude (muskulu-zelulak, esatebaterako); etab.

Zelulen egitura

• Mintz plasmatikoa. Zelula oso-osorik estaltzen duen mintz meheada. Substantzia-igarotzea erregulatzen du: zelularen barnetikkanporakoa eta kanpotik barnerakoa.

• Zitoplasma. Zelularen barnealdea da. Han daude organuluak; hots,funtzio zelularrak betetzen dituzten egiturak.

• Material genetikoa. Zelularen funtzionamendua kontrolatzen eta erre-gulatzen duen substantzia da. Material genetikoa nola dagoen, bi zelulamota bereizten dira: zelula prokariotoak eta zelula eukariotoak.

Zelula guztiek oinarrizko hiru egitura dituzte: mintz plasmatikoa,zitoplasma eta material genetikoa.

4

Banakoen neurriak ez du inolako loturarikberen zelulen neurriarekin. Elefanteek,adibidez, ez dituzte saguek baino zelulahandiagoak: zelula gehiago dituzte; horixe da kontua.

Zelula prokariotoak deritze nukleorik ez dutenei. Material genetikoa zitoplasman sakabanatuta dute. Bakterioak organismo zelulabakar prokariotoak dira.

Zelula eukariotoek material genetikoa nukleoaren barruan bildutadute. Zelula prokariotoek baino antolaketa konplexuagoa dute, etahandiagoak dira. Animalia- eta landare-zelulak dira eukariotoak.

Materialgenetikoa Nukleoa

832926 _ 0006-0025.qxd 21/2/08 13:11 Página 12

13

Eredu horren itxurako zelulak dituzte protozooek (zelulabakarrak),onddoek eta animaliek (zelulaniztunak). Ez dute kloroplastorik, ez zelula-paretarik. Bakuoloak ugariagoak eta txikiagoak diralandare-zeluletan baino.

Eredu horren itxurako zelulak dituzte algek (zelulabakarrak nahiz zelulaniztunak) eta landareek (zelulaniztunak). Kanpokozelula-pareta dute, eta hari esker, zelula babestuta egoteaz gain,forma berbera du beti. Kloroplastoak ere badituzte, eta haietanfotosintesia egiten dute. Bakuolo gutxi dituzte, baina oso handiak.

Animalia-zelula Landare-zelula

Zelula-organuluak

Organuluak deritze zitoplasmaren baitan dauden zenbait egiturari.Bakoitzak funtzio zelular jakin batzuk egiten ditu.

Mitokondrioak. Obalatuak izaten dira, etabi mintzez osatuta daude. Mitokondrioetanarnasketa zelularra egiten da.

Erribosomak. ARNz eta proteinazosatutako partikula txiki-txikiak dira.Proteinak sintetizatzen dituzte.

Golgiren aparatua. Elkarri lotuta ez daudenzenbait zaku zapal eta gainjarriren multzoada. Erretikulu endoplasmatikoko substantziakpilatzen ditu, eta gero, zelulatik kanporajariatzen.

Bakuoloak. Mintzez osatutako besikula txikiak dira. Gordekinak etahondakin-substantziak gordetzendituzte.

Lisosomak. Besikulak dira, bakuoloenantzekoak, eta substantzia konplexuakdigeritzen dituzte.

Zentrosoma. Zelularen nukleotik gertu dago, eta bi zentriolok etahainbat zuntzek osatzen dute. Zelula-zatiketan parte hartzen du.

Erretikulu endoplasmatiko izurtsua.Elkarri lotutako zenbait zaku eta kanalerribosomadunez osatuta dago.Erribosometan sintetizatu diren proteinak gordetzeko eta garraiatzekofuntzioa du.

Erretikulu endoplasmatiko leuna. Erribosomarikez duten elkarri lotutako zenbait zakuz etakanalez osatuta dago. Lipidoak sintetizatzen,gordetzen eta garraiatzen esku hartzen du.

Kloroplastoa. Landareek soilik duteorganulu hori. Mintz-sistema batezosatuta dago, eta haren baitanfotosintesia egiten da.

Bi mintz

Erribosoma

Jariatzekobesikula

Zuntzak

Zentrioloa

Bi mintz

832926 _ 0006-0025.qxd 21/2/08 13:11 Página 13

14

Nutrizio zelularra

Zelulak kanpotik hartzen dituen substantziei mantenugaiak deritze, etaenergia lortzeko erabiltzen ditu, baita hazteko nahiz zelula-egiturakeratzeko eta berritzeko behar dituen substantziak lortzeko ere.

Zelularen barnealdera iritsi ondoren, mantenugaiek zenbait prozesukimiko izaten dituzte: metabolismo deritze, oro har.

Bi metabolismo mota bereizten dira, kontuan hartuz haren bidez zerlortzen den eta hartan zer erreakzio mota gertatzen den:

• Katabolismoa. Degradazio-erreakzioei dagokie. Substantzia organikokonplexuak, energia ugarikoak, konposatu txikiago eta bakunagobihurtzean datza; hau da, gluzidoak, lipidoak, proteinak eta halakoakkarbono dioxido, ur, amoniako eta abar bihurtzean. Katabolismoanenergia lortzen da, eta zelulak zenbait funtziotarako erabiltzen duenergia hori: beste molekula batzuk sintetizatzeko, ugalketarako etabere funtzionamendu zelularrerako, hain zuzen.

• Anabolismoa. Eratze-erreakzioei dagokie. Substantzia txikiak etabakunak zelularen berezko substantzia organiko konplexu bihurtzekoprozesuak sartzen dira anabolismoaren barnean; hau da, zelula orokhazteko nahiz hondatutako eta galdutako egiturak berritzeko erabilikodituen substantzia bihurtzeko prozesuak. Horiek gertatu ahal izateko,energia behar da, nahitaez, eta zelulak bi iturritatik lortzen du,funtsean: eguzki-energiatik (zelula fotosintetikoek soilik lortzen dutehorrela) eta katabolismoaren bidez lortutako energiatik.

Nutrizio zelularra deritzo zelulek dagozkien bizi-funtzioakbetetzeko beharrezkoak dituzten materia eta energia lortzekoprozesuen multzoari.

5

Organismo zelulabakar batzuek kanpotikhartzen dituzte elikagaiak, fagozitosiz;adibidez, amebek.

9. Zertan dira desberdinak katabolismoa eta anabolismoa?

10. Anabolikoa ala katabolikoa da zenbait aminoazidotatik proteinaksintetizatzeko prozesua?

11. Zer zelula mota dira gai eguzki-energia erabiliz prozesu anabolikoakegiteko? Zer erreakzioren bidez egiten dute? Bilatu informazioa,jakiteko zer substantzia behar diren erreakzio hori egiteko, eta zersubstantzia lortzen diren erreakzio horren ondorioz.

ARIKETAK

Substantziaorganiko

konplexuak

Katabolismoa Anabolismoa

Substantziabakunak

Substantziabakunak

Substantziaorganikokonplexuak

Energia Energia

832926 _ 0006-0025.qxd 19/4/08 12:39 Página 14

15

Nutrizio autotrofoa eta heterotrofoa

Bi nutrizio mota bereizten dira, kontuan hartuz zer mantenugai motahartzen dituen zelulak:

• Autotrofoa. Zelula batzuk gai dira berezko materia organikoasortzeko, kanpotik zenbait substantzia ez-organiko bakun hartuz;hau da, ura, gatz mineralak eta karbono dioxidoa erabiliz. Horrelakozelulek nutrizio autotrofoa dutela esaten da.Substantzia horiek norberaren materia bihurtzeko, energia-iturrirenbat behar dute, ezinbestean: gehien-gehienetan, eguzki-argia. Landa-reek, algek eta zenbait bakteriok dituzte zelula autotrofoak.

• Heterotrofoa. Beste zelula batzuk ez dira gai beren kasa materia orga-nikoa sortzeko, eta beste organismo batzuek egindakoa hartu behardute. Horrelakoek nutrizio heterotrofoa dute. Animalien, onddoen,protozooen eta bakterio askoren zelulak dira heterotrofoak.

6

12. Bilatu Funtsezko kontzeptuakatalean hitz hauen esanahia:autotrofo eta heterotrofo.

13. Zer substantzia mota hartzendituzte zelula autotrofoekkanpotik?

14. Zer nutrizio mota dugugizakiok? Eta zer nutrizio mota dute landare berdeek?

ARIKETAK

Nutrizio autotrofoa Nutrizio heterotrofoa

1. Zelulak ura, karbono dioxidoa eta gatz mineralak hartzen ditukanpotik, eta materia organikoa sortzen du, argi-energia erabiliz.Prozesu horretan, oxigenoa askatzen da, eta zelulatik kanporabotatzen da gero.

2. Lortutako materia organikoaren zati bat mitokondrioetanerabiltzen da; haietan gertatzen da katabolismoa: oxigenoaerabiliz, energia eta substantzia ez-organikoak lortzea.

3. Katabolismoaren ondorioz, karbono dioxidoa sortzen da, etahura ere kanpora botatzen da.

4. Energia eta molekula bakunak direla medio, molekula organikohandiak sintetizatzen dira (anabolismoa).

1. Beste organismo batzuek egindako mantenugai organikoakhartzen dira kanpotik, eta gero, zelulara sartzen.

2. Materia organiko horren zati bat mitokondrioetan erabiltzen da; haietan gertatzen da katabolismoa: oxigenoa erabiliz,energia lortzea, bai eta substantzia ez-organikoak ere (ura eta karbono dioxidoa).

3. Katabolismoaren ondorioz, karbono dioxidoa sortzen da, etakaltegarria denez, zelulatik kanpora botatzen da.

4. Substantzia organiko bakunak eta katabolismoan lortutakoenergia direla medio, substantzia organiko handiak sintetizatzendira (anabolismoa).

4

1

2

3

Beste funtzio batzuk

Materia organiko konplexua

Energia

O2

Eguzki-argia

1

3

Energia

Materiaorganikobakuna

CO2

O2 CO2

H2O

Gatzmineralak

4

2

Materiaorganikobakuna

Beste funtzio batzuk

Materia organiko konplexua

H2O

CO2

O2

832926 _ 0006-0025.qxd 21/2/08 13:11 Página 15

16

Fotosintesia

Landare-zelulak gai dira substantzia ez-organikoak eta argi-energiaerabiliz berezko materia organikoa sortzeko.

Erreakzioa eta fotosintesi-prozesuko aldiak

Fotosintesia prozesu anabolikoa da, eta landareek soilik egiten dute.Zergatik? Bada, kloroplastoetan gertatzen delako, eta organulu horieklandare-zelulek soil-soilik dituztelako.

Kloroplastoetan, ura (H2O), karbono dioxidoa (CO2) eta gatz mineralakkonposatu organiko bihurtzen dira: glukosa, batez ere (hots, energiaugariko substantzia bat).

Fotosintesian lortutako glukosa horretatik, zelulak gainerako biomole-kulak sortzen ditu: almidoia, lipidoak eta abar.

Ondoren, zelulak sortutako substantzia organiko horiek gorde egiten ditu,geroago energia-iturri gisa erabiltzeko: hazteko eta funtzio zelularrak be-tetzeko, hain zuzen.

Fotosintesia gertatzeko, energia-iturri bat behar da, nahitaez: Eguzkiarenargia. Energia hori kloroplastoetan dagoen pigmentu batek hartzen du:klorofilak. Pigmentu hori dela medio dira algak eta landareak berdeak.

Hona hemen fotosintesian gertatzen den erreakzio osoa, eskema moduan:

CO2 � H2O � gatz mineralak � argi-energia glukosa � O2

Fotosintesian bi aldi bereizten dira: argitako aldia eta ilunpeko aldia.Argitako aldian, Eguzkitik hartutako energia hori energia kimiko bihur-tzen da. Eta ilunpeko aldian, energia hori erabiliz materia ez-organiko-tik materia organikoa lortzen da: glukosa, batik bat.

Landareek eta algek ez ezik, zenbait bakteriok ere fotosintesia egitendute.

Fotosintesiaren garrantzia

Fotosintesian, oxigenoa askatzen da, eta zelulatik kanpora botatzen.Delako gas hori ezinbestekoa da, gure planetan biziak iraun dezan; izanere, organismo guzti-guztiek behar-beharrezkoa dute, arnasketa zelularraegiteko.

Bestalde, atmosferan den oxigeno kantitatea fotosintesiari esker dakonstantea.

Lurrean bizia izatea fotosintesiaren baitan dago. Organismo fotosinteti-koek sortzen dituzten substantzia organikoek energia ugari pilatzendute. Energia horren zati bat landareek beraiek erabiltzen dute, bainabeste zati bat planetako gainerako izaki bizidunok baliatzen dugu.

Fotosintesi deritzo energia-iturri gisa Eguzkiaren argia erabilizsubstantzia ez-organikoak energia ugariko substantzia organikobihurtzeko prozesuari.

7

15. Bilatu Funtsezko kontzeptuakatalean fotosintesi hitzarenesanahia.

16. Zer organulutan gertatzen da fotosintesia? Zer lortzen da prozesu horren bidez?Fotosintesian oxigenoaaskatzen da. Zer eginkizun du?

17. Landareen zelula guztiek eginal dezakete fotosintesia?Zergatik?

18. Izango al litzateke bizirikLurrean, gaur egungoabezalakorik, fotosintesirikgabe? Zergatik?

ARIKETAK

Karbono dioxidoaEguzki-argia

Ura

Gatzmineralak

Oxigenoa

Materia organikoa

Eguzki-argia

Materia organikoa

Oxigenoa

Gatz mineralak

Ura

Karbono dioxidoa

CO2H2O

O2

832926 _ 0006-0025.qxd 19/4/08 12:39 Página 16

17

Arnasketa zelularra

Zelulek materia organikoa edonola lortzen dutela ere, hura degradatuegin behar da beti, eta konposatu bakunago bihurtu, pilatutako energiaaskatu eta erabili ahal izan dadin.

Zelulek, bai autotrofoek bai heterotrofoek, substantzia organikoakdegradatzeko erabiltzen dute arnasketa zelularra. Substantzia organi-koak energia ugarikoak dira (glukosa, adibidez), eta prozesu horrenbidez, konposatu ez-organiko bakunagoak lortzen dituzte, energiaurrikoak: karbono dioxidoa eta ura, esaterako.

Degradazio hori egiteko, zelula gehienek oxigenoa behar dute.

Hona hemen arnasketaren ekuazio osoa, eskema moduan:

Glukosa � O2 H2O � CO2 � energia kimikoa

Prozesu horretan askatzen den energia ATP izeneko molekulan gordetzenda. Molekula horrek, gero, energia garraiatzen du, beharrezkoa denedozein zelula zatitara, eta zenbait funtzio egiteko erabiliko da han:substantzia konplexuagoak sintetizatzeko, mugitzeko…

Arnasketa zelularra deritzon prozesua mitokondrioetan gertatzen da, etajakina denez, zelula eukarioto guztiek dituzte direlako organulu horiek.

Arnasketa zelular deritzo zenbait substantzia organiko erabatdegradatzeari (oxidazio bidez), materia ez-organiko bihurtuzenergia aska dadin.

8

19. Zer prozesu mota da arnasketa zelularra, katabolikoa ala anabolikoa?

20. Arnasten al dute landare-zelulek? Zergatik?

21. Zer da ATPa?

ARIKETAK

Hartzidurak

Zelula batzuek batere oxigenorik erabili gabe degradatzen dutemateria. Horrelakoek hartziduraren bidez lortzen dute energia.

Hartziduraren bidez, zelulek partzialki degradatzen dituztesubstantzia organikoak, eta emaitza beste substantzia organiko batzuk dira. Prozesu horretan arnasketan baino askoz energiagutxiago askatzen da, hartziduraren ondorioz lortutako konposatuorganikoek ere energia baitute oraindik.

Izaki bizidun guztietan gertatzen da hartzidura; baina, batik bat,bakterio eta onddo zelulabakar (legamia) askotan.

Hartzidurari esker, elikagai ugari lortzen ditugu: ogia, ardoa, jogurta, gazta eta abar.

JAKINGARRIAK

Materia organikoa Oxigenoa

O2

Karbonodioxidoa

Ura

CO2H2O

Energia

Materia organikoa

Oxigenoa

Energia

Karbono dioxidoa

Ura

832926 _ 0006-0025.qxd 19/4/08 12:39 Página 17

18

Zelula-ugalketa

Zelula gehienak, neurri egokia izandakoan, ugaldu egiten dira; hau da,zelula umeak sortzen dituzte.

• Organismo zelulabakarretan, zelula-zatiketaren ondorioz bestebanako batzuk sortzen dira, denak ere gurasoen berdin-berdinak,eta horrenbestez, populazioa handitu egiten da.

• Organismo zelulaniztunetan, zelula-zatiketaren ondorioz organis-moko zelula kopurua handitzen da, eta horren ondorioz, banakoahanditu egiten da edo, bestela, banakoak galduta edo hondatutazeukan atalen bat berritzen du.

Zelula-zatiketa motak

Zelula umeen kopurua eta neurria kontuan hartuz, lau zatiketa motabereizten dira.

Zelula-ugalketa deritzo zelula ama batek zatituz beste zelulabatzuk edo zelula umeak sortzen dituen prozesuari.

9

Erdibiketa Askotariko zatiketa

Zelula amaren nukleoa erdibitu egiten da, eta bi nukleo berdin-berdinsortzen dira. Ondoren, zelula ama zatitu egiten da, eta neurri bereko bi zelula ume sortzen dira. Zelula horiek hazi egiten dira, zelula heldubihurtu arte. Organismo zelulabakarrak ugaltzen dira horrela; adibidez,bakterioak eta protozooak.

Zelula amaren nukleoa zenbait aldiz zatitzen da. Ondoren, nukleo horietako bakoitza zitoplasmaz eta mintzez inguratzen da, eta gero, zelula ume bihurtzen. Zelula ama zatituz, horrenbestez, zenbait zelula ume sortzen dira. Zenbait protozoo ugaltzen dira horrela.

Gemazioa Esporulazioa

Zelula amaren nukleoa bitan zatitzen da, eta zitoplasman, aldi berean, koskor edo gema bat sortzen da, azalean. Nukleoetako bat, orduan, gemarantz mugitzen da; eta han, gero, bereizi eta hazi egiten da, neurri egokia izan arte. Legami asko ugaltzen dira horrela.

Zelula amaren nukleoa zenbait aldiz zatitzen da. Nukleo bakoitza zitoplasmaz inguratzen da, eta ondorioz, zenbait zelula ume sortzen dira: espora izenekoak, hain zuzen. Zelula amaren mintza hausten denean, esporak askatu egiten dira. Onddoak, algak, goroldioak etairatzeak ugaltzen dira horrela.

832926 _ 0006-0025.qxd 19/4/08 12:39 Página 18

19

Material genetikoa eta kromosomak

Zelula eukariotoen ezaugarri nagusietako bat hau da: material genetikoanukleo baten baitan dute, ondo zehaztuta.

Informazio genetiko hori ADN molekula luze-luzeetan dago; haiekkontrolatzen dute zelularen funtzionamendua. Zelula batean ADNmolekula bat edo gehiago izaten da, eta gurasoengandik seme-alabenga-na transmititzen da.

Zelula eukariotoen nukleoan, ADNa proteinekin lotuta dago, zuntz-nahaspila ederra eratuz, gainera: kromatina. Zelula zatitu aurretik,kromatina-zuntz horiek bikoiztu eta trinkotu egiten dira; hots, nahasianbiltzen dira, eta horrela, kromosoma izeneko egiturak eratzen dituzte.

Espezie bakoitzak kromosoma kopuru jakin bat du, beti berbera, etaezaugarri hori bereizgarri zaio, gainera. Adibidez, giza zelula guztiek(ugaltze-zelulek izan ezik) 46 kromosoma dituzte; txakurrenek, 78;…

Mitosia

Prozesuaren hasieran, kromatina-zuntzak bikoiztu eta trinkotu egitendira, eta kromosomak eratzen dituzte; eta bestalde, zelula amaren nukleo-mintza desagertu egiten da. Gero, kromosomak bitan banatzen dira, etahorietako bakoitza zelularen muturretako batera joaten da. Ondoren,zelularen muturretako bakoitzean nukleo bat eratzen da, kromosomakzabaldu egiten dira, eta berriro ere kromatina-zuntzak eratzen dira.

Mitosia amaitutakoan, zitoplasmaren zatiketa hasten da: zelula bitanzatituko da, eta sortuko diren bi zelula umeak zelula amaren berdin-berdinak izango dira. Animalia-zeluletan, zelula estutuz gertatzen dazatiketa. Landare-zeluletan, berriz, zelula-pareta dagoenez, bereizketa-trenkada bat eratzen da zelularen erdi-erdian.

Zelularen nukleoa zatitzeko prozesuetako bati deritzo mitosia.Haren bidez, material genetikoaren bi kopiak bi zati berdinetanbanatzen dira, eta horiek, zelula-zatiketaren ondoren, zelulaumeen nukleoak bihurtzen dira.

Giza zelula bateko 46 kromosomen antolaketa.Antolaketa horri kariotipoa deritzo.

22. Zertan dira desberdinakerdibiketa eta zatiketa anitza?

23. Zertan dira desberdinakkromatina eta kromosoma?

24. Zertan dira desberdinakanimalia-zelulak eta landare-zelulak, zitoplasmazatitzeko moduari dagokionez?

ARIKETAK

Mitosiaren prozesua

Kromatina-zuntzakbikoiztu eta trinkotu egiten dira.

Nukleoa desagertuegiten da, etakromosomakagertzen dira.

Kromosomakzelularen erdian kokatzendira.

Kromosomak erdibitu egiten dira,eta zelularenmuturretara joaten.

Zatietakobakoitzazelularen muturbatera iristen da.

Kromosomak zabaldu, eta berriro ere kromatinaeratzen da.

Bi nukleo sortzen dira, etazelularen zatiketahasten da.

832926 _ 0006-0025.qxd 19/4/08 12:39 Página 19

20

JAKINGARRIAK

Zelulak tindatzeko teknikak

Zelula gehien-gehienek ur ugari dute osagaien artean: pisu osoaren % 75 inguru ura da. Hori dela eta,ezin dira zuzenean ikusi mikroskopio optikoak erabiliz.Nola ikusi, orduan? Bada, esate baterako, koloregaiz tindatuz.

Lagina moztu ondoren, portan jarri, eta tindatu egiten dira. Zelula biziak tindatu gabe ikusi behar dira, edo bestela, koloregai ahulak erabiliz, hil ez ditzaten.

Koloregai motak

Eskuarki, bi koloregai mota bereizten dira, kontuan hartuz kimikoki nolakoak diren: azidoak eta basikoak.Koloregai azidoek zelularen alde basikoak tindatzendituzte, eta koloregai basikoek, zelularen alde azidoak. Demagun, esate baterako, nukleoa aztertunahi dugula; nukleoa ADNz osatuta dagoenez, eta ADNa azidoa denez, hematoxilina edo metileno-urdinaerabiliko dugu koloregai gisa, bi-biak basikoak baitira.Aitzitik, demagun zitoplasma ikusi nahi dugula; orduan,zitoplasma basikoa denez, koloregai azido bat erabilikodugu: eosina edo kongo-gorria, adibidez.

Koloregai neutroak ere badira: nukleoa kolore batez tindatzen dute, eta zitoplasma, beste batez.

Tindatzeko bi teknika daude: sinplea eta diferentziala.

Koloregaiak mikroskopia optikoan baino ez dira erabiltzen. Mikroskopia elektronikoan, zelulak ez dituzte tindatzen: zuri-beltzeko irudiak lortzen dira, eta gero, egoki izanez gero, ordenagailuz margotzen dituzte.

Koloregaiak substantzia kimikoak dira, eta zelulen osagai jakin batzuk soilik tindatzen dituzte. Horregatik, zelula-organulu edo -egitura jakinak ikusteko erabiltzen dira.

KoloregaiaZer zelula-osagai tindatzen dituen

Orzeina azetikoa Kromosomak

Giemsa Odol-zelulak

Iodo-berdea Kromatina

Jano-berdea Mitokondrioak

Safranina Zelula-paretak

Hematoxilina Nukleoa

Eosina Zitoplasma

Tindaketa sinplea

Koloregai bakar bat erabiltzen da. Zelula osorik hobetoikusteko soilik erabiltzen da tindatzeko modu hori: zelula guztiek koloregaia xurgatzen dute, eta kolore berberaz tindatuta geratzen dira. Metileno-urdina oso koloregai sinple ona da, eta bakterio-zelulak azkarikusteko erabiltzen dute.

Tindaketa diferentziala

Zenbait koloregai erabiltzen dira. Horrela tindatzeko, bi faseri jarraitu behar zaio: lehenbizi, tindaketa sinpleaegiten da, eta ondoren, kontrasteko tindaketa. Bigarrentindaketa horretan, beste koloregai mota bat erabiltzenda, lehenbiziko koloregaiak tindatu ez dituen zelulak kolorez alda daitezen.

Txerri baten heste-biloak, tindaketa sinplez metileno-urdineztindatuta.

Txerri baten urdaileko ehun epiteliala, tindaketa diferentzialeztindatuta.

832926 _ 0006-0025.qxd 19/4/08 12:39 Página 20

21

Zientzia zure eskuAztergaia planteatzea. Estomak aztertzea

Forma eta egitura berbera al dute landare-zelula guztiek? Ala, aitzitik, zer funtzio egiten dituzten, halako forma eta egitura dute landare-zelulek? Galdera zientifiko horren erantzuna aurkitzeko, behaketaz baliatuko gara, mikroskopio baten bidez.

Landareek, gainerako izaki bizidun guztiek bezalaxe, ingurunearekin gas-trukea egin behar dute, nahitaez:ur-lurrun ugari kanporatzeaz gain, fotosintesia egiteaningurunetik karbono dioxidoa hartzen eta inguruneraoxigenoa kanporatzen dute, eta arnastean oxigenoahartzen eta karbono dioxidoa botatzen dute.

Gas-truke horiek etengabe egiten dituzte landareek;hau da, ezin dute «kanpoarekiko zirkuitu itxiak» balira bezala funtzionatu, beren gasak sortuz eta kontsumituz.

Ur-lurruna, oxigenoa eta karbono dioxidoa estomaizeneko hainbat irekigunetan zehar sartzen eta irtetendira. Estomak hostoen azpialdean daude, eta ez dira zulo hutsak: bi zelulaz osatuta daude, eta zelula horiekzabaldu eta uzkurtu egiten dira, irekigunea itxi eta irekidadin, hurrenez hurren.

1. Lor dezagun epitelioa. Azpialdetik epitelioa erraz askatzeko moduko hosto bat behar dugu.Lirio-hostoak oso egokiak dira horretarako, baina beste edozein hosto ere baliagarria izango zaigu: 30 segundoan ur irakinetan sartuta edukiz gero, askoz ere errazago askatuko diogu epitelioa.

2. Egin dezagun prestakina. Lehenbizi, porta garbibat hartu, eta epitelioaren zati txiki bat jarriko duguhartan. Ondoren, koloregai bat botako diogu(metileno-urdina edo metilo-berdea), eta zainegongo gara, bi minutu-edo, zelulek kolorea ondohar dezaten. Gero, ur tantatxo batzuk botako ditugu,sobera den koloregaia kentzeko. Azkenik, prestakinaestaliko dugu, mikroskopiorako estalki bat erabiliz.

3. Beha dezagun emaitza. Prestakinamikroskopiopean jarri, eta hartan zehar begiratuko dugu, irudiak gutxien handitzen dituen objektiboa erabiliz. Ondo fokatu ondoren,handitze ertaineko objektiboa jarriko dugu, etagero, berriro ondo fokatu ondoren, irudia gehienhanditzen duena. Prestakina denbora luzezaztertu behar da, objektiboak zenbait aldiz aldatuz;izan ere, hasieran xehetasunak ez dira ondohautematen. Garrantzi handikoa da begiak ikustenari diren horretara ohitzea, bai eta estomak ondoikusten diren prestakin zatia aurkitzea ere.

25. Zergatik da ezinbestekoa prestakina tindatzea? Landare-zelularen zer atal aldatzen da gehien kolorez?

26. Egin marrazki soil-soil bat, adierazteko nolakoak diren landare-epitelioa osatzen duten zelulak, eta nolakoakestomak osatzen dituztenak. Berdinak dira ala bada forma-desberdintasunik haien artean?

27. Zer funtzio dute landare-epitelioko zelulek? Eta estomak osatzen dituzten zelulek?

ARIKETAK

Porta

Koloregaia

Garbiketa

Epitelio-orri bat, azpialdetik

Estalkia

Zelula epiteliala

Estoma

832926 _ 0006-0025.qxd 19/4/08 12:39 Página 21

22

28. ll Zer jatorri du izaki bizidunek erabiltzen dutenenergiak? Adierazi zer aldaketa izaten dituen energiahorrek, izaki bizidunek hartzen dutenetik zelulak lanjakin bat egiteko erabiltzen duen arte; adibidez, zelulakmugimendua eragiteko baliatzen duen arte. Adierazi,halaber, zer zelula motatan eta zelularen zer lekutangertatzen den aldaketa hori.

29. ll Kopiatu zure koadernoan beheko taula hau eta,ondoren, osatu.

30. lll Proteinak biomolekula organiko mota bat dira, etazenbait aminoazidoren elkartzeaz osatuta daude.Aminoazido mota ugari daude, baina 20 aminoazidomotak soilik osatzen dituzte proteinak.

a) Egin kontu bi aminoazido motak soilik osatzendituztela proteinak (aa1 eta aa2 aminoazidoakesango diegu). Idatzi hiru aminoazidoz osatutako zer proteina mota egongo diren. Kontuan izanproteina berean mota bereko aminoazido bat baino gehiago egon daitezkeela.

b) Idatzi 15 aminoazidoz osatutako hiru proteina mota,hirurak aurreko bi aminoazido motez eratuak.

c) Proteina batzuk aminoazido gutxi batzuez osatutadaude; beste batzuk, berriz, milaka aminoazidokosatzen dituzte. Kate bateko aminoazido bat aldatuzgero, gerta liteke lehengoaz bestelako proteina bateratzea. Zure ustez, ba al du horrek inolako loturarikplanetako izaki bizidunen aniztasun itzelarekin?

31. ll Zer mikroskopio mota erabili dute, argazkihauetako bakoitza ateratzeko?

Ariketak32. lll Beheko marrazki hauek bi zelula mota nagusi

adierazten dituzte.

a) Zer zelula mota dira A eta B? Zeri begiratu diozu,erantzuteko?

b) Idatzi zer izen duten zenbakiz adierazitakoorganuluek.

c) Idatzi adierazitako organulu eta egitura guztihorietatik zein dituen berezkoak A zelula motak, zein dituen berezkoak B zelula motak eta zeindituzten bi zelula motek.

d) Adierazi zelularen zer lekutan gertatzen direnprozesu hauek:– CO2 � H2O � gatz mineralak → glukosa � O2

– Kromatina bikoiztea.– Glukosa � O2 → CO2 � H2O � energia– Zelulaz kanpoko substantziak barnealdera sartzea.

33. lAdierazi egitura hauetatik zein dituzten berezkoakanimalia-zelulek, zein dagozkien landare-zelulei soil-soilik eta zein dituzten animalia-zelulek nahizlandare-zelulek:

a) Mitokondrioak.b) Nukleoa.c) Zelula-pareta.d) Kloroplastoak.e) Bakuoloak.

34. ll Beheko lau argazki hauek mitosi-prozesuko faseakadierazten dituzte. Adierazi zer gertatzen den argazkibakoitzean eta jarri ordenan.

Biomolekulaorganikoak

Funtzioa Adibideak

Gluzidoak

Lipidoak

Proteinak

Azido nukleikoak

A B

C D

A B

C D

A B1

2

3

4

5

2

3

745

6

1

832926 _ 0006-0025.qxd 19/4/08 12:39 Página 22

23

35. lll Jarri ehun eta organo hauek ordenan, jarduera handienekotik txikienekora, jakindabakoitzaren zer ehuneko den ura.

Birikak: % 71 Giharrak: % 75Gibela: % 70 Giltzurruna: % 61Odola: % 79 Garuna: % 85Hezur-ehuna: % 22 Hortz-haginak: % 10

36. lAdierazi zelula hauetatik zein diren autotrofoak eta zein heterotrofoak:

a) Arteen hostoetako zelulak.b) Gizakion muskulu-zelulak.c) Geranioen sustraietako zelulak.

37. ll Saccharomyces cerevisiae legamia onddozelulabakar bat da, eta ogia egiteko erabiltzen dute.Oxigenorik ez bada, onddo horrek irineko azukreakdegradatzen ditu, eta prozesuan, alkohola (etanola)eta karbono dioxidoa sortzen dira.

a) Zer prozesu kataboliko egiten du legamia horrek?b) Degradazioko prozesuan askatzen den karbono

dioxidoaren eraginez egoten da ogiaren mamiaharrotuta. Zer gertatzen da alkoholarekin?

38. lBeheko eskema honek zelula mota batenmetabolismoa adierazten du.

a) Idatzi zer organuluri dagozkien zenbakiak.b) Idatzi letren ordez bakoitzari dagokion

substantzia.c) Zer nutrizio mota adierazten du eskemak?d) Zer zelula mota da?e) Zer izaki bizidunek dute horrelako nutrizioa?

Euglena aztergai

AZTERKETA ZIENTIFIKORANTZ

Euglena viridis izeneko protozooa bizi askeko protozoo flagelatu zelulabakar bat da, 60 mmingurukoa, eta ur gezatan bizi da, nagusiki. Materia organiko ugariko habitatak nahiago izaten ditu, eta sarritan leku kutsatuetan egon ohi denez, uraren kalitatearen adierazle gisa erabiltzen da. Oso egitura bakuna du. Flagelo luze bat du, errezeptakulua deritzon botila itxurakobarrunbe baten hondoan ezarrita. Delako barrunbehori zelularen muturretako batean dago, eta bakuolo uzkurkor izeneko bakuolo batek, zelularengainerako ataletako gehiegizko ura bildu ondoren, hara isurtzen du bere baitako eduki guztia. Bestalde,orban fotosentikor bat du, begi-orbana, eta hari esker,argia hautematen du. Baldintzak egokiak badira,fotosintesia egiteko gai da; baina argirik ez bada,ingurunetik xurgatzen ditu konposatu organikoak,gorputzeko gainazalean zehar. Zatiketa bitarrez edoerdibiketaz ugaltzen da, eta baldintzak desegokiakdirenean ere bizi daiteke, enkistatuta.

39. lZer zelula mota ditu euglenak, prokariotoak ala eukariotoak? Eman arrazoiak.

40. lZer nutrizio mota du euglenak?

41. lZer funtzio du begi-orbanak? Eta flageloak? Zer alde on du euglenarentzat argia hauteman ahal izateak?

42. lLandare-zelulek bereizgarri duten zer egitura ez du euglenak? Egin hipotesi bat, azaltzeko zer alde on dituen euglenarentzat egitura hori ez izateak.

43. ll Euglenaren zitoplasma gaziagoa da hura bizi denur gezako ingurunea baino. Euglenaren zerorganuluk erregulatzen du haren gorputzeko ur kantitatea?

1

2

A B

C

D

E

A

G

F

Nukleoa

KloroplastoaMitokondrioa

Begi-orbana

Bakuolo uzkurkorra

ErrezeptakuluaFlageloa

832926 _ 0006-0025.qxd 19/4/08 12:39 Página 23

24

44. Zer desberdintasun nagusi dute zelula prokariotoek eta eukariotoek?

45. Zertan dira desberdinak organismo zelulabakarrak eta zelulaniztunak?

46. Idatzi laburpenean zer funtzio nagusi dituen biomolekuletako bakoitzak eta eman, ahal den orotan, adibide bat.

47. Oinarrizko zer hiru egitura dituzte zelula guzti-guztiek?

48. Laburpena osatzeko, adierazi zer organismok dituzten zelula autotrofoak eta zeinek zelula heterotrofoak.

ARIKETAK

Bizi-funtzioak

• Elikadura.

• Arnasketa.

• Hondakin-substantziak askatzea.

• Ingurune-aldaketei erantzutea.

• Hazkuntza.

• Ugalketa.

Laburpena

Konposizioa

Izaki bizidun guztiok bi biomolekula mota ditugu osagai:

• Ez-organikoak. Izaki bizidunok ez ezik, materia bizigabeak ere badituhorrelakoak: ura eta gatz mineralak.

• Organikoak. Izaki bizidunok soilik ditugu horrelakoak: gluzidoak,lipidoak, proteinak eta azido nukleikoak.

Zelulak

Teoria zelularra:

• Zelula izaki bizidunen egitura-unitatea da.

• Zelula izaki bizidunen unitate funtzionala da.

• Zelula oro aurretik baden beste zelula batetik sortzen da, zatiketaz.

Bi zelula mota daude:

• Prokariotoak: nukleorik gabeak.

• Eukariotoak: nukleodunak. Animalia- nahiz landare-zelulak dira.

Nutriziozelularra

Zeluletan, bi nutrizio mota daude:

• Nutrizio autotrofoa. Konposatu ez-organiko bakunetatik berezkomateria organikoa sortzen dute, energia-iturri bat erabiliz:Eguzkiaren argia, eskuarki.

• Nutrizio heterotrofoa. Materia organikoa kanpotik hartu behar dute,ez baitira hura sintetizatzeko gai.

Metabolismoa deritzo zelularen baitan gertatzen diren prozesukimikoen multzoari. Bi motatako erreakzio metabolikoak gertatzen dira:

• Katabolismoa: substantzia organikoak degradatzea, energiaaskatzeko.

• Anabolismoa: molekula bakunetatik molekula konplexuak sortzea.Energia behar du.

BIZ

IA IR

AU

NA

RA

ZT

EA

Zelula-ugalketa

Zelula ama bat zatituz zenbait zelula ume sortzen direneko prozesuarideritzo.

Mitosia nukleoa zatitzeko prozesu mota bat da: zelula amaren materialgenetikoa erdiz erdi banatzen da zelula umeen artean.

832926 _ 0006-0025.qxd 21/2/08 13:11 Página 24

Fotosintesitik azido nukleikoetaraGizon-emakumeak basoetan hazi ziren, eta gukkidetasun naturala dugu haiekin. Zein ederrakdiren zuhaitzak, zerura iristeko ahaleginean aridirenean! Hostoek eguzki-argia hartzen diete,fotosintesia egiteko; eta zuhaitzak norgehia-goka aritzen dira, aldamenekoak gerizpeangeratuko badira ere. Ondo begiratuz gero, maizikusiko ditugu bi zuhaitz elkar bultzaka, dotoreeta goibel biak ere alboratuta. Makina handi etaederrak dira zuhaitzak: eguzki-argiak eragin-da, lurzorutik ura eta airetik karbono dioxidoahartu, eta elikagai bihurtzen dituzte, bai beraiekbai guk erabiltzeko. Landareak energia-iturrigisa erabiltzen ditu berak sortutako karbohi-dratoak, bere landare-eginkizunak egiteko.Eta guk, animaliok, landareen parasitoakbaikara azken finean, haien karbohidratoaklapurtzen ditugu, geure eginkizunetarako.

Airea arnasteko joera dugunez, odolean disol-batuta oxigenoa izaten dugu, eta landareakjaten ditugunean, karbohidratoak eta oxigenohori konbinatzen ditugu; eta horrela lortzendugu energia, bizitzeko nahitaezkoa zaigunindarra. Prozesu horretan karbono dioxidoakanporatzen dugu, arnasa egindakoan; etagero, gas hori birziklatu egiten dute landareek,berriz ere karbohidratoak sortzeko. Lankide-tzazko sistema liluragarria, benetan! Landa-reek eta animaliek arnastean besteen arnasahartzea, planeta osoko izaki bizidun guztiekelkarri ahoz estomakoa eginez nolabait elkarberpiztea, eta hori guztia 150 milioi kilome-trora dagoen izar urrun batek eraginda.Dozenaka mila milioi molekula organikodaude. Baina berrogeita hamarren bat soilikerabiltzen dira, biziko funtsezko jardueretan.Egitura berberak behin eta berriz erabiltzendira era iraunarazle eta trebean, hainbatfuntziotarako. Eta Lurreko biziaren nukleoanbertan, zelularen kimika kontrolatzen duten

molekulak eta herentziazko jarraibideakgarraiatzen dituztenak aztertuz gero ere(proteinak eta azido nukleikoak, hurrenezhurren), gauza beraz ohartzen gara: moleku-la horiek funtsean berberak dira landare etaanimalia guztietan. Arte bat eta ni substantziaberberaz eginda gaude. Nahikoa atzera jozgero, aurretiko berbera aurkituko dugu.Zelula bizia erregimen konplexua eta ederrada, galaxien eta izarren erreinua bezainbeste-koa. Zelularen makineria bikaina ozta-oztaeboluzionatuz joan da lau mila milioi urteanbaino gehiagoan. Elikagai zatiak metamorfi-zatu egiten dira, makineria zelular bihurtu.Oraingo odol-zelula zuriak atzo kremarekinjandako ziazerbak dira. Nola lortzen du horizelulak? Bere baitako arkitektura labirintikoeta zoliari esker: bere egitura iraunaraztendu, molekulak eraldatzen, energia gordetzen,eta bere burua kopiatzeko prestatzen.

CARL SAGAN, Cosmos.Grupo V argitaletxea

Liburuak:La célula, el origen de la vidaNURIA ROCA ETA MARTA SERRANO. Parramón argitaletxeaZelularen misterioetan eta haren jatorrietan nahizosagaietan sakontzen duen liburu irudiduna.

El viaje alucinanteISAAC ASIMOV. Debolsillo argitaletxeaGorputzaren barnealdean zeharreko bidaia bati buruzkofikziozko abentura.

Bideoak:Érase una vez el cuerpo humano. Planeta de Agostini.Marrazki bizidunetako pertsonaiak erabiliz giza gorputzeaneta zeluletan barna eramaten gaituen telesail ezaguna.

Sarean:www.kidlink.org/spanish/kidproj-spanish/celula/aulacell.htmlZelulari buruzko ikasgela birtuala.

25

IRAKURLEAREN TXOKOA

49. Zertarako birziklatzen dute landareek gure karbonodioxidoa?

50. Zergatik aritzen dira zuhaitzak «elkar bultzaka»?

51. Zer elementuk osatzen dute «lankidetzazko sistemaliluragarria»? Zergatik da lankidetzazkoa?

52. Zer-nolako jarrera du testuaren egileak deskribatzenduenarekiko, gogo bizikoa ala etsipenekoa? Aipatuegilearen jarrera adierazten duten zenbait esaldi.

53. Esan al daiteke zuk gaur jandako makarroiak zuregorputzaren zati izango direla bihar? Azaldu hori, labur-labur.

IRAKURTZETIK ULERTZERA

ZABALBIDEAK

832926 _ 0006-0025.qxd 21/2/08 13:11 Página 25

2Unitate honetan…

• Animalien nutrizioan zer aparatu aritzen diren eta haiek zer funtzio egiten dituzten jakingo duzu.

• Zenbait animaliaren digestio-prozesuan zer mekanismo nagusi gertatzen diren ikasiko duzu.

• Animalien zirkulazio-ereduak ikasiko dituzu.

• Arnasketa eta iraizketa nola gertatzen diren ulertuko duzu.

• Landareen nutrizioan zer prozesu aritzen diren ikasiko duzu.

• Izerdi landugabea garraiatzeko prozesua eta izerdilandua garraiatzekoa bereiziko dituzu.

• Landareek arnasketa eta iraizketa nola egiten dituzten ikasiko duzu.

• Landareetan garraioa nola gertatzen den egiaztatukoduzu, esperimentu baten bidez.

NONDIK NORAKOAK

Madrilgo Miraflores plazakozumarra, lehor-lehor, gaur egun.

Nutrizioa

Madrilgo Miraflores plazakozumarra, 1965eko argazki batean.

832926 _ 0026-0045.qxd 21/2/08 13:20 Página 26

Europako herri ugariren kulturaren eta paisaiaren parte da zumarra, bainagaur egun horrelako mila milioi zuhaitz baino gehiago galdu da. Zoritxarrez,ezer gutxi egin zitekeen galera hori eragozteko.

Zergatia gaitz bat da, grafiosi izenekoa, eta zenbait intsektuk kutsatzendute. Grafiosi hitzak gaitz grafikoa esan nahi du, intsektu horiek zuhaitzenazalaren azpian marrazki bitxiak egiten baitituzte.

Udaberri-hasieran, kakalardo txiki batzuk, grafiosiak jota hildako zuhaitzetanjaioak, zulotxoetatik atera eta beste zuhaitz batzuen enborren edo adarrenbila abiatzen dira, hegan. Hego ñimiñoetan itsatsita, alabaina, onddoakdaramatzate: grafiosia eragiten duten onddoak, hain zuzen.

Onddoa, beraz, intsektu horien bidez zuhaitzetan sartzen da, eta azkarbaino azkarrago hedatzen da haietako garraio-hodietan zehar; hodiak ixtenditu, sustraietaraino joaten da, eta urak nahiz mantenugaiek normal zirku-latu ezin dutenez, zuhaitzak hil egiten dira.

Gaitza Holandan agertu zen, XX. mendearen hasieran. Inork ez daki erabatziur nondik iritsi zen bertara; baina badirudi Asia dela jatorria, hangozumarrak gogorragoak baitira. Adituek gogoan duten hipotesietako bat egiaizatera, trenbideetan lan egitera etorri ziren txinatar immigranteek ekarrizuten onddoa Europara. Haien ekipajeak zumarraren zurez eginak ziren,eta haietan etorri zen grafiosia eragiten duen zoritxarreko onddoa.

1. Zer espeziek eragiten dute grafiosia hedatzea eta garatzea?Zer nutrizio mota du espezie horietako bakoitzak?

2. Onddoak egiten duen zerk eragiten du zumarrak hiltzea?

3. Nondik lortzen dute izaki bizidunek bizi funtzioak egitekobehar duten energia?

4. Zergatik zaie ezinbestekoa izaki bizidunei iraitz-sistemaizatea?

5. Zer lehengai erabiltzen dituzte landareek zeinek bere materiaorganikoa eratzeko?

GOGORATU ETA ERANTZUN

Bilatu erantzunaZertan dira desberdinak elikagaia eta mantenugaia?

832926 _ 0026-0045.qxd 21/2/08 13:20 Página 27

28

Nutrizio-funtzioa

Izaki bizidun guztiek, bai bakunenek bai konplexuenek, materia etaenergia behar dituzte, zeinek bere egiturari eusteko eta hura berritzeko,batetik, eta bestetik, bizi-funtzioak egiteko.

Izaki bizidunek kanpotik hartzen dituzten substantzia horiek elikagaiakdira, eta esan bezala, haien bidez lortzen dituzte materia eta energia. Elika-gaiak hartzeko prozesuari elikadura deritzo, eta nutrizioaren parte da.

Elikagaiak zenbait substantzia bakunez osatuta daude: mantenugaiz,hain zuzen ere; eta substantzia bakun horiek iristen dira zeluletara.

Nutrizio motaren arabera, izaki bizidunak bi taldetan sailkatzen dira:

• Autotrofoak. Materia organikoa sortzeko gai dira, ingurunekosubstantzia ez-organiko bakunak erabiliz (karbono dioxidoa, ura etagatz mineralak). Horretarako, energia-iturriren bat behar dute. Etaenergia-iturriaren arabera, hauek bereizten dira:– Fotosintetikoak. Eguzkiaren argitik lortzen dute energia. Talde

honetakoak dira algak, landareak eta zenbait bakterio. – Kimiosintetikoak. Zenbait erreakzio kimikotako energia erabiltzen

dute. Talde honetakoak dira zenbait bakterio. • Heterotrofoak. Beste izaki bizidun batzuek sortutako biomolekula

organikoak erabiltzen dituzte iturritzat. Hau da, beste organismobatzuk edo haien hondakinak janez elikatzen dira. Energia, berriz,biomolekula horien degradaziotik lortzen dute. Heterotrofoak diraprotozooak, onddoak, animaliak eta hainbat eta hainbat bakterio. Elikadura motaren arabera, zenbait talde bereizten dira: belarjaleak,haragijaleak eta intsektujaleak, orojaleak, iragazleak, sarraskijaleak…

Nutrizioa deritzo izaki bizidunek kanpotik substantziak hartzekoeta substantzia horiek berezko materia eta energia bihurtzekoegiten dituzten prozesuei.

1

Landareak organismo autotrofoak dira: gai dira materia ez-organikoa materia organiko bihurtzeko, Eguzkiaren argi-energia erabiliz.

Belarjaleek landareak jaten dituzte.

Haragijaleek animaliak jaten dituzte.

Orojaleek landareak eta animaliak jatendituzte.

Iragazleak uretan esekita dauden partikulezelikatzen dira.

Sarraskijaleek, edo nekrofagoek, animaliahilak jaten dituzte.

832926 _ 0026-0045.qxd 21/2/08 13:20 Página 28

29

Nutrizioaren baitako prozesuak

Izaki bizidunek materia eta energia trukatzen dute ingurunearekin.Truke hori gertatzeko, zenbait prozesu egiten dituzte, eta nutrizioarenbaitan biltzen dira horiek guztiak.

• Animaliek, elikagaiak hartu ondoren (elikadura), prozesu hauekegiten dituzte:– Digestio-prozesua; hots, elikagaiak substantzia bakunago bihurtu,

organismoak erabili ahal izan ditzan, eta gero, substantzia horiekdigestio-aparatutik odolera eraman.

– Gas-trukea; hau da, organismoak oxigenoa hartu, metabolismoaegiteko, eta gero, metabolismoan hondakin gisa sortutako karbonodioxidoa kanporatu. Gas-trukea arnas aparatuak egiten du.

– Garraioa; hau da, organismoko zelula bakoitzera oxigenoa etamantenugaiak banatu, eta haietatik hondakin-substantziak etakarbono dioxidoa hartu. Zirkulazio-aparatuak egiten du.

– Metabolismoa; hots, zeluletako bakoitzean sartzen diren mantenu-gaiak erabili, egiturak eratzeko eta beharrezko energia lortzeko.

– Iraizketa; hau da, metabolismoan sortutako hondakin-substantziakkanporatu. Prozesu hori iraitz-aparatuak egiten du.

• Landareek prozesu hauek egiten dituzte nutrizioan:– Sustraien bidez, mantenugai ez-organikoak xurgatu; hots, ura eta

gatz mineralak. – Garraio-hodietan zehar, mantenugai ez-organikoak landareen atal

berdeetaraino garraiatu. – Ebapotranspirazioa; hau da, hostoen bidez, xurgatutako ia ur

gehiena lurrundu eta transpiratu.– Gas-trukea, hostoen estomen bidez. – Fotosintesia; hots, eguzki-argia erabiliz substantzia ez-organikoak

substantzia organiko bihurtu. – Garraio-hodietan zehar substantzia organikoak landareen zelule-

tako bakoitzera garraiatu.– Metabolismoa eta arnasketa zelularra; fotosintesiaren bidez lortu-

tako konposatu organikoak zelulek erabiltzen dute, energia lortzekoeta konposatuok landarearen berezko materia bihurtzeko.

– Metabolismo zelularrean sortutako hondakin-substantziakkanporatu.

1. Zertan dira desberdinak elikadura eta nutrizioa?

2. Eman adibide bana, testukoaz bestelakoa, adierazteko zer animaliadiren belarjaleak, zein haragijaleak eta intsektujaleak, zein orojaleak,zein iragazleak eta zein nekrofagoak. Gero, adierazi zer jaten duten.

3. Zergatik zaie ezinbestekoa izaki bizidunei nutrizio-funtzioa?

4. Non egiten dute landareek fotosintesia?

ARIKETAK

H2O CO2 O2

Gas-trukea

Fotosintesia

Materiaorganikoa

O2

Xurgatzea

Garraioa

Arnasketa

EnergiaCO2

H2O

Ebapotranspirazioa

Landare-nutrizioa

832926 _ 0026-0045.qxd 21/2/08 13:20 Página 29

30

Digestio-prozesua, animalietan

Animaliek elikagaiak behar dituzte, beste organismo batzuek eginak, haiekeraldatuz mantenugaiak lortzeko eta haien baitako energia erabiltzeko.

Digestio-prozesuak lau fase ditu animalietan:

• Irenstea. Kanpotik elikagaiak hartzea. • Digestioa. Elikagaiak mantenugai bihurtzea. Bi digestio mota daude:

– Zelula barnekoa. Zelulen barnean gertatzen da. Organismo zelula-bakarrek eta zelulaniztun primitiboek egiten dute horrelako digestioa;esate baterako, belakiek. Zelula bakoitzak berak hartutako mante-nugaiak eraldatzen ditu.

– Zelulaz kanpokoa. Zeluletatik kanpo gertatzen da, digestio-hodian;zenbait guruinek entzima izeneko proteinak isurtzen dituztedigestio-hodira, eta direlako proteina horiek elikagaiak deskonpo-satzeko prozesua hasten dute. Zelulaz kanpoko bi digestio motadaude: kanpokoa, gorputzetik kanpo egiten bada (esate baterako,araknidoek), eta barnekoa, gorputzaren barruan egiten bada(halakoa dute ornogabe askok eta ornodun guztiek).Zelulaz kanpoko digestioan, bi eraldaketa mota gertatzen dira:mekanikoa eta kimikoa. Eraldaketa mekanikoan, elikagaiak zatitxikiagotan apurtzen dira, horretarako organo berezituak direlamedio; ornodunek, adibidez, hortzei esker. Eraldaketa kimikoan,berriz, elikagaiek eraldaketa kimikoak izaten dituzte, entzimeneragina tarteko.

• Xurgatzea. Mantenugaiak digestio-aparatutik odolera igarotzea. Gero,odolak organismoko zeluletako bakoitzaren barrura eramango ditu.

• Egestioa. Digeritu ez diren elikagai-hondakin guztiak digestio-aparatutik kanpora botatzea, gorotz bihurtuta.

Digestio-aparatu motak

Bi mota nagusi daude:

• Barrunbe gastrikoa. Zaku modukoa da, zelulaz estalia, eta zulo bakarbatek lotzen du kanpoaldearekin: oskulu izenekoak, hain zuzen.Beraz, delako zulo horrek ahoarena nahiz uzkiarena egiten du. Zelula-barneko digestioa egiten duten animaliek dute horrelako digestio-aparatua; adibidez, belakiek eta polipoek.

• Digestio-hodia. Ahoan hasi eta uzkian amaitzen den hodi gutxi-askoluzea da. Ahotik elikagaiak sartzen dira, eta uzkitik, hondakinak atera-tzen. Hodian zehar zenbait eremu jakin daude, eta bakoitzak berariaz-ko digestio-eginkizunak ditu, elikadura motaren araberakoak.

Digestio-prozesuak digestio-aparatuaren baitan gertatzen direnfenomeno guztiak biltzen ditu; fenomeno horiei esker, animaliekelikagaiak hartzen dituzte, eta gero, organismoak erabiltzekomoduko substantzia bihurtu, eta hondakinak kanporatzen dituzte.

2

Armiarmek digestio-entzimak jariatzendituzte, eta gero, kanpora isurtzen,harrapakinak jan aurretik digeritzeko.

Oskulua

Barrunbe gastrikoa

832926 _ 0026-0045.qxd 21/2/08 13:20 Página 30

Ornodunen digestio-prozesua

Ornodun guztiek zelulaz kanpoko digestioa egiten dute, digestio-hodian.Alabaina, ornodun guztien digestio-aparatua ez da berdina. Nolakoelikadura, halako aparatua. Oro har, organo hauek dituzte: lehenbizi,ahoa; han, elikagaiak birrintzen dira, eta listuarekin nahasten. Faringeaeta hestegorria zeharkatu ondoren, digestio gastrikoa egiten da,urdailean. Ondoren, heste meharrean, digestioa erabat egitenda, eta mantenugaiak xurgatzen. Eta bukaeran, heste lodian,egestioa egiten da.

Bestalde, digestio-hodian zehar badira zenbait guruin erantsi:listu-guruinak, gibela eta pankrea, hain zuzen ere. Entzimaketa beste substantzia batzuk jariatzen dituzte digestio-hodira,eta digestioa egiten laguntzen dute.

31

Belakiek, elikagaiaharrapatzeko, ur-lasterrak sortzen dituzte, gorputzean dauzkaten poro ugarien bidez; eta horri esker, elikagai partikula txiki-txikiak lortzen dituzte.Gorputzaren barneankoanozito izeneko zelulak dauzkate, estalki modura jarrita, eta haiek egiten dute zelula-barneko digestioa.

Zelenteratuek ahoareninguruan dauzkaten garroenbidez harrapatzen dituzteharrapakinak. Knidoblastoizeneko hainbat zeluladituzte, eta haiek, barruan,likido bat; harrapakinei likidohorixe injektatzen diete,harrapatzeko. Gero, barrunbegastrobaskularrean sartzendituzte, hartan den zulobakarrean zehar, zulo horrekahoarena eta uzkiarenaegiten baitu.

Moluskuek zelulaz kanpoko digestioa egiten dute. Horretarako,digestio-hodia daukate, eta hartan, ahoa eta uzkia, bereizita.Gasteropodoek guruin bat dute: hepatopankrea; hark jariatzendituen entzimak oso baliagarriak dira digestio-prozesuan.Bibalbioak iragazleak dira, eta ur-lasterrarekin batera sartzenzaizkien partikula elikagarriez elikatzen dira.

Artropodoek kanpoko digestioa egiten dute. Intsektuetan,digestio-hodia ahoan hasten da; han, aho-apendizeak dituzte.Ondoren, elikagaiak hestegorrian sartzen dira; han, papo izenekozabalgunean, elikagaiak listuarekin nahasten dira, eta gero,arandoian, birrindu. Jarraian, hestea dago; mantenugaiakxurgatzen dira han. Eta azkenik, hodiaren bukaeran, uzkia dago.

5. Zergatik egin behar dute animaliek digestioa? Hau da, zergatikdigeritu behar dituzte jandako elikagaiak?

6. Zer da egestioa? Zertan dira desberdinak egestioa eta iraizketa?

ARIKETAK

Zenbait ornogaberen digestio-prozesua

Knidoblastoak

Koanozitoak

Poroak

Garroak

Barrunbe gastrobaskularra

Papoa

Ahoa

Hestegorria Arandoia

Uzkia

Hestea

Hepatopankrea

UrdailaAhoa

Uzkia

Listu-guruina

AhoaFaringea

Hestegorria

Gibela Heste lodia

Heste meharraUrdaila

Pankrea

832926 _ 0026-0045.qxd 21/2/08 13:20 Página 31

32

Arnasketa, animalietan

Zelulen barnean, mantenugaiak degradatu egiten dira mitokondrioetan,arnasketa zelularraren bidez. Degradazio hori gertatzeko, oxigenoabehar da, ezinbestean, eta bestalde, prozesu horretan energia ez ezikhondakin-substantziak ere sortzen direnez, horiek kanporatu egin behardira; esaterako, karbono dioxidoa.

Oxigenoa kanpo-ingurunetik lortzen da, eta haraxe kanporatzen dakarbono dioxidoa ere. Gas-truke hori arnas aparatuan egiten da.

Gas-trukerako gainazalak

Gas-trukerako gainazalak deritze gasak organismoaren barnetik kanpo-aldera eta kanpoaldetik barnealdera igaro daitezen arnas aparatuandauden aldeei.

Truke hori behar bezala gertatzeko, gainazalek hiru ezaugarri izan behardituzte: meheak izatea, beti heze egotea, eta odol-hodi ugariz estalitaegotea, gasek arnas aparatuko alde horiek erraz zeharka ditzaten; hots,organismoaren barnera nahiz organismotik kanpora erraz igaro daitezen.

3

Aire-arnasketa eta ur-arnasketa

Aire-ingurunea eta ur-ingurunea oso desberdinak dira,bakoitzeko hezetasun-mailaren eta oxigeno kantitatearenaldetik. Horregatik, ingurune horietan bizi diren organismoakere oso dira desberdinak, bakoitzak bere egiturak inguruneramoldatuak baititu.

Atmosferako aireak urak baino askoz oxigeno gehiago du.Gainera, aireko oxigenoaren proportzioa ia konstantea da,arnasketan kontsumitzen den oxigenoa eta fotosintesianaskatzen dena kantitate berbera baitira.

Ur-ingurunean, aldiz, oxigeno disolbatuaren proportzioaaldatu egiten da: alde batetik, itsasoko urak ur gezak bainooxigeno gutxiago izaten du, eta bestetik, bai itsasoko uretanbai ur gezatan, uraren tenperatura zenbat eta altuagoa izan,orduan eta txikiagoa da oxigenoaren disolbagarritasun-maila.

Uretan, oxigenoa urria da, eta uretako animalia askoketengabe igerian aritu behar dute. Horregatik, aire-inguruneko animaliek baino energia gehiago behar dute.

Bestalde, uretako animaliek ur kantitate handiagoa igaroarazi behar dute arnasketako gainazaletatik, eta horren ondorioz, arnasketarako egiturak oso garatuak dituzte; adibidez, brankiak.

Hala eta guztiz ere, ur-ingurunean bizitzeak badu alde on bat ere: lehorreko animaliek ez bezala, uretako animaliekez dute urik galtzen arnasketako gainazaletatik.

JAKINGARRIAK

7. Zertarako behar dute animaliekoxigenoa?

8. Zer ezaugarri izan behar dituztegas-trukerako gainazalek?

ARIKETAK

Airean uretan baino 25 aldiz oxigeno gehiago dago. Horregatik, uretako animaliek askoz lan handiagoa egin behar dute, gas hori lortzeko.

832926 _ 0026-0045.qxd 21/2/08 13:20 Página 32

33

Arnasketa motak, animalietan (I)

Animalia bakunenek (belakiak, polipoak, marmokak, etab.) ez dute arnasaparaturik, eta gas-trukea gorputzeko gainazal osoaren bidez egiten dute.

Gainerako animalia guztiek arnas aparatua dute, bakoitzak bere inguru-nera moldatua eta, betiere, zirkulazio-aparatuari lotuta, gasak zeluletakobakoitzera eta haietatik organismotik kanpora eramateko.

Lau arnasketa mota dituzte animaliek: larruazal-arnasketa, brankia-arnasketa, trakea-arnasketa eta birika-arnasketa.

Larruazal-arnasketa

Ingurune hezetan bizi diren harrek dute horrelako arnasketa (esaterako,lur-zizareek), bai eta anfibio helduek ere, baina azken horiek birika-arnasketarekin batera.

Gas-trukea gorputzeko gainazal osoaren bidez egiten da. Animalia horiekoso larruazal mehea dute, hezea, eta gainazaletik hurbil odol-hodiugarikoa; beraz, gas-trukea egiteko egoki-egokia.

Brankia-arnasketa

Uretako animaliek dute brankia-arnasketa: zenbait anelidok, moluskuek,krustazeoek, ekinodermoek, anfibio-larbek eta arrainek.

Gas-trukea brankien bidez egiten da (arrainen brankiei zakatzak esatenzaie): gorputzaren gainazalaren orri itxurako luzakin mehe-meheak dira,odol-hodi ugariz inguratuak. Bi brankia mota daude: kanpo-brankiaketa barne-brankiak.

4

Lur-zizareari oso lagungarria zaio zilindroitxurako gorputza izatea, horrela gas-trukeaegiteko gainazal handia baitu.

Kanpo-brankiak animaliaren gorputzetikkanpora aterata daude, erabat, inolakobabesik gabe. Ez dute aireztatzekomekanismorik, eta beraz, kanpo-brankiakdituzten animaliek hara-hona ibili behardute etengabe, leku oxigenatuen bila.Horrelako brankiak dituzte itsasoko harbatzuek, zenbait moluskuk eta krustazeok,intsektuen eta anfibioen larbek, etazenbait arrainek (adibidez, axoloteek).

Barne-brankiak kanpoaldearekinkomunikatuta dagoen barrunbe bateanbabestuta daude. Molusku eta arrainaskok dituzte horrelako brankiak. Arrain hezurdunetan, barne-zakatzakoperkulu izeneko hezurrezko plaka batezestalita daude. Arrain kartilagodunetan,ura espirakulu izeneko zuloetatik sartzenda, eta zakatz-arrailetatik ateratzen.

Uraren zirkulazioa

ZakatzakOperkulua

ZakatzaUraren zirkulazioa

Odol-zirkulazioa

Arrain hezurdunen arnasketa

832926 _ 0026-0045.qxd 21/2/08 13:20 Página 33

34

9. Belakiek eta marmokek ez dute behar inolako arnas organorik. Zergatik?

10. Intsektuek zirkulazio-aparatua ez dute oso garatua. Zureustez, zergatik da halakoa?

ARIKETAK

Trakeak

Espirakulua

Pareta leuneko birika

Birika trenkadaduna Aire-

zakuak

Birika-albeoloak

Arnasketa motak, animalietan (II)

Trakea-arnasketa

Lehorreko artropodoek arnasten dute trakeen bidez; hots, intsektuek,araknidoek eta miriapodoek. Trakeak hodi adarkatuak dira, eta animalia-ren ia organo guztietara iristen dira. Hodi horiek espirakulu izenekozuloen bidez irekitzen dira kanpora; espirakuluak gorputzaren gainazalosoan daude, eta haietan zehar sartzen da airea.

Trakeek, adarkatuz doazen heinean, gero eta diametro txikiagoa dute,baita gero eta pareta meheagoa ere. Horri esker, oxigenoa zuzen-zuzeneanzelula guztietara iristen da, eta haietan gertatzen da gas-trukea, zeluletanbertan, inolako zirkulazio-aparatu konplexurik behar izan gabe.

Birika-arnasketa

Zenbait ornodunek dute birika-arnasketa: anfibioek, hegaztiek, narrastieketa ugaztunek. Eta baita zenbait ornogabek ere; adibidez, lehorrekobarraskiloek.

Izenak dioen bezala, arnasketa biriken bidez egiten da: pareta mehe-meheko barne-barrunbeak dira, hezeak eta odol-hodiz josiak.

Airea ahoan zehar eta sudur-hobietan zehar sartzen da, eta organohauek zeharkatzen ditu: faringea, laringea, trakea eta bronkioak.

Birika-aireztapena bi mugimenduri esker gertatzen da: arnasgoran,airea biriketan sartzen da, eta arnasbeheran, biriketatik atera.

Anfibioetan, birikak bi poltsa huts baino ez dira, eta oso gainazal txikiadute; izan ere, larruazal-arnasketa ere badute anfibioek. Narrastietan,birikek trenkada edo toles modukoak dituzte barnean, eta horri esker,gas-trukerako ukipen-azalera handiagoa da. Hegaztiek gas-trukerakogainazal handiagoa dute, aire-zakuak deritzen poltsa itxurako hainbatluzakin baitituzte. Ugaztunek gas-trukerako gainazal handi-handikobirikak dauzkate, albeolo izeneko zaku ñimiño ugari dituzte-eta.

5Intsektuen trakeak

Anfibioak Narrastiak Hegaztiak Ugaztunak

Airea

832926 _ 0026-0045.qxd 21/2/08 13:20 Página 34

35

Substantzien garraioa, animalietan

Animaliarik bakunenek ez dute zirkulazio-aparaturik; hala nola, belakieketa zelenteratuek. Izan ere, mantenugaiak eta oxigenoa zuzenean iristendira zeluletara.

Gainerako animaliek zirkulazio-aparatua dute, bi funtzio bete ditzan:batetik, mantenugaiak eta oxigenoa zelula guztietara eramatea, eta bestetik,metabolismoaren ondorioz sortutako hondakin-substantziak eta karbonodioxidoa organismotik kentzea. Zirkulazio-aparatuak elementu hauek ditu:

• Garraiorako likidoa. Barnealdetik zirkulatzen du, eta urez, proteinazeta zenbait zelulaz osatuta dago, nagusiki. Ornodunetan eta harretan,garraiorako likidoa odola da; ornogabeek, berriz, beste likido batzukdituzte: ekinodermoek, hidrolinfa; intsektuek, hemolinfa;…

• Hodiak. Garraiorako likidoak zeharkatzen dituen konduktuak dira.Ornodunetan, hiru hodi mota daude:– Arteriak. Odolak bihotzetik irteteko zeharkatzen dituen hodiak.– Zainak. Odolak bihotzera itzultzeko zeharkatzen dituen hodiak.– Kapilarrak. Pareta mehe-meheko hodiak dira, eta arteriak eta

zainak lotzen dituzte. Kapilarretan zehar zeluletako bakoitzareneta kanpo-ingurunearen arteko gas-trukea egiten da, bai etamantenugaien eta hondakinen trukea ere.

• Bihotza. Garraiorako likidoari hodietan zehar aurrera joanaraztendion organoa da. Bi mugimendu egiten ditu: uzkurtu eta zabaldu.

6

Ornodunen odola

Odolak bi osagai nagusi ditu: odol-plasma eta odol-zelulak. Odol-plasma likidoa da: urez, proteinaz eta beste substantzia batzuez osatutakodisoluzioa. Odol-zelulak, berriz, hiru motatakoakdaude:

• Globulu gorriak edo eritrozitoak. Zitoplasmahemoglobina izeneko proteinaz betea duten zelulak dira. Proteina hori gorria da, eta oxigenoguztia nahiz karbono dioxidoaren parte batgarraiatzeaz arduratzen da.

• Globulu zuriak edo leukozitoak. Eritrozitoak baino zelula handiagoak dira. Leukozitoek ez dute hemoglobinarik, eta horregatik, koloregabeakdira. Organismoa infekzioetatik babesteko arduradute, nagusiki.

• Plaketak. Berez, ez dira zelulak, zelula zatiak baizik. Odol-hodietakoren bat hausten denean esku hartzen dute. Hautsitako lekuari berehalaatxikitzen zaizkio, odoljarioa geldi dadin; eta bitartean, odolbildua sortzen da.

JAKINGARRIAK

Globulu zuriak

Arteria

Kapilarrak

Zaina

Zelulak

Likido interstiziala

Globulugorriak

Plaketak

832926 _ 0026-0045.qxd 21/2/08 13:20 Página 35

36

Zirkulazio-aparatu motak, animalietan

Zirkulazio-aparatua zer-nolako hodi-sarez osatuta dagoen, bi motabereizten dira.

• Zirkulazio-aparatu irekia. Molusku eta artropodo askok dutehorrelakoa. Hodiek ez dute zirkuitu itxia eratzen. Aitzitik, odola edohemolinfa hodietatik irteten da, eta zenbait barrunbe bustitzen ditu;zelulak barrunbe horiek ukituz daude, eta horrela, haietan gertatzenda gas-trukea, bai eta mantenugaien trukea ere; gero, zeluletatikberriro bihotzera itzultzen da, ostiolo izeneko zulotxoetan zehar.

• Zirkulazio-aparatu itxia. Anelidoek, zefalopodoek eta ornodunekdute horrelakoa. Odolak hodien barnealdean zehar zirkulatzen du,beti; horixe du ezaugarri. Hodi luze samarrak izaten ditu: bihotzetikirten, gorputz osoa zeharkatu, eta berriro bihotzera itzultzen dira.

Zirkulazio-aparatu itxiak bi motatakoak dira: bakunak eta bikunak.

7

11. Oinarri-oinarrizko zer bi funtzio bete behar ditu animalia ororengarraio-sistemak?

12. Zirkulazio-aparatu irekietan, non trukatzen dira gasak etamantenugaiak?

13. Zertan dira desberdinak zirkulazio-aparatu itxi bakuna eta zirkulazio-aparatu itxi bikuna?

ARIKETAK

Zirkulazio-aparatu itxi bakuna Zirkulazio-aparatu itxi bikuna

Odola behin bakarrik igarotzen da bihotzean zehar, ibilbide osobakoitzean. Bihotzetik zakatzetara joaten da; haietan oxigenoahartu, karbono dioxidoa bota, eta aurrera jarraitzen du, gorputzekogainerako aldeetara. Arrainek dute horrelako zirkulazioa.

Odola bi aldiz igarotzen da bihotzean zehar, bi zirkuitu baitaude:zirkulazio txikia, bihotzaren eta biriken artekoa, eta zirkulazionagusia, bihotzaren eta gainerako organoen artekoa. Arrainezbestelako ornodun guztiek dute horrelako zirkulazioa.

Bihotza

Ostioloak

Oxigenougarikoodola Odolaren

zirkulaziokonoranzkoa

BihotzaOxigeno urrikoodola

Bihotza

Zirkulazionagusia

Zirkulazio txikia

Zirkulazio-aparatu irekia

Zakatzak

832926 _ 0026-0045.qxd 21/2/08 13:20 Página 36

37

Iraizketa, animalietan

Zelulen jarduera metabolikoak zenbait hondakin-substantzia sortzen ditu,eta horiek organismotik kanpora bota behar dira, metatuz gero toxikoakbaitira. Substantzia horietako batzuk hauek dira: karbono dioxidoa,amoniakoa eta urea.

Karbono dioxidoa gas-trukerako gainazaletan zehar kanporatzen da, etazeregin horretan, zirkulazio-aparatua eta arnas aparatua batera aritzendira. Gainerako substantziak iraitz-aparatuak kanporatzen ditu.

Animalia bakunenek ez dute iraitz-aparaturik, eta hondakin-substantziak zuzenean isurtzen dituzte kanpo-ingurunera,gorputzeko gainazalean zehar; horrelakoak dira, adibidez,belakiak eta zelenteratuak.

Intsektu guztiek Malpighiren hodixkak erabiltzen dituzte:hodi mehe-meheak dira, alde bat itxita eta bestea digestio-hodira irekita dute, eta hara isurtzen dituzte gorputzarenbarnetik bildutako hondakin-substantziak.

Krustazeoek bi guruin dituzte, biak ere buruan, antenenoinaldetik hurbil: guruin berdeak deritzenak, hain zuzen;haien bidez, hondakin-substantziak biltzen dituzte, eta gero,kanpora botatzen.

Ornodunetan, zenbait organo aritzen dira iraizketa-prozesuan.Organo nagusiak giltzurrunak dira: gernua sortzen dute,eta haren bidez kanporatzen dituzte hondakin-substantziabatzuk; adibidez, urea.

Gernua, giltzurrunetan sortua, ureterretan zehar ateratzenda haietatik; gero, gernu-maskurira joan, eta hantxe pilatzenda. Azkenik, uretran zehar, kanpora ateratzen da.

Ugaztunek, giltzurrunez gain, beste zenbait organo ere badi-tuzte, iraizketa funtzioa betetzeko: izerdi-guruinak, birikak,hestea, gibela, etab.

Ur gazia edaten duten hegaztiek eta narrastiek gatza jariatze-ko guruinak deritzen zenbait egitura dituzte; haiei esker,itsasoko elikagaien nahiz itsasoko uraren bidez hartutakogehiegizko gatz guztia kanporatzen dute. Guruin horiekburuan daude, eta bi lekutan irteten dira kanpora: hegaztie-tan, mokoaren gainean, eta dortoketan, begien alboan.

Iraizketa deritzo hondakin-substantziak hartzeko eta haiekorganismotik kanpora botatzeko prozesuari.

8

14. Zer iraitz-organo dituzte ugaztunek?

15. Zer funtzio dute gatza jariatzeko guruinek? Zer animaliak dituzte horrelako guruinak?

ARIKETAK

Digestio-hodia

Malpighiren hodixkak

Guruin berdea

GiltzurrunaUreterra

Gernu-maskuria

Uretra

Intsektuen iraitz-aparatua

Krustazeoen iraitz-aparatua

Ornodunen iraitz-aparatua

832926 _ 0026-0045.qxd 21/2/08 13:20 Página 37

38

Nutrizioa, landareetan

Landareak organismo autotrofoak dira; hau da, gai dira berezko materiasortzeko, ingurunetik molekula ez-organikoak hartuz: karbono dioxidoa,ura eta gatz mineralak erabiliz, alegia.

Organismo zelulabakar fotosintetikoek ingurunetik zuzenean hartzendituzte, mintzen bidez, beharrezkoak zaizkien mantenugaiak.

Algak eta goroldioak ur-inguruneetan edo ingurune hezeetan bizi dira,eta ez dute mantenugaiak xurgatzeko eta garraiatzeko organo bereziturik,eta gainazal osoaren bidez hartzen dituzte.

Goi-mailako landareek nutriziorako zenbait organo berezitu garatudituzte: sustraiek ura eta mantenugai mineralak xurgatzen dituzte,zurtoinak landareari eusten dio, eta hostoek fotosintesia egiten dute.

Mantenugaien xurgatzea

Xurgatzea deritzo ura eta gatz mineralak lurzorutik sustraiaren barneal-derantz igarotzeari. Prozesu hori ile xurgatzaileetan gertatzen da; hots,sustraian dauden adarkadura mehe-mehe ugarietan.

Ura lurzorutik zuzenean sartzen da sustraian. Gatz mineralak uretandisolbatuta daude.

Landareek xurgatutako mantenugai ez-organiko guztiari izerdi landugabeaderitzo, eta fotosintesia egiteko lehengaia da.

Izerdi landugabearen garraioa

Izerdi landugabea, sustraiaren barnealdera sartu ondoren, xilema izenekogarraio-hodietan sartzen da. Hodi horiek zelula hilen hainbat ilara luzan-ga eta zilindrikoz osatuta daude.

Garraio-hodiek zurtoinaren barnealdea zeharkatzen dute, eta izerdi landu-gabea, haietan zehar gora eta gora, hostoetara eta landarearen beste aldeberde batzuetara iristen da; haietan, fotosintesia egingo da.

Izerdiak zenbait fenomenori esker egiten du gora; hala nola, kapilaritateari,hostoen transpirazioari eta urak sustraian egiten duen presioari esker.

9

Izerdi landugabeak, xilemako hodietan gora eta gora, ibilbide luzeak egiten ditu;palmondoetan, adibidez, 50 metroko bideabaino luzeagoa ere egiten du, batzuetan.

Ile xurgatzaileak

Izerdi landugabea, gorantz

Ura eta gatzmineralakxurgatzen

832926 _ 0026-0045.qxd 21/2/08 13:20 Página 38

39

Gas-trukea

Karbono dioxidoa ezinbestekoa da fotosintesia egiteko, eta prozesuhorretan, oxigenoa askatzen da; oxigeno horren zati bat arnasketa zelula-rrean erabiltzen da, eta gainerakoa, atmosferara kanporatzen.

Hostoen estometan zehar, karbono dioxidoa sartzen da, eta sortutakooxigenoa askatzen.

Izerdi landugabea hostoetara iristen denean, ur ugari lurrundu egitenda, transpirazio bidez, estometan zehar. Alabaina, ur horretan disolbatutazeuden gatz mineralak atxikita geratzen dira.

Fotosintesia

Esan bezala, beraz, izerdi landugabea hostoetara iristen da, eta haietan,estomek karbono dioxidoa hartu dute. Bada, bi substantzia horiei esker,fotosintesia egiten da; hau da, Eguzkiaren argi-energiaren bidez, molekulaorganikoak sintetizatu.

Fotosintesia zelulen kloroplastoetan gertatzen da, Eguzkiaren argi-energiaxurgatzeko gai den pigmentu bat baitago haietan: klorofila.

Fotosintesi-prozesuan oxigenoa eta materia organikoa sortzendira; hau da, izerdi landua. Sortutako oxigenoaren zati batarnasketa zelularrean erabiltzen da; baina gainerakoa kanpora-tu egiten da, eta izaki bizidun guzti-guztiok erabiltzen dugu,arnasketarako.

Fotosintesia ezinbestekoa da, Lurrean bizia gara dadin. Huragabe ez litzateke sortuko ez oxigenorik ez materia organikorik,eta bai bata bai bestea behar-beharrezkoak ditugu izaki bizidunguztiok. Landareak dira belarjaleen elikagaia, eta belarjaleak,haragijeleena; materia organikoa, horrenbestez, batzuetatikbesteetara igarotzen da.

Izerdi landuaren garraioa

Izerdi landua banatu egin behar da, sortu den lekuetatik landarearenalde guztietara.

Banatze edo garraio hori zelula biziz osatutako zenbait garraio-hodikegiten dute: floema izenekoek, hain zuzen ere.

Estomak giltzurrun itxurakobi zelulaz osatuta daude;

bi-bien artean zulo bat dago, eta hartan zehar gasak igarotzen

dira, eta transpirazioa gertatzen.Hostoen azpialdean egoten dira.

16. Zer gertatuko litzateke landare bati hostoen gainazal osoa argizarizestaliko bagenio?

17. Esan al daiteke landareek soilik egiten dutela fotosintesia? Eman arrazoiak, zure erantzuna azaltzeko.

18. Bilatu Funtsezko kontzeptuak atalean zer esan nahi duten hitz hauek:kapilaritate, transpirazio eta estoma.

19. Estoma asko ala gutxi izaten dituzte klima lehorreko lekuetan egotendiren landareek?

ARIKETAK

Gatz mineralak

Eguzki-argia

Materia organikoa

O2

CO2

O2

CO2 H2O

Kloroplastoa

Estoma

Izerdi landua

Izerdi landugabea

832926 _ 0026-0045.qxd 21/2/08 13:20 Página 39

40

Metabolismo eta arnasketa zelularra, landareetan

Landareko zelula guztiek izerdi landuko mantenugaiak jaso ondoren,metabolismo zelularra gertatzen da.

Mantenugai organikoen zati bat erabiliz, landareak berezko konposatuorganikoak sortzen ditu, erreakzio anabolikoen bidez; alegia, osagai dituenkonposatu organikoak: hala nola, almidoia, zelulosa, entzimak, etab.

Mantenugai organikoen beste zati bat, erreakzio katabolikoen bidez,degradatu egiten da, eta konposatu bakunagoak bihurtzen, arnasketazelularraren ondorioz. Prozesu hori mitokondrioetan gertatzen da, etahorretarako, ezinbestekoa da oxigenoa. Bestalde, prozesuan karbonodioxidoa askatzen da, bai eta energia ere.

Landareetan, arnasketa-prozesua eta fotosintesia aldi berean gertatzendira, egunez; baina gauez, arnasketa baino ez dute egiten.

Iraizketa, landareetan

Landareetan, ia hondakin metaboliko guztiak berriro erabiltzen dira,hainbat substantzia sintetizatzeko. Landareek, izan ere, ez dute ia zeriraitzi, eta ez daukate iraitz-aparaturik.

Arnasketa zelularrean sortutako karbono dioxidoa, bai eta fotosintesianaskatutako oxigenoa ere, estometan zehar kanporatzen dira.

Gainerako hondakinak non edo non pilatzen dira: zelulen bakuoloetanedo zelulen arteko gunean, adibidez. Erramu-hostoen olio esentzialak,esaterako, bakuoloetan pilatzen dira, eta laranja- nahiz limoi-azalean,berriz, zelulen arteko gunean pilatuta daude hondakinak.

20. Esan al daiteke oxigenoahondakin-substantzia bat delalandareentzat? Eta karbonodioxidoa? Eta animalientzat?

21. Sarritan entzungo zenuen ez dela batere komenigarrialandareak dauden geletangauez lo egitea. Zergatik esaten da hori? Zure ustez, ba al du inolako zentzurikbaieztapen horrek?

ARIKETAK

Nutrizio heterotrofoko landareak

Landare intsektujaleak. Landare autotrofoak dira, egiaz,eta gatz mineral urriko lurzoruetan bizi dira. Landareintsektujaleek tranpa ahaltsuak bihurtuta dauzkatehostoak, eta haien bidez harrapatzen dituztenintsektuak, txiki samarrak, beharrezko zaizkien gatzmineralak lortzeko erabiltzen dituzte, gero. Drosera edoeguzki-ihintza, esate baterako, landare intsektujalea da.

Landare parasitoak. Ez dute klorofilarik, eta substantziaorganikoak beste landare batzuetatik hartzen dituzte.Sustrai zupatzaileak dauzkate: beste landare batzuenzurtoinean edo sustraietan sartzen dituzte, floemarairitsi arte, eta horrela, landare ostalariaren izerdi landuazelikatzen dira. Kuskula, adibidez, landare parasitoa da.

Beste landare batzuk erdi parasitoak dira; esaterako,mihura. Fotosintesia egiten dute, baina beste zuhaitzbatzuen adarren gainean hazten dira, eta sustraizupatzaileak dituztenez, landare ostalariaren garraio-hodietan sartzen dituzte, hartatik izerdi landua lortzeko.

JAKINGARRIAK

832926 _ 0026-0045.qxd 21/2/08 13:20 Página 40

41

Zientzia zure eskuHipotesiak egitea. Garraioa, landareetan

Nola garraiatzen dira substantziak landareenbarnealdean zehar? Galdera horri erantzuteko, esperimentu bat egingodugu, gero emaitzak erraz interpretatzeko modukoa. Lore zuri bat behar dugu, zurtoin luze samarrekoa:hamabost zentimetrotik hogei zentimetrora bitartekoa.Ontzi bat urez bete, eta tintaz koloreztatuko dugu. Eta lorea hantxe jarriko dugu.

Egin dezagun hipotesi hau: garraiorako bideazehaztugabea bada, tinta mantso igoko da, zenbaitegun beharko ditu loreraino iristeko, eta iritsitakoan,lorea erabat tindatuko da, alde guztietan berdin. Aldiz, garraiorako bidea zehaztuta badago, tinta ordugutxiren buruan iritsiko da loreraino, eta lorearen aldeguztiak ez dira berdin tindatuko: zurtoineko garraio-hodiak iristen diren lekuak tindatuko ditu lehenbizi.

1. Presta dezagun esperimentua. Petalo handiko lore zuri bat hartu, eta urdinez koloreztatutakouretan jarriko dugu: krabelin bat, lirio bat… Ura urdintzeko, metileno-urdina erabil daiteke, bai eta estilografikoen edo errotuladoreen tinta ere.

2. Egin dezagun esperimentua. Lorea hogeita lau bat orduan utzi behar da uretan, gutxienez.Bestalde, interesgarria da aldi berean zenbait proba egitea, zenbait lore mota jarriz eta zenbaittinta mota erabiliz (errotuladoreen tinta, txinatartinta, estilografikoen tinta, metileno-urdina, etab.).Loreak ontzi banatan jarri behar dira. Zurtoina garbi ebaki behar da, bizar-xafla edo kuter batez eta kontu handiz, garraio-hodiak ez zapaltzeko.Azkenik, komeni da urari koilarakada bat azukrenahastea.

3. Interpreta ditzagun emaitzak. Hogeita lau orduigarotakoan, loreak tindatuta egongo dira. Zer lore mota diren, lehenago edo geroagotindatuko dira, batetik, eta bestetik, petaloak era batean tindatuta izango dituzte: orbanirregularrak, zerrendak, ertzak tindatuta, etab.

22. Azaldu zure koadernoan esperimentu hori, labur-labur, hiru atal hauek ondo bereiziz: 1) Hipotesia. 2) Esperimentuaren prestaketa. 3) Emaitzen azterketa.

Azaldu ondo ataletako bakoitza; hau da, zer hipotesi aztertu nahi dugun esperimentu horren bidez, nola prestatu dugun eta zer emaitza lortu diren, bai eta interpretazioa ere.

23. Esperimentuaren emaitzak ikusita, zehaztugabea ala zehaztua da landarearen barneko garraiorako bidea? Egin kontu lorea honela tindatu dela: lehenbizi, petaloen oinarria baino ez, eta gero, denborak aurrera egin ahala, apurka-apurka oinarritik ertzeraino petalo guztiak osorik, berdin-berdin. Zer-nolako interpretazioa egingo zenuke?

24. Kontuan izanda petaloak hosto aldatuak direla, berez, ondorioztatu zer hoditan zehar garraiatu den tinta:hostoetatik sustrairantz doazen garraio-hodietan zehar ala sustraitik hostoetara doazen garraio-hodietanzehar.

25. Zer izerdi motak zirkulatzen du tinta petaloetaraino eraman duten hodietan zehar, izerdi landugabeak ala izerdi landuak?

26. Egin dezagun beste hipotesi bat: «petaloetan ura lurruntzearen ondorioz gertatzen da garraioa». Orduan, hori horrela bada, nola areago dezakegu petaloetako ur-lurrunketa, garraioa bizkortzeko? Zure ustez, zer emaitza izango zenituzke, berriro esperimentua egin eta garraioa egiaz bizkorragoa balitz?

ARIKETAK

832926 _ 0026-0045.qxd 21/2/08 13:20 Página 41

42

27. ● Landareek, animaliek ez bezala, ez dute inolakodigestio-prozesuren beharrik, mantenugaiak hartzeko. Zergatik?

28. ●● Azaldu zer gertatzen den beheko marrazkietan eta zer digestio mota adierazten duten.

29. ●●● Airean uretan baino 25 aldiz oxigeno gehiago dago. Energia-premia berberak izanda, zer animaliaren arnas aparatuak izango du gas-trukerako gainazal handiena, lehorreko animaliabatenak ala uretako animalia batenak? Zergatik hiltzen dira arrainak uretatik kanpo egonez gero?

30. ● Adierazi zer motatako arnas aparatua dutenorganismo hauek: antxoek, txakurrek, barrengorriek,usoek, armiarmek, igelek, baleek, matxinsaltoek,otarrainxkek eta lur-zizareek.

31. ●●● Ornodunek gorputzaren barnean dituzte birikak, eta hori abantaila handia da, gas-trukea larruazalaren bidez egin behar izatearen aldean. Zure ustez, zertan datza abantaila hori?

32. ●● Ugaztunek ez bezala, hegazti askok papoa dute, eta hartan ez da inolako digestiorik egiten. Usoek eta flamenkoek oso papo garatua izaten dute umotze-garaian.

Zure ustez, zertarako balio du organo horrek?Hegazti askok harea jaten dute landare-jatorrikoelikagaiekin batera; adibidez, oiloek. Zure iritziz,zergatik egiten dute hori?

33. ●● Tubifex harrak ur zikinetan edo geldietan bizi dira normalean. Oxigenoa urria denean, gai diragorputza luzatzeko, ohi baino 20 aldiz luzeagoa ere izan dadin.

Zer motatako arnas aparatua dute? Zer onura lortzendute tubifex harrek oxigeno urriko uretan gorputzaluzatuta?

Ariketak34. ●●● Beheko eskemek anfibio baten zirkulazio-

sistema eta ugaztun batena adierazten dituzte. Lehena igel bati dagokio, eta bigarrena, behi bati.

a) Zer zirkulazio mota dute bi animalia horiek?b) Zenbat barrunbe ditu igelaren bihotzak?

Eta behiarenak?c) Zer hodik garraiatzen dute oxigeno ugariko odola?

Eta karbono dioxido ugarikoa?d) Anfibioen eta ia narrasti guztien zirkulazioari

zirkulazio osatugabea esaten zaio, eta hegaztien,ugaztunen eta narrasti batzuen zirkulazioari,berriz, zirkulazio osoa. Zure ustez, zergatik deitzen zaie horrela?

e) Deskribatu zer ibilbide egiten duen behiaren odoltanta batek, bihotzeko eskuin-aurikulatik irten eta,gorputzeko organoren bat zeharkatu ondoren,berriro bihotzera itzultzen den arte.

35. ● Landare intsektujaleak berdeak dira, eta fotosintesiaegiten dute; beraz, ez dute beste animalia batzuenmateria organikoaren premiarik. Zertarako harrapatzendituzte intsektuak eta ornogabe txikiak?

36. ●● Truka al daiteke gasik nahiz mantenugairik, odola arterietan edo zainetan zehar dabilenean? Etakapilarretan zehar dabilenean? Arrazoitu erantzuna.

37. ●● Egagropila deritzo zenbait hegaztik ahotikbotatzen duten pilota moduko egiturari, jandakoarenhondakin digeriezinez osatua den horri (ilez, lumaz,azalez, hezurrez, intsektuen oskolez…). Egagropilahandienak harrapari gautarrek egiten dituzte(esaterako, hontzek), zati handi-handiak irenstenbaitituzte, bai eta harrapakinak osorik ere.

a) Digestio-prozesuko zer etapa burutzen daegagropilak kanporatzean?

b) Zergatik botatzen ote dituzte ileak, lumak, azala eta hezurrak?

c) Zer datu jakin daitezke egagropilak aztertuz?

Igela Behia

832926 _ 0026-0045.qxd 19/4/08 11:19 Página 42

43

38. ● Kopiatu eta osatu taula hau.

39. ●● Lore-saltzaileen gomendioei kasu egitera, loreontzira azukre pixka bat bota beharko genuke,loreek denbora luzeagoz iraun dezaten. Zure ustez, zergatik zimeltzen dira geroago, gomendio horrijarraituz gero?

40. ●●● Beheko grafikoak adierazten du zer transpirazio-tasa duten haritz batek eta basamortuko landare batek,eguneko zenbait ordutan.

Zer kurba dagokio landare bakoitzari? Eman arrazoiak, zure erantzuna azaltzeko.

Belarjaleen digestio-aparatua

AZTERKETA ZIENTIFIKORANTZ

Ezaugarria Iz. landugabea Izerdi landua

Konposizioa

Garraiorako bidea

Ibilbidea

Funtzioa

Zelulosa gluzido bat da, landareetan oso ugaria. Animaliok ezin dugu zelulosarik digeritu, ez baitugu entzima egokirik, molekula hori substantzia nutritibobihurtuko duenik. Belarjale hausnarkariek, ordea, ahal dute substantzia hori mantenugai-iturri gisa erabili,digestio-hodian zenbait mikroorganismo baitituzte,zelulosa eraldatzeko entzimak sor ditzaten.Hausnarkariek bi etapatan digeritzen dituzteelikagaiak. Lehenbizi, moztu egiten dituzte,murtxikatze ez osoa egin eta irentsi; eta gero, hausnar egiten dute: erdi digeritutako materialaberriro ahora ekarri eta berriro murtxikatu, erabatdesegiteko eta listua eransteko. Alboko marrazkianhiru digestio-aparatu daude: ugaztun haragijalebatena, ugaztun belarjale hausnarkari batena etaugaztun belarjale ez-hausnarkari batena.

41. ● Zer biomolekula mota da zelulosa?

42. ● Zer izaki bizidunek laguntzen diete belarjaleeizelulosa digeritzen?

43. ● Adierazi animalia hauetatik zein direnharagijaleak, zein belarjale hausnarkariak eta zein belarjale ez-hausnarkariak.

Behia, zaldia, ahuntza, ardia, azeria, otsoa, untxia.

44. ●● Zer animaliak dute digestio-aparatu luzeena, haragijaleek ala belarjaleek? Egin hipotesi bat, azaltzeko zergatik den hori horrela.

45. ●● Zure ustez, zeinen digestio-sistema daeraginkorrena? Zergatik?

46. ●● Zure iritziz, zergatik jaten dute belarjaleekharagijaleek baino gehiago eta sarriago?

a) Belarra ez da oso elikagai nutritiboa, eta horregatik, belarjaleek askoz janari gehiago irentsi behar dute, eta gainera, sarriago.

b) Belarjaleak haragijaleak baino handiagoak dira, eta horregatik, askoz gehiago jan behardute.

c) Belarjaleak haragijaleak baino aktiboagoak dira, eta horregatik, asko jan behar dute, indarrak berritzeko.

47. ●● Belarjale hausnarkariek denbora laburreanbelar ugari jaten dute, eta gero, irentsitakoahausnartzen dute. Nola azalduko zenuke elikatzekomodu hori?

Haragijale batendigestio-aparatua

Belarjalehausnarkari batendigestio-aparatua

Belarjale ez-hausnarkaribaten digestio-aparatua

Tra

nspi

razi

o-ta

sa

A

B

0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 22 24Ordua

832926 _ 0026-0045.qxd 21/2/08 13:20 Página 43

44

Arnasketa

NU

TR

IZIO

A, A

NIM

AL

IET

AN

Arnas aparatuan egiten da. Zenbait arnasketa mota daude:

• Larruazal-arnasketa. Gas-trukea gorputzeko gainazal osoan zeharegiten da.

• Brankia-arnasketa. Gas-trukea brankien bidez egiten da; brankiakgorputzaren gainazalaren luzakin mehe-meheak dira, eta odol-hodiugariz inguratuta daude.

• Trakea-arnasketa. Gas-trukea trakeen bidez egiten da; trakeakgorputzaren gainazalaren luzakin mehe-meheak dira, etaanimaliaren ia zelula guztietara iristen dira.

• Birika-arnasketa. Gas-trukea biriken bidez egiten da; birikak barne-barrunbeak dira, pareta heze mehe-mehekoak eta odol-hodiz beteak.

Laburpena

48. Zer digestio mota egiten dituzte animaliek? Nola egiten dituzte?

49. Idatzi eskeman zer izaki bizidunek duten arnasketa mota bakoitza.

50. Idatzi eskeman zer brankia mota dauden.

51. Adierazi zer motatako zirkulazio-aparatua duten animalia hauek: eltxoek, bakailaoek, muskuiluek eta kaioek.

52. Zer mekanismori esker igotzen da izerdi landugabea sustraitik hostoetaraino?

ARIKETAK

Digestioa

Digestio-aparatuan egiten da. Lau fase ditu:

• Irenstea. Kanpo-ingurunetik elikagaiak hartzea.

• Digestioa. Elikagaiak mantenugai bihurtzea.

• Xurgatzea. Mantenugaiak odolera igarotzea.

• Egestioa. Digeritu ez diren hondarrak kanporatzea.

NU

TR

IZIO

A, L

AN

DA

RE

ET

AN Prozesu hauek hartzen ditu barne:

• Xurgatzea. Lurzorutik sustraiaren barnealdera ura eta gatz mineralak (izerdi landugabea)igarotzea. Sustraietako ile xurgatzaileen bidez egiten da.

• Izerdi landugabearen garraioa. Sustraitik landarearen atal berdeetara eramatea. Xilemakogarraio-hodietan zehar egiten da.

• Gas-trukea. Estomen bidez egiten da.

• Fotosintesia. Hosto eta zurtoin berdeetan gertatzen da.

• Izerdi landuaren garraioa. Fotosintesiaren bidez sortutako substantzia organikoaklandarearen zelula guztietara eramatea. Floemaren bidez egiten da.

• Arnasketa mitokondriala. Substantzia organikoak erabiltzea, energia lortzeko.

• Iraizketa. Metabolismoan sortutako hondakin-substantziak kanporatzea.

Iraizketa

Jarduera zelularrean sortutako hondakin-substantziak biltzen etakanpora botatzen direneko prozesua. Organo hauek egiten dute:Malpighiren hodixkek (intsektuak), guruin berdeek (krustazeoak) eta iraitz-aparatuak (ornodunak).

Zirkulazioa

Zirkulazio-aparatuak egiten du. Bi mota daude:

• Irekiak. Garraioko likidoa odol-hodietatik irten eta organoen artekoguneetan zabaltzen da.

• Itxiak. Odolak odol-hodietan zehar zirkulatzen du, beti. Bi motadaude: bakunak, ibilbide osoan odola bihotzetik behin bakarrikigarotzen bada; eta bikunak, bihotzetik bi aldiz igarotzen bada.

832926 _ 0026-0045.qxd 21/2/08 13:20 Página 44

Ur-ingurunera moldatzea

Liburuak:La ciencia de las plantasRICK PARKER. Paraninfo argitaletxeaLandareen anatomia eta fisiologia aztertzen ditu.

Atlas de zoologíaJOSÉ TOLA. Gran Colección de Atlas de las Ciencias. Thema argitaletxeaAnimaliak osatzen dituzten sistema organikoak nola funtzio-natzen duten erakusten du, besteak beste.

Bideoak:El Cuerpo Humano (3 eta 4). Didavisión bilduma. 11. liburukia. Didac.

Sarean:www.naturenotes.org/notes/dbiologia/biologia_intercambio_gases.htmBiologiako koadernoa da, eta animalien arnasketari eta gas-trukeari buruzko informazioa azaltzen du.

ZABALBIDEAK

45

Ipar hemisferioan azterketaugari egin izan dira, xibartaknola elikatzen diren jakiteko;nagusiki, Cod lurmuturretikTernuara bitarteko eremuan etaAlaskako Glacier badian. Hemen,ahoa erdi irekia dutela biribileanigeri egiten ikusten ditugu zenbaitanimalia, batzuetan, eta bestebatzuek gainazalarekiko para-lelo samar egiten dute aurrera,horiek ere ahoa apur bat irekitadaukatela, euskal baleen antzera.Batzuk erasoak praktikatzenaritzen dira: ur azpitik itsas azale-rantz ahoa erdi irekia dutelaetorri, batzuetan ia erabat berti-kal urgaineratu, eta ahoa ixtendute, barruan daramaten urabotatzeko.Elikatzeko teknikarik liluraga-rriena, alabaina, burbuila-sareakderitzona da. Sare horiek egiteko,xibartak harrapakin sarden azpi-tik gorantz igotzen dira, mantso-mantso biribilean, astiro-astiroairea botatzeaz batera. Airea,jakina, itsas azalerantz igotzenda, burbuila itxuran, eta burbuilok,zetazeoen mugimendu biribilareneraginez, pantaila edo sare modu-koa eratzen dute; hesi hori tarte-ko, barruan harrapatuta geratu-tako organismo txikiak ezin dirasakabanatu. Orduan, unerik egoki-enean, xibartak erabat bertikalsarearen barrutik azalera igotzen

dira, ahoa zabal-zabal, eta halabildutako janari guztia irenstendute. Elikatzeko modu horiekguztiak Ipar hemisferioko nahizHego hemisferioko ur hotzetansoilik gertatzen dira, ez besteinon, han baita krilla ugari.

[…]

Zetazeoek oso denbora-tarte labu-rra izaten dute murgilaldi bakoi-tzeko behar duten oxigeno guztiahartzeko: itsas azalera irtetendirenetik arnasa hartzen dutene-ra bitarteko tartetxoa baino ez.Zetazeoek ez dute lehorrekougaztunek bezain sarri arnasahartzen, baina bai sakonago, etaberaz, biriketako aire kantitatehandiagoa berritzen dute, etaoxigenoa hobeto asimilatzen.Zetazeoek, murgildu aurretik,arnasa hartzen dute, eta birikakerdi beteta dauzkatela jaistendira behera; itsas txakurrek aur-kakoa egiten dute: bota egitendute arnasa, murgildu aurretik.Dena den, ez da hori zetazeoakur azpian hain denbora luzeanegon ahal izatearen arrazoia.

Erantzuna aurkitzeko, arnasaparatua izan behar dugu kontuan,beste ezer baino lehen. Izan ere,zetazeoen arnas aparatuak badi-tu zenbait berezitasun, arnasbi-deetan urik batere ez sartzekoegin behar izan dituzten molda-

ketak direla medio: sudur-hodiakkonplexuak eta bihurgunetsuakdira, eta laringea (arnas hodiarengoiko muturra) sudur-barrunbe-rantz luzatzen da, eztarrianzabaldu ordez. […]

Zetazeoek oxigeno gehiago gordedezakete orain barruan, baina ezbirikak handitu zaizkielako, zirku-lazio-sistema eta metabolismomuskularra oso aldatu zaielakobaizik.

Animalia horietan, gorputzarenpisuaren % 10 - % 15 odola da;

gizakietan, % 7 baino ez. Gainera,odoleko globulu gorriak, oxigenoagarraiatzen duten horiek, ugaria-goak dira zetazeoetan lehorrekougaztunetan baino, eta hemoglo-binaren kontzentrazioa ere askozhandiagoa da ia zetazeo guztie-tan. Horri guztiari esker, odolakoxigeno gehiago garraia dezake.

RICHARD HARRISON

ETA M. M. BRYDEN,

Ballenas, delfines y marsopas.Plaza & Janes argitaletxea

IRAKURLEAREN TXOKOA

53. Zer lekutan elikatzen dira animaliak horrela,testuak deskribatutako elikatzeko moduak bezala?

54. Zertarako balio dute zetazeoen arnas aparatuarenberezitasunek?

55. Zer dela-eta eman dezakete xibartek hain denboraluzea ur azpian?

IRAKURTZETIK ULERTZERA

832926 _ 0026-0045.qxd 21/2/08 13:20 Página 45

Harremana eta koordinazioa

Unitate honetan…

• Animalien zenbait portaera zertandautzan eta nola gertatzen direnulertuko duzu.

• Animaliek zer erantzun eta efektoremota dituzten ikasiko duzu.

• Nerbio-komunikazioa eta hormona-komunikazioa bereiziko dituzu.

• Zenbait animalia taldetan nerbio-sistema nola antolatuta dagoen jakingo duzu.

• Animalien zenbait lokomozio-aparatubereiziko dituzu.

• Landareek inguruneko aldaketekiko zer-nolako erantzunak sortzen dituztenulertuko duzu.

• Izaki bizidun zelulabakarrek zer-nolakoharremanak dituzten ikasiko duzu.

• Landareen geotropismoa aztertukoduzu, esperimentu baten bidez.

NONDIK NORAKOAK

Rhesus tximinoak, makakoak.

3832926 _ 0046-0063.qxd 21/2/08 13:12 Página 46

1953an, japoniar zientzialari batzuk Koshima uharteko hondartzara joatenziren egunero, hantxe, Japonian, bertako makakoentzat (rhesus tximinoak)batatak uztera; izan ere, makako kopurua hainbeste hazi zen, bertakonatura-baliabideak ez baitziren aski denek jan zezaten. Zientzialariektximino haien portaera aztertu nahi zuten hurbiletik, eta horregatik erama-ten zieten jatekoa: batata bila basoa utzita, kanpoan agerian geratzeko.

Behin, makakoei jaten eman ondoren, hauxe ikusi zuten zientzialariek:18 hileko eme batek batata bat hartu, esku batez ur azpian sartu, etabesteaz harea kendu zion. Egun batzuen buruan, Imoren ama, hala deitubaitzioten eme gazte hari, gauza berbera egiten hasi zen; eta geroago,Imoren jolaseko lagun guztiek hartu zuen ohitura hura, batatak ahoansartu aurretik garbitzekoa.

Gaur egun, Koshimako makako guztiek garbitzen dituzte batatak itsasokouretan, eta haietako askok, gainera, hozkada bakoitzaren aurretik behineta berriz sartzen dituzte ur azpian, zapore gazia gustuko balute bezala.

Bi urte inguru geroago, zientzialariek gari aleak sakabanatu zituztenhondartzako harean. Makakoek banan-banan hartzen zituzten aleak,jateko. Baina egun batean, Imok esku bete harea eta gari hartu, eta uretarabota zuen. Harea hondoratu egin zen, noski, eta gari aleak ur gaineangelditu ziren; orduan, Imok aleak bildu eta jan egin zituen. Pare bat hilenburuan, jokabide hura ere ondo ikasia zuten denek, bai amak, bai jolasekolagunek, bai uharteko gainerako makako guztiek.

1. Zer organori esker har dezakete makakoekinformazioa ingurunetik?

2. Zerk eragin du Imok horrela jokatzea? Eta erantzun hori ematea?

3. Zer onura lortuko dituzte Imok nahiz gainerako makako guztiek portaera horrekin?

4. Tximinoetan, gainerako animalietan bezala, bi sistemak koordinatzen dute organo guztien funtzionamendua. Zein dira bi sistema horiek?

5. Erantzun al diezaiekete landareek estimuluei? Nola?

GOGORATU ETA ERANTZUN

Bilatu erantzunaZer portaera mota izaten dituzte animaliek?

832926 _ 0046-0063.qxd 21/2/08 13:12 Página 47

48

Harremana eta koordinazioa, izaki bizidunetan

Izaki bizidunek ezinbestekoa dute elikatzea, bikotekidea bilatzea, harra-parietatik babestea…; hau da, ingurunearekin harremana izatea.

Harremaneko elementuak

Izaki bizidun orok estimulu jakin bat hautematen duenetik erantzun batlandu bitarteko prozesuan zenbait elementuk hartzen dute esku:

• Estimuluak. Nolabaiteko erantzuna sorrarazteko gai diren ingurune-aldaketak dira, bai kanpokoak bai barnekoak. Estimulu jakin batek, berberak, hainbat erantzun sorraraz ditzake,aurkakoak era bai, ingurunean zer-nolako egoera den. Hiru estimulu mota daude:– Fisikoak; besteak beste, argia, tenperatura, soinua eta presioa.– Kimikoak; esate baterako, barne- nahiz kanpo-ingurunean subs-

tantzia kimikorik baden ala ez (adibidez, ura, gatzak, substantziakutsagarriak…).

– Biotikoak; hau da, beste izaki bizidun batzuk ere bertan egoteaksortzen dituen estimuluak.

Bestalde, kontuan hartuz estimuluek zer jatorri duten, bi mota bereiz-ten dira: barne-estimuluak, organismoaren barnekoak badira, etakanpo-estimuluak, kanpokoak badira.

• Errezeptoreak. Estimuluak hautematen dituzten egiturak dira.Animalietan, zentzumen-organoak gai dira gorputzetik kanpokoestimuluak hautemateko eta haiek nerbio-zentroetara helarazteko;haietan, gero, erregistratu egingo dituzte, eta erantzunak landuko.

• Koordinatzaileak. Errezeptoreek bidalitako informazioa hartzenduten organoak dira; informazioa jaso ondoren, interpretatu egitendute, eta gero, organo efektoreetara mezu egokiak bidaltzen dituzte. Animaliek funtzioak koordinatzeko bi sistema garatu dituzte: nerbio-sistema eta sistema endokrinoa edo hormonala. Zer dute desberdin?Bada, zenbateko arintasunez erreakzionatzen duten, estimuluak zerbidetan zehar bidaltzen dituzten, eta zer funtzio erregulatzen etakoordinatzen dituzten.

• Efektoreak. Erantzunak gauzatzen dituzten egiturak dira. Animaliekbi efektore mota dituzte: giharrak eta guruinak.

Harreman-funtzioari esker, izaki bizidunak gai dira gorputzarenbarruan nahiz hartatik kanpo gertatzen diren zenbait aldaketa(estimulu) hautemateko eta haiei ahalik ondoena erantzuteko.

1

1. Zer koordinazio mota dituzte animaliek? Zerk bereizten du koordinazio mota bakoitza?

2. Zer dira efektoreak? Zer efektore dituzte animaliek?

ARIKETAK

Igelak, gose denean, barne-estimulu bat jasotzendu; eta zer jan horretan, intsektu bat ikusten du(kanpo-estimulua), ikusmenaren bidez.

Informazioa nerbio-zentroei helarazten zaie. Zentro horiek erantzun bat lantzen dute, eta gero,efektoreek erantzun hori gauzatuko dute.

Igelak intsektua harrapatu, eta gosea asetzen du, horrela. Nerbio-sistemak eta sistemaendokrinoak koordinatzen dute prozesua.

832926 _ 0046-0063.qxd 21/2/08 13:12 Página 48

49

Nola erantzuten dute izaki bizidunek?

Erantzuna deritzo izaki bizidunek estimulu batekiko erreakzio gisa egitenduten ekintzari. Landareetan, erantzunak motelak dira, eskuarki, etagehienak hazkuntzarekin lotuta daude; animalietan, berriz, erantzunakazkarragoak dira. Bi erantzun mota daude:

• Mugimenduzko erantzunak. Mugimendu bat egitea da erantzuna.Mugimenduak erantzun zehatzak eta azkarrak dira, eta lokomozio-aparatuak egiten ditu. Mugimendua sortzen duten organo efektoreakgiharrak dira.

• Jariatzezko erantzunak. Substantzia jakin bat sortzea da erantzuna.Sortze horri jariatzea esaten zaio, eta erantzun horiek, jariatzeak,guruinek egiten dituzte.

Portaera eta moldaera

Organismoek kanpo-estimuluekiko erreakzionatuz sortzen dituztenerantzunen multzoak izaki bizidun bakoitzaren portaera eragiten du.

Landareen portaera guztiak organoren bat haztearekin lotuta daude iabeti: fruituak, zurtoina…

Animalietan, aldiz, bi portaera mota bereizten dira:

• Berezkoa edo senezkoa. Izaki bizidunek herentziazko faktoreenondorioz duten portaera da; hots, animaliek jaiotzetik bertatik dutenportaera, inolako ikaskuntzaz bereganatu ez dutena. Senezko portaere-tako bat da, esate baterako, txitatxoak arrautza-oskoletik irten bezainlaster janari bila mokoka hastea.

• Bereganatua edo ikasia. Izaki bizidunek ingurune-faktoreen ondoriozduten portaera da. Ikaskuntzaren ondorioa da. Portaera mota horialda daiteke.

Ia animalia guztiek ikas dezakete, baita ornogabeek ere; baina batzuekbeste batzuek baino azkarrago ikasten dute, gaitasun hori animalienadimenarekin estu-estu lotuta baitago.

Izerdia eta listua sortzea jariatzezkoerantzunak dira.

3. Zer bi erantzun mota sortzen dituzte animaliekestimuluekiko?

4. Zertan dira desberdinaksenezko portaera eta portaeraikasia? Animalia guztiak al dira ikasteko gai? Zeren baitan dago?

ARIKETAK

Jaio bezain laster, txitatxoak elkarrenondoan uzkurtzen dira, berez, hotzetikbabesteko. Senez egiten dute.

Hegaztiek inon ikasi gabe eraikitzendituzte habiak. Berezko portaerarijarraitzen diote, besterik gabe.

832926 _ 0046-0063.qxd 21/2/08 13:12 Página 49

50

Estimulu-errezeptoreak

Animaliek eta landareek ez dituzte estimuluak berdin hautematen.Animaliek zenbait zentzumen-organo dituzte. Landareetan, berriz,organismo osoan banatuta dauden zenbait zelulak betetzen dute funtziohori.

Kontuan hartuz errezeptoreak non dauden, bi mota bereizten dira:

• Kanpo-errezeptoreak. Organismoaren azalean daude, eta kanpotikdatozen estimuluak hauteman ditzakete. Kanpo-errezeptoreak dira,esaterako, zentzumen-organoak.

• Barne-errezeptoreak. Organismoaren barnealdean daude, eta harenbarnetik datozen estimuluak hautematen dituzte. Kanpo-errezeptoreakdira, adibidez, gosea eta egarria hautematen dituzten errezeptoreak.

Bestalde, kontuan hartuz zer estimulu motarekiko diren sentikorrak,animalien errezeptoreen baitan lau multzo bereizten dira:

• Errezeptore mekanikoak. Ukipenarekiko, presioarekiko, oinazeareki-ko, mugimenduarekiko eta soinuarekiko sentikorrak dira. Adibidez,ukimenaren errezeptoreak eta soinuarenak; lehenak gorputz osoanbanatuta daude, eta bigarrenak, belarrian.

• Errezeptore kimikoak. Ingurunean zenbait substantzia daudelahautematen dute. Ornodun askoren eta askoren errezeptore kimikoakdastamen-zelulak dira, baita usaimen-zelulak ere. Dastamen-zelulakahoan daude, eta zenbait elikagairen zaporea hautematen dute;usaimen-zelulak sudurrean daude, eta usainen berri ematen dute.

• Bero-errezeptoreak. Ingurunean tenperatura-aldaketarik izan denhautematen dute. Gorputz osoan egoten dira, eta ornodunek larruaza-lean izaten dituzte.

• Argi-errezeptoreak. Argia hautematen dute, eta ezinbestekoak diraikusmenerako. Argi-errezeptoreak dira, esate baterako, ornodunenbegiak eta artropodoen ozeloak (begi bakunak).

Errezeptoreak deritze kanpo-estimuluak nahiz barne-estimuluakhautematen berezituta dauden egitura sentsorialei.

2

5. Zure ustez, zer errezeptore mota dituzte ugaztuneklarruazalean?

6. Zer errezeptore motaren bidez dakite animaliek egarri edo gose direla?

ARIKETAK

Zenbait sugeren usaimen-hobiek harrapakinenberoa hautematen dute.

Ornogabeen begi konposatuekinguruneko mugimenduak hautematen dituzte.

Artropodoen antenekerrezeptore kimikoak dituzte.

Arrainen albo-lerroak uraren sakonera eta bertakobibrazioak hautematen ditu.

Ugaztunen bost zentzumenak

Estimulua Errezeptorea Zentzumena

Argia Begia Ikusmena

Soinua Belarria Entzumena

UsainaPituitarioa (sudur-hobiak)

Usaimena

ZaporeaDastamen-papila (mihia)

Dastamena

Korpuskuluak(larruazala) UkimenaUkipenezkoak

832926 _ 0046-0063.qxd 21/2/08 13:12 Página 50

51

Koordinazio-sistemak

Izaki bizidunek era askotako funtzioak egiten dituzte aldi berean: hazi,arnasa hartu, elikatu, etab. Hori dena egin ahal izateko, ezinbestekoadute koordinazio-sistemaren bat izatea, lan guztiak behar bezala etaune egokian egin daitezen.

• Animaliek bi sistema dituzte, bizi-funtzioak erregulatzeko eta koor-dinatzeko:– Nerbio-sistema. Sistema horrek nerbio-bulkaden bidez erregula-

tzen eta koordinatzen ditu organismoaren funtzioak. Erantzunazkarrak eta iraupen laburrekoak behar dituzten funtzioak kontro-latzen ditu. Nerbio-sistema neuronaz osatuta dago. Eta zer dira neuronak? Bada,informazioa nerbio-bulkada gisa helarazten berezitutako zelulak.Nerbio-bulkadak intentsitate txikiko korronte elektrikoak dira,eta nerbioetan zehar informazioa eramaten dute.

– Sistema endokrinoa. Sistema horrek substantzia kimikoak sortuzerregulatzen eta koordinatzen ditu funtzioak. Erantzun motelakbaina iraunkorrak behar dituzten funtzioak kontrolatzen ditu. Sistema endokrinoa guruin endokrinoz osatuta dago. Guruin horiekhormona izeneko substantzia kimikoak sortzen dituzte, eta gero,odolera isurtzen, hartan nahasita organismoan zehar joan daitezen.

• Landareek zenbait substantzia kimiko sortuz koordinatzen dituztefuntzioak, animalien sistema hormonalaren antzera.

3

Inguruan harrapariak daudelahautemandakoan, harrapakinak lasterka hasten dira. Bizirik iraungo badute, garrantzi handikoa da koordinazio-sistema bizkorrak eta eraginkorrak izatea.

7. Adierazi zer koordinazio-sistema aritzen den egoera hauetan:

a) Eskua sutara hurbildu dugu, eta gero, berehala, urrundu.b) Odoleko azukre kantitate egokia izan dadin zaintzea. c) Kale bat zeharkatzekotan gara, baina auto bat datorrela ikusita,

gelditu egin gara.

8. Bilatu Funtsezko kontzeptuak atalean guruin hitzaren esanahia.

ARIKETAK

Ezaugarriak Nerbio-sistema Sistema endokrinoa

Zer bide erabiltzen du Nerbioak Odola

Zeren bidez helarazten du Nerbio-bulkadak Hormonak

Erantzunaren lastertasuna Azkarra Motela

Erantzunaren iraupena Laburra Iraunkorra

Zer funtzio erregulatzeneta koordinatzen ditu

Erantzun azkarrak behar dituztenak; adibidez, lokomozioa.

Erantzun iraunkorrak behar dituztenak; adibidez, hazkuntza, garapena eta metabolismoa.

Nerbio-sistemaren eta sistema endokrinoaren arteko alderaketa

832926 _ 0046-0063.qxd 21/2/08 13:13 Página 51

52

Nerbio-sistema

Belakietan izan ezik, gainerako animalia guztien nerbio-zelulak (neuronak)oso antzekoak dira. Baina nerbio-sistemaren egituraketari dagokionez,alde handia dago talde batzuetatik besteetara, neuronen antolaketadela-eta, batez ere.

Ornogabeen nerbio-sistema

Ornogabeek nerbio-sistema bakunak dituzte. Bi dira azpimarratzekoak:nerbio-sareak eta gongoil-sistema.

Ornodunen nerbio-sistema

Ornodunek ornogabeek baino nerbio-sistema konplexuagoa dute.Nerbio-zentroek eta nerbioek osatzen dute.

• Nerbio-zentroak. Organo horiek errezeptoreen informazioa jasotzendute, eta gero, erantzunak landu, eta efektoreei bidaltzen dizkiete. Biorgano dira: garuna eta bizkarrezur-muina; lehena buruan dago, etabigarrena, animaliaren bizkarraldean.

• Nerbioak. Nerbio-zuntzez osatuta daude; hau da, neuronen luzakinez. Nerbioek sare modukoa eratzen dute, eta sare horretan zehar joatendira bulkadak nerbio-zentroetatik gorputzeko atal guztietara. Giharrakuzkurrarazten dituzte, guruinei substantziak jariarazten dizkiete…Funtsean, bi nerbio mota daude, zer funtzio egiten dituzten kontuanhartuz:– Zentzumen-nerbioak. Errezeptoreetatik nerbio-zentroetara erama-

ten dute informazioa.– Nerbio motorrak. Nerbio-zentroetatik gorputzeko organo efekto-

reetara helarazten dute informazioa: giharretara eta guruinetara.

Nerbio-sistema deritzo nerbio-zelulek eratutako organo eta egituraguztien multzoari. Haren ardura da koordinatzea, informazioabiltzea, interpretatzea, erantzunak lantzea eta efektoreei helaraztea.

4

Zelenteratuek dituzte horrelakoak; adibidez, polipoek etamarmokek. Nerbio-zelulek sare zehaztugabea eratzen dute,animalian osoan, eta haren bidez, nerbio-bulkada bazter guztietara helarazten da.

Anelidoek, artropodoek, moluskuek eta krustazeoek dute horrelakoa.Gorputzean zehar zenbait gongoil dituzte, elkarren artean nerbio-kordoiz lotuta, eta gongoil horietan biltzen dira neuronak. Gongoilikhandienak buruan biltzen dira, eta horrela, garuna eratzen dute.

Nerbio-sareak

Garuna

Nerbioak

Bizkarrezur-muina

Sare zehaztugabea Nerbio-kordoia

Gongoilak

Garuna

Gongoil-sistema

832926 _ 0046-0063.qxd 21/2/08 13:13 Página 52

53

Zein da nerbio-sistemaren funtzionamendua?

Zentzumen-organoek (errezeptoreek) jasotako informazioa landu egitendu nerbio-sistemak, eta ondoren, erantzun bat prestatzen du. Nerbio-sistemaren funtzionamendua oso antzekoa da animalia guztietan.

Edozein estimulurekiko erantzunik azkarrenei eta soilenei ekintzaerreflexuak esaten zaie. Horrelako erantzunak oharkabekoak dira,gehien-gehienetan animaliak ez baitaki zer egitera doan; mugimenduaegin ondoren ohartzen da animalia gertatutakoaz. Ekintza erreflexuasko babeserako dira, arriskuko egoerak saihesteko balio dute.

Beste erantzun batzuk, berriz, borondatezko ekintzak dira; adibidez,animalia bat atzetik harrapakin bat jarraika duenean lasterka hastea.Horrelako erantzunak ez dira automatikoki gertatzen, jakinaren gaineanbaizik; izan ere, animaliak ekintza horiekiko kontrol osoa du une oro,eta alda ditzake.

Neuronak

Nerbio-bulkadak helarazten berezitutako zelulak dira neuronak. Egitura berezia dute,harizpi itxurako luzakinak baitituzte; haiei esker, erraz elkartzen dira beste neurona edo organo batzuekin.

Neuronen luzakinek zuntzak eratzen dituzte,eta zuntz horiek, bildu egiten direnez, balak.Bestalde, bala horietako batzuk ere elkartu egiten dira, eta horrela, nerbioak eratzen dira.

JAKINGARRIAK

9. Zer funtzio betetzen dunerbio-sistemak?

10. Zer dira nerbioak?

11. Zer dira ekintza erreflexuak?Eman adibide bat.

ARIKETAK

Zentzumen-organoek estimulu bathautematen dute: hots bat, irudi bat,usain bat… Orduan, errezeptoreekestimulu hori nerbio-bulkadabihurtzen dute.

Zentzumen-nerbioek informazioagarunera eramaten dute. Garunak, orduan, informazioa hartu, aztertu, eta erantzun egoki bat prestatzen du.

Erantzuna organo efektoreei bidaltzenzaie. Giharrek mugimendua sortzendute, eta guruinek substantziakimikoak jariatzen dituzte. Erantzuna ia bat-batekoa da.

Zelula-gorputza.Nukleoa dago bertan,bai eta zitoplasmarenzati bat ere.

Axoia. Luzakin luze-luzea da, eta bukaeraaldean adarkatu egiten da. Hari esker,nerbio-bulkadak beste neurona edoorgano batzuetara irits daitezke.

Dentritak. Luzakin labur, ugari eta oso adarkatuak dira. Haien bidez, beste neurona batzuekin elkartzen dira.

832926 _ 0046-0063.qxd 21/2/08 13:13 Página 53

54

Sistema endokrinoa

Nerbio-sistemaz gain, sistema endokrinoa ere aritzen da organismoarenfuntzioak kontrolatzen.

Hormonak deritze guruin endokrinoek sortzen dituzten substantziakimikoei. Guruinek odolera jariatzen dituzte hormonak, eta odolarenbidez organismo osoan banatzen dira, organo jakin batzuetan berariazeragin dezaten.

Oro har, sistema endokrinoak nerbio-sistemak baino ondorio motela-goak eta denbora luzeagokoak ditu; esate baterako, heldu egiterakoangorputzean gertatzen diren aldaketak, ugatzek esnea sortzea, zenbaitanimaliatan metamorfosian gertatzen diren aldaketak, etab.

Sistema endokrinoa guruin endokrinoak deritzen organoberezituez osatuta dago. Guruin horiek hormonak sortzen dituzte; hots, mezulari-lana egiten duten substantziak.

5

Feromonak

Animalia guztiek feromona izeneko substantzia kimikoak dituzte:guruin bereziek sortuak, organismotik kanpora jariatzen dira, eta komunikazioko seinale kimiko gisa jarduten dute, espezie berekobeste banakoek portaera jakin bat izan dezaten eragiten baitute.

Intsektu sozialetan (hots, erleetan, termitetan eta inurrietan), feromonek berebiziko garrantzia dute, haiei esker bereizten baitituzte gizarteko banako motak, batetik, eta bestetik, haien bidez koordinatzen eta erregulatzen baitituzte banako mota bakoitzak egin beharreko jarduerak. Erleetan, gainera, sexu-erakarpenerako balio dute.

Ugaztun askok zeinek bere lurraldea markatzeko erabiltzen dituzte.Beste ugaztun batzuetan, berriz, urruti-urrutitik ere arrek emeaknon dauden jakin dezaten balio dute.

Zure ustez, sistema endokrinoaren baitako substantziak al dira feromonak? Zergatik?

JAKINGARRIAK

Erle erreginak jariatzen duen feromona dela medio,erlauntzeko erleak haren inguruan ibiltzen dira.

12. Bilatu Funtsezko kontzeptuakatalean hormona hitza.

13. Nola iristen dira hormonakguruin endokrinoetatik eraginbehar duten organoetara edozeluletara?

14. Aipatu sistema endokrinoakkontrolatzen dituen zenbaitekintza.

ARIKETAK

Testikuluak

Giltzurrungaineko guruina

Hipofisia

Obulutegiak

Pankrea

Tiroidea etaparatiroidea

Tiroidea eta paratiroidea

Pankrea

Giltzurrungaineko guruinak

Hipofisia

Guruin endokrinoak

832926 _ 0046-0063.qxd 21/2/08 13:13 Página 54

55

Lokomozio-aparatua

Inguruan zenbait estimulu izanez gero, animaliak lekualdatu egitendira, erreakzio modura: estimulura hurbiltzen dira, edo bestela, hartatikurrundu.

Animaliei mugimenduak egiteko aukera ematen dieten organoen multzo-ari lokomozio-aparatua esaten zaio. Aparatu horrek eginarazten ditunerbio-sistemak agindutako mugimenduzko erantzunak.

Ornogabeen lokomozio-aparatua

Ornogabe askok kanpo-eskeletoa edo exoeskeletoa dute, eta organismo-ari eusteko, hura babesteko eta lokomozioko funtzioak betetzeko baliodiete. Baina horrelako eskeletoa duten animaliek arazo bat izaten dute:ezin dira hazi.

Intsektuak lokomozio azkarreko animaliak dira; izan ere, exoeskeletogogorra eta zurruna izan arren, artikulazioetan arina eta malgua da, etahorri esker, lekualda daitezke. Hazi ahal izateko, mudaz baliatzen dira,eta bizitzan zehar zenbait aldiz berritzen dute eskeletoa.

Ornodunen lokomozio-aparatua

Ornodunek barne-eskeletoa edo endoeskeletoa dute: hezurrek osatzendute, eta hezurrak elkarren artean lotzeko, artikulazioak dituzte.

Hezurrak berez zurrunak badira ere, eskeletoa malgua da, eta mugimendumota ugari egin ahal izaten dituzte ornodunek. Eskeletoak, gorputzariforma emateko eta hari eusteko ez ezik, eskeleto-giharrak finkatzeko erebalio du, eta kutxa modukoa eratzen duenez, zenbait barne-organobabesteko ere bai.

Giharrak uzkurtu eta erlaxatu egiten dira, eta horri esker, estimulueierantzuteko borondatezko mugimenduak gauzatzen dituzte. Giharraktendoien bidez lotzen zaizkie hezurrei.

6

15. Zer da eta zertarako balio du eskeletoak?

16. Zer dira eta zertarako balio dute giharrek?

17. Nola gertatzen damugimendua?

18. Zer da muda? Zertarako egiten da?

ARIKETAK

Substratuari finko bizidiren animaliek

(koralek, muskuiluek…)eta mugimendu

geldokoek (itsas trikuek, itsas izarrek…) estalki gogorra

izaten dute, babesteko.

Intsektuek, hazteko, soinean duten eskeletoauzten dute, eta gero, beste bat handiagoaegiten. Horri muda esaten zaio.

Gorputz-adarrak

Burezurra

Barrunbe torazikoa

Bizkarrezurra

Ornodun baten eskeleto-sistema

832926 _ 0046-0063.qxd 21/2/08 13:13 Página 55

56

Landareen erantzunak estimuluekiko

Landareek ez dute estimuluen errezeptore izango den zentzumen-organo-rik, ez lekualdatzeko balioko dien lokomozio-organorik, ez erantzuniksortu ahal izateko nerbio-sistemarik ere. Baina, hala ere, gainerako izakibizidun guztiak bezalaxe, gai dira estimuluak hautemateko, haiekikoerreakzionatzeko eta erantzunak sortzeko.

Landareen erantzunak animalienak baino motelagoak dira, eta batzuetan,ez dira hain nabarmen ikusten; funtsean, hazkuntza aldatzea izaten daerantzuna.

Landareek hainbat estimulu mota hautematen dituzte:

• Argi-estimuluak. Argi-erradiazioak edo argi-intentsitatearen alda-kuntzak.

• Grabitazio-estimuluak. Grabitatearen indarra da estimulua.• Estimulu mekanikoak. Besteak beste, kolpeak, urratuak eta presioa. • Estimulu kimikoak. Inguruan substantzia kimikoak egoteak edo

zeudenak aldatzeak eragindako estimuluak.• Bero-estimuluak. Tenperatura-aldaketak.• Estimulu hidrikoak. Adibidez, lurzoruko ur kantitatea eta hezetasun

atmosferikoa.Landareek kanpo-estimulu horietakoren bat hautematen dutenean, bimodutara erantzuten dute: tropismoen bidez edo nastiak deritzenerantzunen bidez.

Tropismoak

Tropismoa positibotzat hartzen da, erantzuna estimuluaren alderantzgertatu bada, eta negatibotzat, kontrako noranzkoan izan bada.

Hona hemen tropismo mota nagusiak:

• Fototropismoa. Argia da estimulua. Zur-toinak argirantz hazten dira.

• Geotropismoa. Grabitateak eragindakoerantzuna da. Sustraiak lurraren barne-rantz hazten dira; horri esker, errazagolortzen dituzte ura eta gatz mineralak.

• Tigmotropismoa. Zerbait ukituz egoteakeragindako erantzuna da. Landare igoka-riak euskarri baten inguruan kiribiltzendira; adibidez, mahatsondoak.

• Hidrotropismoa. Urak eragiten du.Landareen sustraiak lurzoruan ur ugari-koak diren lekuetarantz hazten dira.

Tropismoak erantzun iraunkorrak dira, eta hainbat estimuluri erantzunez landarea norabide jakin batean haztea eragiten dute.

7

19. Landare batzuek loreak zabalduegiten dituzte, gauez, eta itxi,egunez. Zer estimulu motakeragiten du erantzun hori?

20. Nolakoa da zurtoinenfototropismoa, positiboa ala negatiboa?

ARIKETAK

Landareen zurtoina fototropismo positiboa dela medio hazten da, eta sustraia, geotropismo positiboa dela-eta.

832926 _ 0046-0063.qxd 21/2/08 13:13 Página 56

57

Nastiak

Tropismoak ez bezala, mugimenduak ez dira noranzko jakin bateangertatzen eta ez dira iraunkorrak, aldi baterakoak baizik.

Landare-hormonak

Landareetan, substantzia hori sortzen duten zelulak ez daude berariazkoguruinetan bilduta. Zelula horiek sustraien eta zurtoinen alde apikaleanegoten dira, nagusiki.

Ondoren, hormona horiek zelulaz zelula edo garraio-hodietan zehargarraiatzen dira sortu diren lekutik eragin behar duten landare-atale-raino.

Landare-hormonek era askotako ekintzak egiten dituzte, baina honahemen azpimarragarrienak: fruituak lora eta hel daitezen eragin, hostoaknahiz fruituak eror daitezen erregulatu, landareen zenbait egitura hazdaitezen suspertu, estomak itxi daitezen eragin…

Landare-hormonak deritze landareen bizi-funtzioak erregulatzeneta koordinatzen dituzten substantzia kimikoei.

Nastiak deritze landareen zenbait atalek kanpo-estimuluekikoerreakzionatuz sortzen dituzten erantzun iragankorrei.

Etilenoa landare-hormona bat da, eta fruituak bizkorrago hel daitezenlortzeko erabiltzen dute nekazaritzan.

Udazken oro landare batzuei hostoak erortzea landare-hormonekerregulatzen dute.

Gau-loreak zabaldu egitendira iluntzean, eta itxi,egunez.

Tulipak tenperaturarenarabera zabaltzen edo ixten dira.

Landare intsektujaleekhostoak ixten dituzte, intsektu bat pausatuz gero.

Minbera izeneko landareakhostoak erabat biltzen ditu,inork ukituz gero.

21. Egia al da landareak ez direlamugitzen? Eman arrazoiak, zure erantzuna azaltzeko.

22. Zertan dira desberdinaktropismoak eta nastiak?

23. Zer estimulu motak eragiten du mahatsondoen kiribilakbiribilkatzea?

24. Zer dira landare-hormonak?

ARIKETAK

832926 _ 0046-0063.qxd 21/2/08 13:13 Página 57

58

JAKINGARRIAK

Izaki bizidun zelulabakar guztiak gai dira ingurunearekinharremana izateko, haren beharra baitaukate, bizirikiraungo badute.

Zelula orok ingurunean zer-nolako aldaketak (estimuluak) gertatzen diren hauteman eta haiei erantzun ahal izateari zelula-sentikortasuna deritzo.

Erantzun motak

Izaki bizidun zelulabakarrek era askotara erantzutendute; baina laburbilduz, erantzun guztiak bi multzotanbereiz ditzakegu:

• Erantzun estatikoak. Horrelako erantzunetan, zelulakez du inolako mugimendurik egiten. Elikagairik eza, lehortasuna, tenperaturak gora egitea eta beste zenbait aldaketa gertatuz gero, zenbait organismok bizi-egoera estaria har dezakete, enkistamenduz.

• Erantzun dinamikoak. Zelulak mugimenduren bat egiten du, bai estimulurantz hurbiltzekoa (erantzunpositiboa) bai estimulutik urruntzekoa (erantzun negatiboa). Horrelako mugimenduei taktismoak deritze, eta hainbat estimuluk eragin ditzakete: grabitateak, tenperaturak…

Izaki bizidun zelulabakarrek era askotako estimuluakhautematen dituzte:

• Fisikoak; hala nola, argi-aldaketak, presio-aldaketak,tenperatura-aldaketak…

• Kimikoak; esate baterako, zelularen inguruan densubstantzia kimiko baten kantitatea aldatzea.

25. Bilatu zertan diren desberdinak zilioak eta flageloak.

26. Bilatu Funtsezko kontzeptuak atalean pseudopodo hitzaren esanahia.

ARIKETAK

Harreman-funtzioa, izaki bizidun zelulabakarretan

Enkistatzea deritzo zelulari kanpo-estalki gogor eta iraunkorrasortzeari; estalki horrek zelula kanpo-ingurunetik isolatzen du,eta bizirik iraun dezan laguntzen dio.

Ameboidea. Zitoplasma luzatuzgertatzen da. Luzakin horieipseudopodoak deritze, eta amebaknahiz beste organismo batzukmugitzen dira horrela.

Dardara-mugimendua. Zilioen edoflageloen bidez gertatzen da; hots,zitoplasmaren luzakin mehe batzuenbidez. Paramezioak zilioak ditu, etaeuglenak, flagelo luze-luze bat.

Uzkurdura-mugimendua. Zelulatxikitu eta luzatu egiten da, betinorabide berean, baina lekualdatugabe. Bortizela mugitzen dahorrela.

Hiru mugimendu mota

832926 _ 0046-0063.qxd 21/2/08 13:13 Página 58

59

Zientzia zure eskuHipotesiak egitea eta egiaztatzea. Landareen geotropismoa

Landareen sustraiak lurzoruaren barnerantz haztendira, eta gertaera horri geotropismo positiboa esatenzaio. Sustraien geotropismoa ikusita, badirudi landareagai dela Lurraren grabitatea hautemateko, eta noranzkoegokian orientatuz erreakzionatzen duela.

Hipotesi hau egin dezakegu: sustraiak beti beherantzhazten badira, edozein landare azpikoz gora jarriz gerosustraia kontrako noranzkora begira jarriko da, egokihazten jarraitzeko. Egin dezagun esperimentu errazbat, hipotesi hori zuzena den ikusteko.

1. Presta dezagun ontzi bat, haziak ernetzeko.Beirazko edo plastikozko ontzi garden bat erabilikodugu. Hasteko, kotoiz bete behar dugu, ontziarengaraieraren hiru laurden bete arte.

Ondoren, babarrun, dilista edo txitxirio batzukjarriko ditugu, kotoian hortxe erdi-erdian sartuta,ontziaren horma ukitzen dutela, haziak nolahazten diren ikusteko.Azkenik, ura botako dugu, kotoia heze egon dadin,eta ontzia aireztapen oneko leku argitsu bateanutziko dugu, giro-tenperaturan.Astebete baino zertxobait gehiago behar daesperimentua osorik egiteko. Beraz, garrantzihandikoa da kotoia beti heze dagoen zaintzea,baina adi: heze egon behar du, eta ez urez blai.

2. Azter dezagun hazien bilakaera. Bizpahiruegunen buruan, haziak ernetzen hasiko dira.Zurtoina haziko zaie, gorantz, bai eta sustraia ere, beherantz.

3. Egiazta dezagun hipotesia. Horretarako, sustraiazentimetro bat luze dela ikusitakoan, ontziaetzanda jarriko dugu, aldeetako baten gaineanjarrita egon dadin. Amaitze aldera, hiruzpalauegunean zain egongo gara.

27. Azaldu zure koadernoan zer prozesuri jarraitu diogun esperimentu horretan, puntuhauek garatuz:

a) Sarrera: azaldu, labur-labur, zer den sustraiaren geotropismoa.b) Hipotesia zein den adieraztea, eta zer esperimentu egingo den argitzea.c) Esperimentua azaltzea, eta besteak beste, landarea egunero zenbat hazi den adieraztea.d) Emaitzak eta interpretazioa. Zuzena al zen hipotesia?

28. Marraztu zure koadernoan esperimentuaren emaitza, xehetasunez, eta adierazi zerunetan den nabariena sustraiaren okerdura.

29. Begiratu eskuineko marrazkiari. Ontzia mahai baten gainean etzanda dago, eta hazi bat erne dago barruan. Hazia ernetzen hasi zenean, orain dagoen bezalaxe al zegoenontzia? Denbora luzea darama ontziak etzanda ala etzan berri dute? Eman arrazoiak,zure erantzuna azaltzeko.

ARIKETAK

Kotoia

Haziak

832926 _ 0046-0063.qxd 21/2/08 13:13 Página 59

60

30. ● Kopiatu eta osatu taula hau, adieraziz zerzentzumenek eta zer errezeptorek hautematen dituzten inguruko informazio horiek, ugaztunetan.

31. ● Ugaztunek bost zentzumen dituzte: ikusmena,entzumena, dastamena, usaimena eta ukimena.Zure ustez, horietatik zein bi zentzumenek ematen dute inguruneari buruzko informazio gehien? Zergatik?

32. ● Ornodunen gorputzeko zer organotara bidaltzendute informazioa zentzumen-organoek? Zer egiten du organo horrek zentzumen-organoetatik jasotakoinformazioarekin?

33. ●● Zer bi koordinazio-sistema dituzte animaliek?Iraungo al lukete bizirik animaliek, bi koordinazio-sistema horiek gabe? Zergatik? Zure ustez, zer arazoizango lituzkete, epe laburrean eta epe luzean?

34. ●● Adierazi zein den estimulua eta zein erantzuna,egoera hauetako bakoitzean.

a) Kanpoan oso tenperatura hotza denean, muskerrakezkutuan gorde, eta geldi-geldi geratzen dira,energia kontsumoa ahalik gehiena murrizteko.

b) Lur-zizareek argitik ihes egiten dute, eta hezetasunbila, lur hezean barrurantz ezkutatzen dira.

c) Marmokek, beste animalia bat ukituz gero,zeluletako batzuetan duten harizpi bat jaurtitzendute, eta haren bidez, likido erresumingarri batinjektatzen diote animalia horri.

d) Kameleoiak, inguruan harrapakinen bat dagoelasusmatuz gero, kamuflatu egiten dira, daudenlekuko tonu berberak hartuz.

35. ●●● Ia ezinezkoa da etxeetan izaten diren euliakeskuez zapaltzea, baina euliak hiltzeko tresna zulodunhorietako bat erabiliz, nahiko erraz harrapatzen dira.Egin hipotesi bat, gertaera hori azaltzeko.

36. ● Egin eskema bat, adierazteko zer ibilbide egitenduten estimuluak nahiz erantzunak nerbio-sistemarenkontrolpean dagoen ekintzaren batean.

Ariketak37. ● Elikagai atsegingarri bat usaintzen dugunean,

ahoa ur bihurtu zaigula esan ohi dugu. Zer estimuluk eragiten du portaera hori? Zer erantzun mota sortzen da?

38. ●● Begiratu beheko marrazkiei eta, ondoren,erantzun galderei.

a) Zer portaera mota izan du barraskiloak, berezkoa ala bereganatua?

b) Zer estimuluk eragin du portaera hori? Eta erantzuna?

c) Zer onura lortzen du barraskiloak portaera mota horrekin?

39. ●●● Zure ustez, zer funtzio betetzen dute sugeen nahiz muskerren mihi zatibituak eta katuen biboteak?

40. ● Adierazi beheko ekintza hauek borondatezkoak ala oharkabekoak diren.

a) Untxiek, sasien artean hotsen bat entzunez gero,burua bihurtzen dute.

b) Tximinoek, besoan sastada bat sumatuz gero, azkar-azkar kentzen dute.

c) Katamotzak goizean goiz ibaiertzera joaten dira, ura edatera.

d) Lehoien bihotz-taupadak bizkortu egiten dira, gazelak harrapatu nahian atzetik doazenean.

e) Elefanteek ia gorputzeko tenperatura berbera izaten dute beti.

f) Koalek gozo-gozo laztantzen diete azala kumeei.g) Hontzek begiak mugitzen dituzte etengabe,

harrapakinik baden ikusteko.

41. ● Animalietan, giharren bat uzkurtzeak gorputzean mugimenduren bat sortzea dakar. Zure iritziz, zer bi baldintza bete behar dira edozein gihar mugi dadin?

Informazioa Zentzumena Errezept.

Tenperatura

Objektuen forma

Argiak eta itzalakElikagaiek zer substantzia dituztenInguruko bibrazioak

Aireko substantzia kimikoak

Objektuen koloreak

Presioa

A B

832926 _ 0046-0063.qxd 22/4/08 13:16 Página 60

61

42. ●● Azaldu zer ondorio atera daitekeen bi marrazkihauetatik.

43. ●● Asmatu esperimentu bat, sustraien geotropismoaeta hostoen fototropismoa azaltzeko.

44. ●●● Izaki bizidun guztiak gai dira beste banakobatzuetan portaera jakinak eragingo dituztenestimuluak sortzeko. Hori izaki bizidunen artekokomunikazio mota bat da.

Adierazi zer esanahi izan dezaketen gertaera hauek:

a) Tximinoek garrasi egiteak.b) Inurriek feromonak sortzeak.c) Zenbait hegazti arrek luma koloretsuak

izateak.d) Zenbait arrain emek sabel konkortua izateak.

Erreflexu baldintzatuak

AZTERKETA ZIENTIFIKORANTZ

XX. mendearen hasieran, Ivan Pavlov medikua ohartuzen bere laborategiko txakurrak listua eta uringastrikoak jariatzen hasten zirela, janaria ekarri ohi zien pertsonaren oinkadak entzun orduko; hau da,itxura guztien arabera, janaria aurreikusten ikasi zuten txakurrek.

Pavlov, orduan, fenomeno hori zehatzago aztertzenhasi zen, eta horretarako, beste estimulu batzuk erabilizituen. Lehenbizi, neurtu zuen zenbat listu jariatzenzuen txakurrak hari haragi puska bat erakutsitakoan,eta berehala ohartu zen listu-jarioa ugaritu egiten zelahori egindakoan (A). Esperimentuaren bigarren fasean,egiaztatu zuen txakurrak ez zuela aparteko listu-jariorikizaten kanpai-hotsa entzunez gero (B), eta ondoren,txakurrak janaria jasotzen zuen orotan aldi bereankanpai-hotsa entzun zezan ahalegindu zen (C). Azkenfasean (D), Pavlovek kanpaia zenbait aldiz jotzen zuen,txakurrari haragi puska erakutsi aurretik; eta ohartu zen listu ugari jariatzen zuela kanpai-hotsa entzutean,nahiz eta janaririk batere ez erakutsi. Erantzutekomodu horri erreflexu baldintzatua esaten zaio.

45. ● Zer ideia probatu nahi zuen Pavlovek?

46. ● Pavloven esperimentuaren lehen fasean, zein da estimulua? Eta erantzuna?

47. ● Esperimentuaren bigarren fasean, zein daestimulua? Eta erantzuna?

48. ● Zer organo efektorek eragin dituzte erantzunak?

49. ●● Adierazi ibilbide hauetatik zein egin dutennerbio-mezuek:

a) Estimulua ➝ Errezeptorea ➝ Nerbio-zentroa ➝➝ Efektorea (giharra) ➝ Erantzuna

b) Estimulua ➝ Efektorea ➝ Nerbio-zentroa ➝➝ Efektorea (guruina) ➝ Erantzuna

c) Estimulua ➝ Erantzuna ➝ Errezeptorea ➝Nerbio-zentroa ➝ Efektorea (guruina) ➝ Erantzuna

d) Estimulua ➝ Errezeptorea ➝ Nerbio-zentroa ➝➝ Efektorea (guruina) ➝ Erantzuna

50. ●● Zer esaldik azaltzen du ondoen zer gertatu denesperimentuan?

a) Txakurrak izandako portaera asoziazioz ikasia da.

b) Txakurrak izandako portaera erabat senezkoa da.

c) Kanpaia zenbat aldiz jotzen dugun, horren araberakoa izango da txakurrak jariatuko duen listu kantitatea.

A B

C D

832926 _ 0046-0063.qxd 22/4/08 13:16 Página 61

62

51. Adierazi zer gertatzen zaien animaliei estimulu bat gertatzen denetik erantzuna gauzatzen duten arte.

52. Osatu goiko eskema, adieraziz animaliek zer bi koordinazio-sistema dituzten, eta azalduz horietako bakoitzak zer ezaugarri dituen. Landareek ere bi koordinazio-sistema horiek al dituzte?

53. Zer eragiten du organismoek kanpo-estimuluerekin erreakzionatuz sortzen dituzten erantzunen multzoak? Zer motatakoa izaten da animalietan?

54. Osatu eskema, adieraziz zer tropismo mota nagusi dauden.

ARIKETAK

Laburpena

EstimuluakNolabaiteko erantzuna eragin dezaketen ingurune-aldaketak diraestimuluak, bai kanpo-ingurunekoak, bai barne-ingurunekoak.

Hiru mota daude: fisikoak, kimikoak eta biotikoak.

Errezeptoreak

Estimuluak hautematen dituzten egiturak dira. Animalietan,zentzumen-organoetan daude. Hautemandako estimuluak nerbio-bulkada bihurtzen dituzte, eta gero, bulkada horiek nerbio-zentroetarairisten dira. Estimuluak nolakoak diren, lau errezeptore mota daude:

• Mekanikoak: ukipenarekiko, presioarekiko, mugimenduarekiko etasoinuarekiko sentikorrak dira.

• Kimikoak: zenbait substantzia kimiko badauden hautematen dute.

• Bero-errezeptoreak: tenperatura-aldaketak hautematen dituzte.

• Argi-errezeptoreak: argia hautematen dute.

Nerbio-zentroak

Hainbat estimulurekin erreakzionatuz erantzunak lantzen dituzte, eta gero, erantzun horiek organo efektoreei helarazten zaizkie.Ornodunetan, garuna eta bizkarrezur-muina dira.

Nerbioen zeregina da bulkadak nerbio-zentroetatik gorputzeko atalguztietara eramatea, eta efektoreei egin beharreko ekintza eginaraztea.

Efektoreak

Erantzuna gauzatzen duten organoak dira. Bi erantzun mota izandaitezke:

• Mugimenduzkoa: erantzuna mugimendua da. Lokomozio-aparatuakegiten du.

• Jariatzezkoa: erantzuna zenbait substantzia jariatzea da. Guruinekegiten dute.

KO

OR

DIN

AZ

IOA

ET

A H

AR

RE

MA

NA

, AN

IMA

LIE

TA

N

Landareek bi erantzun mota izaten dituzte kanpo-estimuluekiko:

• Tropismoak: hainbat estimuluri erantzunez landareak norabide jakin batean haztea.Hazteko norabidea aldatze hori iraunkorra izaten da. Tropismoa positiboa delaesaten da, landarea estimulurantz hazten denean, eta tropismoa negatibotzathartzen da, landarea estimulutik urruntzen denean.

• Nastiak: hainbat kanpo-estimuluri erantzunez landarearen zenbait atal aldi baterakomugitzea.

KO

OR

D. E

TA

HA

RR

EM.

LAN

DA

REE

TA

N

832926 _ 0046-0063.qxd 19/4/08 12:41 Página 62

IRAKURLEAREN TXOKOA

Liburuak:Secretos del mundo animalTIM BIRKHEAD ETA BESTE BATZUK. Reader's Digest argitaletxeaLiburu interesgarri, atsegin eta arina da, koloretan irudizta-tua, idazkera lañoz idatzia, eta animaliei buruzko aurkikuntzazientifiko liluragarriz josia.

Fisiología animal. Adaptación y medio ambienteNIELSEN SCHMID. Omega argitaletxeaAnimalien antolaketaren eta moldaeren berri jakiteko esku-liburu osoa da.

Artikuluak:Ratas detectoras de minas. Okapi. 2006ko urtarrila. 49. zk.

Bideoak:El sexto sentido. JOHN DOWNER. BBC TV Production inassociation with Australian Broadcasting Corporation andCoronet Films.

Sentidos de los animales. Biovideo BBC saila. 2. bideoa.

Sarean:www.educateca.comZientziekin lotutako informazio ugari.

www.todo-ciencia.comBiologiari, fisiologiari, ekologiari… buruzko informazioa.

ZABALBIDEAK

63

Zentzumen-sistemakKaio hauskaren arrautzek oilo-arrautzen itxura dute, bainahandiagoak dira. Berdexkak edomarroiak dira kolorez, eta zenbaitorban ilun handi izaten dituzte,mutur kamutsean, batik bat.Antzarek bezala (lehen aritu bai-kara haiez), kaioek ere arrautzakberreskuratzen dituzte, pirritan-pirritan habiatik kanpora joanezgero. Gerard Baerends holandaretologoak portaera hori aztertudu, hainbat esperimentu burutsueta zorrotzen bidez, aztertzekozehatz-mehatz zer estimuluriesker dakien animalia horrekhabiatik kanpo dagoen objektuaegiaz arrautza bat dela.

Hauxe egin zuen Baerendsek:kaio baten habiatik kanpo gezu-rrezko bi arrautza jarri, elkarrenondoan, eta ezkutaleku batetikbegira, bi arrautzetatik zein era-maten zuen pirritan lehenbiziaztertu. Milaka proba egin zituen,eta guzti-guztietan arrautzenezaugarriren bat aldatu zuen,jakiteko zein ezaugarri zituenkaioak maiteen. Ez nahasteko,aldi bakoitzean ezaugarri bakarraaldatzen zuen. Probetako batean,adibidez, hainbat neurritakoarrautzak jarri zizkien kaioei,

uso-arrautzen neurrikoetatikhasi eta ostruka-arrautzen neurri-koetaraino, baina berezko arrau-tzek dituzten forma, kolorea etaorbanak aldatu gabe, betiere.Formak zer-nolako eragina duenaztertzeko, prisma itxurako etazilindro formako ereduak erabilizituen, bai eta bloke laukizuzenaketa arrautza itxurako ereduak ere,baina denak neurri berekoak etaoso antzera margotuak, formarikeraginkorrena zein den jakiteko.

Kaioentzat zer ezaugarri direngarrantzi handienekoak aztertze-ko, esperimentu ugari egin beharizan zituen, arrautzen kokapenakeragin nabarmen-nabarmenabaitzuen hegazti haietan: pareanbi arrautza berdintsu izanda,batzuek ia beti ezkerrekoa auke-ratzen zuten, eta beste batzuek,eskuinekoa.

Hori guztia kontuan hartzeko,kaio bakoitzari arrautza-paredesberdin asko jarri behar zitzaiz-kion, eta haien kokapena siste-matikoki aldatu. Oso emaitzaargigarriak azaldu ziren. Esatebaterako, arrautza-pare guztie-tatik handiena nahiago izatenzuten kaioek, baita bi arrautzahorietako bat beren arrautzen

neurri berekoa eta bestea askozhandiagoa bazen ere. Halaber,nahiago izaten zituzten tantotxiki ugariko gezurrezko arrau-tzak, berezkoen antzera orbanhandi gutxi batzuk zituztenakbaino. Zergatik? Bada, segur aski,arrautza handiak eta orban

ugarikoak deigarriagoak direlako.Izan ere, baliteke ezaugarri horiekkaioen begiak gehiago estimula-tzea, eta beraz, haiei deigarri iza-teko aukera handiagoak edukitzea.

PETER J. B. SLATER,El comportamiento animal.

Cambridge University Press argitaletxea

55. Nolakoak dira kaio hauskaren arrautzak?

56. Kaioek nahiago izaten zituzten arrautza handiak eta tanto ugarikoak. Zergatik?

57. Zer jakin nahi zuen Baerendsek? Zer ondorio atera zituen Baerendsekesperimentuetatik?

58. Egin kontu ikertu nahi duzula zer koloretakoarrautzak dituzten nahiago kaioek. Nola egingo zenuke?

59. Baerendsek esperimentu bakoitzean arrautzenezaugarri bakarra aldatzen omen zuen. Zure ustez, zergatik jokatzen zuen horrela?

IRAKURTZETIK ULERTZERA

832926 _ 0046-0063.qxd 19/4/08 12:41 Página 63

Ugalketa

Itsas zaldi ar bat, umedun.

Itsas zaldi kumeak.

4Unitate honetan…

• Ugalketa zer eta zertarako den ikasikoduzu.

• Ziklo biologikoan zer aldi nagusi izatendiren jakingo duzu.

• Ugalketa asexuala eta sexu bidezkougalketa bereiziko dituzu.

• Sexu bidezko ugalketak animalietan zer fase dituen ikasiko duzu.

• Landareen bizi-zikloan txandaka zerorganismo aritzen diren jakingo duzu.

• Sexu bidezko ugalketak animalietan zer fase dituen ikasiko duzu.

• Bi ugalketa motek zer alde on eta zer alde txar dituzten aztertuko duzu.

• Lore baten marrazki zientifikoa egingo duzu.

NONDIK NORAKOAK

Bi itsas zaldi, elkar gorteiatzen.

832926 _ 0064-0081.qxd 21/2/08 13:22 Página 64

Ez dago munduan inor itsas zaldiei buruz Amanda Vicent biologoak adinadakienik. Hura da gai horretan adituena, eta animalia horiek ur azpianzer-nolako portaera eta ugalketa dituzten aztertu duen lehena. Gaur egun,Seahorse proiektuan dabil buru-belarri, itsas zaldien habitata babestu etahaien ugalketa eta portaera aztertu nahian, betiko gal ez daitezen lagun-garri izango delakoan.

Itsas zaldietan, ugalketa da harrigarriena, arra gelditzen baita umedun.Ugalketaren prozesua dantza batekin hasten da: bi egun ere iraun dezake,eta hartan, arra eta emea elkarri lotzen dira, isatsaren bidez. Ondoren,emeak, arrautzak erruteko hodi baten bidez, 200 arrautza baino gehiagosartzen dizkio arrari, hark sabelaldean duen poltsa batean. Arrautzakpoltsan erabat seguru daudenean, arrak esperma askatzen du, haiek ernaldaitezen. Poltsa horretan garatzen dira enbrioiak, ondo-ondo babestuta.Bi astetik sei astera bitarteko denbora-tartearen buruan, eklosioa gertatzen da;hots, itsas zaldi kumeak arrautzatik ateratzen dira. Orduan, arrak erditzeaegiten du: bere baitan kuzkurtu, eta kumeak kanporatzen ditu, zentimetroingurukoak, dagoeneko erabat garatuak, poltsako irekiduran zehar.

1. Zure ustez, zer organismo mota dira itsas zaldiak?

2. Zer ugalketa mota dute itsas zaldiek?

3. Zergatik da hain garrantzitsua ugalketa-funtzioa?

4. Zertan dira desberdinak sexu bidezko ugalketa eta ugalketa asexuala?

5. Zer da ernalketa?

GOGORATU ETA ERANTZUN

Bilatu erantzunaNola deritzo espezie bereko arrak eta emeak elkarrenoso desberdinak izateari?

Am

anda

Vic

ent.

832926 _ 0064-0081.qxd 21/2/08 13:22 Página 65

66

Ugalketa eta bizi-zikloa

Edozein espeziek bizirik iraungo badu, ezinbestekoa da banakoakugaltzea, hildakoak ordez ditzaten.

Oinarri-oinarrian, bi ugalketa mota daude:

• Asexuala. Banako edo guraso bakar bat aritzen da, eta hark bestebanako batzuk sortzen ditu, bere berdin-berdinak. Horrela ugaltzendira algak, protozooak, onddoak, eta zenbait landare eta animalia.

• Sexu bidezkoa. Eskuarki, bi banako edo guraso aritzen dira: ar bat etaeme bat. Horiek bi-bien karaktereak dituzten beste banako batzuksortzen dituzte. Izaki bizidun zelulaniztunak ugaltzen dira horrela.

Bizi-zikloa edo ziklo biologikoa

Bizi-ziklo edo ziklo biologiko deritzo organismo orok bizitza osoan iga-rotzen dituen aldien multzoari; hau da, zigoto-alditik banako heldubihurtu eta ugaltzeko gai izan bitarteko faseen multzoari.

Edozein izaki bizidunen ziklo biologikoan zenbait aldi bereiztendira, aldi horietako bakoitzean organismoak zenbait aldaketa bereiz-garri izaten baititu, eta elikadura-premiak ere ez baitira berberak. Aldihorien iraupenari dagokionez, alde handiak daude, zer espezie den:amebetan, adibidez, ordu gutxi batzuk irauten dute, eta beste espeziebatzuetan, berriz, zenbait urte.

Eskuarki, ziklo biologiko orok fase hauek hartzen ditu barnean:

• Ugalketa. Fase horretan, organismoek zelula bat edo zelula multzobat sortzen dute; zelula hartatik edo haietatik, gurasoen ezaugarriakdituen beste banako bat sortzen da, gero.

• Enbrioi-garapena. Ugalketan sortu den zelulatik, zigoto deritzonhartatik, banako oso bat sortzen da, zenbait zatiketa direla medio.

• Hazkuntza. Fase horretan, organismoa helduz joaten da, eta gorputzahazi egiten zaio. Bukaeran, organismoak behin betiko neurria hartzendu, bai eta bere espezieko helduek izaten dituzten ezaugarriak ere.Izaki bizidun zelulabakarretan, zelulen bolumena handitzearenondorioz gertatzen da hazkuntza. Zelulaniztunetan, berriz, zelulakopurua handitzearen ondorioz gertatzen da, nagusiki.

Ugalketa deritzo edozein espezietako banakoek beren antzeko beste banako batzuk sortzen dituzten funtzioari; hau da, gurasoekondorengoak sortzeko funtzioari.

1

1. Zergatik zaie izaki bizidunei ezinbestekoa ugalketa? Zer funtzio betetzen du ugalketak espezie orotan?

2. Zertan dira desberdinak ugalketa asexuala eta sexu bidezkoa?

3. Zer dira obozelulak edo zigotoak?

ARIKETAK

Izaki bizidun guzti-guztiek dute ugalketaderitzon funtzioa, hura gabe ezinezkoa baita espezieak irautea.

Arrak emeaestaltzen du

Emean ernaltzeagertatzen da

Arrautzakerrutenditu habian

Arrautza garatuz doa, enbrioia eratzen den arte

Enbrioia ateratzen da

Txita

Hegazti baten bizi-zikloa

Hazkuntza

Enbrioi-garapena

Ugalketa

832926 _ 0064-0081.qxd 19/4/08 11:29 Página 66

67

Ugalketa asexuala, animalietan

Ugalketa asexuala izatea oso arrunta da izaki bizidun zelulabakarretan,baina ez, ordea, animalietan: animaliarik bakunenak eta eboluzio-mailatxikienekoak soilik ugaltzen dira horrela.

Sexu gabe ugaltzen diren animalietan, bi modutara gerta daiteke ugalketa,nagusiki:

• Zatiketaz. Banakoa bi zatitan edo gehiagotan hausten da, eta zatihorietako bakoitzetik ondorengo bat sortzen da. Horrela ugaltzendira zelenteratuak (adibidez, anemonak) eta harrak (esate baterako,lur-zizareak eta planariak).Itsas izarrak eta beste animalia batzuk sexu bidez ugaltzen dira, berez,eta ez zatiketaz; baina gai dira birsorkuntza deritzon prozedurarenbidez ustekabean galdutako gorputz zatiak berriro eratzeko. Arrabioeketa sugandilek, besteak beste, zenbait organo ere birsortzen dituzte,ahalmen horri esker; esate baterako, isatsa.

• Gemazioz. Animaliari koskor edo gema bat ateratzen zaio gorputzean.Organismo batzuetan, gema bereizi egiten da, eta banako heldu batsortzen da hartatik; horrela gertatzen da ur gezatako hidretan. Besteizaki bizidun batzuetan, berriz, guraso duen organismoari lotutajarraitzen du, eta kolonia bat eratzen da; horrela egiten dute, esatebaterako, koralek.

2

4. Zertan dira desberdinakorganismo zelulabakarrenerdibiketa eta animalienzatiketa?

5. Sexu bidezko zer ugalketa mota dira arruntenakanimalietan?

ARIKETAK

Bakarkako gemazioa Gemazio koloniala

Zatiketa Birsorkuntza

Gema

Ur gezatako hidra

Planaria ama

Zati birsortuak

Planaria kumeak

Itsas izarra Zati birsortua

Zati birsortua

Korala

832926 _ 0064-0081.qxd 21/2/08 13:22 Página 67

68

Sexu bidezko ugalketa, animalietan

Animalia gehienak sexu bidezko prozesuen bidez ugaltzen dira. Bainaespezie batzuek txandakako ugalketa dute, eta sexu bidezko prozesuaketa prozesu asexualak txandakatzen dituzte; adibidez, marmokek.

Eskuarki, animalien sexu bidezko ugalketan sexu desberdineko bi banakobehar dira: banako arra eta banako emea; eta horietako bakoitzakzelula sexual edo gameto bat edo batzuk jartzen ditu.

Arrek nahiz emeek ugalketarako organo berezituak garatzen dituzte,gonada deritzenak; haietan, gametoak sortzen dira.

• Arretan, gonadak testikuluak dira, eta gameto maskulinoak edoespermatozoideak sortzen dira haietan. Gameto horiek, eskuarki,txikiak eta mugikarrak dira.

• Emeetan, gonadak obulutegiak dira, eta gameto femeninoak edoobuluak sortzen dira haietan. Gameto horiek mugiezinak dira, esper-matozoideak baino handiagoak, eta substantzia elikagarriak pilatzendituzte, lehenbiziko faseetan enbrioi oraindik garatu gabea elikatzeko.

Banakoen sexua

Espezie batzuetako banakoek bi gonada motetatik bakarra dute; bestebatzuetakoek, biak. Hori kontuan hartuz, bi espezie mota bereizten dira:

• Sexubakarrak. Banako bakoitzak gonada mota bakarra du. Beraz,organismoek sexu bereiziak dituzte: batzuk sexu maskulinokoakdira, arrak ( ), alegia, eta testikuluak dituzte; eta beste batzuk sexufemeninokoak dira, emeak ( ), alegia, eta obulutegiak dituzte.Animalia gehienak sexubakarrak dira. Batzuetan, espezie bereko arrek eta emeek elkarren antz handia dute,eta gonadak soilik dituzte desberdin; halaxe da, adibidez, txaku-rretan eta untxietan. Beste batzuetan, berriz, espezie bereko arrak eta emeak desberdinakdira, bai neurrian, bai forman, bai kolorean; esate baterako, lehoiak,erleak, paumak, etab. Hori hala denean, espezie horrek dimorfismosexuala duela esaten da.

• Hermafroditak. Banako bakoitzak bi gonada motak ditu, maskulinoaknahiz femeninoak. Banako hermafroditek bi gameto motak sortzendituzten arren, oso gutxik ernaltzen dute zeinek bere burua (autoernal-keta). Hermafroditismoa oso ohikoa da substratuari itsatsita bizi direnanimalietan, mugimendu geldokoetan eta parasitoetan; adibidez,barraskiloak, lur-zizareak, izainak eta lanpernak.

3

6. Non sortzen dira gametoak animalietan?

7. Aipatu dimorfismo sexuala duten zenbait animaliaren izenak.

8. Zure ustez, zergatik ez da ohikoa banako hermafroditetanautoernalketa gertatzea?

ARIKETAK

Estalaldian, barraskiloetako batek arrarenaegiten du, eta besteak, emearena; etagametoak trukatzen dituzte.

Zelenteratuek bi aldi dituzte bizi-zikloan:polipo-aldia eta marmoka-aldia. Marmokakaske bizi dira, eta sexu bidez ugaltzen dira.Sexu bidezko ugalketaren ondoren, larba bateratzen da, eta hura hazitakoan, polipobihurtzen da. Polipoa itsas hondoari itsastenzaio, eta denbora-tarte baten buruan, zatituegiten da (ugalketa asexuala), eta marmokaksortzen dira.

Sexu bidezko ugalketaMarmoka

Larba

PolipoakZatiketa

832926 _ 0064-0081.qxd 19/4/08 11:29 Página 68

69

Ernalketa

Zigotoa, sortu ondoren, zatitzen eta zatitzen hasten da, harik eta enbrioiasortzen den arte; orduan, enbrioia garatuz joango da, eta prozesuarenbukaeran, banako oso bihurtuko.

Ernalketa gertatzeko, ezinbestekoa da gametoak ur-inguruneegokian askatzea; bestela, izan ere, espermatozoideek ezingodute obuluraino igeri egin eta hura ernaldu. Bi ernalketamota daude:

• Kanpo-ernalketa. Uretako animalia gehienak ernaltzendira horrela, eta lehorreko gutxi batzuk ere bai: adibidez,anfibioak eta zenbait intsektu. Amaren organismotikkanpo gertatzen da; kanpo-ingurunean, alegia. Emeakobulu ernaldu gabeak kanporatzen ditu, eta ondoren,arrek espermatozoideak askatzen dituzte, obuluak ernalditzaten. Kanpo-ernalketa zoriaren baitan dago, eta horre-gatik, arrek nahiz emeek gameto ugari askatzen dituzte.

• Barne-ernalketa. Itsas zaldiak eta beste arrain batzuk ernaltzen dirahorrela, bai eta olagarroak eta lehorreko ia animalia guztiak ere.Ugaltze-aparatu femeninoaren barnean gertatzen da, ingurune nahikoahezea baita hura, ernalketarako ezinbesteko baldintza. Horretarako,gehienetan beharrezkoa izaten da kopulazioa; hots, arrak, kopulazio-organo baten bidez, emearen ugaltze-aparatuan espermatozoideaksartzea. Kopulazioz ernaltzen dira intsektu asko, narrastiak, hegaztiaketa ugaztunak.

Ernalketa deritzo obulu bat eta espermatozoide bat elkartu eta bakoitzaren nukleoek bat egiteari; ernalketaren ondorioz,obozelula edo zigotoa eratzen da.

4

Enbrioi-garapena

Arr

autz

ak

ObuluakEspermatozoideak

ArraEmea

Zigotoa

Espermatozoideak

Obulua

Arra

9. Zergatik dute lehorrekoanimaliek barne-ernalketa, eta ez kanpo-ernalketa?

10. Zure ustez, zer ernalketa motada onena, alde on gehiendituena? Zergatik?

ARIKETAK

Barne-ernalketako bizi-zikloa

Emea

Kanpo-ernalketako bizi-zikloa

832926 _ 0064-0081.qxd 21/2/08 13:22 Página 69

70

Enbrioi-garapena

Ernalketa eta enbrioi-garapena non gertatzen diren kontuan hartuz, hiruugalketa mota bereizten dira animalietan:

• Obiparoa. Enbrioia amaren gorputzetik kanpo garatzen da: arrautzan,hain zuzen ere; eta hartan dauden gordekinez elikatzen da. Kanpo-ernalketa duten animaliak garatzen dira horrela: arrain gehienak,esate baterako; eta barne-ernalketa duten batzuk ere bai: hegaztiaketa narrasti gehienak, besteak beste.

• Bibiparoa. Enbrioia amaren gorputzaren barnean garatzen da, etagarapen-prozesuan, amak, babesteaz gain, elikatu ere egiten du.Ugaztun gehienetan, amak sabelaren barnean duen organo bateangaratzen da enbrioia: umetokian edo uteroan, hain zuzen. Enbrioia eta ama plazentaren bidez elkarri lotuta daude. Organohori umetokiaren barnealdean dago, eta hari esker, enbrioiak, amagan-dik oxigenoa eta mantenugaiak lortzeaz gain, hondakin-substantziakkanporatzen ditu. Plazentatik zilbor-hestea ateratzen da: odol-hodizosatutako hodi bat da, eta plazenta eta enbrioia lotzen ditu.

• Obobibiparoa. Enbrioia amaren barnean garatzen da, baina mante-nugaiak arrautzako gordekinetatik lortzen ditu. Horrela ugaltzen diramarrazo eta arraia batzuk, eta zenbait suge eta musker.

Enbrioi-garapeneko prozesuaren bukaeran, eklosioa gertatzen da,obiparoetan eta obobibiparoetan, eta erditzea, bibiparoetan.

Enbrioi-garapen deritzo zigotoa sortzen denetik banakoa jaio bitarteko prozesu osoari.

5

Hegaztien arrautzak eta narrastienak

Hegaztietan nahiz narrastietan, obulu ernaldua arrautza bihurtzen da, eta hantxe garatzen da enbrioia. Baina hegaztiek arrautzak berotzen dituzte, enbrioia haz dadin, eta narrastiek, berriz, ez.

Arrautzek atal hauek dituzte:

Oskola. Estalki porotsua da, karekizkoa, eta airea ukitu bezain laster gogortu egiten da. Babesa ematen du.

Oskolaren mintzak. Oskolaren azpiko aldean dauden bi mintz dira. Arrautzaren mutur biribilduan bereizi egiten dira, eta horrela, aire-ganbera bat sortzen da. Mikroorganismorik ez sartzeko balio dute, hesi modukoaeratzen baitute.

Albumina edo zuringoa. Enbrioia elikatzeko ezinbesteko substantziak ditu.

Txalaza. Gorringoa zuringoaren erdi-erdian egon dadin gorringoa eta mintzalotzen dituzten proteinazko bi harizpietako bakoitzari deritzo.

Gorringoa. Arrautza bera horixe da. Zelula bat da, obulutegitik askatutako obulutiksortua, eta zitoplasma, nukleoa eta mintza ditu. Batzuetan, orban gorrixka batizaten du: blastodiskoa, hain zuzen ere; hartatik garatzen da enbrioia.

JAKINGARRIAK

11. Zer da plazenta? Non sortzenda? Zertarako da?

12. Zure ustez, zer alde on dituugalketa bibiparoak, ugalketaobiparoaren aldean?

ARIKETAK

Kanguruak nahiz gainerako martsupialioakugaztunak dira, baina ez dute plazentarik. Kumeak heldu gabe jaiotzen dira, etamartsupioan osatzen dute garapena; hantxe ditu amak ugatzak, hain zuzen ere.

Oskola

Zuringoa

Oskolaren mintzak

Blastodiskoa

Txalaza

Gorringoa

832926 _ 0064-0081.qxd 19/4/08 11:29 Página 70

71

Enbrioi-aldiaren osteko garapena

Animalietan, garapen hori bi motatakoa izan daiteke:

• Zuzena. Kumeek, jaiotakoan, helduen antzeko itxura dute, etahorrenbestez, haztean baino ez datza prozesua. Bibiparo ugaztunakgaratzen dira horrela, bai eta substantzia elikagarri ugarikoarrautzak dituzten animalia obiparoak ere: narrastiak, hegaztiak etazenbait intsektu, alegia.

• Zeharkakoa. Kumeak (larbak deritzenak, hain zuzen) erabat garatugabe jaiotzen dira, eta haien itxura eta portaera helduen itxurareneta portaeraren oso bestelakoak dira. Metamorfosi deritzen zenbaitaldaketaren bidez bihurtzen dira larbak heldu.

Metamorfosia

Bi metamorfosi mota daude: bakuna eta konplexua.

Enbrioi-aldiaren osteko garapena deritzo banakoa jaiotzendenetik heldu bihurtu eta ugaltzeko gaitasuna hartu bitartekoprozesuari.

6

Larbak, azala berritzeaz gain, egonean geratzen dira aldi batez, eta pupa edo krisalida bihurtu ondoren, banako heldubilakatzen dira. Zenbait intsektuk dute horrelako metamorfosia;esaterako, euliek eta tximeletek.

Larbak jarraian bihurtzen dira heldu, aldi batez ere egonean geratu gabe; zenbait aldiz azala berritzen zaie, hazteko, bainabesterik ez. Metamorfosi mota hori izaten dute anfibioek,moluskuek, ekinodermoek eta zenbait intsektuk.

Metamorfosi konplexuaMetamorfosi bakuna

ArrautzakLarba

Pupa

Arrautzak

Larba

Heldua

13. Zure ustez, zergatik dute dieta desberdina larbek eta helduek?

14. Zertan dira desberdinakmetamorfosi bakuna etakonplexua?

ARIKETAK

Heldua

832926 _ 0064-0081.qxd 19/4/08 11:29 Página 71

72

Landareen bizi-zikloa

Landareek, bizi-ziklo osoan, bi organismo mota txandakatzen dituzte:

• Esporofitoa. Esporak sortzen dituen landarea edo landare-atala da.• Gametofitoa. Gametoak sortzen dituen landarea edo landare-atala da;

hots, ugaltze-zelula maskulinoak eta femeninoak sortzen dituena.

Gametofitoak, hortaz, gametoak sortzen ditu. Gameto maskulino bat etagameto femenino bat elkartzen direnean, zigotoa sortzen da, eta harkenbrioia eratzen du. Enbrioia garatzen denean, esporofitoa sortzen da;hark esporak eratzen ditu, eta gero, esporetatik beste gametofito batzukgaratzen dira.

Landare loredunetan (angiospermoetan nahiz gimnospermoetan), landa-rean ikusten dugun guztia izaten da esporofitoa, eta gametofitoa, berriz,loreen barnealdea baino ez.

7

15. Arrosa-landareen zer atal da esporofitoa? Eta gametofitoa?

16. Bilatu Funtsezko kontzeptuak atalean hitz hauen esanahia: esporofito, gametofito, esporangio, angiospermo eta gimnospermo.

ARIKETAK

Goroldioen bizi-zikloa Iratzeen bizi-zikloa

Goroldioetan, normalean ikusten duguna gametofitoa da. Landare horiek sexu-organoak dituzte, eta gametoak sortzen dira haietan. Zigotoa gametofitoan garatzen da, eta prozesuarenondorioz, esporofitoa sortzen da. Esporofitoak harizpi luze-luzeakdira, eta kapsula bat dute muturrean; hantxe sortzen dira esporak.Lurrera erortzen direnean, esporak erne egiten dira, eta bestegametofito batzuk sortzen dira horrela.

Iratzeetan, ikusten dugun guztia esporofitoa da. Hostoen (frondeen)atzeko aldean koskor batzuk dituzte, esporangioak, eta haietan sortzendira esporak. Erabat eratuta daudenean, esporak lurrera erortzendira, eta ernetakoan, gametofitoak sortzen dira: protaloak esaten zaie,eta nekez ikusten dira. Gameto maskulinoak eta femeninoak bat egitendutenean, zigotoa sortzen da, eta hartatik, gero, beste esporofito bat.

Goi-mailako landareetan, landarean ikusten den guztia izaten da esporofitoa;gametofitoa, berriz, oso txikia izaten da, eta ezin da bereiz bizi.

Esporofitoa Esporofitoa

EsporakErneketa

Ernalketa

Gametofitomaskulinoa

Gametofitoa

Gametofitofemeninoa

Gametofitoa

Frondea

Esporangioa

Esporak

Erneketa

Gametofitofemeninoa

Gametofitomaskulinoa

Ernalketa

Kapsula

Protaloa

832926 _ 0064-0081.qxd 21/2/08 13:22 Página 72

73

Ugalketa asexuala, landareetan

Ugalketa asexuala ohikoagoa da landareetan, animalietan baino. Bi motadaude:

• Ugalketa begetatiboa. Horrela ugaltzen diren landareak gai diranorberaren zati batetik, gema deritzonetik, beste banako batzuksortzeko. Hiru gema mota bereizten dira:

– Estoloiak. Zurtoin txikiak dira, eta lurzoruarekiko paralelo haztendira. Zurtoinaren puntu batzuek, gema deritzenek, lurzorua ukitzeansustraiak botatzen dituzte, eta beste banako batzuk sortzen dirahaietatik, guraso duten landaretik bereiz. Marrubiak eta hirustak,adibidez, horrela ugaltzen dira.

– Erraboilak. Lurpean hazten diren zurtoin txikiak dira, hosto lodieta mamitsuz estaliak, eta beste landare batzuk ernetzen dira haie-tatik. Tipulak, baratxuriak eta tulipak ugaltzen dira horrela.

– Tuberkuluak. Lurpeko zurtoinak dira, lodi-lodiak, gordekin ugaripilatzen dituztela-eta; adibidez, patata. Zurtoin mota horrek zenbaitkoskor edo gema izaten ditu (patataren begiak deritzenak), eta bestelandare bat haz daiteke haietatik.

• Espora bidezko ugalketa. Banako baten zelula batetik, nukleoabehin eta berriz zatitzearen ondorioz, zenbait zelula ume sortzen dira:esporak. Gero, baldintzak egokiak badira, zelula horietatik bestebanako batzuk sortzen dira, inolako beste zelula batzuekin elkartubehar izan gabe. Goroldioak eta iratzeak ugaltzen dira horrela, baieta onddoak ere, nahiz eta azken horiek ez diren landareak.

8

17. Zertan dira desberdinakerraboilak eta tuberkuluak?

18. Zer dira esporak?

ARIKETAK

Ugalketa artifiziala

Antzina-antzinatik, landareak asexualki ugaltzeko gai direla baliatu izan da nekazaritzan, ezaugarri jakineko landareaklortzeko. Metodo ugari erabiltzen dira, baina hauek dira azpimarragarrienak:

JAKINGARRIAK

Zer onura ditu nekazarientzat landareak asexualki ugaltzeak?

Aldaxka. Beste banako bat sortzekogai den sustrai, zurtoin edo hosto zatioro da. Horrelakoak dituzte geranioek,arrosa-landareek eta makalek. Adargemadunak erabiltzen direnean, adar-aldaxka esaten zaie.

Belaunketa. Landare zati bat tolestueta lurpean sartzea da belauntzea,eta sustraiak egin ditzan du helburu.Orduan, moztu egiten da, eta besteleku batera aldatu. Pikondoekin etamahatsondoekin erabiltzen dute.

Txertaketa. Landare baten zurtoin zati gemadun bat (txertoa) hartu eta barietate bereko edo espezieberdintsuko beste landare batenzurtoinaren barruan sartzeari deritzo.

Hirustak estoloien bidez nola ugaltzen diren.

Estoloia

Gema

832926 _ 0064-0081.qxd 19/4/08 11:29 Página 73

74

Sexu bidezko ugalketa, landare hazidunetan

Landare hazidunetan, bai gimnospermoetan bai angiospermoetan,gametofitoa loreetan dago; hantxe daude landarearen ugaltze-organoak,eta hantxe sortzen dira gametoak, sexu bidezko ugalketarako ezinbes-tekoak.

Loreen egitura

Ia lore gehienak hermafroditak dira; horrek esan nahi du ugaltze-organomaskulinoak nahiz femeninoak dituztela. Baina badira bestelakoak ere,eta horiei, sexu bakar bateko ugaltze-organoak baino ez dituzten loreei,sexubakar deritze.

Loreen barnean gametoak sortzen dira, eta hantxe gertatzen da ernalketa.Lore oso orok atal hauek ditu:

• Lore-bilgarriak. Ugaltze-organoak biltzen eta babesten dituzte.– Kaliza. Kanpo-kanpoko bilgarria da, eta sepaloz osatuta dago,

gehienetan berdeak.– Korola. Barnealderago dago, eta zenbait petalok osatzen dute. Pe-

taloek, eskuarki, kolore ikusgarriak izaten dituzte, eta animaliapolinizatzaileak erakartzeko balio dute.

• Ugaltze-organoak. Gametoak sortzen dituzten organoak dira:– Pistiloa. Ugaltze-organo femeninoa da. Botila itxurako egitura

batez edo batzuez osatuta dago. Goiko aldeari estigma deritzo;lepoari, estiloa; eta oinarria obulutegia da. Obulutegian egotendira obuluak, eta haietan sortzen da gameto femeninoa.

– Estaminea. Ugaltze-organo maskulinoa da, eta bi atal hauek ditu:alde batetik, harizpi bat, eta haren muturrean, bestetik, antera. Hanegoten dira, anteran, polen aleak, eta haietatik sortzen dira gametomaskulinoak.

Polinizazioa

Polinizazio deritzo polen aleak estamineen anteretatik lore bereko edobeste bateko pistilora iristeko prozesuari.

Polen alea lore bereko pistiloan jalkitzen bada, polinizazio-prozesuariautopolinizazio esaten zaio. Aldiz, beste lore bateko pistilora iristen ba-da, polinizazio gurutzatu deritzo.

Polen aleak hainbat modutara joaten dira lore batetik beste batera,baina bi modu hauek dira azpimarragarrienak:

• Haizeak eramanda. Polen ale ugari behar da horrela ugaltzeko, etalandare gimnospermoetan nahiz angiospermoetan gertatzen da:esaterako, pinuetan eta zerealetan, hurrenez hurren.

• Animaliek eramanda. Usain atsegina eta petalo ikusgarriak dituztenlandare angiospermoak ugaltzen dira horrela; polen aleak animaliarenbatek eramanda, alegia; esate baterako, arrosa-landarea. Polinizaziomota hori intsektuek egiten dute gehienetan, baina zenbait hegazti ereizaten dira tartean; adibidez, kolibria.

9

19. Zer dago polen aleen barruan?

20. Zertan dira desberdinakautopolinizazioa eta polinizazio gurutzatua?

21. Haizeak polinizatzen dituen landareek polen ugari sortu behar omen dute. Zergatik?

22. Zertarako dituzte zenbait lorekoso kolore deigarriak eta usainatsegin-atsegina?

ARIKETAK

Antera

Polen aleak

Harizpia

Antera

Sepaloak(kaliza)

Petaloak(korola)

Estigma

Estiloa

Obulua

Obulutegia

Esta

min

ea

Pis

tiloa

832926 _ 0064-0081.qxd 19/4/08 11:29 Página 74

75

Ernalketa, eta enbrioien eta hazien eratze-prozesua

Gameto maskulinoak eta femeninoak bat egiten dutenean gertatzen daernalketa. Une horretatik aurrera, enbrioia eta hazia sortzen dira.

Fruituen eratze-prozesua eta fruitu motak

Landare angiospermoetan, ernalketa gertatu ondoren, obulutegia fruitubihurtzen da. Fruituaren eginkizuna da haziak babestea, batetik, etahaiek sakabana daitezen erraztea, bestetik.

Bi fruitu mota bereizten dira, nolako paretak dituzten kontuan hartuz:

• Mamitsuak. Adibidez, tomatea, mahatsa eta sagarra. Pareta mamitsuaketa gozoak dituzte, substantzia elikagarriak eta ura pilatzen dituztelako.

• Lehorrak. Besteak beste, lekaleak, ezkurra eta intxaurra. Paretagogortuak dituzte, ura galtzen dutelako.

Hazien sakabanatzea eta erneketa

Fruituak heldu daudenean, landaretik bereizi eta sakabanatu egiten dira.Sakabanatze horri esker, landareek beste leku batzuk koloniza ditzakete.

Hazia lurrera erortzen denean, erne egiten da, oxigeno-baldintzak nahiztenperatura- eta hezetasun-baldintzak egokiak badira, betiere.

Hazian ura sartzen denean hasten da erneketa-prozesua; izan ere, haziazabaltzea eta enbrioia garatzen hastea eragiten du urak.

Hazi gehienetan, erradikula sortzen da lehenbizi; horri esker, landarealurzoruari itsasten zaio. Ondoren, zurtoin txikia luzatu egiten da, azalerairitsi arte. Bitartean, landarea haz dadin ezinbestekoak diren mantenu-gaiak ematen dituzte kotiledoiek.

23. Non sortzen da polen-hodia?Zer eginkizun du?

24. Zer eginkizun dute kotiledoiek?

25. Zer-nolako baldintzak eragitendute haziak ernetzeko prozesu orotan?

ARIKETAK

1. Polen alea pistilora iristen da, eta polen-hodiagaratzen du. Gero, polen-hodia hazi egitenda, obulutegira iritsi arte. Hartan zehar joaten dira gameto maskulinoak.

2. Obulutegiaren barnean, obulua ernaltzenda, eta obozelula edo zigotoa eratzen da;hartatik, gero, enbrioia eratuko da.

3. Obulu ernaldua hazi bihurtzen da.Haziaren barnean dago enbrioia, bai eta elikagai-gordekinak edoalbumena ere, sortuko den landareahosto berdeak garatu eta fotosintesiaegiteko gai izan arte elikatzeko.Obulutegia fruitu bihurtzen da, etaharen bidez, hazia ondo babestutaegoteaz gain, erraz sakabanatzen da.

4. Enbrioian dagoeneko garbi ageri dira sustrai-hasikina edo erradikula,zurtoin-hasikina edo plumula, etalandarearen lehenbiziko gema. Gainera, hostotxo bat edo bi ere izanditzake enbrioiak: kotiledoiak deritze, eta elikagai-gordekinak izaten dituzte.Gero, lurzoruan, oxigeno-baldintzak nahiz tenperatura- eta hezetasun-baldintzakegokiak badira, hazia erne egiten da;enbrioia, garatu; eta apurka-apurka,landare bat sortzen da.

Polen alea

Polen-hodia

Gametomaskulinoa

Hazia

Albumena

Enbrioia

Kotiledoiak

Obulua

832926 _ 0064-0081.qxd 21/2/08 13:22 Página 75

76

Ugalketaren eraginkortasuna

Izaki bizidun guzti-guztiek dute ugalketa-funtzioa. Ez da ezinbestekoabanakoek bizirik irauteko, baina bai, ordea, espezieak irauteko.

Ugalketa asexualaren alde onak eta txarrak

Ugalketa asexualaren alde txarren artean, hau da azpimarragarriena:ondorengoak elkarren berdinak dira, bai eta gurasoen berdinak ere; hauda, klon bat eratzen dute, eta horrenbestez, ingurunean edozer aldaketakaltegarri izanez gero, gerta liteke den-denak hiltzea.

Baina, aldi berean, alde on bat ere badu: beste ezein organismok eskuhartu gabe ere ugal daitezke organismoak. Bi baldintza baino ez dirabehar: ingurune-baldintzak egokiak izatea eta nahikoa elikagai izatea.Gainera, oso prozesu azkarra izaten da, eta eraginkorra ere bai: banakobakar batetik ondorengo ugari sor daitezke, eta beraz, populazioanabarmen handi daiteke, oso denbora laburrean.

Sexu bidezko ugalketaren alde onak eta txarrak

Sexu bidez ugaltzen diren organismoek denbora eta energia ugari ematendute prozesu horretan, eta haiek egiten dituzten jarduera asko horrexeta-rako dira. Gametoak sortzea, bikotekidea bilatzea, organismoa garatzea etaheltzea… Funtzio horiek guztiek energia-gastu itzela behar dute.

Gainera, sexu bidezko ugalketak baditu beste alde txar batzuk ere;besteak beste, hauek:

– Prozesua zoriaren barruan dago; izan ere, gameto arrak eta gametoemeak elkartu egin behar dute, ernalketa gertatuko bada.

– Gametoak elkar daitezen errazteko, gameto ugari sortu behar dira,eta horrek energia-gastu handia egin beharra dakar.

– Gutxienez gametoetako batek mugikarra izan behar du, beste sexukogametoarekin elkartuko bada.

– Gametoek ur-ingurunean ernaldu behar dute, nahitaez; eta lehorrekoanimaliek zenbait moldaera garatu behar izan dituzte, horretaraegokitzeko.

Eragozpen horiek guztiak izanagatik ere, sexu bidezko ugalketak badualde on handi bat: ondorengoek bi gurasoen karaktereak dituzte naha-sita. Eta horrek, jakina, banakoen aniztasun itzela sortzen du.

Horrela, ingurune-baldintzak aldatuta ere, aukera handiagoa dago banakobatzuek behintzat haiek jasan ahal izateko, bizirik irauteko eta espezieairaunarazteko.

10

26. Zer helburu du ugalketak?

27. Zer alde on ditu espezie ororentzat banakoen aniztasunak?

28. Zure ustez, zergatik ugaltzen dira hain espezie gutxi soilikasexualki?

ARIKETAK

Ugaztun gehien-gehienetan, urteko garai jakin batean gertatzen da ugalketa:araldian, hain zuzen ere. Kumeak, horrela,elikagai-ugaritasuneko garai jakinetanjaiotzen dira.

Ugalketa asexuala oso prozesu eraginkorrada nonbait finko bizi diren animalientzatnahiz mugikortasun txikikoentzat, horrelakoaknekez elkartuko bailirateke, bestela, espeziebereko beste banako batekin.

832926 _ 0064-0081.qxd 19/4/08 11:29 Página 76

77

Zientzia zure eskuMarrazki zientifikoak egitea. Lorea

Marrazki zientifikoak egitea garrantzi handikoa da;botanikan, batik bat. Izan ere, botanikariek landareakaztertzen dituztenez, nahiago izaten dituztemarrazkiak, argazkiak baino, landareak bereiztekoezaugarririk interesgarrienak nabarmentzeko aukeraematen baitiete haiek.

Orain, lore baten marrazki zientifikoa egingo dugu.Zailtasun handiena da oso atal txikiak dituela, eta lupaon bat edo mikroskopio bat behar dela haiek ikusteko.Horrelakorik erabili behar ez izateko, diapositiba-proiektagailu batez baliatuko gara; horrela, irudianahikoa handituko dugu, lorea erraz marrazteko.

1. Presta dezagun diapositiba. Porta bat beharkodugu, edo bestela, beirazko edo plastikozkogainazal leun bat:

– Loreari zenbait petalo kenduko dizkiogu, ondoikus daitezen obulutegia eta estamineak.

– Obulutegia erditik moztuko dugu, kuter batez; ahalegina egin behar dugu zenbaitestamine itsatsita gera daitezen.

– Zinta itsasgarri gardeneko zenbait zerrendajarri behar ditugu lorearen gainean, ondoestalita eta portari ondo itsatsita gera dadin.

– Zinta itsasgarriko zerrendak portatik askatubehar ditugu, baina loreari itsatsita geratzekomoduan, eta ondoren, azetato-orri batean itsatsi.

– Azetato-orria moztu behar dugu, lorea 3,5 � 3,5 cm-ko lauki batean gera dadin; eta gero, diapositibetarako markotxo bateansartu, kontu handiz, lorea aska ez dadin.

2. Proiekta dezagun irudia. Diapositibaproiektagailuan sartu behar da, eta gero, pantaila batean edo horman proiektatu. Irudia nahikoa handi eta nahikoa garbi ikusiko da; doitzeko, proiektagailuaren optikafokatuko dugu.

Xehetasunak ondo bereizteko, komeni da irudia handi-handi ikustea, proiektagailuapantailatik urrunduz. Ondoren, arbelean orri zuri bat itsatsiko dugu, eta hartan, irudiaproiektatu, gure orrirako neurri egokia lortzeko adina urrun. Horrela, proiektatutakoxehetasunak erraz-erraz marraztuko ditugu.

3. Osa dezagun marrazkia. Marrazkian lorearenatalen izenak idatziko ditugu, eta gero, margotuko,kolore egokiak erabiliz. Bukatzeko, landarearenizena idatzi behar da.

29. Diapositiba-proiektagailua oso baliagarria da lore txikietarako. Zer erabil zenezake lore handiagoak aztertu nahiizanda horrelako muntaia bat egiteko?

30. Nola kalkulatuko zenuke zenbat aldiz handitu duzun zure marrazkia, berezko neurriarekiko?

31. Azaldu nola erabiliko zenukeen diapositiba-proiektagailua, tipulen epitelioa handituta ikusteko, hartako zelulakhandi-handi ikusi nahi badituzu.

32. Zer egitura ikusten dizkiozu zure loreari? Ikusten al dituzu obuluak? Zer bihurtzen dira obuluak, lorea fruitubilakatzen denean?

ARIKETAK

Jarri lorea beirazkogainazal batean

Harizpia

Petaloa

Sepaloa Obulutegia

Estiloa

AnteraEstigma

Itsatsiazetatoan,

moztu eta sartumarkotxo

batean

Estali loreazelo-paperez

832926 _ 0064-0081.qxd 19/4/08 11:29 Página 77

78

33. ● Adierazi esaldi hauetatik zein dagozkion sexubidezko ugalketari eta zein ugalketa asexualari.

a) Ondorengoak gurasoaren berdin-berdinak dira. b) Substratuari itsatsita bizi diren organismo guztiek

dute. c) Eskuarki, bi organismo aritzen dira.d) Gametoak sortu behar dira, nahitaez.e) Ernalketak gertatu behar du, ezinbestean.f) Ondorengoek bi gurasoen karaktereak nahasita

dituzte.g) Banakoen aniztasuna eragiten du.h) Banako bakar batetik ondorengo ugari sor daitezke.

34. ●● Teniak zizare zapalak dira, parasitoak, eta zenbaitugaztunen heste meharrean bizi dira; besteak beste,gizakionean. Organismo hermafroditak dira, etaautoernalketa egiten dute.

a) Teniak hermafroditak omen dira. Zer esan nahi du horrek?

b) Zure ustez, zergatik egiten dute autoernalketa?c) Zer alde txar ditu autoernalketak, ernalketa

gurutzatuaren aldean?d) Hermafroditismoa nahiko arrunta da landareetan.

Zure iritziz, zein da horren zergatia?

35. ●● Zertan dira desberdinak esporak eta gametoak?

36. ●● Jarri taldeka eta, katalogoetako eta aldizkarietakoargazkiak erabiliz, egin horma-irudi bat, landareangiospermoek zer bizi-ziklo duten adierazteko.

37. ●●● Aipatu animalia mota hauetako bakoitzetik bat.

a) Kanpo-ernalketa duen obiparoa.b) Itsasoko bibiparoa.c) Lehorreko obobibiparoa.d) Barne-ernalketa duen obiparoa.e) Kanpo-ernalketa duen bibiparoa.f) Lehorreko bibiparoa.

Ariketak38. ●●● Partenogenesia ugalketa mota bat da;

hartan, ez da beharrezkoa obulua ernaldua izatea.Zenbait intsektu ugaltzen dira horrela; adibidez, erleak, liztorrak eta inurriak.

Zer alde on ditu partenogenesiak, sexu bidezko ohiko ugalketaren aldean? Eta zer alde txar?

39. ●●● Armadiloak ugaztunak dira, eta ugalketa-prozesubitxia izaten dute: enbrioia, garapeneko lehen faseetan,zatitu egiten da, eta zenbait enbrioi berdin-berdinsortzen dira; enbrioi horiek, ondoren, bakoitza berealdetik garatzen dira. Berrehun eta hirurogeita hamareguneko ernaldia egin ondoren, umealdi bakoitzeanbederatzi eta hamaika banako bitartean jaiotzen dira,denak ere azal bigun, malgu eta elastiko batez estalita;aste gutxiren buruan, gogortu egiten zaie.

a) Zer ugalketa mota dute armadiloek?b) Zure ustez, enbrioi bakar batetik sortzen diren

armadilo horiek guztiak sexu berekoak izaten al dira?c) Ba al dago beste animalia ornodunen bat,

armadiloek duten prozesu horren antzekoa duenik?

40. ●● Animalia batzuetan, bai emeek, bai arrek gametougari sortzen dituzte; adibidez, bakailaoek etasardinek. Beste espezie batzuetan, berriz, arrekgameto asko sortzen dituzte, eta emeek, aldiz, gutxi batzuk baino ez; adibidez, otsoek eta untxiek.Nola azalduko zenuke hori?

41. ●● Egin zure koadernoan barne-ernalketari etakanpo-ernalketari buruzko taula bat, eta adierazibakoitzean alderdi hauek: non gertatzen den, zenbat gameto sortzen diren, eta zer-nolako aukera dagoen ernalketa gertatzeko.

42. ●●● Ugaztunek enbrioi-garapen luzea dute, eta enbrioiek mantenugai ugari behar izaten dituzte. Baina obozelulak edo zigotoak, hori horrela izanik ere, gordekin gutxi izaten ditu.Nola azal daiteke hori?

832926 _ 0064-0081.qxd 6/5/08 09:47 Página 78

79

43. ●● Begiratu lore hauei.

a) Bietatik zein polinizatzen du haizeak? Lore horrenzer ezaugarri dela-eta polinizatzen du haizeak?

b) Zer lore polinizatzen dute intsektuek? Lore horren zer egitura dela-eta polinizatzen duteintsektuek?

c) Zer onura lortzen dute intsektuek polinizatutakoloreek, haizeak polinizatutakoen aldean?

44. ●● Txikoria-belarrak lore hori-hori hermafroditakditu, eta oso ohikoa da lorategietan. Esperimentubatean, hauxe egin zuten: txikoria-belar baten sustraia lau zatitan moztu, eta zati bakoitza loreontzi batean jarri, lur azpian. Zenbait asterenburuan, sustrai zati bakoitzetik landare bat sortu zen.

a) Zer ugalketa mota du landare horrek?b) Espezie hori belar txartzat hartzen da.

Zergatik ote da?

Untxiak klonatzea

AZTERKETA ZIENTIFIKORANTZ

Klon deritze banako baten kopia berdin-berdinei.

Ikertzaile-talde batek zenbait klon lortu nahi ditu untxi batetik.Horretarako, untxi eme baten (1 untxiaren) ugatzetako bost zelula hartu, eta nukleoa atera zieten. Beste untxi eme bati (2 untxiari) ernaldu gabeko bostobulu atera, eta haiei ere nukleoa kendu zieten.

Ondoren, 1 untxitik lortutako nukleoak 2 untxiarikendutako obulu banatan sartu zituzten. Obulu horiek behin eta berriz zatitu ziren, harik eta enbrioiaksortu ziren arte. Azkenik, bost enbrioiak beste untxieme baten (3 untxiaren) uteroan ezarri zituzten,amatzakoa izan zedin. Untxi hori umedun geratu zen, eta denboraren buruan, bost untxikume izanzituen.

45. ●●● Zer ugalketa mota egin dute ikertzaileek bost untxi horiek lortzeko, asexuala ala sexubidezkoa? Eman arrazoiak, erantzuna azaltzeko.

46. ● Zientzialariek, obuluei nukleoa atera zietenean,molekula organiko bat kendu zuten: izakibizidunaren garapenerako eta funtzionamendurakoinformazioa biltzen eta helarazten duen molekula,hain zuzen. Zer molekula da hori?

a) ARNa. b) Kromosoma. c) ADNa.

47. ●●● Esperimentuko untxikumeei buruzko esaldihauetatik zein dira zuzenak?

a) Untxikume guztiak emeak dira.

b) Untxikume guztiak arrak dira.

c) Untxikume guztiek kolore berbera dute.

d) Untxikumeak bi sexuetakoak dira.

e) Untxikumeek ama badute, baina aitarik ez.

48. ● Zer gameto aritu da ugalketa-teknika horretan?Zer gameto ez da aritu?

A B

1 untxia

(Zuria)

2 untxia(Zuri-beltza)

Zelula somatikoko nukleoa

Nukleoa obuluan sartu

Enbrioia eratu

Nukleorik gabekoobulua

Obulu heldugabea

Untxikume zuriak jaio

3 untxia

Enbrioiak ezarri

832926 _ 0064-0081.qxd 23/4/08 10:06 Página 79

80

49. Azaldu, labur-labur, zertan diren desberdinak barne-ernalketa eta kanpo-ernalketa.

50. Eskema osatzeko, adierazi zer ezaugarri dituzten enbrioi-aldiaren osteko garapen zuzenak eta zeharkakoak.

51. Egin zure koadernoan goroldioen eta iratzeen bizi-zikloaren eskema bana, zer prozesu gertatzen diren adieraziz.

52. Egin zure koadernoan taula bat, ugalketa asexualak eta sexu bidezkoak zer alde on eta zer alde txar dituztenadieraziz.

ARIKETAK

Laburpena

Asexuala

Bi modutara egin daiteke:

• Zatiketaz: banakoa bi zatitan edo gehiagotan hausten da, eta zatihorietako bakoitzetik beste banako bat sortzen da.

• Gemazioz: animaliaren gorputzean gema bat sortzen da. Batzuetan,gema bereizi egiten da, eta hartatik beste banako bat sortzen da; etabeste batzuetan, itsatsita geratzen da, eta koloniak eratzen dira.

Sexu bidezkoa

Eskuarki, sexu desberdineko bi banakok aritu behar izaten dute:bakoitzak gameto bat ematen du, gonadetan eratua.

• Gonada maskulinoak testikuluak dira, eta espermatozoideak sortzendira haietan.

• Gonada femeninoak obulutegiak dira, eta obuluak sortzen dirahaietan.

Sexu bidezko ugalketan aldi hauek izaten dira:

• Ernalketa: obuluak eta espermatozoideak bat egiten dute, etaobozelula edo zigotoa sortzen da, horren ondorioz. Bi mota daude:kanpo-ernalketa eta barne-ernalketa.

• Enbrioi-garapena: zigotoa sortzen denetik banakoa jaio bitartekoaldia da.

• Enbrioi-aldiaren osteko garapena: banakoa jaiotzen denetik helduegin bitarteko aldiari deritzo. Bi mota daude: zuzena eta zeharkakoa.

UG

AL

KE

TA

, AN

IMA

LIE

TA

N

Asexuala

Bi mota daude:

• Ugalketa begetatiboa. Gemak eratzen dira, eta haietako bakoitzetikbanako bat sortzen da. Hiru gema mota daude: estoloiak, erraboilaketa tuberkuluak.

• Espora bidezko ugalketa. Banakoaren zelula batetik zenbait zelulaume edo espora sortzen dira, eta horietako bakoitza gai da bere kasabeste banako bat sorrarazteko.

Sexu bidezkoa

Landare hazidunak ugaltzen dira sexu bidez, eta fase hauek ditu:

• Polinizazioa. Polen alea pistiloraino iristea.

• Ernalketa. Obulutegiaren barnean gertatzen da. Ernalketarenondorioz, enbrioia sortzen da, eta obulutegia hazi bihurtzen; hantxeegoten da enbrioia, hazian.

• Fruitua eratzea. Obulutegiaren paretak aldatzearen ondoriozgertatzen da. Hazia babestea eta sakabanatzea du helburu fruituak.

• Hazia sakabanatzea eta ernetzea. Sakabanatzearen bidez, haziahainbat lekutara zabaltzen da. Orduan, oxigeno-baldintzak nahiztenperatura- eta hezetasun baldintzak egokiak badira, haziaernetzen da.

UG

AL

KE

TA

, LA

ND

AR

EE

TA

N

832926 _ 0064-0081.qxd 21/2/08 13:22 Página 80

IRAKURLEAREN TXOKOA

Liburuak:La vida de las plantasJOHN SIMMONS. Espasa Calpe argitaletxeaLandareei eta haien erabilerei buruzko azalpen soilak ematenditu, bai eta zenbait erreferentzia eta proiektu ere.

El comportamiento de los animalesPAOLO CASALE. Editex, S. A. argitaletxeaAnimalien antolaketaren berri jakiteko eskuliburua

Artikuluak:El milagro de la vida: del beso al bebe. Oso interesgarria.2005eko abendua.

Sarean:www.quercus.esNaturari eta ingurumenari buruzko gaiak lantzen dituendibulgazioko aldizkari interesgarria.

ZABALBIDEAK

81

Maitale sakrifikatuaMarisorgin emeek aldaketahandiak izaten dituzte udarenazken aldean. Sabelaldea handi-tzen zaie, arrautzak heldu egitenbaitira, eta izaera, berez ere oldar-korra, are agresiboagoa bihurtzenda. Bi emek elkarri aurka egitendiotenean, gatazka erakustaldihutsa izaten da gehienetan: zeinekbere trebetasun fisikoak erakutsi,apaintze aldera zenbait atzapar-kada, iskanbila-ahalegin etaerritu bihurtutako hainbat keinuegin, eta bake-bakean amaitzen dadena, bietako batek atzera eginda.

[…]

Bitartean, arrek ere sumatu dutebetebeharraren deia, maitasuna-rena baino areago. Abuztuarenbukaeran, emeei hurbiltzen zaiz-kie, kontu handiz eta era guztie-tako neurriak hartuz, gorteiatzearriskutsuari ekitera. Haien ingu-ruan noraezean ibiltzen dira,jakin-minez eta errespetuz; bainaemeek, itxuraz behintzat, ez duteinteres zipitzik ere erakusten. Bat-batean, nolabaiteko aditze batsortzen da bi-bien artean; orduan,arra onartua sentitzen da, adoreahartzen du, hegoak zabaltzenditu eta, jauzi eginez, bikotekidehandiaren bizkarrari atxikitzenzaio, tinko. Hurbiltzeko gorteia-tze-prozesu osoa oso motela da:emea ez da batere harbera, etaez du presarik; eta arra mesfidatiizaten da, arrazoi osoz. Estalketak

bospasei ordu ere irauten dubatzuetan, eta denbora horretanguztian, amoranteak elkartu etabereizi egiten dira zenbait aldiz.Arraren ugaltze-ahalmena ahitu-ta dagoenean, emeak bat-bateanbira egin eta garondotik heltzendio. Orduan, arra burutik irens-ten hasten da, baina estalketaeten gabe, arraren behealdekoerdiak intseminatzen jarraitzenbaitu; eta horretan ahalegindukoda, harik eta bikotekideak sabe-laldetik heldu eta sexu-organoakezdeus bihurtuko dizkion arte.Gero, jada ernalduta egon arren,beste ar batzuek ere estal ditzatenonartzen dute emeek; eta haieiere, zeinek berea eman ondoren,patu berbera egokituko zaie. Erru-naldia hurbil denean, gorteiatzerairtendako ar inozoek penagarriikusiko dute beren burua: xarmasexuala erabat galduta, harra-pakin temati eta errazak baino ezdira emeentzat. Horrenbestez,araldiak irauten duen denbora-tartean arrek ez dute inolakoaukerarik emeren bat ernaldu etagero ihes egiteko. Espermarekinbatera, bizia ematen dute.

[…]

Robert Burtonek aipatzen duenez,bada marisorgin mota bat, arrariburua moztuz baino ugal ezindaitekeena. Marisorgin horietan,arrek hurbiltzeko mugimenduakare kontu handiagoz egin behar

dituzte. 30 zentimetroko bideaegiteko, ordubetetik gora ematendute. Emeari atzetik eta ezke-rraldetik hurbiltzen zaie. Hutsegi-terik txikienak heriotza dakarkie,edo are okerragoa dena, geneenherentziazko katea etetea. Azke-nean, emetik hurbil daudenean,bizkarretik estaltzen dute, azkareta zehaztasun osoz. Mugimendu-rik arriskutsuena da: zerbaiteanhuts egin, eta akabo abentura.Baina ez dute ihesbiderik. Bizirikirauteko sena indartsua izana-gatik ere, sen boteretsuago batekespeziea iraunaraztera bultzatzen

ditu. Emeak gorputza astindu,arra harrapatu eta haren buruairensten du; eta irenste horretan,nerbio-bidezko bitarteko berezibat kentzen dio arraren organis-moari: sexu-organoetatik esperma-rik irten dadin eragozten duena,hain zuzen. Emeak jandakoazgainerakoak ernalketa burutzendu, erantzun erreflexuen bidez.Burua moztu ezean, erantzunhoriek blokeatuta leudeke.

JOAQUÍN ARAUJO ETA BESTE ZENBAIT,

El reto de la vida. EnciclopediaSalvat del comportamientoanimal. Salvat argitaletxea

53. Zer aldaketa izaten dituzte marisorginek uda partean?

54. Zer gertatzen zaie marisorgin arrei eme ernalduakestaltzen ari direnean?

55. Deskribatu zer-nolakoa den marisorgin arrek eta emeek elkar gorteiatzeko prozesua.

56. Testuak dioenez, «bizirik irauteko sena indartsuaizanagatik ere, sen boteretsuago batek espezieairaunaraztera bultzatzen ditu». Zer esan nahi duhorrek?

IRAKURTZETIK ULERTZERA

832926 _ 0064-0081.qxd 21/2/08 13:22 Página 81

Unitate honetan…

• Ekosistema ororen osagaiak aztertuko dituzu:biotopoa eta biozenosia.

• Izaki bizidunek eta haien inguruneko baldintzafisikoek elkarri nola eragiten dioten ohartuko zara.

• Txoko ekologikoa eta habitata bereiziko dituzu.

• Izaki bizidunen artean elikadurarekin lotutako zer-nolako harremanak sortzen diren ikasiko duzu, baieta harreman horiek adierazteko zenbait modu ere.

• Izaki bizidunok bizitzeko elkarren beharra dugulaohartuko zara.

• Izaki bizidunek ur-inguruneetara eta lehorrekoetarazer moldaera nagusi dituzten bereiziko duzu.

• Ekosistema jakin batean zer harreman trofiko daudenikasiko duzu.

NONDIK NORAKOAK

Saheleko basamortua.

Krokodiloen urmaela.

5 Ekosistemen egitura

832926 _ 0082-0099.qxd 21/2/08 13:14 Página 82

1. Adierazi zer esan nahi duten hitz hauek:haragijalea nahiz intsektujalea, belarjalea etaorojalea? Zer izaki bizidun motari dagozkio?Eman adibide bana.

2. Aipatu uretako hiru ekosistema, eta lehorrekobeste hiru.

3. Zer da ekologia? Adierazi erantzun hauetatikzein den zuzena:

a) Gizakiak ingurunean zer-nolako eraginakdituen aztertzea.

b) Natura babesteko zenbait arauren multzoa.

c) Biologiaren atal bat, izaki bizidunen etahaien ingurunearen arteko harremanakaztertzen dituena.

d) Berdeak deritzen alderdi politikoekdefendatzen duten aukera politikoa.

GOGORATU ETA ERANTZUN

Bilatu erantzunaZer dira harreman trofikoak?

2005eko neguan, espainiar zientzialari batzuek gertakari xelebrebaten berri izan zuten, Mauritanian, hegazti migratzaileak aztertzenari zirela: ba omen zegoen han inguruan urmael bat, krokodiloak

bizi zirena. Ezinezkoa zirudien. Nola biziko ziren krokodiloak,han, basamortuaren erdian, ibairik hurbilena ere 200 kilo-

metrora egonda? Ezin sinetsizkoa iruditzen bazitzaienere, lekua ikustera joan ziren.

Zur eta lur geratu ziren, entzundakoa egia baitzen.100 metro koadroko urmael batean 30 krokodilo

inguru bizi ziren, ur-masa hartako arrain ugariak janez elikatuz.

«Aparteko fenomeno ekologikoa da: krokodilo-populazio hau ibai-lasterretatik bereizita geratu zen, duela 9.000 urte baino gehiago,Sahel eskualdea basamortu bihurtu zenean, eta uretan mikroorga-nismo ugari dagoelako iraun du gaur arte; izan ere, mikroorganismohoriek arrainen elikagaia dira, eta arrainak, narrasti hauena».

Ganadua ere hurbiltzen da urmaelera, ura edatera; eta bitxia da,baina krokodiloek ez diete inoiz erasotzen. Horregatik, indigeneksakratutzat dituzte krokodiloak, eta ez diete minik egiten. Gizajarduera eta ezohiko ekosistema hauskor hori orekan daude.

832926 _ 0082-0099.qxd 21/2/08 13:14 Página 83

84

Lurrean ekosistema mota asko daude. Batzuk uretakoak dira; halanola, ibaiak, urmaelak eta hareazko itsas hondoak. Beste batzuk, berriz,lehorrekoak dira; esate baterako, basamortuak, oihanak eta belardiak.

Planetan hedadura handia duten lehorreko zenbait ekosistemari biomakderitze: landaredi bereizgarria dutenei, hain zuzen.

Egia esan, Lurreko ekosistema guztiak elkarri lotuta daude; eta horregatik,ekosistema guztien multzoari ekosfera esaten zaio.

Ekosfera deritzo gure planetako ekosistema guztien multzoari.Ekosferaren alde bizia biosfera da.

Elementu hauek osatzen dute ekosistema: leku jakin batean bizidiren izaki bizidunek, izaki bizidun horien eta haiek bizi diren tokifisikoaren arteko harremanek, leku horren ezaugarriek, etaingurunearen eta organismoen arteko harremanek.

Belarjaleek landareak edoalgak jan behar dituzte; etaharagijaleek, beste animaliabatzuk.

Parasitoek ostalari batenbeharra dute: batzuek, hartazelikatzeko, eta beste batzuek,hartan bizi-zikloa egiteko.

Materia hila deskonposatzenduten organismoek besteizaki bizidun batzuenhondarrak behar dituzte.

Organismo fotosintetikoekezinbestekoak dituztedeskonposatzaileek sortutakosubstantzia elikagarriak.

Animalien migrazioak direla medio, urrundauden ekosistemek harremana dute elkarrekin.

Biosfera, ekosfera eta ekosistemak

Lurreko izaki bizidun guztien zerrenda egin behar izango bagenu, ziurasko ez genituzke ahaztuko ez tigreak, ez lehoiak, ez elefanteak, ez etazenbait landare ikusgarri ere: haritzak, arrosa-landareak, etab.

Ez dakigu biosfera zenbat izaki bizidun motak osatzen duten, zenbatespezie dauden. Orain arte, bi milioitik gora aurkitu eta sailkatu dituzte.Jakin ere ez dakigu biosferak zenbat masa duen guztira; alegia, materiabizi guztiak zer masa duen. Baina egindako kalkuluen arabera, badirudimasa horren erdia mikroorganismoz osatuta dagoela; besteak beste,beraz, bakterioz eta protozooz.

Biosfera osatzen dugun izaki bizidun guztiok, bai zelulabakarrek baizelulaniztunek, elkarren beharra dugu.

Lurrean bizi diren izaki bizidun guztien multzoari biosferaderitzo.

1

832926 _ 0082-0099.qxd 21/2/08 13:15 Página 84

Ekosistemen osagaiak

Ekosistema guztiek, bai lehorrekoek bai uretakoek, bi osagai dituzte:biozenosia eta biotopoa.

Biozenosia

Ekosistemako izaki bizidunen multzoa da; haren baitan daude, beraz,animaliak, landareak, onddoak eta zernahi mikroorganismo. Biozenosiazer-nolakoa den deskribatzeko eta bereizteko, datu hauek behar ditugu:

– Ekosistemako izaki bizidunen zerrenda, batetik, eta bestetik, espeziebakoitza zer ehuneko den biozenosi osoaren masarekiko.

– Izaki bizidun horien artean zer harreman dauden: batzuk trofikoakdira, elikadurarekin lotutakoak, alegia; baina bestelakoak ere badaude.

Ekosistema orotan beste izaki bizidun batzuk egotearen eraginez sortzendiren faktoreei faktore biotikoak deritze.

Biotopoa

Ekosistemako alde ez-organikoa da. Hauek osatzen dute: harriek, aireak,urak, gatz disolbatuek, hareak… Deskribatzeko, hauek behar ditugu:

– Ekosistema zer motatakoa den: urmaela, parkea, zereal-soroa, itsashondoko gune bat, etab.

– Ekosistemaren bereizgarri diren parametro fisikoen eta kimikoenzerrenda; hala nola, lurzoru mota, argi kantitatea, tenperaturak, etab.

Inguruneko eragile fisikoei eta kimikoei, organismoen bizimoduaneragiten dutenei, faktore abiotikoak deritze.

Ekosistemen osaera eta funtzionamendua aztertzen duen zientziariekologia deritzo, eta biologiaren atal bat da.

2

85

Ekosistema

1. Bilatu Funtsezko kontzeptuakatalean hitz hauen esanahia:biosfera, bioma eta ekosfera.

2. Zer dira mikroorganismoak?Lurreko materia biziaren masaosoaren zer ehuneko dira, gutxi gorabehera?

3. Ba al dute organismofotosintetikoek beste izaki bizidunbatzuen beharrik? Zergatik?

4. Zer datu beharko genituzke,ekosistema batean zer biozenosiden jakiteko?

ARIKETAK

BiotopoaBiozenosia

832926 _ 0082-0099.qxd 21/2/08 13:15 Página 85

86

Biotopoaren eta biozenosiaren arteko elkarreragina

Biotopoan zer faktore dauden, ekosistema mota bat edo beste izango da;baina, aldi berean, ekosistemako biozenosiak aldaketak eragiten ditubiotopoan. Ikus dezagun adibide bat:

3

5. Azaldu zer-nolako aldaketak izan dituzten, goiko adibidean,lurzoruaren konposizioak nahiz hezetasunak eta lekuko klimak.

6. Hasiera-hasierako egoeran, ezinezkoa da makalik edo antzekozuhaitzik haztea. Zergatik? Zer faktore abiotikok eragozten du?

ARIKETAK

2. Hamar-hamabost urterenburuan, biozenosiak

aldaketak eragiten ditubiotopoan: landareen

sustraiek kareharriarengainazaleko aldea

disgregatzea eragiten dute,eta horren ondorioz, harenosagai den buztina askatu

egiten da. Horrela,kareharrizko lurraren zati

bat buztin-lurra bihurtzenda, eta zati horrek

hezetasunari eusten dio.

4. Lurzorua buztintsuagoaeta hezexeagoa da, orain,

eta bestelakoxe biozenosiagaratzen hasten da bertan.Zenbait zuhaixka agertzen

dira; esaterako, arkakaratsa,laharrak eta isatsa. Eta horiek

areagotu egiten dutekareharriaren disgregrazioaeta lurzoruaren hezetasuna.

6. Biotopoan eragindakoaldaketak oso nabarmenak

izaten dira, batzuetan. Ehunurte ingururen buruan,

kareharrizko lurzoru lehorrazen hura klima hezeko

baso bihur daiteke.

1. Udan tenperatura altuaketa prezipitazio urriak

izaten dituzten leku batean,eta lurzorua kareharrizkoabada, litekeena da bertako

biozenosia organismo hauekosatzea: likenek, belarkiek(adibidez, basagaragarra,

askia eta olo zoroa) etalandare xerofiloek, hau da,

ur gutxiko lekuetan bizitzekoedo hazteko moldatuta

daudenek (esaterako, ezkaia,otabera eta izpilikua).

3. Beste hamar-hogeiurteren buruan, lurzorua

gero eta hezeagoa bihurtzendenez, eta buztin-lurra geroeta lodiagoa denez, zenbait

zuhaitz hazten dira: makalak,ipuruak eta pinuak, adibidez.

Haien hostoak direla medio,lurzorura argi gutxiago

iristen da, eta haiensustraien eraginez, berriz,

lurzorua are hezeagoabihurtzen da, bai eta

buztintsuagoa ere.

5. Zuhaitzek berdinjarraitzen dute, haien

sustraiek kareharriadisgregatzen eta buztin-lur

emankorraren lodierahanditzen duten heinean;

baina horrez gain, hostoetanzehar ur ugari lurruntzendute, eta lurzoruari itzala

egiten diote, eta horreneraginez, leku horretakoklima-baldintzak aldatu

egiten dira.

832926 _ 0082-0099.qxd 21/2/08 13:15 Página 86

87

Habitata eta txoko ekologikoa

Ekosistema guztietan, izaki bizidunek habitat bat eta txoko ekologiko batdute. Bi kontzeptu horiek estu-estu lotuta daude, baina ez dira gauza bera.

• Habitata. Ekosistema batean espezie bateko banakoek bizitoki dutenleku fisikoa da. Izaki bizidun baten habitatak barne hartzen ditu orga-nismo haren espeziea bizitzeko beharrezkoak diren natura-baldintzak.

• Txoko ekologikoa. Espezie batek dagokion ekosisteman zer-nolakoeginkizuna duen adierazten du. Espezie baten txoko ekologikoaalderdi askok finkatzen dute: espezie horrek zer portaera duen, zerelikagai mota jaten duen, elikagai hori zer lekutan aurkitzen duen, zerharrapariren elikagai den, inguruko baliabideak nola erabiltzen dituen,ekosistemako beste espezie batzuetan zer-nolako eragina duen…

Gauza arrunta da bi espezie habitat berean bizitzea; baina eskuarki, ezdute txoko ekologiko berbera izaten, aldi berean eta modu iraunkorrean.Izan ere, bi espeziek elikagai berbera jaten dutenean, tenperatura etahezetasun berbera behar dutenean eta abar, bien arteko lehiaketa sortzenda, eta bietako batek, ondoen moldatuta dagoenak, bestea botatzen du.

Demagun, adibidez, untxiak bizi diren ekosistema batean erbi-populaziobat sartu dugula. Bi espezieak lehiatzen hasiko dira, elikagaia dela-eta,eta okerren moldatuta dagoena desagertu egingo da, azkenean.

Batzuetan, inguruneko ezaugarriak aldatu egiten dira, muga batzuenbaitan, betiere; eta aldaketa horiei erantzute aldera, gerta liteke organis-moek ere txoko ekologikoa aldatzea, ezaugarri berrietara moldatzeko.

Bizitoki duen ingurunera moldatzearen ondorioz du organismo bakoitzaktxoko ekologiko bat edo beste.

4

7. Zertan dira desberdinak espezie baten habitata eta txoko ekologikoa?

8. Satorrak, saguzarrak eta leku ilunetan bizi diren beste zenbaitanimalia itsuak dira, edo oso ikusmen eskasa dute. Zergatik?

9. Zure ustez, zer animalia dira geografikoki hedatuenak,homeotermoak ala poikilotermoak? Eman arrazoiak, zure erantzuna azaltzeko.

ARIKETAK

Jirafak eta zebrak sabanako leku berberetanibiltzen dira. Lehenek zuhaitzen goialdekoadarretan diren hostoak jaten dituzte, eta zebrek, lurraren arrasean direnak. Bi espezieak habitat berean bizi dira, baina ez dute lehiatu beharrik, zeinek bere txoko ekologikoa baitu.

Kaktusek arantza itxurako hostoak dituzte,forma horri esker ura galtzea eragoztenbaitute. Horrek ez luke zentzurik kaktusakleku hezeetan bizi izango balira.

Organismo batzuek txoko berbera dute bizi-zikloko aldi guztietan, baina beste batzuek,ez. Adibidez, zapaburuak belarjaleak dira, eta igel helduak, berriz, intsektujaleak.

832926 _ 0082-0099.qxd 21/2/08 13:15 Página 87

88

Izaki bizidunen elikadura ekosistemetan

Baina elikagai horiek lortzeko hainbat modu daude, eta horren arabera,hiru izaki bizidun mota bereizten dira ekosistema orotan.

• Ekoizleak. Beren materia organikoa sortzen dute, materia ez-organi-kotik; hau da, karbono dioxidoa, ura eta gatz mineralak erabiliz.Horretarako, fotosintesia egiten dute, Eguzkiaren energiaz baliatuz.Landareak, algak eta zenbait bakterio dira ekoizleak ekosistemetan.

• Kontsumitzaileak. Izaki bizidunak jaten dituzte. Hiru mota daude:– Lehen mailakoak. Ardiak, matxinsaltoak eta beste animalia asko.

Belarjaleak dira; hau da, landareak janez elikatzen dira.– Bigarren mailakoak. Otsoak, saguak eta beste animalia asko.

Haragijaleak dira, eta belarjaleak janez elikatzen dira. Batzukorojaleak dira; hau da, landareak ere jaten dituzte.

– Hirugarren mailakoak. Esaterako, marrazoak, sugeak eta arranosugezalea. Animalia belarjaleak nahiz haragijaleak jaten dituzte.

• Deskonposatzaileak. Materia organikoa deskonposatuz elikatzendira. Deskonposizioaren ondorioz substantzia ez-organikoak sortzendituzte; ekoizleek fotosintesian erabiltzen dituztenak, hain zuzen.

Harreman trofikoak

Elkar janez elikatzen diren izaki bizidunen arteko harremanei deritzeharreman trofikoak.

Saguek harreman trofikoa dute zereal-landareekin eta arteekin, haienhaziak jaten baitituzte; eta azeriekin eta hontzekin ere bai, horiek saguakjaten baitituzte.

Zenbait izaki bizidunen artean zer harreman trofiko dauden adieraztekohiru modu daude: kate trofikoak, sare trofikoak eta piramide trofikoak.

Izaki bizidun guztiek energia behar dute, bizi-funtzioak egiteko, eta elikagaietan diren mantenugaietatik lortzen dute energia hori.

5

Sare trofikoa

Kate trofikoa

Hirugarrenmailakokontsumitzailea

Hirugarrenmailakokontsumitzailea

Bigarren mailakokontsumitzailea

Lehen mailakokontsumitzailea

Ekoizlea

Kate trofikoen bidez, harreman trofikoa duten zenbait izaki bizidun adierazten dira.Kate-maila bakoitza hurrengo mailarenelikagaia da. Elkarri lotutako zenbait kateadieraziz gero, emaitza sare trofiko bat da.

10. Onddoak eta bakterioakorganismo deskonposatzaileakdira. Zer lekutan egongo litzatekeperretxiko bat, kate trofikobatean?

11. Zer adierazpen motek ematendute harreman trofikoei buruzkoinformazio gehien, kate trofikoekala sare trofikoek?

ARIKETAK

832926 _ 0082-0099.qxd 21/2/08 13:15 Página 88

89

12. Zer alde txar dituzte kopuruen piramideek?Zergatik?

13. Energiaren piramideek ezinomen dute alderantzikatuakizan. Zergatik?

ARIKETAK

Piramide trofikoak

Maila trofikoak elkarren gainean jarriz adierazten dira. Piramidearenoinarria organismo ekoizleei dagokie, eta haren gainean gainerakomailak jartzen dira, ordenan. Piramideko maila guztiek altuera berberadute, baina zabalera desberdina: maila bakoitzerako adierazi nahi denezaugarriaren balioarekiko proportzionala, hain zuzen.

Hiru piramide mota daude:

Kopuruen piramideak

Ekosistema batean azalera- edo bolumen-unitateko maila trofiko bakoi-tzeko zenbat banako dauden adierazten da horrelako piramideen bidez.

Kopuruen piramideetan, ez da kontuan hartzen organismoen neurria.Horregatik, berdin hartzen dira, esaterako, elefanteak eta matxinsaltoak.

Batzuetan, piramide alderantzikatuak agertzen dira, gerta bailiteke mailabateko banakoen kopurua handiagoa izatea beheko mailako banakoenabaino. Halakoa izango dugu, adibidez, oinarrian zuhaitz bat dugunean(ekoizlea), zuhaitza zenbait kontsumitzaile-populazioren elikagaia bada,bai eta organismo baten eta haren parasitoen piramidea adierazitakoan ere.

Biomasaren piramideak

Horrelakoetan, piramide-mailek maila trofiko bakoitzaren biomasaadierazten dute. Biomasa deritzo banako batek, maila trofiko batek edoekosistema batek osagai duen materia organikoaren kantitateari, etahonela neurtzen da: ekosistema batean azalera- edo bolumen-unitatekodagoen materia organiko lehor guztia, gramotan edo kilogramotan.

Piramidean zenbat eta gorago, mailak orduan eta txikiagoak dira, materiaorganikoa energia sortzeko erabiltzen baita. Dena den, piramide alde-rantzikatuak ere agertzen dira; adibidez, uretako ekosistema batzuetan:ekoizleak fitoplanktona dira, eta haien masa txikiagoa da goiko maileta-koena baino. Ekosistema horietan, fitoplanktona kontsumitu egiten dute,baina azkar hazten eta ugaltzen da. Horrelako egoerak aldi baterakoakizaten dira; bestela, izan ere, ekosistema desagertu egingo zen, azkenean.

Energiaren piramideak

Piramide-maila bakoitzak adierazten du zenbat energia pilatu duen mailatrofiko horrek, denbora jakin batean. Horrelakoek ematen dute infor-mazio gehien, maila trofikoen arteko energia-fluxua adierazten baitute.

Energiaren piramideak inoiz ez dira alderantzikatuak, ezinezkoa baitamaila trofiko batek bere goikoak baino energia gutxiago izatea, bestelaezingo luke-eta mantendu. Eta bestalde, maila trofiko batetik beste bateraenergia igarotzen den orotan, apur bat galdu egiten da, bero moduan.

Piramide trofikoen bidez grafikoki adierazten da zer-nolakoaldaketak dauden ekosistema bateko maila trofikoen artean,ezaugarri jakin batekiko.

6

Hirugarrenmailakokontsumitzaileak

Bigarren mailakokontsumitzaileak

Lehen mailakokontsumitzaileak

Ekoizleak

Hirugarrenmailakokontsumitzaileak

Bigarren mailakokontsumitzaileak

Lehen mailakokontsumitzaileak

Ekoizleak

Ekoizleak

Lehen mailakokontsumitzaileak

Bigarren mailakokontsumitzaileak

Eguzki-energia

Beroa

Beroa

Beroa

Beroa

Kopuruen piramidea

Biomasarenpiramidea

Energiarenpiramidea

832926 _ 0082-0099.qxd 21/2/08 13:15 Página 89

90

Ekoizleen eta deskonposatzaileen eginkizuna

Animalia belarjaleak lehen mailako kontsumitzaileak dira, eta haragi-jaleak, bigarren eta hirugarren mailako kontsumitzaileak.

Kontsumitzaileok beste izaki bizidun batzuen materia organikoa hartzendugu, eta hura erabiliz, geure materia sortzen dugu. Adibidez, xerra batjaten dugunean, proteinak hartzen ditugu, eta proteina horiez baliatuta,gure ehunetako proteinak sortzen ditugu. Horregatik, kontsumitzaileoknutrizio heterotrofoa dugula esaten da: beste izaki bizidun batzuk janezelikatzen garela, alegia.

Ekoizleak

Ekoizleek ez dute materia organikorik hartzen. Nutrizio autotrofoadute; hau da, zeinek bere materia organikoa sortzen du, substantziaez-organikoak erabiliz: karbono dioxidoa, gatz mineralak eta ura hartuz,hain zuzen.

Materia organikoa sortzeko, baina, energia ugari behar dute. Autotrofoakargi-energiaz baliatzen dira, fotosintesiaren bidez.

Behin materia organikoa sortuta dagoenean, izaki bizidun batzuetatikbeste batzuetara igarotzen da. Eta azkenean, hondakin organikoak eratu-ko ditu: gorotzak, mudako larruak, lumak, adar lehorrak, orbela, etab.

Deskonposatzaileak

Hondakin horietan, gero, deskonposatzaileek jarduten dute, haiez elika-tzen dira-eta. Haien eraginez, hondakin organikoetako proteinak, koipeaketa gluzidoak substantzia ez-organiko bihurtzen dira: karbono dioxido, ur,gatz mineral… Eta horiek lurzoruan geratzen direnez, edo bestela, uretandisolbatuta, ekoizle autotrofo fotosintetikoek berriro erabiltzen dituzte.

Deskonposatzaileek materia organikoa ez-organiko bihurtzendute, eta materia ez-organiko hori ekoizleek berriro erabiltzendute, gero.

Fotosintesiaren bidez, ekoizleek materia organikoa sortzen dute,eta materia organiko hori kontsumitzaileek erabiltzen dute, gero.

7

14. Zer dira organismo ekoizleak? Organismo ekoizle guztiak landareakdira ala bada beste ekoizle motarik?

15. Zer dira kontsumitzaileak? Zer elikadura mota izaten dute? Elikaduramota horietatik zein dagokio gizakiari?

16. Zer sortzen dute deskonposatzaileek? Zer izaki bizidunek erabiltzendituzte produktu horiek?

17. Lehen mailako kontsumitzaileek ezin dute erabili ekoizleek sortutakomateria organiko guzti-guztia? Zer gertatzen da harekin?

ARIKETAK

Ekoizleek materia organikoa sortzen dute, eta materia organiko hori izaki bizidunbatzuetatik beste batzuetara igarotzen da.

Deskonposatzaileek hondakin organikoakmateria ez-organiko bihurtzen dituzte.

832926 _ 0082-0099.qxd 21/2/08 13:15 Página 90

91

Materia eta energia ekosistemetan

Nola igarotzen dira materia eta energia ekosistemetan? Bada, organis-moen arteko harreman trofikoen bidez.

Ekosistema guztietan, bi prozesu gertatzen dira aldi batera: energia-fluxua eta materiaren zikloa. Lehena irekia da; bigarrena, itxia.

Energia-fluxua

Ekosisteman zeharreko energia-fluxua fotosintesiakhasten du. Energia argi-energia moduan sartzen daekosisteman; argi-energia hori Eguzkitik dator, jakina,eta organismo fotosintetikoek energia kimiko bihur-tzen dute. Energia kimikoa ekoizleen materia orga-nikoan pilatzen da, eta modu horrexetan igarotzen damaila trofiko batzuetatik besteetara.

Mailaz maila igarotze horretan, energiaren fluxuanoranzko bakarrekoa da. Energia lekuz aldatzen denbakoitzean, maila trofiko batetik beste batera igarotzenden orotan, organismoek energia osoaren zati batsoilik baliatzen dute bizi-funtzioak egiteko, arnasketanenergia apur bat galdu egiten baita, beti, bero moduan.Bero hori ingurunera igarotzen da, eta ez da berriroerabiltzen.

Uretako ekosistemetan, igarotze bakoitzean jasotako energiaren % 90galtzen da; beraz, % 10 baino ez zaio geratzen hurrengo mailari. Lehorre-koetan, are ehuneko txikiagoa iristen zaio maila bakoitzari.

Materiaren zikloa

Energia ez bezala, materia birziklatu egiten da, eta ezda galtzen; horrenbestez, modu ziklikoan ibiltzen daekosisteman.

Organismo ekoizleek materia ez-organikoa hartu etamateria organiko bihurtzen dute, eta ondoren, materiaorganiko hori kontsumitzaileen maila batzuetatikbesteetara igarotzen da. Ekoizleak nahiz kontsumi-tzaileak hiltzen direnean, organismo deskonposatzai-leek materia ez-organiko bihurtzen dituzte haiengorpuzkiak. Gero, substantzia ez-organiko horiekingurunera igarotzen dira (lurzorua edo ura), etahandik, berriro ekoizleengana.

8

18. Adierazi ondoz ondoko zer aldaketa izaten dituen energiak,ekosistemara iristen denetik hartatik irteten den arte.

19. Energiaren igarotzeaz aritzeko, fluxu hitza erabiltzen da; materiarenigarotzeaz aritzeko, berriz, ziklo hitza. Zergatik?

ARIKETAK

Eguzki-energia

Ekoizleak 1. mailakokontsumitz.

2. mailakokontsumitz.

3. mailakokontsumitz.

Askatutako energia (beroa)

Deskonposatzaileak

Ekoizleak 1. mailakokontsumitz.

2. mailakokontsumitz.

3. mailakokontsumitz.

Materia ez-organikoa

Deskonposatzaileak

832926 _ 0082-0099.qxd 21/2/08 13:15 Página 91

92

Harreman biotikoak

Naturan, izaki bizidunak ez dira bakartuta bizi; aitzitik, elkarrekinharremanetan daude denak. Bi harreman mota daude: espezie barneko-ak, harremanak espezie bereko banakoen artekoak badira, eta espezieartekoak, espezie desberdineko banakoen arteko harremanak badira.

9

20. Familia bat ar batez eta eme batez osatuta dagoenean, asoziazioamonogamoa dela esaten da; eta ar batez eta zenbait emez osatutadagoenean, berriz, poligamoa dela diogu. Eman bi asoziazio motahorien adibide bana.

21. Lehiaketa izeneko harreman mota espezie bereko nahiz espeziedesberdineko organismoen artean gertatzen da, eta baliabide berberalortzegatik lehiatzen direnean sortzen da. Zer lehiaketa izango dabiziagoa, espezie artekoa ala espezie barnekoa? Eman arrazoiak.

ARIKETAK

Esp

ezie

bar

nek

oak

: aso

ziaz

io m

ota

k Animaliataldekoien

asoziazioak

Elkarri laguntzeko asmoz (elkar babesteko, elikagaiak bilatzeko,migratzeko…), denbora-epe gutxi-asko luzean elkarrekin bizi direnbanakoen taldeak, ahaideak edo ez. Adibidez, hegazti multzo bat,migratzen.

KoloniakGuraso bakar beretik sortutako banakoen taldeak, sortu eta gero ereelkarrekin bizitzen jarraitzen dutenak. Adibidez, koralak.

Animaliasozialen

asoziazioak

Egitura hierarkikoa eta lana banatuta duten banakoen taldeak. Taldeko bertako banakoek anatomia- eta fisiologia-desberdintasunakizaten dituzte. Adibidez, erle-abaraska bat.

FamiliakElkarren ahaide izanik, ugaltzeko eta kumeak babesteko elkarrekin bizidiren banakoen taldeak. Adibidez, lemure-familia bat.

Esp

ezie

art

eko

ak: h

arre

man

mo

tak

Mutualismoa

Espezie desberdineko bi banako edo gehiago elkartzen dira, partaidebien onuran. Adibidez, lertxuntxoek idien parasitoak jaten dituzte.Mendetasun-harremana oso estua bada, eta organismoak ezin badirazein bere aldetik bizi, harremanari sinbiosia deritzo.

Komentsalismoa

Banako bat (komentsala edo jankidea deritzona) beste organismobatek utzitako janari-hondarrak edo hark askatutako produktuak janezelikatzen da, eta bigarren horri ez dio axola. Adibidez, kakalardobatzuk ugaztunen gorotzak janez elikatzen dira.

InkilinismoaBanako batek (inkilinoa edo maizterra deritzonak) beste izaki bizidun batengorputza edo gorputz-hondarren bat hartzen du babesleku, hari kalterikegin gabe. Adibidez, ermitauak barraskilo-maskor hutsetan bizi dira.

ParasitismoaBanako bat (parasitoa edo bizkarroia deritzona) beste baten bizkar bizida, eta ostalaria deritzon banako horri kalte egiten dio, gainera, bainahiltzera iritsi gabe. Adibidez, kukurutxak eta indipikondoa.

HarraparitzaBanako batek (harrapariak) beste bat (harrapakina) hiltzen du, eta gero, osorik edo haren zati bat jan, hartaz elikatzeko. Adibidez, lehoinabarra eta gazela.

832926 _ 0082-0099.qxd 21/2/08 13:15 Página 92

93

Populazioen autorregulazioa

Grafiko baten bidez adieraziko bagenu populazio batekobanakoen kopurua denboraren arabera, inguruneak mugarikez duela emanda, emaitza kurba esponentzial bat izangolitzateke; hau da, J itxurako kurba bat.

Baina, berez, ez dago populaziorik mugagabe haz daitekeenik,bi arrazoirengatik. Batetik, mugarik gabeko ingurunerik ezdagoelako; hots, bai baliabide erabilgarriak bai leku erabilga-rriak mugatuak direlako. Eta bestetik, gainerako espezieek erepopulazio ororen hazkuntza mugatzen dutelako. Hori guztiadela-eta, denboraren poderioz banakoen kopurua egonkortuegiten da gehienezko kopurura-edo iritsitakoan; eta horrega-tik, populazioen hazkuntzaren kurba S itxurakoa izaten da.

Gehienezko kopuru horri hartze-ahalmena (K) deritzo, etahauxe adierazten du: gehienez ere populazio bateko zenbatbanako bizi daitezkeen, zenbat har ditzakeen inguruneak,baldintza jakin batzuetan. Animalietan, ahalmen hori janaria-ren eta lekuaren baitan dago; landareetan, uraren eta argiaren baitan.

Populazio guztiek, gutxi gorabehera hartze-ahalmena adinakoak direnean,hazkuntza egonkorra dute, eta orekan daude.

Harrapari/harrapakin sistema

Edozein ekosistematako populazioen arteko elkarrekintzak eragin zuzenadu haien neurrian, eta horregatik, mekanismo erregulatzaile bat sortzenda haien artean. Mekanismo hori dela medio, populazio guztiek batezbesteko banako kopuru jakin bati eusten diote, gutxi gorabehera. Horrenadibide dugu, besteak beste, harrapari/harrapakin sistema.

Demagun bi espezie ditugula: bata, harraparia, eta bestea, harrapakina.Grafikoz adieraziko bagenu espezie horietako banakoen kopurua, garbiikusiko genituzke gorabeherak: harrapakinen kopuruak gora eginez gero,harrapariak ere ugaritu egiten dira, janari gehiago dute-eta; harrapariakugaritze horrek harrapakinen kopurua txikitzea eragiten du, eta gero,janaria urritu egiten denez, harraparien kopurua ere txikitu egiten da…

10

160

140

120

100

80

60

40

20

Erbia

1845 1855 1865 1875 1885 1895 1905 1915 1925 Urteak

Katamotza

Ban

akoe

n ko

puru

a

Alboko grafikoak garbi erakusten du zer-nolako gorabeherak izan zituztenkanadar katamotzen populazioak eta erbi artikoarenak Hudson badian, 1845etik 1935era bitartean.Harrapari/harrapakin motakogorabeherak dira, garbi.

22. Zer gertatuko litzaioke edozeinpopulaziori, esponentzialki etahartze-ahalmenaz gainetikhaziko balitz?

23. Harrapari/harrapakin sistemakeragin zuzena du populazioenhazkuntzan. Ba al dago bestefaktorerik, hazkuntza horretaneragiten duenik?

ARIKETAK

Hartze-ahalmena (K)4

Lekukotzeko aldia.

Hazkuntza esponentzialeko aldia.

Ingurunearen hartze-ahalmena muga zaio hazkuntzari, eta populazioa egonkortuegiten da.

Banakoen kopurua hartze-ahalmena adinakoaizaten da, gutxi gorabehera.

4

3

2

1

1

2

3

Banakoenkopurua

Denbora

1935

832926 _ 0082-0099.qxd 21/2/08 13:15 Página 93

94

Izaki bizidunen moldaera nagusiak

Izaki bizidunen aniztasuna itzela da gure planetan, ekosistema guztietan,organismoak inguruneetara moldatu izanaren ondorioz. Baina zer damoldatzea? Funtsean, zerbait aldatzea: batzuetan, zerbait hori anatomia- edofisiologia-egitura bat da, eta beste batzuetan, portaerazko jarraibide bat.

11

Faktoreabiotikoa Izaki bizidunen moldaerak

Oso ingurune hezeetako landareek estoma ugari dituzte; horri esker, errazago izerditzendute. Leku lehorretako landareek, berriz, sustrai sakon-sakonak eta luze-luzeak dituzte, bai eta hosto txikiak edo estuak ere, lurrunketa murrizteko; horrelakoa da, adibidez, ezkaia.Bestalde, kaktusek eta beste landare batzuek ura biltzeko organo bereziak dituzte, eta hostoak edo zurtoinak, gainera, arantza bilakatuak, hezetasuna nekezago galtzeko. Animaliei dagokienez, eremu lehorretan bizi diren batzuek oskolak dituzte, edo estalki iragazgaitzak, bestela, ahalik eta ur gutxiena galtzeko; horren adibide dira, esaterako, narrastien ezkatak eta intsektuen exoeskeletoa. Beste batzuek, berriz, substantziaren bat jariatzen dute, hezetasuna gordetzeko; adibidez, barraskiloak.

Argi gutxiko lekuetan, landare batzuk izugarri hazten dira bertikalean; esate baterako,oihan tropikaleko zenbait zuhaitz. Beste batzuek, berriz, hosto zapal handi-handiak dituzte, eta horri esker, argia hartzeko gainazal handiagoa.Animaliei dagokienez, asko eta asko egunez baino ez dira aktiboak; halakoak dira, esaterako, ia hegazti eta ugaztun gehienak. Baina badira bestelako espezieak ere, gauez baino aritzen ez direnak, alegia; adibidez, saguzarrak eta eltxoak.

Animalia poikilotermoek, gorputzeko tenperatura ingurunekoaren araberakoa dutenek,alegia, hiru joera dituzte, egoera desegokia denean: batzuek emigratu egiten dute, beste batzuk lozorroan geratzen dira, eta beste batzuk, larba-egoeran, lurpean.Animalia homeotermoek, berriz, inguruneko tenperatura edozein dela ere beren barne-tenperaturari konstante eusten diotenek, alegia, hainbat moldaera dituzte, hotzetik babesteko: batzuek koipe-geruza lodi-lodiak dituzte azalaren azpian, eta bestebatzuek ilez edo lumaz estalia dute gorputza. Eta tenperatura altuko lekuetan, beroariaurre egiteko, animalia batzuek izerdia botatzen dute, beste batzuk gauez aritzen dira…

Organismo fotosintetikoak goi-goiko geruzetan soilik haz daitezke; zona fotikoan, alegia.Orri edo zinta itxurakoak izaten dira, edo bestela, hostoak uraren azalean zabalduta izaten dituzte, behar beste argi hartu ahal izateko. Algek zenbait pigmentu dituzte, eta haiei esker, sakon-sakoneko geruza ilunetan den argi-energia urria erabil dezakete.Argi gutxiko lekuetan bizi diren animalia batzuk gai dira argia sortzeko (biolumineszentzia),berariazko zenbait organoren bidez.

Indar handiko ur-lasterrak dauden lekuetan, bertako organismoak hainbat modutaramoldatu dira: alga batzuk substratuan finko bizi dira; ekinodermoek forma biribilduaketa oskol gogorrak dituzte; arrain batzuk haitzuloetan edo harrien azpian babesten dira;beste batzuek bizi-bizi egiten dute igeri (ibaien bideko goialdean bizi direnak, adibidez);har batzuk hondar azpian sartzen dira; etab.

Leku sakonetako arrainak zapalak dira, eta barne-barrunbeak oso murriztuta dauzkate;horri esker, izan ere, presioa altua izanagatik ere haren eragina txikiagoa da.Animalia igerilariek hegatsak eta itxura hidrodinamikoa dituzte; horri esker arin mugitzen dira uretan, urarekiko ahalik eta erresistentzia txikiena egiten baitute. Bestalde, zenbait barrunbe gasez beteak dituzte (arrainen igeri-maskuria), eta inolako ahaleginik egin gabe flotatzen dute, horri esker.

Leh

orr

eko

ek

osi

stem

etan

Ure

tak

o e

ko

sist

emet

an

Pre

sio

a et

a d

esp

laza

men

du

aU

rare

n

mu

gim

end

uak

Arg

iaT

enp

erat

ura

Arg

iaH

ezet

asu

na

832926 _ 0082-0099.qxd 21/2/08 13:15 Página 94

95

Zientzia zure eskuAdierazpen grafikoak. Ekosistema bateko harreman trofikoak aztertzea

Ekosistema orotan, harreman trofikoak sortzen dirabertako biozenosia osatzen duten izaki bizidunenartean. Baina zenbat eta bioaniztasun handiagokoaizan ekosistema, orduan eta konplexuagoak dira

harreman trofikoak; eta beraz, errazago ikusten etaaztertzen dira bioaniztasun txikiko ekosistemetan:adibidez, herri-hirietako parkeetan, urmaeletan,putzuetan eta edozein ekosistema gizatiartutan.

1. Bereiz eta muga dezagun ekosistema bat.Hasteko, gure eskolatik hurbil dagoen eremu bat aukeratu behar dugu: parke bat, urmael bat, hondartza bat… Han egingo dugu azterlana. Lekuaren ezaugarriak idatziko ditugu, fitxa moduan; plano bat, argazkiak edo marrazkiak ere sar daitezke.

2. Egin dezagun bioaniztasunaren inbentarioa.Arretaz begiratu ondoren, ekosistema horretan zer izaki bizidun dauden idatziko dugu, lurzoruan bizi direnak ahaztu gabe: intsektuak, araknidoak, zizareak, satorrak… Uretako ekosistema bada (urmael bat edo putzu bat), ur-lagin bat aztertuko dugu, mikroskopioz.

Interesgarria izan daiteke deigarrienak iruditu zaizkigun izaki bizidunak marraztea edo argazkiak ateratzea. Ikusitako izaki bizidunak zer animalia edo landare diren jakiteko, oso lagungarriak izaten dira landa-gidak: landareei buruzkoak, intsektuei buruzkoak…

3. Interpreta ditzagun harreman trofikoak. Izaki bizidunak sailkatuko ditugu, zer motatakoak diren jakiteko: ekoizleak, lehen mailako kontsumitzaileak, bigarren mailako kontsumitzaileak ala hirugarren mailako kontsumitzaileak. Behin sailkapena eginda, piramide trofikoa marraztuko dugu.

Ondoren, zenbait kate trofiko egingo ditugu, inbentarioko zenbait izaki bizidun erabiliz. Amaitzeko, sare trofiko bat osatzen saiatuko gara, orain arteko datuak erabiliz.

24. Jarri taldeka eta aukeratu eskolatik hurbil dagoen ekosistema bat. Aztertu ekosistema hori, goian azaldutakometodoari jarraituz. Koaderno bat beharko duzue, bai eta koloretako arkatzak ere. Oso lagungarria izangozaizue argazki-kamera batez baliatzea; baina ez du zertan sofistikatua izan. Distantziak neurtzeko, eginurratsak: urrats luzeak eginez gero, bakoitza metro ingurukoa izango da.

ARIKETAK

Hirugarren mailakokontsumitzaileak

Bigarren mailakokontsumitzaileak

Lehen mailakokontsumitzaileak

Ekoizleak

Hedadura, gutxi gorabehera: 70.000 m2 (350 m x 200 m).

Deskribapena. Parke bat da, eta hainbat zuhaitz daude:

batzuk, hazi samarrak; beste batzuk, gazteagoak; eta

besteak, aldatu berriak. Zuhaixkak ere badaude, bai eta

belar-eremuak eta zenbait bide ere. Bestalde, batere

landarerik gabeko bi eremu ere badaude, 200 m2 ingurukoak.

Faktore abiotikoak. Tenperaturak hiri inguruetakoak baino

baxuxeagoak dira. Artifizialki ureztatzen dute. Mantentze-lan

batzuk egiten dituzte: garbitu, ureztatu, zuhaitzak kimatu…

Zabuak

Petanka

Zuhaitzik handienakdauden eremua

Zuhaitzik gazteenakdauden eremua

832926 _ 0082-0099.qxd 21/2/08 13:15 Página 95

96

25. ● Nola deritzo ekosferako biozenosiari?

26. ● Zer bi osagai dituzte ekosistema guztiek? Azaldu zertan datzan osagai horietako bakoitza.

27. ●● Ekosistema bateko biotopoa bereizteko, ez danahikoa zer motatakoa den esatea. Adierazi zerinformazio eman beharko zenukeen bi ibai hauenbiotopoa bereizteko: Duero ibaia, Soria zeharkatzean,eta Andarax ibaia, Almeria zeharkatzean.

28. ●● Zer-nolako faktorea da hezetasuna, biotikoa ala abiotikoa? Zer-nolako eragina du hezetasunak Amazoniakobasoan diren landareetan eta animalietan?

29. ●● Harenondoko izeneko landarea gramineoa da,belar itxurakoa, eta kostaldeko dunetako hondarretanhazten da. Deskribatu haren biotopoaren ezaugarriak.

30. ●● Zer aztertzen du ekologiak, eta zer emaitza lortunahi ditu?

31. ●● Azaldu zer habitat eta txoko ekologiko dituztenafrikar elefanteek.

32. ●● Basoak botatzen dituztenean, lurzorua babesgabegeratzen da euriarekiko: lehen, zuhaitzen hostoek etasustraiek euri-ura hartzen zuten, baina gero, zuhaitzikgabe, erraza da euriak eragindako higadurak lurzoruaeramatea, eta harri biluzia agerian geratzea. Zenbatdenbora beharko da berriro ere basoa egiteko?

33. ● Biotopoaren ezaugarriek eragin handia duteekosistema ororen biozenosian. Izaki bizidunek ba al dute eraginik biotopoaren ezaugarrietan? Azaldu erantzuna.

34. ● Adierazi organismo hauetatik zein diren ekoizleak,eta zein lehen eta bigarren mailako kontsumitzaileak.

Ariketak35. ● Azaldu zertan diren desberdinak lehen, bigarren

eta hirugarren mailako kontsumitzaileak.

36. ● Zer dira kate trofikoak? Asmatu itsasoko ekosistemabateko kate trofiko bat.

37. ●● Jarri izaki bizidun hauek ordenan, kate trofiko bat osa dezaten.

38. ●● Egin piramide trofiko bat, sakonera txikiko eta hondo hareatsuko itsas ekosistemetan bizi ohi diren zenbait izaki bizidun oinarri hartuz.

39. ●●● Saiak eta hienak sarraskijaleak dira; hau da, animalia hilak jaten dituzte. Baina ez dira deskonposatzaileak. Zer ezaugarri dituztedeskonposatzaileek? Zer dira, orduan, saiak eta hienak?

40. ● Egin zure koadernoan laburpen bat, azaltzeko nolasailkatzen diren ekosistema bateko izaki bizidunakenergia lortzeko moduaren arabera.

41. ●●● Bigarren mailako kontsumitzaileak al diralandare intsektujaleak? Eman arrazoiak, azaltzeko.

42. ● Zer dira mantenugaiak? Nondik lortzen ditugu? Zer lortzen dugu haietatik?

43. ●● Zer mantenugai organiko behar ditugukontsumitzaileok? Zer substantzia ez-organiko behar dituzte ekoizleek? Zer izaki bizidunek bihurtzen dute materia organikoa materia ez-organiko?

44. ●●● Zer da marearteko zona? Zer ezaugarri dituekosistema horretako biotopoak? Aipatu bertakobiozenosia osatzen duten izaki bizidun batzuk,ekoizleak nahiz kontsumitzaileak.

A B C

D E

A BC

D E

F

832926 _ 0082-0099.qxd 22/4/08 13:20 Página 96

97

45. ●● Beheko grafikoak adierazten du nola hazi zenarrainontzi bateko bakterioen populazioa, denborarenarabera.

a) Aztertu grafikoa, adieraziz zer gertatu den A tartean, B tartean eta C tartean.

b) Zer adierazten du K balioak? Alda al daiteke?

46. ● Beheko kate trofiko hauetan, zeinek jasotzen duenergia gehien, basakatuak ala hontzak? Zergatik?

a) Larrea ➝ erbia ➝ basakatuab) Zuhaitza ➝ tximeleta ➝ apoa ➝ sugea ➝ hontza

47. ●●● Belardi batean hauek daude: 2.000.000 landare,220.000 belarjale, 100.000 haragijale eta superarrapari bat(beste harrapari batzuk janez elikatzen den harraparia).Baso epel batean, berriz, hauek daude: 250 landare,100.000 belarjale, 9.000 haragijale eta bi superarrapari.

a) Marraztu bi ekosistema horiei dagozkienpiramideak. Zer piramide mota dira?

b) Ba al dago piramide alderantzikaturik? Zergatik?

48. ●● Lehen mailako kontsumitzaileek era guztietakolandareak jaten dituzte. Non egongo da lehen mailako kontsumitzaile gehien, goi-mendietan ala basoetan?

49. ●●● Lur-zizareak lurzoruan deskonposizioandagoen materia organikoz elikatzen dira; batik bat, orbelez. Hori jakinda, azalduko al zenuke zergatik ez den satorrik bizi inongo dunetan?

50. ● Aipatu ekosistema gizatiartuetan bizi diren lauanimalia, gizon-emakumeekin batera bizitzera erabatohitu eta moldatu direla erakusteko.

Basoiloak eta uzta biltzeko makinakBasoiloak babestuta daude, azken urteotan izugarrimurriztu baita hegazti horien kopurua, zerealak biltzekomakina astunak erabiltzeagatik, besteak beste (gariajotzeko makinak, adibidez).

Horrelako makinek goiz bakar batean soro osoa biltzendute. Pentsa! Lehen, nekazariek zenbait egun ematenzituzten! Baina lehen, hegazti horien txitek nahikoa astiizaten zuten heltzeko eta habia uzteko, eta orain, makinekharrapatu egiten dituzte, ihes egiteko astirik ez baitute.

Beste zenbait hegaztiri ere berdin gertatzen zaie. Mirotz nabarrak nahiz beste hegazti harrapari batzuekere, adibidez, zereal-buruxken artean egiten dute habia,eta nekazaritzako lanak mekanizatuz joan diren heinean,izugarri txikitu da haien kopurua.

51. ●● Azaldu zer esan nahi duen testuan«nekazaritzako lanak mekanizatzea».

52. ● Belarjaleak ala haragijaleak dira mirotzak?

53. ● Zer ekosistema motatan bizi dira testuakaipatzen dituen hegaztiak?

54. ● Testuaren edukiaren arabera, lau esaldi hauetatikbakarra da zuzena. Zein? Zergatik?

a) Mirotz nabarrek kalte egiten diete uztei, zereal-buruxken artean egiten baitituzte habiak.

b) Zerealak hazteko lur-sail handiak erabiltzeakaltegarria da basoiloentzat eta beste zenbaithegaztirentzat, habiak zereal-buruxken arteanegitera behartzen baititu horrek.

c) Uzta biltzeko makina astunak erabiltzeak izugarri atzeratzen du zerealen biltzea, eta hori kaltegarria zaie habia labore-lurretan egitenduten hegaztiei.

d) Makina astunak erabiltzearen eraginez, zenbaithegaztiren kopurua txikitu egin da; basoiloenkopurua, adibidez.

AZTERKETA ZIENTIFIKORANTZ

1 3 5 7 9 11 13 15 17 19 Denbora (egunak)

Banakoen kopurua

700600500400300200100

K

A B C

832926 _ 0082-0099.qxd 22/4/08 13:20 Página 97

Habitata eta txoko

ekologikoa

• Habitata deritzo espezie jakin bateko banakoak egon ohi diren leku fisikoari. Banako horiek dagokien habitat horretara moldatutaegoten dira.

• Txoko ekologikoa deritzo espezie bakoitzak ekosisteman betetzenduen funtzioari.

98

Laburpena

Ekosistemenosagaiak

Ekosistema orok hiru osagai nagusi ditu: biozenosia, biotopoa eta bi horien arteko harremanak, bai biotikoak bai abiotikoak.

• Biozenosia deritzo naturagune batean bizi diren izaki bizidunen edo populazioen multzoari eta haien arteko harremanei.

• Biotopoa deritzo komunitate baten kokaleku den leku edo eremufisikoari eta eremu horrek bereizgarri dituen ingurune-baldintzeiedo -ezaugarriei.

EK

OS

IST

EM

EN

EG

ITU

RA

Ekosistemetakomaila

trofikoak

Maila trofikoa deritzo materia eta energia modu berean lortzen dutenorganismoen multzoari. Hauek bereizten dira:

• Ekoizleak. Materia ez-organikoa erabiliz beren materia organikoasortzen duten organismo autotrofoak dira.

• Kontsumitzaileak. Beste organismo batzuek egindako materiaorganikoz elikatzen diren organismo heterotrofoak. Hiru mota daude:

– 1. mailakoak (belarjaleak). Ekoizleak janez elikatzen dira.

– 2. mailakoak (haragijaleak). Belarjaleak janez elikatzen dira.

– 3. mailakoak. Bigarren mailako kontsumitzaileak jaten dituzte.

• Deskonposatzaileak. Aurreko mailetako materia organikoa materiaez-organiko bihurtzen duten organismo heterotrofoak dira.

Ekosistemetan, energiaren fluxua noranzko bakarrekoa da; materia,aldiz, modu ziklikoan ibiltzen da.

Harremantrofikoak

Ekosistema orotako izaki bizidunen artean sortzen diren harremantrofikoak kate nahiz sare trofikoen bidez adieraz daitezke.

Piramide trofikoak ere erabil daitezke, ekosistema ororen egituratrofikoa grafikoki adierazteko. Hiru mota daude: kopuruen piramideak,biomasaren piramideak eta energiaren piramideak.

Organismoenarteko

harremanak

• Espezie barnekoak. Espezie bereko banakoen artekoak dira:animalia taldekoien artekoak, kolonietakoak, animalia sozialenartekoak eta familien baitakoak.

• Espezie artekoak. Espezie desberdineko banakoen artekoak dira: mutualismoa, komentsalismoa, inkilismoa, parasitismoa eta harraparitza.

55. Azaldu zertan datzan harrapari/harrapakin sistema.

56. Egin bi marrazki eskematiko: bata, edozein ekosistematako energia-fluxua adierazteko, eta bestea, materiarenzikloa laburtzeko.

ARIKETAK

832926 _ 0082-0099.qxd 21/2/08 13:15 Página 98

Zenbat balio du biosferak?

IRAKURLEAREN TXOKOA

Ekosistemek egonkor irautearenarrazoietako bat bioaniztasuna-ren bermearen printzipioa da.Komunitate batean espezie batdesagertzen bada, espezie horrentxokoa azkarrago eta modu era-ginkorragoan hartuko du bestebatek, komunitatean eginkizunhorretarako hautagai asko baldinbadaude, eta ez gutxi batzuk.Ikus dezagun adibide bat: pinudibatek su hartu du, lurraren arra-sean, eta oihanpeko landare etaanimalia asko hil dira. Basoa bio-aniztasun handikoa bada, nahikoazkar leheneratuko da: hasieranhura osatzen zuten landareak etaanimaliak azkar samar sortukodira berriro. Pinurik handienei ezzitzaien ezer larririk gertatuko:behealdeko azala apurtxo baterreko zitzaien, baina besterik ez.Beraz, hazten eta itzala egitenjarraituko dute, lehen bezala.Sastraka eta landare belarkaragutxi batzuek ere iraun egingozuten, eta leheneratzeari ekingodiote berehala. Suak maiz hartuizan dituen pinudi batzuetan,suaren beraren beroak bizkortuegiten du ezkutuko hazien erne-keta, beroari erantzuteko mol-datuta daudenena, eta horrek aregehiago bizkortzen du basoko lan-daredia berriro hazteko prozesua.[…]

Bioaniztasunak bioaniztasunhandiagoa sortzen du, eta landa-reen, animalien eta mikroorga-nismoen ugaritasuna handituegiten da, bakoitza bere mailan:• Kastoreek presak egiten dituz-

tenean, urmaelak eta zingiraksortzen dira, eta urak belardiakhartzen ditu. Ingurune horietanorganismo askok hartzen dutebabesa; ibaiko urak trabarik ezbalu, nekez ahalko lukete. Presakosatzen dituzten egur-masek,urpean deskonposizioan daude-nez, beste hainbat espeziegehitzen dizkiote inguruneari.

• Elefanteek sastrakak eta zuhaitztxikiak zapaltzen dituzte, baitaerrotik atera ere; eta horrela,soilgune itzaltsuak eratzen dirabasoetan. Emaitza: hainbathabitaten mosaiko moduko bat,eta bertan, denak batera bizi-tzen, espezie kopuru itzela.

• Gopher dortokek tunel luzeakegiten dituzte: hamar metro-koak ere bai. Horren ondorioz,lurra nahasi egiten da; harentestura, dibertsifikatu; eta mikro-organismo motak, aldatu. Besteanimalia batzuek ere bizilekubihurtzen dituzte gordelekuok:zuloetan bizitzera moldatutakoinurriek, sugeek eta igelek.

• Euchondrus generoko barras-kiloek, Israelgo Negev basamor-tukoek, harri bigunak birrintzendituzte, haien baitako likenakjateko. Horrela, harriak lurzo-

ru bihurtzen direnez, eta likenekfotosintetizatutako mantenu-gaiak askatu egiten direnez,beste espezie batzuentzakotxokoak ugaritzen dituzte.

Oro har, ekosistema mota ugaritanegindako azterlan askok ondoriobera atera dute: zenbat eta espeziegehiago bizi elkarrekin, orduan etaegonkorragoak eta emankorra-goak dira ekosistemak.

EDWARD O. WILSON, El Futuro de la Vida.

Círculo de Lectores argitaletxea

Liburuak:La ecología contada con sencillezJOAQUÍN ARAÚJO. Maera argitaletxeaIzaki bizidunen eta haien harremanen konplexutasuna, gizajokabidearen eraginak eta ekologiako zenbait kontzeptu.

Dientes de gallina y dedos de caballoSTEPHEN JAY GOULD. Crítica, S. L. argitaletxeaHainbat animalia-moldaera aipatzen ditu, adibide modura.

Investigando en el bosqueLUIS DEL CARMEN. Teide argitaletxearen Vivac bildumaBasoarekin lotutako esperimentuak eta proiektuak egitekoinformazioa eta iradokizunak ematen ditu.

Artikuluak:

Puntos calientes de biodiversidad. National Geographic.2004ko martxoa.

Sarean:www.grain.org/biodiversidad.htmBiodiversidad aldizkaria: bioaniztasunari buruzko dokumen-tazio handia biltzen du.

www.wri.org/wri/biodiv/bri-span.htmlWorld Resources Institute. Gaztelaniaz ere bai.

www.mma.esIngurugiro Ministerioa.

ZABALBIDEAK

99

57. Zer janez elikatzen dira Euchondrus barraskiloak?

58. Kastoreak dauden ibaietan kastorerik gabekoetan baino animalia-espezie gehiagobizi omen da. Zergatik?

59. Zer ezaugarri berdin dituzte kastoreek, elefanteek, dortokek eta barraskiloek?

60. Zer gertatuko litzateke bioaniztasun txikiko ekosistema batean, hondamendinatural baten ondorioz bertako izaki bizidunetako asko hilko balira?

61. Testua kontuan hartuz, esan al daiteke suteak onuragarriak zaizkiola naturari?

IRAKURTZETIK ULERTZERA

BIRPOPULATZEKO EREMUA

ONGI ETORRI

832926 _ 0082-0099.qxd 21/2/08 13:15 Página 99

Lurreko ekosistemak

Unitate honetan…

• Lehorreko nahiz uretakoekosistemak zer faktore nagusiren mende dauden ikasiko duzu.

• Gure planetan dauden lehorrekonahiz uretako ekosistemanagusiak bereiziko dituzu.

• Uretako nahiz lehorreko zenbaitekosistema aztertuko dituzu, baieta haietako biozenosia osatzenduten izaki bizidun batzuk ere.

• Lurzorua oso garrantzitsua delabalioetsiko duzu, eta bestalde,lurzoruko zenbait ezaugarribiotiko eta abiotiko bereizikodituzu.

• Lurzoruen zenbait ezaugarri nolaaztertu ikasiko duzu.

NONDIK NORAKOAK

1890eko munduko mapa,eta zenbait ekosistema.

6832926 _ 0100-0123.qxd 21/2/08 13:24 Página 100

1. Zeri deritzo ekosistema? Deskribatu argazkietakoekosistemetako zenbait elementu.

2. Ba al dago ekosistemetan begi hutsez ikusi ezin denelementurik?

3. Zer lekutakoak dira argazkietako paisaiak, leku beroetakoak,epeletakoak ala hotzetakoak? Nola dakizu?

4. Zer bi ekosistema mota nagusi daude?

GOGORATU ETA ERANTZUN

Bilatu erantzunaZer izen dute uretan esekita bizi eta uraren mugimenduarekin batera lekualdatzen diren organismo mikroskopikoek?

XVIII. eta XIX. mendeetan egindako espedizio zientifikoek garbi utzizuten landareak eta animaliak estu lotuta daudela, haien kokapengeografikoa aztertuta argi ikusi baitzuten zenbait eskualde geografi-kotan elkarrekin agertzen direla. Orduko naturalistek eginkizun bathartu zuten, nagusiki: ahalik eta datu geologiko gehienak biltzea, etaahal bezain landare- eta animalia-espezie ezezagun gehien deskri-batzea. Naturalista gailenetako bat Alexander Humboldt izan zen:prozesu naturalen eta izaki bizidunen arteko elkarreragina aztertuzuen, gizakia barne, multzo horren guztiaren zatitzat jo baitzuen.

Humboldtek behaketa ugari egin zituen, denak ere Amerikan,Europan eta Asian. Amerikan zeharreko bidaian, landare ugari bildueta hainbat espezie ikertu zituen, landareen kokapen geografikoaeta altitudezkoa aztertu nahian. Horrela, ekologiaren printzipiohandietako batez ohartu zen, klimarekin eta landarediarekin lotuta:altitudearen eta latitudearen arteko loturaz, hain zuzen; hark azalduzuen bezala, mendi batean gora igotzea ekuatoretik iparralderantzedo hegoalderantz joatearen parekoa da.

Ale

xand

er H

umbo

ldt.

832926 _ 0100-0123.qxd 21/2/08 13:24 Página 101

102

Lehorreko ekosistemak

Lehorreko ingurunean nahiz uretakoan zenbait ekosistema daude, etabakoitzak biotopo eta biozenosi jakin bat ditu bereizgarri.

Izaki bizidunak lehorraldean airez inguratuta bizi daitezkeenean, ekosis-tema horiei lehorrekoak deritze. Uretako ekosistemen aldean, lehorrekoekaskoz hedadura txikiagoa dute, baina garrantzi handikoak dira, hala ere.Izan ere, lekuan lekuko faktore abiotikoak oso dira desberdinak, eta hetero-geneotasun horren eraginez, izaki bizidunak izugarri dibertsifikatu dira.

Lehorreko inguruneetako faktore abiotikoak

Zerk eragiten du organismoak lehorreko ekosistema batean bizitzea, eta ezbeste batean? Funtsean, zenbait faktore abiotikok, denak klimarekin lotuak:

• Tenperatura. Leku batzuetan tenperatura-aldaketa handiak izatendituzte, egunean bertan nahiz urtaro batetik beste batera (urtarokoa).Altitudeak eragin zuzena du: zenbat eta altitude handiagoa, orduan etatenperatura baxuagoa. Latitudeak era badu eragina: poloetatikekuatorerantz goazen heinean, tenperatura gero eta altuagoa da. Etaitsasoaren gertutasunak ere eragin handia du: kostaldeko eskualdeektenperatura epelagoak izaten dituzte.

• Argia. Eragin handia du landareetan, fotosintesia egiten baitute, hariesker. Animalietan, haien bizi-funtzioetan eta ohituretan eragiten du.

• Hezetasuna. Airean dagoen ur kantitateari deritzo. Lehorreko organis-moek ezinbestekoa dute, bizi-funtzioak egiteko.

Klima-ezaugarriak kontuan hartuz, hiru zona nagusi bereizten dirahemisferio bakoitzean: zona hotza, poloetatik zirkulu polarretarainokoa;zona epela, zirkulu polarren eta tropikoen artekoa; eta zona beroa,Kantzer eta Kaprikornio tropikoen artekoa.

1

1. Zer faktorek mugatzen dituztelehorreko ekosistemak?

2. Argia ezinbestekoa omen dalehorreko ekosistemetan.Zergatik?

3. Bilatu Funtsezko kontzeptuakatalean urtaroko hitza.

ARIKETAK

Basamortu hotza

Goi-mendia

Tundra

Taiga

Estepa

Baso hostoerorkorra

Baso mediterraneoa

Oihan ekuatoriala

Oihan tropikala

Sabana

Basamortu beroa

Zirkulu polarartikoa

Kantzer tropikoa

Kaprikornio tropikoa

Zirkulu polarantartikoa

832926 _ 0100-0123.qxd 21/2/08 13:24 Página 102

103

Lehorreko ekosistema nagusiak

Nolako landaredia dagoen leku batean, halako ekosistema sortzen da;eta landaredia, berriz, klima-ezaugarrien araberakoa izaten da.

4. Adierazi zer ezaugarri berdin dituzten tundrak eta goi-mendietakoinguruneek.

ARIKETAK

Zona klimatikoa

Ekosistema Ezaugarriak

Hotza

Basamortu hotza

Izotz iraunkorrak. Hego poloan, pinguinoak daude; eta Ipar poloan, hartz zuriak.

Tundra

Oso klima hotza, eta prezipitazio gutxi. Lurzorua izoztuta dago, beti; baina udan, goiko geruza urtzen da. Goroldioak eta likenak ugari dira, bai eta zenbait landare belarkara eta gramineo ere. Hainbat ugaztun daude; besteak beste, elur-oreina, leminga, otsoa eta azeri artikoa. Eta hegaztiak ere badira; adibidez, eper zuria.

Taiga

Prezipitazio ugari, elur moduan. Negu luzeak eta oso hotzak. Konifero-basoak dira nagusi: pinuak, izeiak eta tsugak. Hainbat ugaztun daude; esate baterako, katamotza, hartza, otsoa, altzea, elur-oreina, oreina eta erbi artikoa.

Epela

Estepa

Eurite urriak eta irregularrak. Uda lehorrak, eta negu luzeak eta hotzak. Gramineo-larredi handiak ditu bereizgarri. Haietan, hainbat animalia egoten dira: antilopeak, basazaldiak, bisonteak, otsoak, koioteak, katagorriak,larre-txakurrak, narrastiak, etab.

Baso

hostoerorkorra

Oso eurite ugariak, urte osoan. Oso urtaro nabarmenak; tartean, negu hotzak, eta uda beroak. Ugari dira haritzen basoak, bai eta pagoen eta gaztainondoen basoak eta zuhaixkak ere. Hainbat ugaztun bizi dira haietan; besteak beste, hartza, azeria, katagorria eta basakatua.

Baso

mediterraneoa

Oso eurite irregularrak: prezipitazioek gutxi irauten dute, baina bortitzak dira,batzuetan. Negu leunak eta euri gutxikoak; eta uda epelak eta lehorrak. Landarediaren adibide dira artelatzak, arteak eta landare xerofiloak (zuhaixkaketa sastrakak); eta faunaren adibide, intsektuak, narrastiak, untxiak, basurdeak,katamotzak, mangosta iberiarrak, katajinetak, adarzabalak eta oreinak.

Beroa

Oihan

ekuatoriala

Prezipitazio ugari eta tenperatura altuak, urte osoan. Hosto iraunkorrekozuhaitz handiak daude, bai eta iratzeak, lianak eta landare epifitoak ere. Ugariak dira intsektuak, anakondak, jaguarrak, iguanak, tximinoak eta tukanak.

Oihan

tropikala

Prezipitazio irregularrak. Bi urtaro daude: bata, hezea eta beroa, eta bestea,lehorra eta hotza. Ugariak dira hosto zabaleko zuhaitz handiak, eta haien artean, kiribilduta, lianak eta landare igokariak. Era askotako intsektuak bizi dira haietan, bai eta hainbat motatako anfibioak, ugaztunak eta hegaztiak ere.

Sabana

Tenperatura altuak, urte osoan, ia batere aldaketarik gabe. Bi urtaro daude:bata, lehorra, oso luzea, eta bestea, hezea, labur-laburra. Landarediaridagokionez, belarrak eta sastrakak dira nagusi, bai eta zenbait zuhaitz ere;adibidez, akazia. Ugaztunik ugarienak hauek dira: gazela, bufaloa, jirafa,zebra, ñua, lehoia, hiena eta errinozeroa.

Basamortu

beroa

Oso klima lehorra, prezipitazio urrikoa. Egunetik gauera, tenperatura bat-batean izugarri aldatzen da. Landare xerofiloak daude: kaktusak eta esne-belarrak. Hona hemen zenbait animalia: gameluak eta dromedarioak, muskerrak, kanguruak, bidelariak eta erroiak.

832926 _ 0100-0123.qxd 21/2/08 13:24 Página 103

104

Lehorreko zenbait ekosistema natural

Goi-mendia

Mendietan, biotopoak tenperatura-alde handiak izaten ditu, uda edonegua den; elurrez estalita ere geratzen da, hilik hotzenetan. Neguan,gainera, janari-urritasuna dela-eta, animalia askok leku epelagoetaramigratzen dute.

Baso hostoerorkorrak

Horrelako basoetan, zuhaitzei hostoak erortzen zaizkie, neguan. Osooparotasun handikoak dira. Lurzorua ere aberatsa da, eta lodia; etaizaki bizidun ugari bizi dira hartan. Itsasaldeko klima duten lekuetanegon ohi dira; negu hotzak eta prezipitazio ugari izaten dituzte horrela-koetan. Iberiar penintsulan, iparraldean daude baso hostoerorkorrak.

2

SarrioaIpar-belea

Belatza

Pagoaketa urkiak

MatxinsaltoaZenbaitisats mota

Muskerra, sugandila,sugegorria…

Goroldioak eta iratzeak

Urubia

Satorra

Tximeletak

Okil berdea

832926 _ 0100-0123.qxd 21/2/08 13:24 Página 104

105

Lehorreko zenbait ekosistema gizatiartu

Soroak

Zereal-soroek nahiz beste landare belarkara batzuen labore-lurrek itxuramonotonoa dute; baina itxura gorabehera, oso biozenosi joriko ekosistemakdira. Biotopoaren ezaugarriei dagokienez, lekuko klima nolakoa den, etalaborantza ureztatua edo lehorrekoa den, halako biotopoa eratzen da.

Ekosistema horietan, soroen mugak garrantzi handikoak dira. Izan ere,sasiak, zuhaitzak eta belarrak izaten dira haietan, eta bertan egiten dutehabia, bertan bizi dira eta bertan elikatzen dira hainbat izaki bizidun.

Parkeak eta lorategiak

Herri-hirietan ere badaude ekosistemak. Haietan, gizakiak garrantzihandia du, baina animaliak ere bizi dira, denak ere gizakiarekin baterabizitzeko beren ohiturak moldatuta. Herri-hirietako ekosistemak ezinhobeak dira biotopoa eta biozenosia behatzeko, hurbil egoteaz gain errazirits baitaiteke haietara.

3

Bazterretako landareak eta espezie landuak

Sagua

Lursagua

Belatza

Untxia

Basoiloa

Ahatea

Intsektuak

Katua

Txolarrea, usoa,mika…

Zuhaitz apaingarriak

Era askotakozuhaixkak

Azeria

Zapelatza

832926 _ 0100-0123.qxd 21/2/08 13:24 Página 105

106

Euskadiko basoko ekosistemak

Historian zehar basoen suntsiketa areagotuz joan da gehiegizko ustia-pena egin delako, eta basoen azalera asko murriztu da. Baina herrialdegaratuetan baso asko birlandatu dira; alde batetik, arrazoi ekonomiko-engatik, ustiatzen jarraitu ahal izateko; eta bestetik, arrazoi ekologiko-engatik, lur soilduen higadura-arriskua saihesteko. Euskadin ere horixegertatu da. Izan ere, gaur egun, gure lurretako mendi asko zuhaitzez be-terik ikusi arren, gezurra badirudi ere, ia ez dugu baso naturalik topa-tuko, gehienak birlandaketak baitira. Horrek esan nahi du baso horiekez direla jatorrizko paisaia. Hauexek dira Euskadiko baso mota aipaga-rrienak.

Pagadia

Pagadietako zuhaitz mota nagusia pagoa da. Zuhaitz hostoerorkor ho-nek giro-hezetasun handia behar izaten du, eta horregatik, laino eta he-zetasun ugariko eskualdeetan hazten da. Oro har, 500 eta 1.500 metro-ko altitudeen artean ikus daitezke. Zoru karetsuan kokatzen da batez ere, eta gainera, ondo drenatutakolurzoruetan.Pagadipean ia ez da beste espezierik hazten, pagoek ematen duten itzalhandiagatik. Hala ere, gorostia, ezpela, hagina eta iratzeak aurki dai-tezke.Pagadiek, garai batean, gure lurraldeko eremu zabala betetzen zuten,baina atzerakada handia izan zuten ikatza eta egurra lortzeko egindakomozketengatik. Gaur egun, Bizkaiko pagadien egoera nahiko okerra ba-da ere, Gipuzkoan eta Araban oraindik badaude pagadi ederrak. Eus-kadiko pagadi aipagarrienak Aralar mendilerroan, Aizkorrin eta Gor-beian topa ditzakegu.

Artadi kantauriarra

Artea da zuhaitz nagusia baso mota honetan. Haritzen taldeko zuhaitzhostoiraunkor hau espezie mediterranearrekoa da jatorriz. 700 metrotik beherako altitudean agertzen da, itsasotik gertu, batez ere,nahiz eta Araban ere badauden beste artadi mota batzuk. Lurzoru leho-rretan hazten da, kareharri gogorren inguruan. Eta horregatik, lurzorumota hori nekazaritzarako egokia ez delako, arteak bizirik irautea lor-tu du. Artadi kantauriarrean, artearekin batera, ereinotza, gurbitza eta hainbatzuhaixka hazten dira.Artadiak gerizpe handia daukanez, ugaztun askok (orkatzak, basurde-ak, lepazuriak, azkonarrak) eta hegazti ugarik babesleku egokia aur-kitzen dute bertan.Artearen fruituak, ezkurrak, animalientzako elikagai garrantzitsua iza-ten dira negua pasatu ahal izateko.Euskadiko artadi kantauriar garrantzitsuenak Urdaibaikoak dira.

Bizkaiko Garai herriko artea (Quercus ilexilex).

Pagoak (Fagus sylvatica) adaburu biribilaizaten du, eta hosto ugari. 30 metroko edogehiagoko altuera lor dezake. Azala leunaizaten du; zurixka edo gris zilar kolorekoa.

4

832926 _ 0100-0123.qxd 19/4/08 11:44 Página 106

107

Hariztia

Euskadin zuhaitz hostoerorkor honek bi baso mota eratzen ditu: haritzkanduduneko (Quercus robur) hariztia eta haritz kandugabekoa (Quer-cus petrea). Haritz kanduduneko hariztiak nagusi dira Euskadin.Artadien gainetik eta pagadien azpitik kokatzen dira, 600-700 metrota-rainoko altitudera iritsiz.Baso hauetan, haritzekin batera gure lurraldean oso tipikoak diren hain-bat zuhaitz eta zuhaixka topa ditzakegu, besteak beste, haltzak, zuma-rrak, astigarrak, urkiak, lizarrak, hurritzak, elorriak eta gorostiak.Hariztiak, zoritxarrez, gero eta urriagoak dira Euskadin. Gaur egun, le-hen estaltzen zutenaren parte txiki bat baino ez dute betetzen, belardieta baratze bihurtu baitira.Haritzaren egurra bereziki iraunkorra eta gogorra da, eta balio handi-kotzat hartu izan da, batez ere, ontzigintza, eraikuntza eta kalitateko al-tzarigintzarako.Haritzak aipamen berezia merezi du euskaldunontzat bere balio sinbo-likoagatik; izan ere, Gernikako Arbola haritza da.

Pinudia

Euskal Herriko pinudiak pinu gorriz (Pinus silvestris) eta intsinis pinuz(Pinus radiata) osatuta daude. Arabako eskualdeko pinudi gehienak pinu gorrikoak dira. Espezie haukontinentala da, hau da, eskualde hotz eta lehorretakoa. Bizkaian eta Gipuzkoan, berriz, intsinis pinuko basoak dira denak. Iaguztiak lur pribatuetan dauden birlandaketak dira eta, hasiera batean,Euskadiko deforestazio bortitzaren ondorioei aurre egiteko landatu zi-ren. Gaur egun, espezie honen hazkuntza-tasa handia dela eta, ustia-tzeko erabiltzen dira, zurgintzarako eta papergintzarako batez ere. Bes-talde, kolonizazio-gaitasun ikaragarria dute eta, horren ondorioz, harit-zen eta pagoen ordez landatzen dira.

5. Zergatik murriztu dira baso eremuak mendeetan zehar?

6. Zer da baso naturala? Eta birlandatua? Zertan bereizten dira?

7. Zergatik kontserbatu dira hobeto artadiak, pagadiak eta hariztiakbaino?

8. Marraztu mendi baten magalean pagadien, hariztien eta artadienkokapena altitudearen arabera.

9. Zergatik da hain ugaria pinudia gure lurraldean?

10. Zergatik da garrantzitsua lurralde bateko basoak zaintzea? Zureustez, baso horiek ustiatzea kaltegarria al da?

ARIKETAK

Pinudiak eta soroak Urkiolako parkenaturalean.

Pagoarenhostoa

Artearenhostoa

Pinuarenhostoa

Haritzaren hostoa

832926 _ 0100-0123.qxd 19/4/08 11:44 Página 107

108

Uretako ekosistemak

Izaki bizidunak urez inguratuta bizi direnean, ekosistema horiei ureta-koak deritze. Bi mota nagusi daude: itsasokoa eta ur gezakoa; bakoitzakbiotopo eta biozenosi jakin batzuk ditu bereizgarri.

Uretako inguruneetako faktore abiotikoak

Zeren arabera bizi dira organismoak uretako ekosistema batean, eta ezbeste batean? Eraginik handiena faktore hauek dute: • Argia. Faktorerik garrantzitsuenetako bat da; izan ere, haren arabera,

organismo fotosintetikoak egongo dira edo ez. Uretan zenbat etasakonago egon, argi gutxiago dago. Horrela, bi zona bereizten dira:zona fotikoa, eguzki-argia hartzen duena, eta zona afotikoa, ia eguzki-argirik batere gabea; zona afotikoan ez da izaki fotosintetikorik izaten.

• Tenperatura. Ez da lehorreko ekosistemetan bezainbeste aldatzen.Tenperatura-aldeak bi alderdiren arabera daude: kostaldearekiko distan-tziaren arabera eta sakoneraren arabera. 300 metroko sakoneratikbehera, urak 2 ºC inguruko tenperaturan konstante irauten du.

• Presioa. Uretan zenbat eta sakonago egon, orduan eta handiagoa dapresio hidrostatikoa. Horrek eragin zuzena du izaki bizidunen forman;itsas ingurunean, batik bat.

• Gazitasuna. Itsasoko uretan, gatz-proportzioa ia berbera da beti. Urkontinentalak heterogeneoak dira alde horretatik, hainbat faktorerenarabera baitago; besteak beste, urek zer lurzoru mota zeharkatu duten.

• Oxigeno kantitatea. Uretako ekosistemek gas kantitate txikiagoadute; lehorrekoek ez dute muga hori.

Bizia, uretan

Organismoak nola bizi diren kontuan hartuz, hiru multzo bereizten dira:• Planktona. Uretan pasiboki flotatzen bizi diren organismo txikien

multzoari deritzo. Mugiezinak dira, edo mugimendu txikiak egitendituzte. Bi mota daude: fitoplanktona eta zooplanktona.

• Nektona. Aktiboki igeri egiten duten animalien multzoari deritzo.Erraz lekualdatzen dira. Adibidez, arrainak, baleak eta txibiak.

• Bentosa. Itsas hondoan hari atxikita edo hartan lekualdatuz bizidiren organismoen multzoa da: itsas izarrak, muskuiluak, koralak…

5

11. Itsasoko ekosistemeklehorrekoek baino ezaugarri uniformeagoak eta konstanteagoak dituzte. Bietatik zein damesedegarriagoa, bizia gara dadin? Zergatik?

12. Zer desberdintasun nagusi dute itsasoko ekosistemek eta ur gezakoek?

13. Oso leku hotzetan, uretakoekosistemei izotz-geruza bateratzen zaie azal-azalean, baina sakoneko aldeak inoiz ez dira izozten. Zure ustez, zeren eraginez gertatzen dahori?

14. Bilatu Funtsezko kontzeptuakatalean bi hitz hauen esanahia:fitoplankton eta zooplankton.

ARIKETAK

Bentosa.Nektona.Planktona.

832926 _ 0100-0123.qxd 19/4/08 11:44 Página 108

109

15. Ozeanoetako zona abisalean, organismo bentiko gutxi izaten da, etabatzuetan, batere ez. Adierazi lau faktore, horren zergatia azaltzeko.

16. Zure ustez, bizi al da belarjalerik ozeanoetako zona abisalean?

17. Zer organismo fotosintetikok sortzen dute uretako izakiek arnastenduten oxigenoa?

18. Zure iritziz, ba al dago zona abisalik ur gezatan? Zergatik?

ARIKETAK

Itsasoko ekosistemak

Itsasoko ekosistemak bi irizpideren arabera sailkatzen dira: alde batetik,sakoneraren arabera, eta bestetik, kostaldearekiko distantziaren arabera.

Sakoneraren arabera, hiru zona bereizten dira:• Zona pelagikoa. Itsas azaletik 200 metrora bitarteko zona da. Iristen

da argia bertara, eta planktona nahiz organismo igerilariak daude. • Zona batiala. 200 metrotik 2.000 metrora bitarteko zonari esaten zaio.

Argi gutxirekin ere ondo moldatzen diren arrain igerilari asko daude.• Zona abisala. 2.000 metrotik beherako zonari deritzo. Ez da argirik

iristen, eta presio handiko lekua da. Organismo bentikoak eta arrainabisalak daude, eta presio handiaren pean eta iluntasunean bizitzekomoldaerak dituzte denek: forma zapala, argia sortzeko organoak…

Kostaldearekiko distantziaren arabera, bi zona bereizten dira:• Zona neritikoa. Kostaldetik gertuen dagoen zonari deritzo: plataforma

kontinentalaren gainean dagoenari, hain zuzen. Olatuak direla-eta,zona neritikoko ura etengabe mugitzen ari da; eta horrez gain, mareaketa kostaldeko lasterrak ere baditu bereizgarri.

• Itsas zabaleko zona. Kostaldetik urrunen dagoen zonari esaten zaio:plataforma kontinentalaren ondoren dagoenari, hain zuzen.

Ur gezako ekosistemak

Ur kontinentalei dagozkie. Ur gezako ekosistemetan, espezie-aniztasunaez da itsasokoetan bezain handia. Bi mota daude:• Ur ibiliak. Ibaiak eta uharrak dira. Goialdean, urak indar handia

izaten du, eta organismoak horretarako moldatuta daude, urak eramanez ditzan. Behealdean, urak ez du halako indarrik, eta ugari dirauretako landareak eta animalia iragazleak.

• Ur geldiak. Aintzirak, urmaelak eta zingirak dira. Hauek bereizten dira:• – Urertzeko zona. Urertzetik hurbil dago, eta ez da oso sakona. Bertan

bizi da organismo gehien, eta hauek dira nagusi: algak, hegaztiak,anfibioak, intsektuak eta uretako landareak (adibidez, ihiak).

• – Ur askeko zona. Urertzetik urrun dago, eta iristen da argia bertara.Nagusi dira fitoplanktona, zenbait arrain eta krustazeo txikiak.

• – Zona sakona. Ertzetik urrun dago, argi gutxi iristen da, eta oxigeno-kontzentrazio txikia dago. Ez dago batere landarerik. Bakterioezgain, bizilagun bakarrak animalia bentikoak dira: bibalbioak,anelidoak, arrainak eta intsektuen larbak.

Arrain abisal batzuek argia sortzen dute(biolumineszentzia). Gaitasun hori itsashondoko ezaugarrietara moldatzearenondorio da.

Ibaien ibilguko goialdean bizi diren arrainakigerilari bikainak izaten dira. Horri esker, urakez ditu eramaten.

832926 _ 0100-0123.qxd 21/2/08 13:24 Página 109

110

Itsasoko zenbait ekosistema

Marearteko zona

Biotopo horrek ezaugarri nagusi hau du: itsasgoran, ur azpian egotenda, olatuen eraginpean, eta itsasbeheran, agerian geratzen da, kanpoan;orduan, animalia asko hondar azpian sartzen dira, edo sortutako putzue-tan geratzen dira, bestela. Hegazti batzuk jatera hurbiltzen dira orduan.

Sakonera txikietako hondo hondartsuak

Biotopo hori ur azpian dago beti. Nahiko argi iristen da bertara, etaoxigeno ugariko lekua da, olatuak joan-etorrian baitabiltza etengabe.Hondarrezko jalkin askearen gainean algak eta landareak hazten dira,eta haien artean animalia ugari bizi dira.

6

Bibalbioak

KarramarroakHarrak

Itsas ezkurrak

Kaioa eta buztanikara

Zelenteratuak

Katuarraina

AlgakZenbait hegazti

Hondarretako barraskiloa Ekinodermoak

Arrain zapalakPosidoniak

Algak

Gasteropodoak

832926 _ 0100-0123.qxd 21/2/08 13:24 Página 110

111

7

Hegazti urtarrak

Igaraba

Zikoina

Ihiak

Amuarraina

Sorgin-orratzak, friganeaketa beste intsektu batzuk

Alga karofitoak

Ur gezako zenbait ekosistema

Ibaiak eta errekak

Ur-lasterrak argi ugariko biotopoak dira, eta ura etengabe astinduadenez, oxigeno ugari izaten du disolbatuta; baina hori guztia, noski,baldin eta kutsatuta ez badaude. Ura geldi geratzen denean, berotu eginohi da, eta tenperaturak gora egiteaz batera, oxigeno kantitatea txikituegin ohi zaio.

Urmaelak eta padurak

Ur-masa horiek gezak dira, gehienetan; baina kostaldetik gertu daudenbatzuk gaziak dira. Sakonera txikia izaten dute, eta lehortu ere egitendira, batzuetan. Ura ia batere astintzen ez denez, gerta liteke oxigenogutxi izatea disolbatuta; eta horrelakoetan, kutsadurarik txikienak erekalte larriak eragin ditzake.

Igela

Ahatea

Suge gorbataduna

Ur-dilistak

Lezkak

Lertxuna

Zamoa

832926 _ 0100-0123.qxd 21/2/08 13:24 Página 111

112

Euskadiko kostaldeko ekosistemak

Marearteko zona

Itsasgoraren eta itsasbeheraren artean geratzen den eremua da. Ingumen-egoera oso aldakorra izaten dute bertako izakiek. Izan ere, uraren mai-la-aldaketa etengabeetara ohituta daude, itsasgoretan urpean geratzenbaitira eta itsasbeheretan, berriz, orduak ematen dituzte uretatik kan-po edota mareak utzitako putzutxoetan isolaturik. Uretatik kanpo ge-ratzeak arazoak dakartza: eguzkialdi luzea, deshidratazioa, gazitasuna-ren igoera eta olatuen kolpe gogorrak. Egoera horri aurre egiteko, hainbatmoldaera garatu dituzte eremu honetako florak eta faunak. Fauna oso anitza da eta itsas ornogabeak dira nagusi: belakiak, anemo-nak, itsas trikuak, karramarroak, lanpernak, lapak, karrakelak, izkirak,muskuiluak, olagarroak, etab. Florari dagokionez, haitzei finkatuta hain-bat alga espezie bizi dira.

Itsaslabarra

Itsasoaren higaduraz sortutako itsasertzeko amildegiak dira itsaslaba-rrak. Euskal kostalde gehiena itsaslabarrez osatuta dago.Olatuek eta itsas haizeak gogor astintzen dituzte bertako izaki bizidu-nak. Horrez gain, malda handiaren ondorioz, finkatzea zaila izaten dalandareentzat eta euri-ura eskuratzeko ere arazoak izaten dituzte. Horigutxi balitz, ingurunea oso gazia da. Bertako izakiek, beraz, bizi-egoe-ra gogor horretara moldatzeko estrategiak garatu dituzte. Landareek hosto eta zurtoin mamitsuak eta oso sustrai garatuak izaten di-tuzte. Oso ohikoak dira itsas mihilua eta betibizi horia, batez ere, itsaso-aren zipriztinak iristen diren lekuetan. Beste landare aipagarri bat itsaslabarretako krabelina da. Euskal itsa-sertzeko landare endemikoa dugu, hau da, hortxe baino ez da hazten.Itsaslabarraren goialdean ugari dira txilardiak, oteak eta tamarizak, hai-zearen eraginez, guztiz deformatuta eta etzanda agertzen direnak.

8

Itsaslabarreko eta marearteko zonako flora eta fauna.

Barrikako itsaslabarra, Bizkaian.

itsaslabarretako krabelina betibizi

horiaitsas mihilua

likenak

balanoaalgak

muskuilua

lapa

tronpa

karrakelakabuxa

izkira

kaioa olagarroa

lanperna

karramarroaitsas izarra

aktiniaitsas trikua

832926 _ 0100-0123.qxd 19/4/08 11:44 Página 112

113

Itsaslabarretako animalien artean hegaztiak dira nagusi: ubarroiak, ekaitz-txoriak, belatzak, txepetxak, kaioak…

Kostaldeko hareatzak

Hareazko zoruak oso iragazkorrak dira eta bizidunei zail egiten zaie uraeskuratzea. Gainera, ez da batere egonkorra eta, itsasertzeko edozeinekosistematan bezala, gazitasuna eta haize bortitzak ere arazoa dira bi-zidunentzat. Azkenik, eguzkipean ematen dute eguna hareatzetako iza-kiek, horrek dakarren deshidratazioarekin. Egoera gogor hori dituzte, eta itsaslabarretako landareek zurtoin mami-tsuak garatzen sustrai sareen sistema konplexuak. Oso landare bereziakdira, eta hareatzetan baino agertzen ez direnak. Horregatik, horien kont-serbazioa oso garrantzitsua da. Ekosistema hauetan animaliarik ohikoenak hegaztiak dira, besteak bes-te, kaioa, antxeta, kuliska, kurlinta eta txirria. Hauez gainera, apo las-terkaria, horma-sugandila, marraskiloa eta, batez ere, intsektuak bizi di-ra ekosistema honetan. Laida, Laga, La Arena, Aizkorri eta Zarauzko hondartzak dira gure kos-taldeko hareatza aipagarrienak.

Padurak

Ibaiak itsasoratzen diren guneetan eratzen dira ekosistema hauek, etabiosferako berezienetakoak dira. Mareak direla-eta, itsasoko ur gaziaibaiko ur gezarekin nahasten da, eta horregatik, uraren gazitasuna osoaldakorra izaten da. Beraz, landare eta animalia espezie gutxi batzukbizi daitezke bertan. Ingurune honetan bizi ahal izateko eta gazitasunaldakorrari aurre egiteko mekanismoak garatu dituzte. Salikornia etaitsas ihia, adibidez, ezaugarri horietara egokitutako landare tipikoakdira. Faunari dagokionez, hainbat orenogabe-eta hegazti-espezie bizidira ekosistema honetan.Euskal kostaldeko paduren egoera larria da, gizakiak etxebizitza eta in-dustrialdeak eraiki baititu ibaien amaieretan. Baina kontserbatu eginbehar dira garrantzi handiko ekosistemak dira-eta. Hona hemen arra-zoi nagusiak:• Bertan agertzen diren espezieak paduretan baino ez dira bizi.• Merkaturatzen diren arrain-espezie askok paduretan igarotzen dituz-

te bizitzako lehen faseak.• Hegazti migratzaileen pasalekua eta atsedenlekua izaten da padura bi-

daia luzeetan.• Ibaiak dakarren materia organikoa bertan sedimentatzen da, anima-

lia askoren elikagai iturri izanik.• Uholdeen kontrolean eragiten dute, eta beraz, lur-eremuak babesten

dituzte.• Lurzoru oso emankorra dute.Horrek guztiak paduretako bioaniztasuna errepikaezina egiten du.Euskal kostaldeko padura aipagarrienak Urdaibaikoa (Bizkaia) etaTxingudikoa (Gipuzkoa) dira.

Zarauzko hareatza, Gipuzkoan.

Urdaibaiko padurak, Bizkaian.

19. Alga batzuk mareagoranurpean eta mareabeheranuretatik kanpo daude. Zer alde dago bi egoerenartean?

20. Nola izan daiteke itsaslabarrakitsasertzean egon eta bertakobizidunek ur arazoak izatea?Aipatu nolako moldapenakgaratu dituzten.

21. Okikoa al da kostaldekolandareek zurtoin eta hostomamitsuak eta sustrai sistemakonplexuak izatea. Zerhelbururekin garatu dituztemoldaera horiek?

22. Zer dela-eta kontserbatu beharditugu gure inguruneetakohareatzak eta padurak?

ARIKETAK

832926 _ 0100-0123.qxd 19/4/08 11:44 Página 113

114

Bioaniztasuna aztertzea

Bioaniztasuna deritzona aldagai bat da, eta ekologian erabiltzen dute,ekosistemetako bi alderdi aztertzeko: alde batetik, ekosistema jakinbateko biozenosia kalitate onekoa edo txarrekoa den aztertzeko, eta beste-tik, ekosistema hori zenbat organismo motak osatzen duten adierazteko.

Baina ezinezkoa da biozenosia osatzen duten organismo guzti-guztienzerrenda egitea. Egin kontu zenbat izan litezkeen: organismo zelulabakarguztiak, animalia mikroskopikoak (adibidez, akaroak), barnealdeandauden parasitoak (barnealdean daudenez, ez daude ikusgai), etab.

Orduan, zer egiten dute ekosistema bateko bioaniztasuna zer-nolakoa denaztertzeko? Bada, landareak eta erraz hautematen diren animaliak zenbatu,eta izaki bizidun horiek biozenosiaren zer masa kantitate diren kalkulatu,ahalik zehatzena. Horrela, bi datu lortzen dituzte: zenbat espezie dauden,eta bakoitzari zenbateko ugaritasun erlatiboa dagokion. Bioaniztasunhandiko ekosistemetan –baso hostoerorkorretan, adibidez–, espezie ugariizaten dira, eta ez da egoten espezierik besteak baino nabarmenagorik,biozenosiaren biomasaren zati handi bat dagokiola-eta. Bioaniztasun txiki-koetan, aldiz –soroetan, esaterako–, espezie kopurua ere txikia izaten da,eta materia biziaren zati handiena espezie bati edo batzuei dagokie.

9

Oihanak bioaniztasun itzelekoak izaten dira. Hain handia, oraindik ez baitute lortu haietan diren landare- eta animalia-espezie guztiak zenbatzea.

Larreetan zuhaitzak eta lur-sail landu gabeak egoteak izugarrihanditzen du haietako bioaniztasuna. Nekazaritza-ustiapenanatura errespetatuz egitearen adibide dira horrelakoak.

23. Idatzi zure koadernoan bi hitzhauen definizioak: biomasaeta bioaniztasun.

24. Ekosistema batek zenbatekobioaniztasuna duen aztertzealan nekeza da, baina biekosistemenarena alderatzea,erraz samarra. Adierazi parehauetatik zeinek duenbioaniztasun handiena:

a) Hondartza bateko aldehondartsu eta lehorrak ala marearteko zona batek.

b) Ekilore-soro batek ala sorohorren ondotik igarotzenden errepidearen arekak.

c) Basoko belardi batek alabaratze batek.

d) Baso autoktono batek alalandatutako makaldi batek.

ARIKETAK

Soroak bioaniztasun txikiko ekosistemak izaten dira.Basoak bioaniztasun handikoak izaten dira.

832926 _ 0100-0123.qxd 21/2/08 13:24 Página 114

115

Lurzorua ere bada ekosistema

Lurrazala estaltzen duen azal-azaleko geruza da lurzorua. Ez du betilodiera berbera, eta harriak eraldatzean nahiz izaki bizidunen jardue-raren ondorioz sortzen diren materialak ditu osagai.

Lurzoruko biotopoa

Osagai ez-organiko gehienak solidoak dira: legarra, hondarra, lohia etabuztina. Baina likidorik ere bada, baita gaseosorik ere: ura (zenbaitgatz disolbatuta dituela) eta poroen barnean den airea, hurrenez hurren.Lurzoruaren bi ezaugarri dira azpimarragarrienak: batetik, tenperaturaeta hezetasuna, kanpoaldekoak baino egonkorragoak baitira; eta bestetik,argirik eza (azal-azaleko geruzan izan ezik).

Lurzoruko biozenosia

Lurzoruaren gainean landareak hazten dira, eta haiek materia organikoasortzen dute, bai eta harriak higatzea eragin ere. Animaliei dagokienez,hauek dira azpimarragarriak: ugaztun txikiak (satitsuak eta satorrak,adibidez), anelidoak, intsektuak eta araknidoak, besteak beste.Onddo eta bakterioek materia organikoa deskonposatzen dute (humusa).Elementu horien guztien artean harreman konplexuak sortzen dira:lurzoru motaren arabera, mota eta maila batekoak edo bestekoak.

Lurzoruaren eraketa eta suntsiketa

Lurzorua eratzeko prozesua luzea da, eta zenbait fase ditu.

Fenomeno atmosferikoekgainazaleko harrietan eragitendute, eta horren ondorioz,meteorizazioa gertatzen da.

Harrietan izaki bizidunaksartzen dira, eta haiek, materiaorganikoa sortzeaz gain, harriendisgregazioa areagotzen dute.

Horren guztiaren ondorioz,azal-azalean geruza bateratzen da, harrien estalgarri,eta horizonteak sortzen dira.

Lurzoruan, orain, landarehandiagoak haz daitezke,eta animaliak ere bizidaitezke bertan.

25. Lurzorua natura-baliabideguztien artetik baliotsuenetakobat omen da. Zure ustez, zeinda horren zergatia?

26. Aipatu zenbait eragile,azaltzeko gaur egun zergatik den hain handialurzoruaren higadura etasuntsiketa.

27. Zure ustez, zer neurri hardaitezke lurzoruak babestekoeta leheneratzeko,nekazaritzaren aldetik?

ARIKETAK

Lurzorua suntsitzeak ondorio larriak izan ditzake; esaterako, basamor-tutzea. Zenbait giza jarduerak, gainera, areagotu egiten dute prozesugeologiko hori; adibidez, hauek: basoak botatzeak, gehiegizko larre-ustiapenak, baso-suteek, neurriz kanpoko laborantzak, meatzaritzak,herri-lanek, herri-hiriak hedatzeak eta industriak ipintzeak.

10

832926 _ 0100-0123.qxd 21/2/08 13:24 Página 115

116

Euskadiko naturagune babestuak

Gizakiaren aspaldiko eragina dela-eta (nekazaritza, abeltzaintza, baso-gintza), ia ez da geratzen eraldatu gabeko ingurune naturalik, eta inguru-mena gero eta narriatuago dago. Hori dela eta, administrazioek natura ere-muak babesteko plangintzak jarri dituzte martxan. Kontserbaziorako hainbat helburu daude: naturaren eta paisaiaren abe-rastasuna, kultura ondarea, baliabideen ustiapena, turismoa eta aisial-dia…Euskadin, ingurumena babesteko, figura hauek ezarri dira: BiosferarenErreserba, Parke Naturala, Biotopo Babestua eta Zuhaitz Apartekoa.• Parke Naturalak: espazio handiak dira eta hurrengo arrazoiengatik

babestu beharrekoak: edertasunagatik, ekosistemen adierazgarritasu-nagatik, fauna eta flora berezia dutelako, aisiagatik…

• Biotopo Babestuak: espazio txikiak dira eta hurrengo arrazoiengatikbabestu beharrekoak: interes geologiko edota biologikoagatik, espe-zieen bitxitasunagatik, irauteko ahuleziagatik, berezitasun handia iza-teagatik, edertasunagatik…

• Zuhaitz Apartekoak: tamainagatik, adinagatik, historiagatik, ederta-sunagatik, kokapenagatik, … babesa eskatzen duten aleak dira.

• Biosferaren Erreserba: Parke Naturalaren antzekoa da, baina UNES-COk ezarritakoa. Biosferako baliabideak egokiro erabiltzen ikastekoguneak dira.

Urdaibaiko Biosferaren Erreserba (Bizkaia)

Euskal Herriko Biosferaren Erreserba bakarra da. Gernikako itsasada-rraren inguruko lurretan dago kokatuta eta eremu zabala hartzen du, 23udalerritan sakabanaturik.Babes berezikoak dira Urdaibaiko eremu hauek: itsasadarra, kostaldea,artadi kantauriarra eta interes arkeologikoko eremua.1984an Eusko Jaurlaritzak Urdaibairi buruzko azterketa ekologikoa aur-keztu zuen eta UNESCOk Urdaibai Biosferaren Erreserba izendatu zuen.Aralarko Parke Naturala.

Biosferaren Erreserbak

Urdaibai.

ParkeNaturalak

Urkiola, Valderejo, Aralar, Gorbeia, Aiako Harria, Aizkorri-Aratza, Armañon, Izki eta Pagoeta.

BiotopoBabestuak

Itxina, Gaztelugatxeko Doniene, Inurritza, Leitzaran ibaiaeta Biasteriko urmaelak.

ZuhaitzApartekoak

Santa Teodosiako lizarra, Gasteizko sekuoia, Ondategikoharitza, Izarrako hagina, Antoñanako ezkia, Getariakoartelatza, Garaiko artea, Bergarako magnolia,Artziniegako artea, Hernaniko ginkgoa…

Urdaibaiko Biosferaren Erreserba.

11

832926 _ 0100-0123.qxd 19/4/08 11:44 Página 116

117

28. Zer arrazoi egon daitezkenaturagune bat babesteko?

29. Bilatu interneten ZuhaitzApartekoren bati buruzkoinformazioa.

30. Bilatu interneten zure lurraldehistorikoko naturagunebabestu bat eta aipatu zergatikmerezi duen babestea.

31. Zergatik izendatu zutenUrdaibai BiosferarenErreserba?

32. Zure ustez, eremu batnaturagune babestuizendatzeak ekar diezaiokekalterik? Eztabaidatu zureirakasle eta ikaskideekin.

ARIKETAK

1989an naturagune honetarako berariazko legea ezarri zuen Eusko Le-gebiltzarrak.

Aralarko Parke Naturala (Gipuzkoa)

Gipuzkoako hego-ekialdean dago kokatuta, Nafarroako lurrak ere har-tzen dituen Aralar mendilerroan. Azalera oso handia hartzen du, eta par-keko gailurrak, Ganbo mendiak, 1.412 metroko altuera dauka.1994an izendatu zuten Parke Natural, balio natural handiko formazio-ak eta paisaiak baititu. Horrez gain, Aralarko mendietan interes handi-ko hainbat espezie ditugu. Horien artean, ezagunenak hegazti harrapa-ri handiak dira, saiak edo arrano beltza adibidez. Aziendak desagertuzgero, espezie hauen etorkizuna arriskuan egongo litzateke. Espezie hauenurritasuna dela-eta, Aralarko Parke Naturaleko helburuetako bat fauna-ren iraupena ziurtatzea da, horretarako aziendak eta artzaintza manten-duz eta babestuz.

Biasteriko Urmaeletako Biotopo Babestua (Araba)

Arabako Errioxako Biasteri ondoan kokaturik dago. 1995an Biotopo Ba-bestua izendatu zuten eremu hau.Lau hezegune txikik osatzen dute. Hauetako hiruk (Carralogroño, Ca-rravalseca eta Musco) jatorri eta funtzionamendu naturala dute. Lau-garren hezegunea (Prao de la Paul) antzinako eremu heze baten gaine-an eraikitako urtegi txikia da.Biotopo babestu honek berezitasun handi bat du: ur hauetan hazten direnlandare eta alga espezie batzuk oso bitxiak dira munduan, hezegunearenertzetan gazitasuna jasatera moldatu diren belarkarak eta ihiak, alegia.Lezkadi zabalak ditu, hegazti migratzaileen babesleku eta atsedenleku.Hegazti hauek ikusteko hilik aproposenak iraila eta martxoa dira.

Biasteriko Prao de la Paul urmaela.

Cadaguaib

aia

ibaia

Butroe ibaia

Oka

ibaia

Lea

ibai

aD

eb

aib

aia

Uro

laib

aia

Oria

ibaia

Uru

mea

ibaia

Bid

aso

aib

aia

Arra

tiaib

aia

Ega ibaia

Baia

ibaiaOmecillo

ibaia

Ibaiz abal

Nerb

ioiib

aia

Zadorr

a

ibaia

Bilbo

Gasteiz

Donostia

GaztelugatxekoDoniene

Inurritza

Leitzaran

Itxina

Biasterikourmaelak

Izki

Aizkorri-Aratz

AralarGorbeia

Valderejo

Urkiola

Urdaibai

Armañon

Entzia

Pagoeta

B i z k a i k o G o l k o a

AiakoHarria

0 13

Kilometroak

ESKALA

26

Parke naturalak

Biosferaren Erreserba

Biotopo babestuak

Euskadiko naturagune babestuen mapa.

N

B

832926 _ 0100-0123.qxd 19/4/08 11:44 Página 117

118

Lurraren historian izan diren ingurumen-aldaketak

Lurraren historian ingurumen-aldaketa handiak gertatu izan dira, gehien-gehienak naturalak, eta aldaketa horiek ekosistemetako biotopoa eta biozenosia aldarazi dituzte. Ikus ditzagun azpimarragarrienak:

JAKINGARRIAK

Ozeanoak eratzea. Lurra hoztu zenean, atmosferakour-lurruna kondentsatu egin zen, eta gero, prezipitatu:etengabeko euriteak izan ziren. Horren ondorioz, ur likidoko lehen masak sortu ziren, eta haietan garatuzen bizia.

Izaki bizidunak agertzea. Duela 3.500 milioi urte inguru,lehen organismo bizidunak sortu ziren. Horrek eraginhandia izan du geosferaren, hidrosferaren etaatmosferaren konposizioan eta dinamikan.

Atmosferaren konposizioa aldatzea.Hasiera-hasieran, atmosferak ez zuen oxigenorik; bi osagai nagusi zituen: karbono dioxidoa eta ur-lurruna, biak ere sumendi-isurpenetatik sortuak.Duela 2.500 milioi urte inguru, uretako lehenorganismo fotosintetikoek oxigenoa askatu zutenatmosferara, bai eta CO2 finkatu ere. Atmosfera,oxigeno kantitatea handitu egin zenez, oxidatzailebihurtu zen; gaur egungo ezaugarriak hartu zituen.

Ozono-geruza eratzea. Atmosfera oxigeno ugarikoazela-eta, ozono-geruza eratu zen estratosferan, duela 600 milioi urte inguru. Geruza horri esker,Eguzkiaren izpi ultramore hilgarrietatik babestenbaitu, uretako organismoek lehorreko inguruneakkolonizatu ahal izan zituzten. Horren guztiareneraginez, izaki bizidunak nonahi hedatu ziren, eta hainbat eta hainbat ekosistema mota sortu ziren.

Kontinenteen banaketa aldatzea. Kontinenteak etaozeanoak aldatuz joan dira betidanik, lurrazalarenmugimenduen eraginez: ozeanoak ireki eta itxi egindira; kontinenteak, urrundu, hurbildu, eta elkarrenartean talka egin; mendikate handiak eratu dira…Horren guztiaren ondorioz, hainbat faktore aldatu egin dira: besteak beste, ozeano-lasterrak, klima eta izaki bizidunen banaketa.

Klima-aldaketak. Gaur egun, planetako batez besteko tenperatura 15 ºC ingurukoa da. Baina Lurreko klima ez da beti berbera izan; aldaketak izan ditu, muturrekoak eta ziklikoak: aldi hotzak eta aldi beroak izan dira, txandaka. Aldi hotzetan–glaziazioak deritzenetan, alegia–, izotz-masa handiek kontinenteak eta ozeanoak estali zituzten.

Espezieak desagertzea. Lurrean, historia osoan zehar, izaki bizidunen espezie ugari desagertu dira. Baina sortu ere, sortu dira berriak. Adituekdiotenez, sei desagerpen handi gertatu dira Lurrean,historia osoan. Azpimarragarrienak bi dira: bata, Paleozoikoaren bukaeran gertatu zena (duela 245 milioi urte), espezie guztien % 90 galdubaitzen, eta bestea, Mesozoikoaren bukaeran gertatu zena (duela 65 milioi urte), espezie guztien% 75 desagertu baitzen, dinosauroak barne.

33. Lurraren historia luze osoa kontuan hartuta, giza espeziea agertzea duela gutxiko gertakaria da. Ingurumenean,alabaina, eragin itzela izan du. Jarri taldeka eta egin denon artean bi zerrenda, adierazteko zer eragin onuragarrieta zer eragin kaltegarri izan dituen gure espezieak planetan.

34. Egindako azterketen arabera, badirudi Lurrean gertatu diren bi espezie-desagerpen handienak estu-estu lotutadaudela meteoritoek Lurra jo izanarekin. Zer ondorio eragin ditzake meteorito batek Lurra jotzeak, hainbat etahainbat espezie desagertzera iristeko?

ARIKETAK

Egindako kalkuluen arabera, gure planetaren historia osoanbost meteorito handik jo dute Lurra, gutxienez. Talka horiekingurumen-aldaketa handiak eragin dituzte, eta haienondorioz, habitatak suntsitu eta espezieak desagertu dira.

832926 _ 0100-0123.qxd 21/2/08 13:24 Página 118

119

Datu-taulak egitea. Lurzoru bat aztertzea

Lurzoruak zenbait osagai izaten ditu; nagusiak hauekdira: frakzio minerala, hondarrez eta buztinez osatua;humusa, deskonposatzen ari den materia organikozosatua; hainbat eta hainbat izaki bizidun mikroskopiko(adibidez, protoktistoak, bakterioak eta onddoak); eta ura.

Esperimentu honetan, hiru lurzoru mota aztertukoditugu, eta datu hauek lortzen saiatuko gara: zerkonposizio duen frakzio mineralak, zer ur-proportzioaduten horiek (hezetasuna), eta jarduera biologikorikbaden ala ez. Emaitzak datu-taula batean adieraziko ditugu.

35. Kalkulatu zenbat hezetasun duten goiko adibideko B eta C laginek, gramotan eta ehunekotan.

36. HCl botatakoan, A laginean soilik sortu dira burbuilak. Zer adierazten du horrek, lurzoruaren konposizioari dagokionez?

37. Ur oxigenatua botatakoan, lagin bakarrean ez da sortu burbuilarik: B laginean. Zer esan nahi du horrek?

38. Ur oxigenatua botatakoan, A eta C laginek ez dute berdin erreakzionatu. Zure ustez, zeinetan izango ziren burbuilabizienak? Eman arrazoiak, zure erantzuna azaltzeko.

ARIKETAK

Zientzia zure esku

1. Bil ditzagun laginak. Hasteko, hiru lagin hartukoditugu; adibidez, lorategi bateko lurra (A), ibaibateko hondarra (B) eta errepide bateko arekakolurra (C). Nahikoa izango da lagin bakoitzeko 200 g hartzea, koilara batez. Laginak plastikozkopoltsa banatan sartuko ditugu, eta gero, poltsakondo-ondo itxi, laginak ez lehortzeko. Poltsek hutsikzer pisu duten neurtu behar da, lurzoru-laginenpisuari kendu egin behar baitzaie poltsen masa.

2. Azter ditzagun laginak. Lagin bakoitzetik apurtxobat hartu, eta azido klorhidrikoko (HCl) tanta batzukbotako ditugu (% 10eko purutasunekoa). Burbuilaksortzen badira, horrek esan nahi du laginak kaltziokarbonatoa duela; beraz, lurzorua kareharrizkoa da.

Gero, beste apurtxo bat hartu, eta ur oxigenatuabotako dugu. Burbuilak sortzen badira, horrekesan nahi du laginean bakterioak daudela, etaberaz, garbi dago lurzoruan humusa erebadagoela, bai eta jarduera biologikoa ere.

Ondoren, lagin osoa pisatu behar da (geratzendena), poltsa eta guzti. Ateratzen den balioaripoltsaren masa kendu behar zaio, noski. Gero,poltsa plater batean hustu eta leku bero bateanjarri behar da, ondo lehor dadin.

Erabat lehor dagoenean, berriro pisatuko dugulagina. Horrela, lurzoruak zenbat hezetasun duenkalkulatuko dugu.Lurzoruaren hezetasuna � lagin hezearen masa� lagin lehorraren masaLurzoruaren hezetasuna, ehunekotan � lurzoruaren hezetasuna � 100 / lagin hezearen masa

3. Egin dezagun datu-taula. Emaitzak adierazi etaalderatu ahal izateko, datu hauek adieraziko ditugutaula baten bidez: lurzoruak zer konposizio duen,zenbat hezetasun duen, eta nola erreakzionatuduen azido klorhidrikoarekin eta ur oxigenatuarekin.

Laginaren deskribapena

A. Lorategibateko lurra.Iluna,

porotsua,oso hezea

B. Ibai bateko

hondarra.Garbia, lehorra, askea,

landare gabe

C. Areka bateko lurra.

Marroia, buztintsua,

hezea, gogorra

Lagin hezearenmasa 252 g 207 g 315 g

Lagin lehorrarenmasa 198 g 205 g 294 g

Laginaren hezetasuna 54 g

Hezetasuna, ehunekotan % 21,4

HCl botata: burbuilarik bai? Bai Ez Ez

Ur oxigenatua:burbuilarik bai? Bai Ez Bai

A B C

832926 _ 0100-0123.qxd 21/2/08 13:24 Página 119

120

39 ●●● Biozenosi ororen osaera aztertzeko, bi parametrohartu behar dira kontuan: ugaritasuna eta aniztasuna.Lehenak adierazten du zer proportzio dagoen espeziebakoitzeko banakoen kopuruaren eta komunitatekobanakoen kopuruaren artean; eta aniztasunak, berriz,zer proportzio dagoen bertako espezie kopuruaren etakomunitateko banako guztien kopuruaren artean. Beheko bi eskema hauek bi eremutako biozenosiaadierazten dute.

a) Zer ugaritasun du eremu bakoitzeko espeziebakoitzak?

b) Bi eremuetatik zeinek du aniztasun handiena? c) Zer lekutan da egoera egokiena? d) Ia biozenosi guztietan, espezie nagusi bat egoten

da, eta gehienetan espezierik ugariena izaten dahura. Oro har, ekosistemetan zer espezie nagusidagoen kontuan hartuz honela edo bestela esatenzaie: pinudia, hariztia, artadia… Ba al dago espezienagusirik goiko biozenosi horietan?

40. ● Kopiatu eskema hau zure koadernoan eta jarrimarkak, adierazteko zer zona bereizten diren itsasokoekosistemetan.

Ariketak41. ●● Begiratu beheko argazkiari eta adierazi zer

ekosistema mota den.

42. ●● Esan zer izaki bizidun mota diren beheko haueketa, ondoren, adierazi zer ekosistema motatan egonohi diren: itsasokoetan, ur gezakoetan edo bietan.

43. ●● Mendietan, animaliak ikusi nahi izanez gero, ez da gauza bera uda edo negua den; alde handiadago urtaro bakoitzean zenbat animalia ikusten den.Azalduko al zenuke zergatik gertatzen den hori?

44. ●● Parke askotako landaredia ez da lekuko klimarenaraberakoa. Klima lehorreko lekuetan, adibidez, sarriikusten dira klima hezeko zuhaitzak. Azalduko alzenuke horren zergatia?

45. ●●● Arratoi arrunta orojalea da, eta zaborretanaurkitzen dituenak janez elikatzen da, maiz. Arratoiakhiltzeko enpresa batekoek diotenez, produktu berezibat daukate, edozein herri-hiritako arratoien erdiabaino gehiago hiltzeko gai dena. Irtenbide egokia al da, zure ustez? Zer egingo zenuke zuk?

A espeziea

B espeziea

C espeziea

D espeziea

E espeziea

1. eremua

2. eremua

A B C

D EF

G H I

832926 _ 0100-0123.qxd 21/2/08 13:24 Página 120

121

46. ●●● A argazkiko hostoak arte (Quercus rotundifolia)batenak dira, eta B argazkikoak, pago (Fagus sylvatica)batenak.

Adierazi lehorreko zer ekosistematan hazten direnlandare horiek, bai eta ingurunera egokitzeko zermoldaera dituzten ere.

47. ●●● A argazkiko hegaztia eper zuri bat da, eta B argazkikoa, eper gorri bat. Izenek adierazten dutenbezala, lehena zuria da, eta bigarrena, gorria. Zure ustez, ingurunera egokitzeko moldaera al dakolore-alde hori? Zergatik?

Aintzirak: ekosistema mota bat

Aintzirek, itsasoek ez bezala, bi geruza dituzte: bata,goikoa, eta bestea, behekoa. Goiko geruza beroa da,udan, eta hotza, neguan; eta behekoa hotza da, beti.Urertzean landareak hazten dira; uretako landareak,batik bat. Faunari dagokionez, mota askotakoa da, bainaintsektuak, anelidoak eta krustazeoak dira ugarienak.Aintziren hondoa ez da beti berdina: haizeak nolakoakdiren, halako ezaugarriak izaten ditu hondoak. Haizezakarra izaten den lekuetan, olatu asko izaten da, etahondoa hondartsua da. Ia batere haizerik izaten ez denlekuetan, berriz, ura bareago egoten da, eta beraz, lohiugari metatzen da hondoan. Lekurik sakonenetan, uraibili ere nekez ibiltzen denez, oxigeno gutxi izaten da.

Beheko marrazkiak aintzira bateko zati bati dagokionekosistema adierazten du.

48. ● Zer populazio ikusten dira aurreko marrazki horretan?

49. ●● Zure ustez, zer faktore abiotikok eragiten dute ekosistema horretan? Zer faktore mota daargindar-zutoina, abiotikoa ala biotikoa? Emanarrazoiak, zure erantzuna azaltzeko.

50. ●●● Aintziran egunez nahiz gauez zenbatoxigeno dagoen neurtu dute zenbait ikaslek, eta ikusi dutenez, datuak ez dira erabat berdinak.Balioak grafiko hauen bidez adierazi dituzte:

Azaldu zure ustez zerk eragiten duen aintziran egunez eta gauez oxigeno kantitatean alde horiegotea.

AZTERKETA ZIENTIFIKORANTZ

A B

A B

Oxigenoa

Sak

oner

aS

akon

era

O2-aren asetasun-maila

O2 Eguna

O2 Gaua

Oxigenoa O2-aren asetasun-maila

832926 _ 0100-0123.qxd 21/2/08 13:24 Página 121

122

LaburpenaL

UR

RE

KO

EK

OS

IST

EM

AK

Lehorreko ekosistemak

Organismoak klima-faktoreen arabera bizi dira lehorreko ekosistemabatean, eta ez beste batean. Zona klimatiko bakoitzean lehorreko ekosistema nagusi hauek daude:• Zona hotza:

– Basamortu hotza. Izotz iraunkorrak daude.– Tundra. Oso klima hotza da, eta prezipitazioak, urriak.– Taiga. Prezipitazioak ugari dira, elur moduan, betiere.

• Zona epela:– Estepa. Eurite gutxi eta irregularrak.– Baso hostoerorkorra. Eurite ugari, urte osoan.– Baso mediterraneoa. Oso eurite irregularrak.

• Zona beroa:– Oihan ekuatoriala. Prezipitazio ugari, eta tenperatura altuak.– Oihan tropikala. Prezipitazio irregularrak.– Sabana. Tenperatura altuak, aldaketa gutxikoak.– Basamortu beroa. Oso klima lehorra.

Uretako ekosistemak

Faktore hauek mugatzen dute, nagusiki, organismoak uretako zerekosistematan biziko diren:

• Argia.

• Tenperatura.

• Sakonera.

• Gazitasuna.

• Oxigeno kantitatea.

• Uraren mugimendua.

Bi multzo bereizten dira:

• Itsasoko ekosistemak (itsasoak eta ozeanoak).

• Ur gezako ekosistemak. Bi mota daude:

– Ur geldiak (aintzirak, urmaelak eta zingirak).

– Ur ibiliak (ibaiak eta uharrak).

51. Egin eskema bat zure koadernoan, laburbiltzeko zer landare- eta animalia-espezie diren nagusiak lehorrekoekosistemetan.

52. Adierazi zer zona izaten diren itsasoko ekosistemetan, sakoneraren nahiz kostaldearekiko distantziaren arabera.

53. Definitu zer den bioaniztasuna, eta ondoren, aztertu nolako bioaniztasuna duten baso mediterraneo batek eta soro batek.

54. Egin zure koadernoan zenbait marrazki, azaltzeko zer prozesuri jarraitzen dion lurzoruaren eraketak.

ARIKETAK

832926 _ 0100-0123.qxd 21/2/08 13:24 Página 122

Sagu- eta otso-kontuak

IRAKURLEAREN TXOKOA

Liburuak:Invitación a la EcologíaROBERT RICKLEFS. Panamericana argitaletxeaBiziaren oreka islatzen du, organismoen bizitza etaekosistemen funtzionamendua azalduz.

Gaia. Una nueva visión de la vida sobre la TierraJ. E. LOVELOCK. Orbis, S. A. argitaletxeaDenboran eta espazioan zeharreko bidaia, gure planetasistema konplexua dela erakusteko froga bila.

Sarean:www.natureduca.com/cienc_gen_cadenas_.htmKate trofikoak nahiz sare eta piramide trofikoak zer diren ulertzeko ezinbesteko informazioa biltzen du orri horrek.

www.uv.es/monros/TEMA%2026.pptEkosistemen egiturari eta dinamikari buruzko aurkezpenmoduko bat deskarga daiteke helbide horretatik,PowerPointen bidez egina.

ZABALBIDEAK

123

Otsoak zer janez elikatzen direnjakin behar nuen, baina aztertzenzenbait aste eman ondoren ere,galderaren erantzunak hasieranbezain urrun zirudien. Auziafuntsezkoa zen, espedizio harenzergatia huraxe baitzen: galde-rari nire nagusiek egokitzat jokozuten erantzunen bat aurkitzea,hain zuzen.Belarjale handiak ez dira ugariizaten tundran: karibuak bainoez dira izaten asko. Eta horiek ereaspaldi bai, anitz ziren antzina,amerikar bisonteak bezain ugari;baina ni eskualde hartara joanaurreko hiruzpalau hamarkade-tan izugarri gutxitu ziren. Zenbaitgobernu-erakunde arituak zirendatuak biltzen, arte-jartzaileen,larru-ehiztarien eta merkatarienbidez; eta datuok ikusita, gauzabatek garbia zirudien: karibuagaltzeko zorian egotearen arrazoinagusia otsoen harraparitza zen.[…]Gero jakin nuenez, otsoen udakodieta saguak ziren, batik bat. Etaorduan, horretaz ohartutakoan,ezin izan nuen amaitutzat emandietetikaren alorrean egiten arinintzen lana. Banekien saguen etaotsoen arteko harreman horierabat iraultzailea zitzaiolazientziari, mesfidantza piztukozuela, eta askok, ziur asko, barre-garri utziko zutela, baldin etaharen baliozkotasunari buruzkozalantzarik txikiena ere uxatzenez banuen.

Funtsezko bi puntu finkatu nituendagoeneko:1. Otsoek saguak ehizatzen eta

jaten dituzte.2. Karraskari txiki horiek ugari

ziren; bertako otso-populazioahaiek janez bizitzeko adinaugari, behinik behin.

Baina oraindik argitzeke neukanbeste puntu bat, nire argudioarieusteko ezinbestekoa, saguenbalio elikagarriari buruzkoa.Gauza bat frogatu behar nuen,ezinbestean: haragijale handibati nahikoa zitzaiola funtseankarraskari txikiak jatea, osasun-tsu jarraitzeko.[…]Ootek oso baliagarria izan zitzai-dan, otsoen elikadura-ohitureiburuzko gauza ugari irakatsibaitzizkidan. Hasteko, nik ordu-rako banekiena baieztatu zidan;saguek otsoen dietan duten garran-tziaz nik uste nuena, alegia. Etaondoren azaldu zidan urtxintxamarradun gorrizta ugari ere jatendituztela, eta batzuetan, gainera,karibua baino nahiago izatendituztela.Urtxintxa mota hori oso ugaria daia Artiko osoan, eta Otsoen Etxeabadian ere bai, nahiz eta haienberezko kokalekuaren hegoaldeandagoen. Mendebaldeko ordokie-tako urtxintxa arrunten ahaidehurbilak dira; baina haiek ezbezala, urtxintxa marradunekez dute batere garatua bizirau-teko sena. Hori dela-eta, otsoek

eta azeriek erraz harrapatzendituzte. Udan, potolo-potolo etaondo elikatuta daudenean, bedera-tziehun gramoko pisua ere izatendute; beraz, horrelako nahikoaanimalia hilez gero, otsoek bapojan dezakete, eta karibu bat harra-patzen gastatu beharreko energiabaino askoz gutxiago erabiliz,gainera.Nik pentsatzen nuen otsoek ezzutela ia inoiz arrainik jaten;baina oker nengoela esan zidanOotekek, berak zenbait biderikusiak zituela otsoak lutxoakharrapatzen. […]

Otsoei buruzko xehetasun horiekliluragarriak ziren, baina Ootekekgero argitu zizkidan egiaz begiak:karibuak otsoen bizimoduan zergarrantzi duen eztabaidan ariginen batean, hain zuzen.Azaldu zidanez, otsoa eta karibuahain daude estu lotuta, ia izakibakarra baitira. Hori argitzeko,istorio bat kontatu zidan. ItunZaharrekoa zirudien, baina Mikekesan zidanez, eskimalen folkloreerdi erlijiozkoaren parte zen.

FARLEY MOWAT,

Los lobos también lloran.Debate argitaletxea

40. Zer alde on ditu otsoentzaturtxintxak jateak?

41. Otsoak zer janez elikatzen direnaztertu nahi du protagonistak.Zergatik?

42. Zer gertatuko litzateke Artikoanurtxintxak desagertuko balira?

IRAKURTZETIK ULERTZERA

832926 _ 0100-0123.qxd 21/2/08 13:24 Página 123

Eguzkitik iristen zaigunenergia

Unitate honetan…

• Atmosferak eguzki-erradiazioak iragaziz zer funtzioegiten duen ulertuko duzu.

• Ur-laster ozeanikoak, haizeak eta haize kirriak zerksortzen dituen ulertuko duzu.

• Meteorologia eta aerologia bereiziko dituzu.

• Meteorologia-mapa sinpleak interpretatzen ikasiko duzu.

• Agente geologikoak zer diren ikasi eta zer energiakmugiarazten dituen jakingo duzu.

• Klimaren eta ur-laster ozeanikoen arteko lotura ulertukoduzu.

• Gizakiak eguzki-energia nola erabil dezakeen aztertukoduzu.

• Lurreko albedoa eta goranzko haize-laster termikoaklotuko dituzu.

NONDIK NORAKOAK

Tximinia hidrotermalak itsas hondoan.

7Galapago uharteak.

832926 _ 0124-0141.qxd 21/2/08 13:16 Página 124

1. Zer prozesu egiten dute landareek etaalgek Eguzkiaren argia erabiliz?

2. Nola erabiltzen dugu gizakiok eguzki-energia?

3. Zer da berotegi-efektua eta zerk eragitendu?

a) Berotegi-efektua lurzorua hoztea da, Lurrak gauez beroa galtzenduelako.

b) Atmosfera berotzea da, atmosferakokarbono dioxidoak beroari eustendiolako.

c) Tenperatura igotzea da, Eguzkiarenjarduera handiagoa delako.

GOGORATU ETA ERANTZUN

Bilatu erantzunaZer dira haize katabatikoak? Non eta zer egoeratan sortzen dira?

1977ko udaberrian, geologo talde bat 2.500 m-ko sakonerara mur-gildu zen Alvin urpekoan, Galapago uharteetatik hurbil. Geologohaien xedea itsaspeko sumendi-jarduera ikertzea zen.

Sakonera horretan, materia organikoren iturri guztietatik urrun etaerabateko iluntasunean, uraren tenperatura izozte-puntutik osohurbil dago, eta beraz, geologoek ez zuten izaki bizidunik aurki-tzea espero. Hori dela-eta, izugarri harritu ziren ur beroa eta belz-kara botatzen zuten tximinia batzuen inguruan izaki bizidun mor-doa zegoela ikusi zutenean; besteak beste, bi metrotik gorako zizareerraldoiak, bibalbioen maskor handi-handiak, karramarroak, ain-gira formako arrainak, hainbat krustazeo eta beste animalia batzukaurkitu zituzten.

Urpekoko tripulatzaileak txundituta zeuden: «Maskorrezko labeada, biziz betetako sumendia; paradisuko lorategia da, baina ilun-tasunik beltzenean».

Geologo talde hark aurkitu zuen lehen aldiz argiarekiko guztiz in-dependentea zen ekosistema bat. Azken batean, Lurreko gaine-rako ekosistemak, funtzionatu ahal izateko, Eguzkitik jasotzen du-ten energiaren mendean daude.

Alvin urpekoa.

832926 _ 0124-0141.qxd 21/2/08 13:16 Página 125

126

Eguzkiaren energia

Gure izarrak, Eguzkiak, energia kantitate handi-handia igortzen du es-paziora. Energia hori Eguzkiaren barruan gertatzen diren erreakzionuklearren ondorioz sortzen da, eta ez Eguzkia sutan dagoelako. Hauda, ezin dugu Eguzkia su itzel batekin parekatu, behin eta berriz ez-tanda egiten duen hidrogeno-bonba erraldoi batekin baizik.

Eguzkiaren energiaren zati txiki-txiki bat soilik iristen da Lurreraino.Hala ere, iristen den apurra nahikoa da bizitzari eusteko, atmosfera etahidrosfera mugiarazteko, eta ur-zikloari eta paisaia modelatzen dutenagente geologikoei funtzionarazteko.

Atmosfera iragazki baten modukoa da

Eguzkitik Lurrera iristen den erradiazioaren zati bat oso arriskutsua da;izan ere, astronautek babes-geruza lodia (benetako blindajea) izan be-har dute beren jantzietan, erradiazio horien eragin larriak ez jasateko.

Lurrean, atmosferak xurgatzen ditu erradiazioak, eta horri esker, ez diragureganaino iristen. Iragazki-efektu hori bereziki eraginkorra da egun-sentian eta ilunsentian, Eguzkiaren argia arrasean iristen denean; izan ere,orduan, eguzki-erradiazioak aire-lodiera handia zeharkatu behar du.

Tenperatura-aldeak eta mugimendua

Irudi hauei esker, ur beroz betetako bi ontzitan zer gertatzen den ikus-teko aukera izango dugu. Bi ontzietan, urak antzeko tenperatura du, 70 ºC ingurukoa, eta bietan jarri dira paper zati batzuk, ura mugitzenden ala ez ikusteko.

Ura ez du tenperatura altuak mugiarazten, tenperatura-aldeak baizik.Ur beroak azalera igotzeko joera du, azaleko ur hotza baino arinagoa de-lako.

Zenbat eta handiagoa izan erradiazioak zeharkatu beharreko aire-lodiera, orduan eta eraginkorragoa da atmosferaren iragazpena.

1

1. Astronauten espazio-jantziekblindaje-geruza lodia dute. Zergatik?

2. Demagun, irudian adierazitakoesperimentuan, sutan ez dagoenontziko ura orain baino beroagodagoela; esate baterako, 95 ºC-an. Eta demagun sutandagoen ontziko ura, berriz, orainbaino hotzago dagoela;adibidez, 40 ºC-an. Orduan erehaietako batean soilik mugitukoal litzateke ura? Zeinetan?

3. Ontzi bete ur daukagu. Ez dago sutan, eta urarentenperatura altuagoa da azalean,hondoan baino. Mugituko al daura?

ARIKETAK

Eguzkitik iristen den energiak Lurrarengainazalean gertatzen diren hainbat prozesujartzen ditu martxan.

Lehen ontzian, paper zatiak hondora joandira. Ura geldirik dago.

Bigarrenean, gora eta behera egiten duten lasterrek mugiarazten dute ura.

832926 _ 0124-0141.qxd 21/2/08 13:16 Página 126

127

Eguzki-energiaren banaketadesberdina

Atmosferak Eguzkitik iristen den energiaren zati handi bat gelditu etaespaziora itzultzen du. Lurzoruraino argi ikusgaia soilik iristen da ia.

Lurzoruak eta urak argi hori xurgatzen dutenean, berotu egiten dira.Hala ere, ez dira berdin berotzen. Ekuatoretik hurbil, Eguzkiaren izpiakoso zut iristen dira Lurraren gainazalera; aire-lodiera txikia zeharkatzendute, eta beroketa oso eraginkorra da. Han «beroa egiten du»: airea etaozeanoko ura bero daude.

Poloetan, ordea, Eguzkiaren izpiak oso zeihar iristen dira eta aire-lodie-ra handia zeharkatzen dute; horrenbestez, lurra eta ura gutxi berotzendira. Hori dela-eta, poloetan, «hotz handia egiten du».

Atmosferako eta ozeanoetako lasterrak

Hondoan azalean baino ur beroagoa duen ontzian gertatzen den moduan,Lurrean ere lasterrak sortzen dira atmosferan, eta laster horiek aire be-roa eramaten dute ekuatoretik poloetaraino, eta aire hotza, poloetatikekuatoreraino.

Ozeanoetan, gauza bera gertatzen da: ekuatorean, poloetarantz doazenur-laster ozeaniko beroak sortzen dira, eta poloetan, berriz, ekuatore-rantz lekualdatzen diren laster hotzak.

Alabaina, Lurraren errotazio-higidurak desbideratu egiten ditu ur-lasterozeanikoak; alegia, errotazio-higiduraren ondorioz, lasterrek, zuzenekoibilbidea hartu beharrean, ibilbide kurbatua hartzen dute. Zenbat etahandiagoak izan laster horien masa eta abiadura, orduan eta gehiago kur-batuko dira, eta azkenean, espiralak osatuko dituzte. Laster horiekinbatera hodei-eraketak daudenean, lasterren espiralak satelite artifiziale-tatik ikus daitezke.

2

Atmosferako eta ozeanoetako lasterrekespiralak sortzen dituzte, Lurraren errotazio-higiduraren ondorioz.

Eguzki-argiak zut iristen da ekuatorera, eta zeihar, poloetara. Eta horrek eragiten du bi eremu horietako tenperaturen arteko aldea osohandia izatea. Alde horiek mugimenduak eragiten dituzte atmosferan eta ozeanoetan.

4. Eguzkiak homogeneotasun osoz berotuko balu Lurra, eta Lurraren gainazal osoantenperatura berbera egingo balu,sortuko al litzateke ozeano-haizerik eta -lasterrik?

5. Argazkiko hodei-eraketaespiralari begiratuta, Lurra lehen aldiz ikusiko lukeenestralurtar batek ondorioztatukoluke gure planetak errotazio-higidura duela. Zergatik?

ARIKETAK

832926 _ 0124-0141.qxd 21/2/08 13:16 Página 127

128

Dinamika atmosferikoa tokiko eskalan

Udako arratsalde beroetan freskatzen gaituen itsas haize kirria ekaitzakbezalaxe sortzen da. Ekaitzak bezala, fenomeno atmosferikoa da bainakilometro gutxiren barruan gertatzen da.

Goranzko haize-laster termikoak

Aire hotzak jaisteko joera du, eta aire beroak, igotzekoa. Horrek, asko-tan, lurretik zutabe ikusezinen moduan aire-zorrotadak igotzea eragitendu.

Egun eguzkitsuetan, zenbait metrotako altueran aire hotza dagoenean,lurra beroa metatuz doanean eta, aldi berean, haren gaineko airea bero-tzen duenean, aire bero hori lurretik bereizi eta goranzko haize-lasterhorietako bat sortzen da. Korronte horien diametroa aldakorra da, baieta hoztu eta berriro jaitsi baino lehen lortzen duten altuera ere.

Ekaitzak

Lurraren gaineko aire beroaren eta goiko geruzetako aire hotzaren ar-teko tenperatura-aldea oso handia bada, goranzko haize-laster termikobortitzak sortuko dira; izan ere, 40 km/h-tik gorako igoera-abiadura hardezakete.

Eratzen den hodeia handitu egiten da, gorantz doan aire beroak etahezeak elikatzen duen heinean. Oso ordu gutxian, hamar kilometrokoedo gehiagoko diametroa har dezake hodeiak, bai eta hiru eta sei kilo-metro bitarteko lodiera ere. Ekaitz-hodeia da, eta kumuloninboa esatenzaio.

3

Igotzean, airea hoztu egiten da, eta haren ur-lurruna kondentsatu eta tanta txiki-txikiaksortzen dira. Orduan, goranzko haize-lasterbaten erpinean, hodei txiki bat sortzen da,termika-kumulu izenekoa.

6. Azaldu urratsez urrats nolasortzen diren goranzko haize-laster termikoak etazergatik sortzen diren hodeiak.

ARIKETAK

Aire-kirolak

Zikoinak, kurriloak eta saiak goranzko haize-laster termikoez baliatzendira ahaleginik egin gabe airean gora igotzeko; baina ez dira bakarrak.Aire-kirolak –esaterako, delta hegala, motor gabeko hegaldia etaparapentea– egiten dituztenek ere ondo dakite goranzko haize-lasterrak daudela, eta gora egiteko erabiltzen dituzte.

Ohikoa da kirolariek saiak zirkuluetan hegan egiten ikustea eta haiekinerrespetu osoz elkartzea, goranzko haize-laster berean biratzeko.Halaber, ohikoa da saiak, delta hegal edo parapente bat zirkuluetanhegan egiten eta igotzen ikustean, gizakiarekin batera hegan egitenhastea; kirolariak, zur eta lur, haiekin elkarbanatzen du aire berokozutabeko aire-espazio txikia.

Aire-kirolak egin ohi diren lekuetan, hegaztiak oso ohituta daudehegaldi-kide bitxiekin harreman horiek izatera.

Hegaztiek eta aire-kirolak egiten dituzten pertsonek zirkuluetan egitendute hegan, goranzko haize-laster termikoaren barruan gora egiteko.Zergatik?

JAKINGARRIAK

832926 _ 0124-0141.qxd 21/2/08 13:16 Página 128

129

Itsas haize kirria

Klima beroko itsasertzeko lekuetan –esate baterako, Mediterraneokokostaldean–, Eguzkiak lurra eta itsasoa berotzen ditu, baina lurzoru harri-tsua ura baino askoz azkarrago berotzen da.

Lurzoruak haren gaineko airea berotzen du,eta airea goranzko haize-laster termikoetanigotzen da. Gora egiten duenean, itsasoarengaineko aire freskoagoa «xurgatzen du», etahorren ondorioz, kontinenterantz jotzenduen haize kirri bat sortzen da.

Gauez, prozesua alderantzizko da; izan ere,lurra itsasoa baino azkarrago hozten da, etaberaz, uraren gaineko aireak gora egin etakontinentearen gaineko airea «xurgatzendu»; horren ondorioz, itsasorantz jotzenduen haize kirri bat sortzen da.

Haraneko haize kirria

Barrualdean ere haize kirriak sortzen dira –batzuetan, oso biziak–, aire beroak igotzeko duen joeraren ondorioz. Ibaien haranakhodi modukoak dira, eta haietan pilatzen den aire bero-ak ibaien goi-ibarrerantz gora egiten du.

Prozesu horrek haize kirri mota bat sortzen du, hara-neko haize kirria izenekoa. Egunean zehar, harane-ko goi-ibarrerantz jotzen du. Gauez, berriz, ohikoada prozesua alderantzikatzea: haize kirri gozoagoeta freskoago batek haranean behera egiten du; gorrihaize kirri katabatikoa esaten zaio.

Inbertsio termikoak

Eguraldi eguzkitsua dagoenean, ohikoa da lurretik gertuko airea ehun-ka metroko altuerako airea baino beroago egotea.

Zenbaitetan, ordea, goiko airea lurzorutik hurbil dagoena baino beroa-go dago. Horri inbertsio termikoa esaten zaio, eta halako bat gertatzendenean, ez da goranzko haize-lasterrik sortzen. Hori dela-eta, industrieneta automobilen kea lurzorutik gertu geratzen da, eta beraz, kutsadu-ra-maila handitu egiten da.

7. Azaldu nola sortzen den itsas haize kirria eta zergatikalderantzikatzen den gauez haren zirkulazio-noranzkoa.

8. Inbertsio termikoak goi-presioko egoeretan sortzen dira. Noiz izangoda handiena hiri handi bateko airearen kutsadura-maila, hareninguruan antizikloi bat dagoenean ala depresio bat igarotzen aridenean?

ARIKETAK

Egunez, haize kirri bat ibiltzen da haranetan,haietan gora egiteko joera duen aire beroaksortua. Haize kirri hori haranaren hegaletangora ere igotzen da.

Gaueko haize kirria.Eguneko haize kirria.

832926 _ 0124-0141.qxd 21/2/08 13:16 Página 129

130

Dinamika atmosferikoa eskala handian

Meteorologia-iragarpenean Atlantikotik depresio bat hurbiltzen ari zai-gula jakinarazten digutenean, badakigu litekeena dela zerua hodeiz estal-tzea eta euria egitea.

Meteorologoek, iragarpen horiek egiteko, meteorologia-sateliteek bidali-tako argazkiak eta mundu osoko milaka meteorologia-behatokik ematendituzten datuak erabiltzen dituzte; hain zuzen, presio atmosferikoari,tenperaturari eta prezipitazioei buruzko datuak.

Datu horiekin, isobara-mapak egiten dituzte. Mapa horietan, presio atmos-feriko bereko puntuak lotzen dituzten lerroak ageri dira, eta haiei esker,haize, hodei eta prezipitazioei buruzko iragarpenak egiten dira.

Haizeak

Haize kirrik ez bezala, haizeak aire-masa handien mugimenduak diraeta ehunka edo milaka kilometro lekualda daitezke.

Isobara-mapen bidez, depresioak eta antizikloiak non dauden zehaztueta haien artean zer presio-alde dagoen jakin dezakegu. Isobarak elka-rren artean oso hurbil badaude, horrek esan nahi du haize biziak sortu-ko direla; oso bereizita badaude, berriz, haize ahulak sortuko dira.

Haizeak ez dira zuzen abiatzen antizikloietatik depresioetara; izan ere,Lurraren biraketaren ondorioz, desbideratu egiten dira eta isobarekikoapur bat zeiharra den ibilbidea egiten dute.

Airea presio atmosferiko handiko guneetatik (antizikloiak) presioatmosferiko txikiagoko guneetara (depresioak) mugitzen da, etahorren ondorioz, haizeak sortzen dira.

Meteorologiak atmosfera aztertzen du eta ehunka kilometrokoeremu batean zer portaera izango duen iragartzen saiatzen da.

4

Antizikloiak A letraz adierazten dira, etadepresioak, B letraz. Gezi urdinek azalekohaizeen noranzkoa adierazten dute.

9. Meteorologoek, hurrengoegunetan zer-nolako eguraldiaegingo duen jakiteko, zenbaiturratsi jarraitzen diote.Ordenatu urrats horiek.

10. Eskuineko mapako zer lekutansortuko dira haizerik bizienak?

11. Bilatu Funtsezko kontzeptuakatalean isobara hitzarenesanahia.

12. Eskuinaldeko mapan, adierazi1., 2. eta 3. zonak antizikloiei aladepresioei dagozkien. Kopiatumapa zure koadernoan etaidatzi zer presio atmosferikoizan dezakeen isobarabakoitzak.

ARIKETAK

1

2

3

B

A

992

996

1000

1000

996

1004

1004

1008

832926 _ 0124-0141.qxd 21/2/08 13:16 Página 130

131

Hodeiak

Haize gisa lekualdatzen den aireak ur-lurruna izan dezake; batez ere, ozea-noaren azala ukitu duen aire beroak.

Ur-lurrun hori kondentsatu egin daiteke eta hodeiak sor ditzake. Depre-sioetatik hurbil gertatzen da hori, han azaletik alde guztietatik iristen denairea igo eta hozten baita.

Halaber, aire-masa hezeak erliebe menditsuetara iritsi eta gora joaten di-renean ere hodeiak sor daitezke. Kasu horretan, haizeak jotzen duenmendi-hegalean geratzen dira hodeiak; izan ere, beste aldean, airea be-rriro jaitsi eta ostera ere berotzen da, eta hodeiak desagertu egiten dira.

Lainoa hodei mota bat da; lurretik gertu sortzen da, aire hezea hoztendenean. Lurrak beroa galtzen duenean gertatzen da. Gauez gerta daite-ke, euri asko egin ondoren; edo aire-iturri hotz batetik hurbil, glaziarbatetik edo mendikate garai batetik hurbil, esaterako.

Prezipitazioak

Hodeiak sortzen dituzten ur tantak mikroskopikoak dira. Oso pisutxikia dute, eta horrenbestez, airearen agitazioa nahikoa da haiei eseki-duran eusteko eta eror daitezen eragozteko.

Baina tenperaturak behar beste jaitsiz gero, gero eta lurrun gehiago kon-dentsatuko da tanta horien inguruan, eta haien tamaina handitu egingoda. Horrez gain, tantak elkartzen badira, erortzeko behar adina pisu har-tuko dute; orduan, prezipitazioak gertatzen dira, euri gisa.

Hodeietako tenperatura 0 ºC-tik oso beherakoa denean, ur-lurrunak izo-tzezko kristaltxoak eratzen ditu. Kristaltxo horiek elkarri itsasten zaiz-kio, eta elur-malutak sortzen dira.

Kumuloninboak goranzko haize-laster bizi-biziak dituzten hodeiak diraeta gorantz eramaten dituzte ur tantak, oso lodiak badira ere. Hori ger-tatzen denean, tantak izoztu egiten dira, eta izotzezko esferak sortzendira; hots, txingorra. Batzuetan, txingor-bolak erortzen hasi eta gorantzjoaten dira berriro; hortaz, zenbait aldiz zeharkatzen dute hodeiaren lo-diera, eta igotzen diren bakoitzean, tamainaz handitzen dira. Horren on-dorioz, tamaina handiko txingorra sortzen da; alegia, harri-jasa.

Hodeiak depresioetan sor daitezke, bai eta mendi-hegaletan etalurretik hurbil ere. Lurretik hurbil, lainoa sortzen da.

13. Hodei bat oso hotz dagoenean, litekeena da hura osatzen duten ur tantak izoztea, edo gerta daiteke lurrunak, ur tanten ordez,izotzezko kristaltxoak osatzea. Zein da emaitza kasu bakoitzean?

14. Ur-lurruna lurrean ere izoztu daiteke; halakoetan, izotzezkokristaltxoak era daitezke. Nola esaten zaio fenomeno horri?

15. Zer da harri-jasa? Zer hodei motak sortzen du?

ARIKETAK

Kumuloninboek euri-jasa handiak eragitendituzte, haietan lurruna oso azkarkondentsatu eta ur tanta handiak sortzenbaitira. Euri-jasak urez osatutako gortinakbalira bezala ikusten dira.

Lurraren errotazio-higidurak goranzko haize-lasterrak desbideratzen ditu, etaespiralak sortzen dira. Hodeiek ere espiralhoriek sortzen dituzte. Sateliteen argazkietanikus daitezke.

B

Depresioetan, aireak gainazalean elkartzekoeta gora egiteko joera du. Igo ahala, hoztuegiten da, eta hodeiak sortzen dira.

832926 _ 0124-0141.qxd 21/2/08 13:16 Página 131

132

Agente geologikoen eragilea

Mendiko ibai bat goratuta eta zurrunbilotsu jaisten denean eta haren soi-nua entzutean, ez gara ohartzen urak ibaiaren hondotik pirritan etaherrestan garraiatzen dituen harriek sortzen dutela soinu gehiena.

Alpeetako glaziarretako izotz-mihiek ere material asko garraiatzen dute.Glaziarra urtzean, materialak jalkita geratzen dira.

Ibaiak eta glaziarrak agente geologikoak dira, lurrazala higatzeko gaidiren sistemak; izan ere, materialak erauzi, garraiatu eta beste leku bateanpilatzen dituzte.

Haiez gain, beste agente geologiko batzuk daude: haizea, itsasoa, uhal-dietako ura… Haiek guztiek dute higatu, garraiatu eta jalkitzeko ahal-mena; baina nondik dator lan hori egiteko beharrezkoa den energia?

Mugitzen den ura (likido-egoeran edo solido-egoeran) edo mugitzen denairea dira agente geologikoak.

Eguzkiaren energiak haizeak sorrarazten ditu, eta haizeek, olatuak. Gaine-ra, Eguzkiaren energiak ura lurruntzea eragiten du, eta horrek ur- edo elur-prezipitazioak sortzen ditu. Haien bidez elikatzen dira ibaiak eta glaziarrak.

Eguzkiaren energiak, grabitate-indarrarekin batera, lurrazala modelatzen duten agente geologikoak mugiarazten ditu.

Agente geologikoak materialak higatu, garraiatu eta jalkitzendituzten sistema naturalak dira. Horrenbestez, paisaia modelatzendute.

5

Glaziar batek jalkitako sedimentu-metaketak.

16. Hondeatzeko makinek erehigatu, garraiatu eta jalkitzendute, baina ez ditugu agentegeologikotzat hartzen. Zerbaldintza ez dute betetzen?

17. Glaziar bat osatzen duen izotz-masa handiak, maldan beheraapurka-apurka irristatzean,sortzen du higadura. Lanhorretarako, eguzki-energiabehar da. Azaldu zergatik.

ARIKETAK

Eguzkiak urarenzikloa jartzen dumartxan. Uralurruntzen du eta hezetasunakontinenterantzdaramatenhaizeaksorrarazten ditu.

Eguzkiak lurrazalean sortutakotenperatura-aldeen ondorioz,haizeak sortzen dira.

Haizeak olatuak sorrarazten ditu itsasoan, eta dunak eratzen ditu basamortuetan eta hondartzetan.

Beraz, agente geologikoa da.

Glaziarrak, ibaiaketa olatuak agentegeologikoak dira,lurrazalamodelatzenbaitute.

Elur- eta ur-prezipitazioek

glaziarrak eta ibaiakelikatzen dituzte.

832926 _ 0124-0141.qxd 21/2/08 13:16 Página 132

133

Hidrosferaren erregulazio-efektua

Edari bero batean izotz-koskor bat sartzen dugunean, azkar urtzen ha-siko da, eta edaria, aldi berean, hoztu egingo da. Halaber, janari bero-ko plater bat mahai gainean utziz gero, hoztuz joango da, giro-tenpe-ratura izan arte.

Baina substantzia guztiak ez dira berdin berotzen edo hozten. Airea az-kar-azkar berotzen da; izan ere, ez du bero handirik behar bere tenpe-ratura igotzeko. Aitzitik, ura geldiroago berotzen da; bero handia emanbehar zaio haren tenperaturak gora egin dezan. Beraz, urak bero handiaxurgatu eta eman dezake, eta eraginkortasun handiz hozten eta berotzendu inguruko airea.

Udan zehar, itsasoak bero handia hartzen du. Uraren tenperatura osoastiro igotzen da, haren inguruko airearen eta Eguzkiaren bero-energiahartzen duen heinean. Hori dela-eta, kostaldeko giro-tenperaturak barrual-dekoak baino gozoagoak dira.

Neguan, airea asko hozten da. Itsasoa airea baino zerbait beroago dagoeta aireari ematen dio bere energia termikoa; horren ondorioz, airea be-rotu egiten da. Neguan ere kostaldeko giro-tenperaturak barrualdekoakbaino gozoagoak dira.

Tenperatura desberdina duten bi objektuk elkar ukitzen dutenean,bero-energia beroen dagoen objektutik hotzen dagoeneraigarotzen da, tenperatura bera duten arte.

6

18. Batzuetan, zenbait erkidegotan –besteak beste, Gaztela-Mantxan,Madrilen eta Aragoin–, izotzaldi latzak gertatzen dira neguan, bainakostaldekoetan –adibidez, Galizian, Asturiasen, Kantabrian etaEuskadin–, ez da horrelakorik gertatzen, nahiz eta iparralderagoegon. Zergatik?

19. Bero handia dagoenean zorua ureztatuz gero, giroa freskatu egitenda. Zergatik?

ARIKETAK

Udan, itsasoak eraginkortasunez xurgatzen du airearen energiatermikoa, eta airea freskatu egiten da.

Neguan, itsasoak beroa ematen dio aireari, eta horri esker, aireaktenperatura gozoari eusten dio.

832926 _ 0124-0141.qxd 21/2/08 13:16 Página 133

134

Eguzki-energiaren erabilera

Izaki bizidun guztiek eguzki-energia erabiltzen dute. Landareek, algeketa zenbait bakteriok fotosintesia egiteko eta beste izaki bizidun batzuekkontsumituko duten materia organikoa sortzeko erabiltzen dute. Hor-taz, esan dezakegu ekosistemek eguzki-energiaz «funtzionatzen dutela».

Horrez gain, animalia askok Eguzkiaren argia erabiltzen dute gorputzaberotzeko, zenbait hegazti goranzko aire-korronteez baliatzen dira heganegiteko, Eguzkiaren beroak sorrarazitako haizeek landare askoren polenaeta haziak barreiatzen dituzte…

Pertsonek ere antzinatik erabili izan dute eguzki-energia. Esate batera-ko, haragia eta arraina lehortzeko, larruak ontzeko eta pezozko adrei-luak egosteko, Eguzkiaren energia erabiltzen zen, gaur egungo teknolo-giak garatu aurretik.

Eguzki-energiaren bidez beroa sortzea

Eguzki bidezko ur-berogailuak oso gailu sinpleak dira. Oro har, bi ataldituzte:

• Hodi metaliko fina eta luzea,kolore beltzekoa, hodibihurgisa biribilkatua. Eguzkiarenberoa hartu eta pilatzen duenbeira batez estalitako plakabeltz baten gainean dago ho-dibihurra.

• Tanga. Ur beroa pilatzeko era-biltzen da. Hodibihurra bainoaltuago jartzen da, ur beroahodibihurretik hartaraino igodadin.

Ura zuzenean atera daiteke tangatik, bai kontsumitzeko, bai berokun-tza-zirkuitu batean erabiltzeko.

Eguzki-energiaren bidez elektrizitatea sortzea

Zelula fotovoltaikoak argia jasotzean elektrizitatea ekoizten dutengailuak dira. Zelula horiek tresna askotan erabiltzen dira; adibidez, eguz-ki-kalkulagailuetan. Zelula fotovoltaiko bakoitzak elektrizitate gutxi sor-tzen du, baina zelula asko elkarrekin konektatu eta panel fotovoltaikoakegin daitezke, elektrizitate kantitate handiagoa lortu ahal izateko.

Eguzki-energia energia termikoa edo energia elektrikoa lortzeko erabil-tzeak ez du kutsadurarik sortzen, eta energia-konponbide bikaina daleku eguzkitsuetan dauden etxe txikietarako, diru asko aurrezteko auke-ra ematen baitu.

Egun, bi helbururekin erabiltzen da eguzki-energia industrian:beroa sortzeko eta elektrizitatea ekoizteko.

7

Animalia poikilotermoek eguzkitan berotzendute gorputza.

Panel fotovoltaikoak zelula fotovoltaikozosatuta daude. Haien bidez, energiaelektrikoa lortzen da eguzki-energiatik.

20. Zer dira hodibihurrak? Zer funtzio dute eguzki-berogailuetan? Zergatik dira beltzak?

21. Zer dira zelula fotovoltaikoak?Eta eguzki-panelak edo panelfotovoltaikoak?

ARIKETAK

Ur beroaren irteera

Ur hotzaren sarrera

Tanga

Hodibihurra

832926 _ 0124-0141.qxd 21/2/08 13:16 Página 134

135

Eguzki-energiaren arriskuak

Lurreko atmosferak eguzki-erradiazioa iragazten du. X izpiak eta gam-ma izpiak oso arriskutsuak dira eta atmosferako kanpoaldean geratzendira. Argi ultramoreak erredura larriak eragin ditzake larruazalean, eta40 km inguruko altitudean geratzen da, ozonosferak xurgatuta.

Ozonosferaren narriadura

Geruza horretan ozono gasaren kantitate handia dagoelako esaten zaiohorrela. Gas hori atmosferako oxigenotik sortzen da eta Eguzkitik iris-ten den erradiazio ultramorea xurgatzen du.

Hala ere, zenbait gasek oxigenoarekin kimikoko erreakzionatu eta ozo-noa eratzea eragozten dute. Oro har, CFC gasak esaten zaie gas horiei,haien konposizioan kloroa, fluorra eta karbonoa daudelako. Hozkailue-tan, aire girotuko tresnetan eta aerosoletan erabiltzen dira CFC gasak.

Ozonosferan CFC gasak egonez gero, iragazi atmosferikoaren eraginkor-tasuna txikitu egiten da; beraz, argi ultramorea lurrazaleraino irits dai-teke, eta eguzkitan egotea arriskutsua izan daiteke.

«Ozono-geruzako zuloa» adierazpidea ez da oso zuzena, nahiz eta maizerabiltzen den. Egia esan, ez da zulorik sortzen: ozonosferak argi ultra-morea iragazteko eraginkortasuna txikitu egiten da.

Bero-metaketa eta klima-aldaketa

Egunean zehar, Eguzkiaren argiak lurra berotzendu, eta lurak, harekin kontaktuan dagoen airea.Halaber, eguzki-argia jasotzen duen objektu oroberotzen da.

Gauez, lurrak, urak eta egunean zehar beroa meta-tu duten objektu guztiek igorri egiten dute, erra-diazio gisa.

Erradiazio horren zati batek atmosfera zeharkatueta espaziorantz egiten du ihes; horri esker, Lurrahoztu egiten da. Beste zati bat atxikita geratzenda; horri esker, Lurra ez da gehiago hozten, etatenperatura egokiari eusten dio.

Alabaina, zenbait gasek –adibidez, ur-lurrunak,metanoak eta, batez ere, karbono dioxidoak(CO2)– ihes egin behar duen erradiazioaren zatibat xurgatzen dute, eta beraz, atmosfera kome-ni baino gehiago berotzen da.

XX, mendean, atmosferaren beroketa globala gra-du erdikoa baino handiagoa izan da, eta uste daXXI. mendean bat eta lau gradu bitarteko hazkun-dea gertatuko dela.

Beroketa globalak oso ondorio kaltegarriak izanditzake.

8

22. Egin marrazki eskematiko bat zure koadernoan, berotegi-efektua nola sortzenden azaltzeko, eta azaldu zerden klima-aldaketa eta zergatikden hain kezkagarria.

23. Zenbait aerosoletan etahozkailutan, «EZ DIO

OZONO-GERUZARI KALTERIK

EGITEN» jartzen du. Zer esannahi du horrek?

ARIKETAK

Egunez, Eguzkiaren argiak lurraberotzen du, eta objektuek beroametatzen dute.

Atmosferarik ez balego, beroakespaziora egingo luke ihes, etaLurra gehiegi hoztuko litzateke.

Atmosferarekin, beroaren zati batespaziora joaten da, eta atmosferakgainerakoa atxikitzen du.

Berotegi-gasak ugaritzean,atmosferak behar baino berohandiagoa atxikitzen du.

832926 _ 0124-0141.qxd 21/2/08 13:16 Página 135

136

Berogailu eta hozkailu naturalak

Karbono dioxidoak atmosferan beroa metatzea eragiten du.Fenomeno horri «berotegi-efektua» esaten zaio, eta Lurreantenperaturak eskuarki igotzea eragiten du. Horixe eragiten ari daLurreko kliman gaur egungo giza jarduera.

Baina Lurrean, historiako 4.600 Mu-etan (milioi urteetan), ohikoakizan dira klima hotzeko aldiak; alegia, glaziazioak. Hain zuzen, azken 2.000 Mu-etan, bost glaziazio handi izan dira, gutxienez. Izan ere, haien aztarnak kontserbatu dira harrietan.

1. Proterozoikoko glaziazioa duela 2.000 Mu inguru gertatu zen.Uste da atmosferako CO2 kantitatea brast txikitu izanak eraginzuela glaziazio hura; izan ere, garai hartan, bakterioen jarduerafotosintetikoaren ondorioz, gas haren kontzentrazioa gauregungoetatik hurbileko balioetarantz murriztu zen.

2. Proterozoikoaren amaieran, duela 600 Mu bat urte, beste glaziaziobat gertatu zen, glaziazio guztietan latzena. Lurra izotzez estalizen, oso-osorik. Beraz, gure planetak eraginkortasun handizislatzen zuen Eguzkiaren argia, eta horren ondorioz, Lurrarengainazaleko batez besteko tenperatura Martekoaren antzekoa zen:zero azpiko 30 ºC-koa.

Baina izotzaren azpian, sumendi-jarduerak jarraitzen zuen. CO2

bolkanikoak itzelezko berotegi-efektua eragin zuen, eta Lurrean,glaziazioko hotzetik bero itogarri batera igaro ziren tenperaturak.Hain zuzen, 30 ºC-koak baino handiagoak ziren, batez beste.

3. Ordoviziarraren amaieran, beste glaziazio bat gertatu zen.Glaziarretatik askatutako izozmendiek erliebeei erauzitako harriakzeramatzaten barruan. Jitoan zeuden izozmendien izotza urtzen zen heinean, harri zati horiek itsas hondora erortzen ziren, etahan, jalkiz zihoazen buztin finek pixkanaka-pixkanaka estalizituzten. Espainiako hainbat lekutan, gaur egun ere ikus daitezkeharri zati horiek.

4. Periodo karboniferoaren amaieran, duela 300 Mu inguru, besteglaziazio bat gertatu zen. Batik bat, hego hemisferioan izan zueneragina; izan ere, kasko polar zabalak sortu ziren. Izotz-masahandi-handiek beren mugimenduaren aztarnak utzi zituztenharrietan, marra sakonak egin baitzituzten haietan.

5. Duela 30 Mu inguru, beste glaziazio bat hasi zen hegohemisferioan, Antartikako kontinentean. Duela milioi bat urte etaerdi, glaziazioa ipar hemisferiorantz hedatu zen, eta Ipar Amerika,Europa eta Asiako zati handi bat izotzez estalita geratu ziren.Glaziazio hark garai hotzagoak izan ditu, eta haietan, izotzakekuatorerantz egin du aurrera. Halaber, garai beroagoak ere izan ditu, eta haietan, atzera egin dute izotzek. Orain,glaziazioarteko periodo horietako batean gaude, baina kontua da glaziazio hori hasi besterik ez dela egin. Kalkulatu denez,60.000 urte igaro aurretik, klima berriro hoztuko da, eta iparhemisferioko kontinenteak berriro geratuko dira izotzez estalita.

JAKINGARRIAK

Ildaskak harrietan, glaziar bat duela 300 Muirristatzean sortuak.

Duela 430 Mu inguru izozmendi batetikaskatutako eta itsas hondora eroritako harri-blokea (Guadalajarako probintzia).

TERTZIARIOA

Hotza BeroaTenperatura

KUATERNARIOA

KRETAZEOA

JURASIKOA

PERMIKOA

KARBONIFEROA

DEVONIARRA

SILURIARRA

ORDOVIZIARRA

KANBRIARRA

PROTEROZOIKOA

ARKAIKOA

PA

LEO

ZOIK

OA

MES

OZO

IKO

AZEN

OZO

IKO

A

Adi

na (m

ilioi

ka u

rtet

an)

3.800

2.000

1000

550

245

65

TRIASIKOA

832926 _ 0124-0141.qxd 21/2/08 13:16 Página 136

Zientzia zure eskuAldagaien kontrola. Lurreko albedoa eta goranzko haize-laster termikoak

Goranzko haize-laster termikoak lurretik igotzen direnaire beroko masak dira. Maiz, zorrotada forma dute etanahiko etengabeak izaten dira. Haien eraketan, zenbaitfaktorek dute eragina; hona hemen adibide batzuk:airearen tenperatura, lurraren hezetasuna, lurrakhartzen duen eguzki-energiaren kantitatea (urtekosasoiaren eta eguneko orduaren araberakoa), haizearenintentsitatea eta lurrak xurgatutako eta islatutakoenergia kantitatea.

Gainazal baten albedoa gainazal horrek islatzen duenargi-portzentajea da. Esate baterako, elurrak oso albedohandia du, eta asfaltoak, berriz, oso albedo txikia; izanere, iristen zaion argiaren zati handia xurgatzen du eta,beraz, oso gutxi islatzen du.

Esperimentu erraz bat egingo dugu, lurzoruarenalbedoaren eta goranzko haize-laster termikoakeratzeko eraginkortasunaren artean inolako loturarik ote dagoen ikusteko.

1. Aldagaiak ezarriko ditugu. Bi gailu egingo ditugu,Eguzki-energia jaso eta pilatzeko. Haietako batekgainazal beltza izango du, eta beraz, harenalbedoa oso txikia izango da; besteak, berriz,gainazal zuria izango duenez, haren albedoahandia izango da.

– Gainazalaren albedoa aldagai independentea izango da; izan ere, guk aldatuko dugu aldagaihorre balioa. Goranzko haize-laster termikoeneraketa, berriz, mendeko aldagaia izango da.

– Gainerako parametroak berdinak izango dira bi gailuetan. Horrenbestez, aldagaikontrolatutzat hartuko ditugu. Hauek izango dira aldagai kontrolatuetako batzuk:metagailuaren tamaina, Eguzkipean jarritakodenbora, metagailuaren inklinazioa etagainazalaren hezetasuna.

2. Gailuak egingo ditugu. Kartoizko bi metagailuegingo ditugu. Bakoitzak euskarria eta alanbre batizango du, eta alanbretik lau hari zintzilikatukoditugu. Elikagaiak kontserbatzeko plastikozko orribanaz estaliko ditugu metagailuak. Haietako batengainazala egiteko, kartoi mehe beltza erabilikodugu, eta bestearena egiteko, kartoi mehe zuria.50 cm-ko aldea eta 5 cm-ko altuera izango dute.

3. Esperimentua egingo dugu. Bi metagailuakeguzkitan jarriko ditugu, aire-lasterretatikbabestutako lekuren batean, hariak zintzilik eta mugitu gabe egon daitezen. Eta begiratuko dugu eta zintzilikatutako hariak mugitzen hasten diren, 5-10 minutu igaro ondoren (kolektoreen tamainaren, urteko sasoiaren eta eguneko orduaren arabera, minutu gehiago edo gutxiago beharko dira). Ondoren, zer hari mugitzen den gehien idatziko dugu.

137

24. Azaldu lortu dituzun emaitzak. Ba al dago loturarik beroa metatzen duen gainazalaren albedoaren eta goranzko haize-laster termikoen eraketaren artean?

25. Zure ustez, urteko zer sasoitan izango dute goranzko haize-laster termikoek eraginkortasunik handiena? Eta eguneko zer ordutan eratuko dira goranzko haize-laster horiek?

ARIKETAK

Airea sartzeko zuloa

Airea irteteko zuloa

Aire hotzarensarrera

Eguzkitan jarritakobero-metagailua

Aire beroarenirteera

Hariak

Kartoi mehe zuria

Kartoi mehe beltza

Plastikozko orria

50 cm50 cm

50 cm

5 cm

832926 _ 0124-0141.qxd 21/2/08 13:16 Página 137

138

26. ●● Tximinia batean, goranzko aire-korronte bat sortuda eta kea teilaturantz eraman du. Zergatik sortu da goranzko haize-laster hori?

27. ● Eguerdian, Eguzkiak errazago erretzen du larruazalaarratsaldean edo goizean goiz baino. Zergatik?

28. ● Marrazki eskematikoen bidez, azaldu zurekoadernoan zer esperimentu egin daitekeen,egiaztatzeko urez betetako ontzi bateko tenperatura-aldeek korronteak eragiten dituztela .

29. ● Kopiatu irudi hau zure koadernoan. Horretan, osour beroz betetako erretilu inklinatu bat ikus dezakegu.Azaldu zer gertatuko litzatekeen hartan urdineztindatutako ur hotza isurtzean.

a) Erraz nahasiko dira ur beroa eta ur hotza, alakorronte bat sortuko da?

b) Ur urdinxkak laster bat sortzen badu, nondik igaroko da, uraren azaletik ala erretiluarenhondotik?

30. ● Poloetan, hotz handia egiten du; han, Eguzkiak osogutxi berotzen du. Zergatik?

31. ● Lurrean, ekuatorearen eta poloetako baten artean ur-laster ozeanikoak sortuko balira, eta laster horiek urberoa eraman eta ur hotza ekarriko balute, zein joangolitzateke itsas azaletik, eta zein, hondotik?

32. ● Airea gardena denez, ezin dugu sateliteenargazkietan ikusi. Beraz, nola ikus ditzakegu lasteratmosferikoak?

33. ●●● Korronte atmosferikoek eta ozeanikoekespiralak sortzen dituzte, poloen eta ekuatorearenartean zuzen-zuzen ibili beharrean. Zergatik?

34. ●● Zer dira goranzko haize-laster termikoak?

Ariketak35. ●● Zer hodei mota ageri dira argazkiotan eta nola

sortzen dira?

36. ● Hegazti askok –besteak beste, zikoinek, saiek etabelatzek– hegoak astindu gabe egiten dute heganmaiz, zirkuluetan. Zergatik? Zergatik egiten dute gora,horrela hegan egiten dutenean?

37. ●● Demagun zerua estalita eta oso ilun dagoela;tximistargiak daude; haize-erauntsi handiek zuhaitzakastintzen dituzte; eta euri asko eta, batzuetan,txingorra egiten du. Zer hodei motak sortzen dituztefenomeno atmosferiko horiek?

38. ●●● Kontuan hartuta baso-masek eraginkortasunhandiz eragozten dutela lurrak beroa metatzea, non sortuko da itsas haize kirririk biziena, landarerikgabeko kostalde harritsu batean ala basoz estalitakokostalde batean?

39. ●● Valentzia eta Alacant probintzietako kostaldekoherri askotara laranjondo-loreen usain gozoa iristenda ilunsentian, barrualdeko laranjondo-sailhurbiletatik.

Zergatik iristen zaie usain hori iluntzen duenean? Eta zergatik ez da sumatzen usain hori egunez?

40. ●● Demagun haran estu samar batean dagoen herribatean fabrika bat egingo dutela eta haren tximiniakkea isuriko duela. Kontuan izanda fabrikak egunezsoilik funtzionatuko duela, zein izango da hura egitekoleku egokia, ibaian gora ala ibaian behera? Azaldu zergatik.

41. ● Zer dira inbertsio termikoak eta zer eragin dituairearen garbitasunean?

42. ● Azaldu zer aztertzen den aerologian etameteorologian, eta esan zertan diren desberdinak bidiziplina horiek.

43. ● Haizeak eta haize kirriak ez dira gauza bera. Azalduzer den fenomeno horietako bakoitza eta azpimarratuhaien arteko aldeak.

A B

832926 _ 0124-0141.qxd 22/4/08 13:24 Página 138

139

44. ●● Marraztu zure koadernoan Iberiar penintsularen bimapa. Haietako batean, marraztu depresio bat, etabestean, antizikloia, haiei dagozkien isobarak ahaztugabe. Eman 1.012 mb-eko (milibarreko) balioaantizikloiaren barruko isobararen presioari. Idatzi isobara guztien balioa, kontuan hartuta haienartean lau milibar daudela. Depresioaren marrazkian,900 mb-eko balioa eman behar diozu barrukoisobarari, eta idatzi gainerako guztien balioa. Ondoren, adierazi nola ibiliko diren haizeak mapabakoitzean.

45. ●● Askotan, Kanariar uharteetan eta itsasoari begiradauden Iberiar penintsulako zenbait erliebetan,haizeak itsasotik jotzen duenean, hodei-estaldura batsortzen da.

Erliebearen zer aldetan sortuko dira hodei horiek,haizea jasotzen duen aldean (haizealdean) ala haizetikbabestuta dagoen aldean (haizebean)?

46. ● Zer dira agente geologikoak? Azaldu haienjardueraren eta Eguzkiaren energiaren arteko lotura.

47. ● Udako egun eguzkitsu batean, aireak 36 ºC-kotenperatura duela ikusi dugu. Hala ere, igerilekubateko urak 25 ºC-eko tenperatura baino ez du, nahizeta eguzkitan egon. Zergatik dute aireak eta uraktenperatura desberdina?

48. ● Kopiatu haran baten marrazki hau zure koadernoaneta, horretan oinarrituta, azaldu nola sortzen direnharaneko haize kirriak.

49. ● Zer da «ozono-geruzako zuloa»? Zergatik dioguadierazpide hori ez dela oso zuzena? Egiaz, zer da?Nola gertatzen da fenomeno hori?

Golkoko ur-lasterra eta Europakotenperatura

Karibe itsasoan, Mexikoko Golkoan, uraren tenperatura30 ºC-etik gorakoa da udan. Horren ondorioz, ur-lasterbero bat sortzen da. Laster horrek Ozeano Atlantikoazeharkatzen du. Horregatik, hasieran, Golkoko ur-lasterra esaten zaio; gero, Ipar Atlantikoko ur-lasterra,eta azkenean, Norvegiako ur-lasterra.

Ur-lasterrak beroa galtzen du iparralderantz hurbilduahala. Artikoko zirkulu polarrera iristen denean, oso urhotzez osatuta dago, eta ur hotz horrek OzeanoAtlantikoaren hondorantz jotzen du.

Korronteak bere ibilbidean zehar galtzen duen beroaatmosferak hartzen du. Ozeano Atlantikotik Europarairisten diren mendebaldeko haizeak bero hori eramatendute, eta horri esker, Karibe itsasoan korronte bero hurasortuko ez balitz izango genukeen baino sei edo zazpigradu altuagoa da Europako tenperatura.

50. ● Kopiatu mapa eta identifikatu Karibe itsasoa,Iberiar penintsula, Amerika, Britainia Handia etaEskandinaviako eta Norvegiako penintsula.

51. ● Gezi gorriak Golkoko korrontea adierazten du.Adierazi � ikurraren bidez zer lekutan denkorrontea beroen, eta � ikurraren bidez, zer lekutanhoztu den.

52. ●● Esan zein den esaldi zuzena:

a) Golkoko korronteak Karibe itsasoak metatutakoberoa garraiatzen du Europan zehar.

b) Golkoko korronteak Europarantz garraiatzen duKaribe itsasoan metatutako beroa.

c) Europak mendebaldeko haize hotzak jasotzenditu, Golkoko korrontea dela-eta.

d) Mendebaldeko haize beroek beroa eramatendute Karibe itsasorantz.

AZTERKETA ZIENTIFIKORANTZ

832926 _ 0124-0141.qxd 22/4/08 13:24 Página 139

Dinamikaatmosferikoa

Aerologia tokiko eskalako dinamika atmosferikoa da; hau da, kilometrogutxi hartzen ditu. Eskala horretan, goranzko haize-laster termikoak,itsas haize kirriak, haraneko haize kirriak, haize kirri katabatikoak etaekaitzak sortzen dira.

Meteorologia eskala handiko dinamika atmosferikoa da; hots, ehunkaedo milaka kilometro hartzen ditu. Eskala horretan, antizikloiak,depresioak, haizeak, hodeiak eta prezipitazioak sortzen dira.

140

Laburpena

Eraginak

• Eguzkiak ez du berdin berotzen du Lurraren gainazal osoan,atmosferak iragazki-lana egiten duelako eta Lurra esferikoa delako.

• Tenperatura-aldeek atmosfera-lasterrak eta ur-laster ozeanikoaksorrarazten dituzte.

• Agente geologikoek, uraren zikloak eta ekosistemek Eguzkiarenenergiari esker funtzionatzen dute.

EG

UZ

KIT

IK IR

IST

EN

ZA

IGU

N E

NE

RG

IA

53. Gehitu beste marrazki bat edo gehiago laburpenari zure koadernoan, azaltzeko zergatik ez duen berotzen berdinLurraren gainazal osoan, zer lekutan den handiena beroketa, eta eguneko zer unetan iragazten duen atmosferakeraginkortasunik handienez eguzki-erradiazioa.

54. Egin marrazki bat, tenperatura-aldeek lasterrak nola sortzen dituzten azaltzeko.

55. Egin laburpen txiki bat, haize kirriak egunez eta gauez zer noranzkotan ibiltzen diren adierazteko.

56. Egin laburpen txiki bat, eskala meteorologikoan eta eskala aerologikoan zer hodei mota sor daitezkeen azaltzeko.

57. Azaldu, arrazoiak emanez, zer-nolako lotura dagoen eguzki-energiaren eta agente geologikoenfuntzionamenduaren artean.

58. Egin marrazki bat zure koadernoan, eguzki-berogailu batek nola funtzionatzen duen azaltzeko.

59. Zer da berotegi-efektua? Azaldu zure koadernoan, marrazki eskematiko baten bidez.

ARIKETAK

Agentegeologikoak

Mugitzen den ura, izotza edo airea dira agente geologikoak.

Paisaia modelatu eta materialak higatu, garraiatu eta jalkitzen dituzte.

Hidrosfera

Eguzki-energia eraginkortasunez xurgatzen du, baina harentenperatura pixkanaka igotzen da; beraz, bero kantitate handiametatzen du.

Atmosfera erregulatzen du: udan freskatu, eta neguan berotu.

Erabilera etaarriskuak

Eguzki-berogailuen bidez beroa sortzeko erabil daiteke, edo panelfotovoltaikoen bidez elektrizitatea ekoizteko.

CFC gasek ozonosferako ozonoa suntsitzen dute, eta horren ondorioz,ozonosferak ez du erradiazio ultramorea behar bezala iragazten.

CO2-k eta beste gas batzuek berotegi-efektua sortzen dute, eta beraz,planetako batez besteko tenperaturak gora egiten du.

832926 _ 0124-0141.qxd 21/2/08 13:16 Página 140

Denerako funtsezkoa den astroa

IRAKURLEAREN TXOKOA

Kokapen geografikoa eta une his-torikoa alde batera utzita, argidago, antza, ia kultura guztietanEguzkia dela gauza guztietanboteretsuena. Baina zer dela-etaadostasun orokor hori? Antzina,Eguzkiaren argia eta beroa zirenadostasun horren arrazoi nagu-siak. Hain zuzen ere, Eguzkia dazeru osoko astrorik distiratsue-na, alde handiarekin. Harenmagnitudeak �27,0ko balioa du.Horrez gain, haren argia oso ga-rrantzitsua da gizakiarentzat;izan ere, gure bizi-erritmoa ze-hazten du, eta horregatik, ezin-bestekoa da bizitzeko.Baina, lehenago esan dugunez,Eguzkiaren beroa ere ongi etorriaizan da beti gizakientzat… le-hen, orain eta, seguru asko, beti.Eguzkiak, bere argiarekin eta be-roarekin, izaki bizidun guztien

erritmo biologikoak markatzenditu, bai eta herrien eta, askotan,gizakien gogo-aldartea ere.Egun, badakigu, argiaz eta bero-az gain, Eguzkia izaki bizidunguztien funtsezko energia-iturriadela, bizia izateko aukera ema-ten baitio Lurrari. Izar hurbilhori gabe, gure planeta material-metaketa hotz eta bizigabea bai-no ez litzateke izango, eta EsneBideko izarrarteko espazio babes-gabe, zabal eta izoztuan zeharibiliko litzateke nora ezean.[…]Lurreko atmosferako gas mole-kulek uhin-luzerarik txikienekoargi-erradiazioa hedatzeko joe-ra dute. Hori dela-eta, kolore ur-dinez ikusten dugu zerua eguna-ren erdi-erdian. Egunsentian etailunsentian, eguzki-izpiek zut jo-tzen dute Lurraren gainazala, eta

beraz, distantzia handiagoa ze-harkatu behar dute atmosferarenbarruan; hori dela-eta, argiakesekidurako hauts-partikulen etaaerosolen kontzentrazio handia-goa zeharkatu behar du, etaEguzkia sartzen eta irteten dene-an, zeruak tonu laranjaxka-go-rrixka hartzen du.Beraz, atmosferari esker, gure ze-ruaren kolore ezagunez gozatze-ko aukera dugu. Alabaina, horiezinezkoa da Merkurion eta Ilar-gian; izan ere, haietan atmosfe-rarik ez dagoenez, argia ez da sa-kabanatzen, eta beti –bai egunez,bai gauez–, izarren erresuma-rantz amiltzen den ganga lodiaikusiko genuke.[…]Besteak beste, atmosferan karbo-no dioxido (CO2) gehiegi egotea-ren ondorio nagusia eta berehala-koena berotegi-efektua handitzea

da […]. Horrek tenperatura igo-tzea eragin dezake, eta horrenondorioz, kasko polarren zati baturtu eta, beraz, ozeanoetako urekgora egingo lukete; beraz, plane-tako leku asko urpean geratukolirateke. Hain zuzen ere, 2002komartxoan, Europako EspazioAgentziaren (ESA) sateliteekegindako argazkiek testigantzaikaragarria eman zuten; izan ere,izotz-plataforma antartiko bat(3.500 kilometro koadrokoa eta200 metroko lodierakoa) desegineta, hartatik, oso izozmendi han-diak askatzen zirela erakustenzuten. Argi dago Antartikako ma-sa izoztua asko txikitzen ari dela.

PEDRO ARRANZ GARCIA ETA ALEX

MENDIOLAGOITIA PAULY, Eguzki Sistema ezagutzea eta

behatzea.Madrilgo Elkarte Astronomikoa

argitaletxea

Liburuak:Los grillos son un termómetro. Curso práctico de meteorologíaMARIO PICAZO. Martínez Roca SA argitaletxeaMeteorologia ezagutzeko azalpen teknikoa, herri-jakinduriaeta trikimailu praktikoak erakusten ditu.

Esos turbulentos ríosANITA GENERI. Molino argitaletxeaIbai uharren mundu erakargarria originaltasunez ezagutzekoaukera ematen du.

Pantailan:

Solar Max. Imax zinema-aretoetarako egindako ekoizpena.Museum of Science and Industry of Chicago.

Sarean:www.mma.es/oeccEspainiako Klima Aldaketaren Bulegoa.

www.meteored.comMetereologiazaleentzako aldizkaria. Mundu osoko meteorolo-gia-estazioen klima-informazioa ematen du.

ZABALBIDEAK

141

60. Zer eragin ditu Eguzkiak gizakiengan?

61. Zergatik da urdina gure zerua?

62. Azaldu, zure hitzak erabiliz, berotegi-efektua nolasortzen den eta zer ondorio dituen.

63. Zer gertatzen da atmosferarik ez duten planetetan?

64. Zer egin dezakegu berotegi-efektua handi ezdadin?

IRAKURTZETIK ULERTZERA

832926 _ 0124-0141.qxd 21/2/08 13:16 Página 141

Unitate honetan…

• Harriak zer prozesuren bidez apurtzeneta sakabanatzen diren ulertuko duzu.

• Meteorizazioa eta higadura ikasikodituzu, bai eta haiek paisaia nolamodelatzen duten ere.

• Agente geologiko nagusiak zein direnjakingo duzu, eta materialak nola higatu,garraiatu eta jalkitzen dituzten.

• Paisaia modelatzeko zenbait moduinterpretatuko dituzu.

• Lurpeko urak zein diren ikasiko duzu, baieta paisaia nola modelatzen duten etanola erabiltzen ditugun ere.

• Harri sedimentarioak zer diren eta nolaeratzen diren ikasiko duzu.

• Ikatza, petrolioa eta gas naturala nolaeratzen diren eta zenbateko garrantziaduten ikasiko duzu.

• Itsaslabar baten higaduraren ereduesperimentala egingo duzu.

NONDIK NORAKOAK

Glaziar bat Alaskan.

Bloke erratikoa.

8 Lurraren kanpoko dinamika

832926 _ 0142-0163.qxd 19/4/08 11:54 Página 142

143

1. Glaziarrak agente geologikoak dira. Zer beste agentegeologiko ezagutzen dituzu?

2. Zer hiru jarduera nagusi egiten dituzte agente geologikoek?

3. Nondik lortzen dute agente geologikoek jarduera horiek eginahal izateko energia?

4. Itzelezko harriei «bloke erratikoak» esaten zaie, eta egunizotzik ez dagoen lekuetan daude. Nola iritsi dira lekuhorietaraino?

GOGORATU ETA ERANTZUN

Bilatu erantzunaAgente geologiko guztiak mugitzen den ura edo mugitzenden airea al dira? Atmosferarik gabeko lekuetan –esatera-ko, Ilargian– ba al da paisaia modela dezakeen agenterik?

Erdialdeko Europako eta Ipar Amerikako zenbait lekutan, itzelez-ko harri-blokeak daude lurrean han-hemenka sakabanatuta. XVIII.mendean zehar, ikaragarrizko harri-bloke horien jatorria azaltzensaiatu ziren. Harri horien konposizioa eta inguruko harriena osodesberdina da. Haietako asko eta asko ordoki baten erdian daude,eta zenbait aztarnak argi eta garbi erakusten dutenez, urrutitik era-man zituzten harri-blokeak ordoki haietaraino. Alabaina, harri-blo-keek tona askoko pisua dutela kontuan hartuta, zer-nolako meka-nismoak erabili ziren haiek ehunka kilometrora lekualdatzeko?

1803an, John Playfair matematikariak eta naturalistak ordura ar-teko ikerketak laburbildu eta egungo glaziarrak aipatu zituen: «Ha-rri-masa handiak garraiatzeko moduari dagokionez, naturak erabil-tzen dituen makinarik indartsuenak […] glaziarrak dira, etengabemugitzen ari diren […] izotzezko ibaiak […]. Ikerlari guztiakzur eta lur geratu izan dira glaziarrek garraiatzen dituzten harrieibegira, ugariak ez ezik izugarriak ere bai baitziren; beraz, horrekargi azaltzen du nola mugitu ziren harri-bloke horiek…».

Arrazoibide horren bidez, Playfairrek agerian jarri zuen oso urrunez dagoen garai batean izotzak estaltzen zuela Europako eta IparAmerikako zati handi bat, eta izotzak garraiatu zituela harriak egundauden lekuetara.

Bloke erratikoak

832926 _ 0142-0163.qxd 19/4/08 11:54 Página 143

144

Harrien meteorizazioa.Agente atmosferikoak

Mendien hegaletan, zenbait formatako eta tamainatako harriak izatendira. Batzuetan, harri zati asko pilatzen dira. Haien jatorria begien bis-takoa da: mendia osatzen duten harrietatik askatu dira. Nola eratzen di-ra zati horiek? Eta zer gertatzen da haiekin, behin askatuta?

Edozein tamainatako, konposiziotako eta jatorritako harri zatiei klastoakesaten zaie, eskuarki.

Aire zabalean dauden harriak hondatuz joaten dira, zatikatu arte. Horrenondorioz, klastoak sortu eta mendi-hegaletan pilatzen dira.

Agente atmosferikoek eragiten dute harriak zatikatzea:

• Euriak eta elurrak harriak bustitzen dituzte, eta horrenbestez, haiekosatzen dituzten mineral batzuk disolbatzen dira. Horrez gain, mi-neralak aldarazten dituzten eta harrien erresistentzia txikitzen dutenzenbait erreakzio kimiko ere eragiten dituzte.

• Tenperatura-aldaketek ere eragina dute: Eguzkiak berotzean, ha-rriak dilatatu egiten dira, eta gaueko hotzaren hotzez, uzkurtu. Bo-lumen-aldaketa horien ondorioz, harriak zartatu egin daitezke.

• Harrien arrakaletan sartzen den ura izoztean, presio handi-handiakgertatzen dira harrien barruan, eta zatikatu egiten dira. Prozesu ho-rri gelifrakzio esaten zaio.

Agente atmosferikoen jardueraren ondorioz, harriak zatikatu eta saka-banatu egiten dira. Klastoak hegalean behera erori eta mendiaren be-healdean pilatzen dira.

Klastoak ez dira erortzen diren lekuan geratzen beti. Meteorizazioa-ren eraginak jarraitu egiten du: are gehiago zatikatu, eta haiek osatzendituzten mineralak aldarazi eta disolbatzen ditu.

Mineral batzuk –besteak beste, feldespatoak eta mikak–, zenbait erreak-zio kimikoren bidez aldatzean, buztin-mineral bihurtzen dira. Horidela-eta, mineral horiek osatzen duten harria erraz txikitzen da, etahorren ondorioz, gero eta klasto txikiagoak eta buztin-hondakinak sor-tzen dira.

Zenbat eta biziagoak eta muturrekoagoak izan agente atmosferikoak, or-duan eta eraginkorragoa da meteorizazioa:

– Tenperatura-aldaketak maiz eta oso bat-batean gertatzen diren le-kuetan.

– Oso klima hotzeko lekuetan, haietan ura oso sarri izozten eta desi-zozten baita.

– Atmosfera kutsatuko lekuetan. Izan ere, haietan, azidoak disolbatu-ta egon daitezke eurian, eta euri azidoa meteorizazio-agente eragin-korra da.

Meteorizazioa agente atmosferikoek eragindako prozesu multzoa da, eta harriak zatikatu eta sakabanatu egiten ditu.

1

1. Bilatu Funtsezko kontzeptuakatalean hartxingadi eta klastohitzen esanahiak. Hitz horiekerabilita, azaldu zurekoadernoan hartxingadiak zerdiren eta nola eratzen diren.

2. Sortu meteorizazio hitzarendefinizio bat.

3. Zer dira agente atmosferikoak?Zein dira? Zer-nolako eragina duteharrietan?

4. Buztin-mineralek lokatza etalohia osatzen dituzte. Nolasortzen dira mineral horiek?

ARIKETAK

Mendi-hegaletako harri zatien pilaketeihartxingadiak esaten zaie.

832926 _ 0142-0163.qxd 19/4/08 11:54 Página 144

145

Meteorizazio-prozesuak

Harri guztiak ez dira berdin meteorizatzen, eta ez dute meteorizazio-pro-zesu berberen eragina izaten.

Esaterako, kuartzita oso harri gogorra da. Ia-ia mineral bakarraz dagoosatuta; kuartzoz, alegia. Kuartzoa erresistentzia handikoa da eta ez dakimikoki aldatzen. Hala ere, oso zurruna denez, ura arrakala batean sar-tu eta izozten denean, oso erraz zatikatzen da.

Granitoa ere oso gogorra eta erresistentea da. Alabaina, euri-ura pixkabat azidoa denean edo hartan karbono dioxidoa disolbatuta dagoenean,granitoaren bi osagai, mikak eta feldespatoak, erraz aldatzen dira. Ho-rrenbestez, mineral horiek buztin-mineral bihurtzen dira, eta granitoaoso erraz txikitzen da.

Meteorizazio-prozesuak hiru motatakoak dira:

• Meteorizazio mekanikoa. Dilatazioen eta uzkurduren ondorioz,ura izozteak harrietan eragindako esfortzuen ondorioz eta erortzendiren beste harri batzuekin talka egitearen ondorioz harriak zatika-tzen direnean gertatzen da.

• Meteorizazio kimikoa. Harriak osatzen dituzten mineralak zenbaiterreakzio kimikoren eraginez aldatzen dira, eta horren eraginez, ha-rriak zatikatu egiten dira.

• Meteorizazio biologikoa. Izaki bizidunek eragiten dute. Izaki bizi-dunek harriak apur ditzakete, landareen sustraiek, batik bat; izanere, harrien arrakaletan sartu eta presioa egiten dute, eta horren on-dorioz, harriak zatikatu egiten dira.Bestalde, landare, alga eta onddo askok sortzen dituzten substantziakimikoen bidez, zenbait mineral aldatu egiten dira. Izaki bizidunekeragindako meteorizazio mota hori meteorizazio mekanikoaren etakimikoaren arteko nahastea da.

Meteorizazioan eragina duten faktoreak

Meteorizazio-prozesuen eraginkortasuna bi faktoreren mendean dago, etahoriek, aldi berean, klimaren mendean daude. Hona hemen faktoreak:

• Tenperatura. Tenperatura altuek erreakzio kimikoak gertatzea era-giten dute, baldin eta inguruan ura badago eta giroa hezea bada.Tenperaturak beti baxuak badira, nekez gertatzen dira meteorizaziokimikoko erreakzioak. Tenperatura-aldaketa asko badaude –izozte-ak neguan eta beroa udan–, erraz gertatzen dira meteorizazio meka-nikoko prozesuak.

• Hezetasuna. Giro hezeetan –esate baterako, oihanetako giroan–,meteorizazio kimikoko erreakzioak gertatzen dira, baina giro leho-rretan, ordea, ez da halako erreakziorik izaten.

Giroa hezea eta beroa denean, erreakzio kimikoak oso eraginkorrakdira, eta meteorizazio biologikoa oso garrantzitsua izaten da. Giro leho-rretan eta hotzetan, harriak ez dira kimikoki aldatzen, baina mekaniko-ki zatika daitezke.

2

5. Egin meteorizazio motenlaburpena zure koadernoan, eta azaldu zer tenperatura- etahezetasun-baldintzek eragitenduten meteorizazio-prozesubakoitza ahalik eraginkorrenaizatea.

ARIKETAK

Ura harrien arrailetan sartzen da.

Izoztean, uraren bolumena handitzen da, etaizotzak falka gisa dihardu harrien barruan.

Azkenean, harria zatikatu egin daiteke.

Gelifrakzio-prozesua

Ura

Izotza

832926 _ 0142-0163.qxd 19/4/08 11:54 Página 145

146

Erliebearen modelaketa. Agente geologikoak

Zenbait paisaia liluragarriak dira guretzat: olatuek behin eta berriz astin-tzen dituzten itsaslabarrak, duna leunez betetako basamortuak, izotz-mihiak…

John Playfairrek 1803an deskribatu zuen bezala, paisaiak modu naturale-an modelatzen dituzten makinak dira agente geologikoak; izan ere, ma-terialak garraiatu eta jalki egiten dituzte. Agente geologiko guztiek hi-gadura, garraioa eta sedimentazioa egiten dituzte.

Higadura

Materialak jatorrizko lekutik kentzea da higadura. Zenbaitetan, agentegeologikoek harrien meteorizazioaren ondorioz sortutako harri zatiak,hondar aleak edo buztin partikulak eramaten dituzte, besterik ez. Bestebatzuetan, berriz, agente geologikoek harritik zuzenean erauzten dituz-te materialak.

Milioika urtetako higadurak aldaketa handiak eragiten ditu erliebean;besteak beste, haran sakonak sortzen ditu, mendiak higatzen ditu (or-doki zabalak izateraino), itsaslabarrak atzera eramaten ditu, eta lurpekoharriak zulatu eta haitzuloak eta zuloak sortzen ditu.

Agente geologiko bakoitzaren modelaketa bereizgarria da. Hortaz, erra-za da glaziar batek sortutako harana eta ibai batek sortutakoa bereiztea,eta halaber, erraza da olatuek higatutako itsaslabarra bereiztea, nahizeta hura higatu zuen agente geologikoa egun jardunean egon ez.

Agente geologiko guztiek ez dute abiadura berean higatzen. Bi fakto-rek zehazten dute higadura-prozesuaren eraginkortasuna. Hona hemenfaktore horiek:

• Agente geologikoaren energia. Emari eta malda handiko ibaiek hi-gadura-ahalmen handiagoa dute emari txikia eta ibilera lasaia dute-nek baino. Haizeteak ibiltzen diren lekuetan, olatuak handiagoakizango dira babespekoetan eta sakonera txikikoetan baino; glaziarhandiek higadura-ahalmen handiagoa dute txikiagoek baino, etab.

• Harrien erresistentzia. Esate baterako, buztinak, kareharriak, hare-harriak eta arbelak erraz higa daitezke, eta granitoa, gneisa, basaltoaeta kuartzita, besteak beste, harri gogorrak dira eta astiro higatzendira.

Agente geologikoen higadurak paisaian eragiten dituenaldaketen ondorioz modelatzen da erliebea.

3

6. Idatzi higadura hitzaren definizioa zure koadernoan, eta azaldu zertandiren desberdinak higadura eta meteorizazioa.

7. Kuartzitaz eta granitoz osatutako erliebeak ugariagoak dira buztinezosatutakoak baino. Zergatik?

ARIKETAK

Ibaietako ur-lasterrek eta ur-jauziek osohigadura handia eragiten dute, haietan ibaiak energia handia duelako.

Erresistentzia handiko zenbait harri oso polikihigatzen dira. Haien inguruko materiala askohigatzen denean, erliebe bitxiak sortzen dira;adibidez, Cabriel ibaikoa, Cuencan.

832926 _ 0142-0163.qxd 19/4/08 11:54 Página 146

147

Garraioa

Agente geologiko guztiek dute klastoak garraiatzeko ahalmena, bainadenek ez dituzte modu berean lekualdatzen. Oro har, honela sailka dai-tezke garraio-moduak:

• Hondoan zeharreko garraioa. Olatuek edo ur-, aire- nahiz izotz-lasterrek klastoak hondoan zehar mugiarazten dituztenean gertatzenda. Herrestan edo pirritan eraman ditzakete.

• Esekidurako garraioa. Klastoek, agente geologikoek garraiatzen di-tuztenean, ez dute lurra ukitzen, edo gora eta behera egiten dutebehin eta berriz (saltazioa).

Agente geologikoek garraiatzen dituztenean, elkar jo dezakete klastoek,eta beraz, higatu, txikitu eta biribildu egiten dira.

Urak garraiatzen dituenean, klastoen mineralak aldatuz joaten dira, etamineralik egonkorreneko klastoak soilik geratuko dira.

Sedimentazioa

Agente geologiko batek garraiatzen jarraitzeko ahalmena galdu eta klas-toak leku batean behin betiko uzten dituenean gertatzen da sedimen-tazioa. Esate baterako, mihia amaitzen den lekuan jalkitzen dituzte gla-ziarrek klastoak.

Batzuetan, agente geologikoek denboraldi batez galtzen dute klastoakgarraiatzeko ahalmena, eta sedimentuak jalkitzen dituzte. Ibaietan gerta-tzen da, haien emaria urtean zehar aldatu egin daiteke-eta. Ur-goraldie-tan, ibaien energia handitu egiten da, eta klasto handiak garraia ditzake-te, baina emaria txikitzean, klastoak ibilguan jalki eta han geratzen dira,ibaiek garraio-ahalmena berreskuratzen duten arte.

Agente geologiko batek garraiatutako materialak jalkitzen dituenean,ohikoa da beste agente batek haiek jaso eta berriro mugiaraztea. Esate-rako, errekek eta ibaiek glaziarrek jalkitako sedimentuak higatu eta ga-rraiatzen dituzte.

8. Zer bi modutara egin dezaketegarraioa agente geologikoek?Zertan dira desberdinak bigarraio mota horiek?

ARIKETAK

Ibaien hondoan zehar garraiatzen diren materialek klastoakbiribiltzen dituzte.

Ibai baten energia txikitzean ibilguan jalkitako klasto lodiak.

Galiziako hondartza bateko dunak. Olatuek ibai baten bokaletik harea hartu eta hondartzaraino eramaten dute. Ondoren, haizeak hondartzako hareagarraiatu eta pilatu egiten du. Horrela sortzen dira dunak.

832926 _ 0142-0163.qxd 21/2/08 13:26 Página 147

148

Agente geologikoen sailkapena

Sei agente geologikok uzten dituzte Lurraren gainazalean erraz haute-man daitezkeen aztarnak. Hona hemen:

• Haizea. Lurraren gainazal osoan du eragina. Landarerik gabeko lekuetan,material txiki-txikiak solte dabiltzanetan, haizea oso agente eraginkorrada, etengabea denean; adibidez, basamortuetan eta zenbait hondartzatan.

• Glaziarrak. Higadura- eta garraio-ahalmen handia dute. Eremu po-larretara eta goi-mendietara mugatuta dago haien jarduera.

• Ur biziak. Euri asko egin ondoren Lurraren gainazaletik igarotzendira. Euri gutxi baina uholdea egiten duen lekuetan, higadura-ahal-men handia dute.

• Ibaiak. Ur-ibilera iraunkorrak dira. Nolako emaria eta malda duten,halakoa izango da haien higadura- eta garraio-ahalmena, eta klimaketa mendien hurbiltasunak baldintzatzen dituzte emaria eta malda.

• Lurpeko ura. Haien higadura-jardueraren ondorioz, lurpeko harridisolbagarriak –batik bat, kareharriak eta igeltsuak– disolbatu egitendira, eta zuloak eta haitzuloak, estalaktitak eta abar sortzen dira.

• Itsasoa. Kostaldeetan du eragina, eta bereziki itsaslabarretan ikusdaiteke haren higadura-ahalmena. Ibaiek bokalean jalkitako mate-rialak garraiatzen ditu.

Agente geologiko horiek mugitzen ari den airea edo mugitzen ari den uradira, eta Eguzkiaren energiak eta Lurreko grabitateak eragiten duten mu-gimenduak ematen die materialak higatzeko nahiz garraiatzeko ahalmena.

4

9. Askotan, hondartzara joatengarenean, barrualdeankilometro askora daudenharrien higaduraren ondoriozsortutako harea aurkitzen dugu.Zergatik?

10. Espainiako hondartza askotan,haizeak sortutako dunak ikus ditzakegu. Zergatik da hain nabaria leku horietan haizearenjarduera?

ARIKETAK

Agente geologiko bitxia

1969an Apollo 11 espazio-ontzia Ilargian pausatu zenean, astronauteksateliteko leku askotan lurra hainbat tamainatako harri zatiz estalitazegoela ikusi zuten. Harri zati horietako batzuk handi samarrak ziren, baina gehienek legar mehearen tamaina zuten. Halaber, harea eta hautsasko zegoen.

Ilargiaren gainazala estaltzen duen sedimentuari erregolito esaten zaio,eta gainazaleko harriak birrindu izanaren ondorioz sortu da. Baina zeragente geologikok izan dezake eragina Ilargian? Izan ere, han ez dago ezurik ez airerik. Zer meteorizazio-prozesu gerta daiteke Ilargian,atmosferarik ez bada?

Lehendik zeukaten galdera haien erantzuna, baina astronautek huraberresten zuten frogak jaso zituzten: Ilargian eragina duen agentegeologikoa meteoritoen talkak dira. Gure planetan, atmosferak meteoritotxikiak Lurraren gainazaleraino iristea eragozten du, baina Ilargian,etengabe erortzen ari dira meteoritoak, eta milioika urtetako eraginarenondoren, Ilargiaren gainazaleko harriak txiki-txiki eginda daude.

Zergatik eragozten du Lurreko atmosferak meteoritoak Lurrarengainazaleraino iristea? Zer gertatzen da meteoritoekin?

JAKINGARRIAK

832926 _ 0142-0163.qxd 19/4/08 11:54 Página 148

149

Haizea

Haizearen higadura-ahalmena txiki samarra da. Espainian, agente geo-logiko horren higadura-jardueraren aztarna gutxi daude.

Batez ere, materialik meheenak garraiatzeko ahalmen handia du haizeak;adibidez, buztin partikulak garraia ditzake. Izan ere, oso gora eraman ditza-ke partikula horiek, eta lurrera erori aurretik, milaka kilometro egin ditza-kete.

Haizeak abiadura galtzen duenean, garraiatzen dituen materialak jalki-tzen ditu. Hareak duna izeneko metaketak sortzen ditu. Dunak haizearennoranzkoan lekualdatzen dira, harea aleak haizeak jotzen duen aldetik(haizealdetik) haizetik babestutako alderantz (haizeberantz) lekualdatuahala.

Kostaldeko zenbait herritan eta hareazko basamortuetatik hurbil dau-denetan, mehatxua dira dunak; izan ere, aurrera egin ahala, baratzeaketa kaleak hartzen dituzte, baita etxeak ere. Dunak finkatzeko eta le-kualda daitezen eragozteko, landareekin kolonizatzen saiatzen ari dira.

Bestalde, haizeak garraiatutako hautsak loess izeneko metaketa zabalakera ditzake, eta metaketa horiek oso lur emankorrak sortzen dituzte.

5

11. Deskribatu zure koadernoan zer den urradura eolikoko prozesua.Osagarri gisa, egin marrazki eskematiko bat. Zer prozesu mota da,higadurakoa, garraiokoa ala sedimentaziokoa?

12. Zer da deflazioa? Zer geratu da prozesu horren eragina izan dutenlekuetan?

ARIKETAK

Hauts-ekaitz baten satelite-argazkia. Haizeak oso urrun garraia ditzakeesekidurako partikulak.

A. Haizeak buztina eta harea jasotzen du.Higadura-prozesu hori deflazioa da.

B. Harea pilatzean, dunak sortzen dira. Ha-reazko basamortuei erg esaten zaie, etailargierdi itxurako dunei, barjan.

C. Deflazioak reg izeneko harri-eremuaksortzen ditu.

D. Hareak lixaketa moduko prozesu bat egi-ten du: urradura eolikoa. Harea alerikhandienak altuera txikiagoan daudenez,behealdean gertatzen da higadurarikhandiena; hori dela-eta, perretxiko itxu-rako egiturak sortzen dira.

Harea-zutabea

Perretxikoitxurakoharriak

Barjanak

Ergak

Regak

A

D

B

C

832926 _ 0142-0163.qxd 19/4/08 11:54 Página 149

150

Glaziarrak

Klima polarreko eremuetan –besteak beste, Groenlandian eta Antartikan–eta mendirik garaienetan –adibidez, Himalaian, Andeetan eta Alpeetan–,udan, elurra ez da urtzen, eta pilatuz joaten da.

Elur-geruzak pilatu ahala, behekoak trinkotu egiten dira eta airea gal-tzen dute. Geruza horietako elurra, zazpi edo zortzi metroko sakoneran,izotz bihurtuta dago oso-osorik.

Izotzak hamarka metro eta lau kilometro arteko sakonera izan dezake,eta grabitateak bultzatuta mugi daiteke.

Antartikan eta Groenlandian, izotzak milaka kilometro koadroko azaleradu. Erliebea estaltzen duen izotz horrek kasko-glaziarrak osatzen ditu.

Izotz gutxiago pilatzen den lekuetan, mendien artean igarotzen diraglaziarrak. Glaziar alpetarrak esaten zaie glaziar horiei. Halako glazia-rrak pilaketa-eremutik (zirku glaziarretik) erliebearen behealdera le-kualdatzen dira, izotzezko mihi gisa.

Elurra pilatzen den lekuetatik izotza urtzen den lekuetarainomugitzen diren izotz-masak dira glaziarrak.

6

13. Zer bi prozesu gertatzen dira elurrean, glaziarretako izotz bihurtzeko?

14. Zer dira glaziarrak eta zer motatakoak izan daitezke?

15. Zer dira morrenak eta zenbat mota daude?

ARIKETAK

Antartikako kasko-glaziarreko zenbaitlekutan, izotzak lau kilometrotik gorakolodiera du.

A. Izotzak meteorizazio mekaniko handia era-giten du harrietan, eta horrek erliebe mal-kartsuak sortzen ditu.

B. Zirku glaziarretan, elurra pilatu eta izotzbihurtzen da.

C. Izotzak glaziarren mihia osatzen du. Gla-ziarren mihiek harri kopuru handiak ga-rraiatzen dituzte: morrenak. Albo-morre-nak mihiaren bi aldeetan pilatzen dira. Bialbo-morrenak morrena zentral bat osa de-zakete. Mihiaren amaieran, aurreko mo-rrena sortzen da.

D. Glaziarren mihiek U itxurako haranak sor-tzen dituzte.

Erliebe malkartsuak

U formako harana

Mihia

Zirkua

A

C

B

D

832926 _ 0142-0163.qxd 19/4/08 11:54 Página 150

151

Ur biziak

Klima lehorreko eta landaredi urriko lekuetan, euria barra-barra egitenduenean, ura ez da lurzoruan sartzen; izan ere, gainazalean zehar igaroeta asko higatzen du lurzorua.

Espainian, eta Mediterraneoko ia herrialde guztietan, ur biziak dira pai-saia modelatzen duen agente geologiko nagusia.

Urak ildaskak sortzen ditu lurzoruan. Ildaskak gero eta sakonagoakdira eta sakanak sortzen dituzte. Malda handiko lekuetan, higadura osohandia da, eta karkabak sortzen dira; hots, tontorren eta higatu gabekozutabeen arteko ildaska sakonak.

Askotan, ildaska horiek elkartu egiten dira eta ibilgu bat osatzen dute.Orduan, erreka bat sortzen da, eta errekek euri asko egin ondoren soi-lik eramaten dute ura. Erreketan, hiru atal bereiz ditzakegu: harrera-arroa, isurbidea eta deiekzio-konoa.

Deiekzio-konoa handia denean –hau da, zenbait kilometro koadrokoazalera duenean–, alubioi-konoa esaten zaio.

Ur biziak higadura- eta modelatze-ahalmen handiko agentegeologikoak dira klima lehorreko lekuetan, euria barra-barra egitenduenean.

7

16. Errekako zer ataletan sortzen dira karkabak?

17. Bilatu maitagarri-tximiniei buruzko informazioa. Azaldu zurekoadernoan egitura horiek nola sortzen diren. Laguntza gisa, eginmarrazki eskematikoak.

18. Erreka bateko zer ataletan da nagusi higadura, zeinetan garraioa etazeinetan sedimentazioa?

19. Zergatik dira arriskutsuak alubioi-konoak?

ARIKETAK

Deiekzio-konoaAlubioi-konoa

Karkabak

Harrera-arroa

Maitagarri-tximiniak

A. Harrera-arroan, higadura oso handia da,eta karkabak sor daitezke.

B. Higadurak isolatutako dorreei maitagarri-tximiniak esaten zaie.

C. Alubioi-konoak uholdeak gertatzeko arris-kua duten lekuak dira. Hala ere, herri askoegitura horien gainen daude.

A

CB

Isurbidea

832926 _ 0142-0163.qxd 19/4/08 11:54 Página 151

152

Ibaiak

Ibaiak ur-laster iraunkorrak dira. Ur-laster nagusi batean elkartzen dira,eta ibai nagusi horrek, eskuarki, itsasoan isurtzen ditu urak.

Ibai nagusi batek eta haren adar guztiek drainatze-sare bat osatzen dute,eta drainatze-sare bati ura ematen dion eremuari arro hidrografikoa esa-ten zaio.

Ibaiak leku maldatsuetan zehar igarotzen direnean, ibilgua higatu eta sa-konago egiten dute, eta haran estuak eta sakonak eratzen dituzte.

Errekek eta ur biziek haraneko albo-hormak higatzen dituzte. Horrenondorioz, haraneko hormek inklinazio bertikala galtzen dute, eta ha-ranek V forma hartzen dute.

Zenbat eta sakonagoa izan ibai baten ibilgua, orduan eta malda eta higa-dura-ahalmen txikiagoak izango ditu. Orduan, meandro izeneko kurbakegiten hasten da. Meandroek atzerantz eramaten dituzte haraneko hor-mak, eta hondo lauko harana edo azpil erako harana sortzen da.

Azpil erako haran bat zeharkatzen duen ibaia urez gainezkatzen denean,urak haran osoa hartzen du, edo haren zati handi bat. Ibaiaren mailaigotzean urez bete daitekeen lur-eremuari uholde-lautada esaten zaio.

Milioika urteren ondoren, gero eta gehiago zabaltzen dira hondo laukoharanak. Haran horiek elkartu egiten dira eta, azkenean, gainazal han-di bat osatzen dute, ia laua; hari penilautada esaten zaio.

Garraio-ahalmena galtzen dutenean, ibaiek beren ibilguan bertan jal-kitzen dituzte materialak, eta ur-goraldi baten ondoren, uholde-lauta-dan. Hala ere, sedimentu gehienak itsasoraino iristen dira, eta han,olatuek garraiatzen dituzte.

Ibai batek bokalean olatuek kendu baino azkarrago pilatzen ditueneanmaterialak, delta bat sor daiteke.

8

20. Azaldu zer den ibai baten uholde-lautada eta zergatik egin ohidituzten meandroak uholde-lautada duten ibaiek.

21. Zer dira penilautadak?

ARIKETAK

Ebroren Delta. Deltak etengabeko eraketa-prozesuan daude, ibaieksedimentuak jalkitzen dituztelako eta olatuek haiek kentzen dituztelako.

Haitzarteak ibai-haran estuak eta sakonak dira.

Ur biziek haraneko hormak modelatzean, V formako haranak sortzen dira.

Ibaiek, meandroak egiten dituztenean,haranak handitzen dituzte eta azpil erakoharanak sortzen dira.

832926 _ 0142-0163.qxd 21/2/08 13:26 Página 152

153

Lurpeko urak

Gainazaleko uraren zati bat lurrean sar daiteke. Horrela sortzen diralurpeko urak. Harriak disolbaezinak badira, haien poroetan eta arra-kaletan sartzen da ura, eta akuiferoak sortzen dira

Gizakiok akuiferoak ustiatzen ditugu; izan ere, ponpak erabiliz, ura ate-ratzen dugu haietatik. Gizakiek gehiegizko ustiapena egin izan dutenlekuetan –hau da, ura atera eta atera jardun dutenean, akuiferoak berezberri bete daitezen itxaron gabe–, akuiferoak agortu egin dira.

Modelaketa karstikoa

Lurrean sartzen den urak disolbatu egin ditzakete harriak osatzen di-tuzten mineral batzuk.

Uretan karbono dioxidoa dagoenean disolbatuta, ura azidoa da eta kal-tzita –kaltzio karbonatoz (CaCO3) osatutako minerala– disolba dezake.

Harrietako mineralak disolbatzean, lurpeko zuloak sortzen dira: haitzuloaketa leizeak. Horrez gain, kanpoaldean ere ageri dira prozesuaren aztarnak;alde batetik, harrien gainazala disolbatzen da, eta beste batetik, haitzu-loak behera erortzen dira, eta lurrean sakonuneak sortzen dira: torkaketa dolinak.

Galerietan zehar ibiltzen den ura tantaka isurtzen den lekuetan, uretandisolbatutako kaltzio karbonatoa jalkitzen da. Horren ondorioz, estalak-titak eta estalagmitak sortzen dira. Estalaktiktak sabaian eratzen dira, etaestalagmitak, berriz, lurrean.

Harriak disolbatzeak lurpean eta gainazalean utzitako aztarnamultzoari modelaketa karstikoa deritzo.

Akuiferoak lurpeko uren metaketak dira; putzuen bidez ustiaditzakegu.

9

22. Kareharrien osagai nagusiakaltzita minerala da; mineralhori ez da erraz disolbatzen.Zer izan behar du urak, kaltzita minerala disolbagarriaizan dadin? Nola esaten zaio kaltzitadisolbatzean sortzen denmodelaketari?

23. Zer dira dolinak eta nolasortzen dira?

ARIKETAK

A. Lurpeko zuloak kolapsatzean sortzen dirensakonuneak dira dolinak.

B. Aretoak edo haitzuloak zulo handiak dira,eta haietan, estalaktitak eta estalagmitaksortzen dira. Leizeak gainazalarekin lotu-tako hodi bertikalak dira.

C. Batzuetan, modelaketa karstikoa gertatzenda igeltsu-harrietan (argazkia: Sorbas-ekokarsta, Almeria).

B

A

C

Dolina

Haitzuloa

Leizea

832926 _ 0142-0163.qxd 21/2/08 13:26 Página 153

154

Itsasoa

Olatuak, itsas lasterrak eta mareak itsasoetako eta ozeanoetako urarenmugimenduak dira, eta agente geologiko gisa jardun dezakete:

• Olatuak. Haizeak sortzen ditu. Olatuek itsasertz malkartsuak higa-tu, materialak birrindu, eta materialik txikienak garraiatu eta lekubabestuetan jalkitzen dituzte.

• Itsas lasterrak. Uretako tenperatura- eta gazitasun-aldeen ondoriozsortzen dira, edo etengabeko haizeek eraginda. Material txikiak ga-rraiatzen dituzte zenbait kostaldetan zehar, bai eta itsas zabalerantz ere.

• Mareak. Ur-masa handien mugimenduak dira, Ilargiaren eta Eguz-kiaren grabitateak eraginak. Mareek olatuen jarduera-eremua han-ditzen dute.

Olatuek itsasertzak higatzen dituzte, eta horren ondorioz, itsaslabarrekatzera egiten dute, eta abrasio-plataforma zabalak sortzen dira. Horrezgain, harriak eta izaki bizidunen maskorrak birrintzen dituzte; horreksortzen duen harea fin-fina hondartzetan meta daiteke, baina hondar-tzetako harea gehiena ibaiek metatzen dute.

Jitoko ur-lasterrek garraiatzen dute harea kostaldean zehar. Haizearennorabide nagusia kostaldearekiko zeiharra denean sortzen dira ur-lasterhoriek.

Hareak zenbait metaketa mota sortzen ditu. Hona hemen adibide ba-tzuk: hondartzak; geziak, itsasertzarekiko paralelo dauden hareazkobarrak; eta tonboloak, itsasertza eta uharteak lotzen dituzten metake-tak. Iberiar penintsulako kostaldean, itsas zabaletik ia isolatuta daudeneremuak sortu dituzte geziek; esate baterako, Murtziako Itsaso Txikia,Valentziako Albufera eta Coruñako Louroko urmaela.

10

24. Zer dira jitoko haize-lasterrak,zer eragin dituzte eta nolasortzen dira?

25. Zer da itsaslabar batenbehealdea zulatzea, nolagertatzen da eta zer ondorioditu?

ARIKETAK

A. Olatuek itsaslabarren behealdea zulatzendute, eta harri zati handiak erortzen dira.Horren ondorioz, itsaslabarrak atzera egi-ten du. Itsaslabarrak atzera egitean, abra-sio-plataforma izeneko gainazal horizon-tal bat geratzen da. Higaduraren ondoriozsortzen den harea metatzean, hondartzakeratzen dira.

B. Olatuek itsaslabarra modelatzen dute: ar-kuak, bloke isolatuak eta beste egitura ba-tzuk sortzen dituzte.

C. Haize nagusia itsasertzarekiko zeiharra de-nean, jitoko ur-lasterrak sortzen dira. Ur-laster horiek kostaldearekiko paralelo ga-rraiatzen dute harea. Harea metatu egitenda, eta horren ondorioz, urmael isolatuaksor daitezke.

A

C

B

Hondartza

Arkua

Gezia

Tonboloa

ItsaslabarraAbrasio-plataforma

832926 _ 0142-0163.qxd 21/2/08 13:26 Página 154

155

Harri sedimentarioak

Agente geologikoek garraiatutako sedimentuak zenbait lekutan meta-tzen dira; hain zuzen, ingurua baino zerbait sakonagoak diren lekuetan.Arro sedimentarioak esaten zaie leku horiei.

Sedimentu-geruzei estratuak esaten zaie. Arroa hondoratzen den neu-rrian, milaka metroko lodiera izan dezakete.

Sakonera handian dauden materialak eraldatuz joaten dira, hiru fakto-reren eraginez. Hona hemen:

• Presio handia. Gainean metatuta dauden materialen pisuak eragi-ten du.

• Tenperatura altua. Lurreko barne-beroak eragiten du.• Uraren zirkulazioa. Sedimentuetan dagoen urak material batzuk

disolbatu eta beste batzuk kristaltzea eragiten du.Hiru faktore horien ondorioz, sedimentuak apurka-apurka trinkotzendira, eta klastoak soldatu egiten dira. Hori dela-eta, harri sedimentariobihurtzen da sedimentua.

Prozesu horri litifikazioa edo diagenesia esaten zaio.

Petrolioa, ikatza eta gas naturala

Itsas arro sedimentario batean materia organiko asko dituzten buzti-nak metatzean, diagenesiak zenbait erreakzio kimiko eragiten ditu, etahorien ondorioz, materia organikoa petrolio bihurtzen da.

Ondoren, petrolioa buztinetik atera eta beste harri baten hutsuneetanmeta daiteke; esaterako, hareharrietan. Orduan, petrolio-hobi bat sor-tzen da, eta gizakiek ustiatu egin dezakete.

Arro sedimentarioa kontinentala bada, eta hartan, sedimentuekin batera,landare-materia asko eta asko metatzen bada, diagenesiak egurraren ikaz-te naturala eragiten du. Azkenean, horren ondorioz, ikatz-zainak sortzendira.

Gasa ikatzetik eta petroliotik sortzen da. Harrien hutsuneetan pilatzenda. Handik atera eta beste gas batzuekin nahasten dute, haren leher-kortasuna txikitzeko eta etxean erabiltzeko egokia izan dadin. Indus-trialki egindako produktu horri gas naturala esaten zaio.

Arro sedimentarioak lurrazaleko sakonuneak dira, eta haietan,sedimentuak pilatzen dira. Haien behealdea pixkanakahondoratzen da, sedimentuak geruzatan pilatu ahala.

11

26. Diagenesia gertatuko bada, beharrezkoa da arro sedimentarioarenbehealdea pixkanaka hondoratzea. Zergatik?

27. Zertan da desberdina eta zertan da berdina ikatzaren etapetrolioaren sorrera?

ARIKETAK

Harri sedimentarioa Sedimentua

Kaltzio karbonatozkolokatza eta,batzuetan, maskorren zatiak.

Ibaiek garraiatutakoeta lautadetan edoitsasoan jalkitakobuztina.

Harea, berezikikuartzoz osatua.

Zenbait tamainatakolegerrak baina,betiere, bimilimetrotikgoragokoak.

Itsasoko uralurruntzean jalkitakoigeltsu-kristalak

Kareharria

Buztina

Hareharria

Konglomeratua

Igeltsua

832926 _ 0142-0163.qxd 21/2/08 13:26 Página 155

156

Euskadiko erliebea

Euskadiko erliebea, beste edozein lurraldetakoa bezala, bi eragilerenemaitza da: alde batetik, lurrazalaren barneko indarrena (barne geodi-namika) eta bestetik, klimarena (kanpo geodinamika). Horren ondorioz,mendiak, kostaldea, itsasadarrak, ibaiak eta lautadak eratu dira.

Mendiak

Euskadi lurralde menditsua da.Euskal Autonomia Erkidegoko erdigunea Euskal Mendiek hartzen du-te. Ekialde-mendebalde orientazioa dute eta hiru mendilerro nagusitanbanatzen dira. Lehenengo mendilerroa kostatik 40 bat kilometrora dago eta hortxe dau-de kokaturik Gorbeia, Anboto, Aizkorri eta Aralar mendilerroak. Gailuraltuena Aizkorriko Aitxuri mendiak du, 1.551 metro, alegia. Hemen ko-katzen da euskal ibaien uren banalerroa, Bizkaiko Golkoko isurialdeaeta isurialde mediterranearra bereizten dituena.Bigarren mendilerroa Gasteizko Mendiak dira, eta Kapildui dute ton-torrik garaiena, 1.177 metrokoa.Hirugarrena, Kantabriako mendilerroa da. Bertan aurkituko ditugu To-loño eta Kodes mendikateak, 1.400 metrotik gorako tontorrekin.Gure mendietako harririk ugariena kareharria da eta paisaia bereziakeratzen ditu: paisaia karstikoak. Paisaia hauek urak kareharrian egitenduen eraso kimikoaren emaitza dira. Horren ondorioz, harriak zulatuegiten dira, eta galeria eta kobazulo ugari eratzen dira.

12

E U S K A L M E N D I A K

543Jaizkibel

Ernio1.072

Oiz1.026

Anboto1.296

Sollube633

Gorbeia 1.475

1.177Kapildui

1.267Toloño 1.414

Kodes

Izarraitz1.026

Castillo1.436

Gasteizko mendiak

Toloño mendilerroa

Aralar mendilerroaGorbeiamendigunea

SalvadamendilerroaA

rkam

um

endilerroa

Arcena mendilerroa

Urbasa mendilerroa

Urto mendatea

Ilsoganamendatea

Urduñakomendatea

Herreramendatea

Urkiolamendatea

Barazarmendatea

Bidaniamendatea

Etxegarate mendatea

Matxitxako lurmuturra

Higer lurmuturra

B i z k a i k o g o l k o a

DonostiaHendaia

Gasteiz

Bastida

Bilbo

Gernika-Lumo

ARABAKO LAUTADA

ARABAKO ERRIOXA

EBRO

IBAIA

TREBIÑUKONDERRIA

VILLAVERDETURTZIOS

Iturrie

ta mendiak

998Ganekogorta

Aizkorri mendilerroa

Aitxuri1.551

Cadaguaib

aia

ibaia

Butroe ibaia

Oka

ibaia

Lea

ibai

a

Deb

aib

aia

Uro

la

ibaia

Oria

ibaia

Uru

mea

ibaia

Bid

aso

aib

aiaArra

t iaibaia

Ega ibaia

Baia

ibaiaOmecil lo

ibaia

Ibaizabal

Nerb

ioi

ib

aia

Zadorr

aib

aia

0

400

600

1.000

1.500

metroakALTIMETRIA

GailurrakMendateak

0 11

Kilometroak

ESKALA

22

Euskadiko erliebearen mapa.

Paisaia karstikoa Valderejoko ParkeNaturalean.

832926 _ 0142-0163.qxd 21/2/08 13:26 Página 156

157

Kostaldea

Euskal kostaldea Bizkaiko Golkoaren barrualdean kokaturik dago. Ursakon samarrak ditu, olatu bortitzak eta marea eremu zabala. Erliebeamalkartsua eta harritsua da, eta itsasoaren eraginak formazio ugari sor-tu ditu. Formazio horien artean, kostaldeko profilari erreparatzen badiogu, ba-dira lurmuturrak (Luzero, Matxitxako, Ogoño, Higer, …), uharte txi-kiak (Gaztelugatxe, Izaro, San Nikolas, San Anton, Santa Klara, …),eta badiak eta estuarioak, hainbat itsas porturen kokaleku.Kostaldeko erliebeari begiratuz, ordea, itsaslabarrak eta hondartzakbereizten dira. Itsaslabarrek itxura desberdina hartzen dute harrien go-gortasunaren eta geruzen jarreraren arabera. Adibide ikusgarriak ditu-gu Ogoño, Galea, Zumaia edo Jaizkibeleko itsaslabarrak. Tarteka, ha-reak metatzeko gune aproposak aurkitzen dituen lekuetan, hondartzaketa hareatzak eratzen dira.

Ibaiak

Gure lurraldeko klima nahiko euritsua da eta konstante mantentzenda urtean zehar. Hori dela-eta, emari ertainekoak eta etengabekoak di-ra bertako ibaiak.Ikusi dugun moduan, Euskal Mendiek bereizten dituzte euskal ibaienbi isurialdeak: Bizkaiko Golkokoa eta Mediterraneokoa.Bizkaiko golkora isurtzen duten ibaiek hego-ipar norantza dute eta mal-da handikoak eta laburrak dira. Higadura handia eragiten dute eta era-tzen dituzten haranak estu samarrak dira. Garrantzitsuenak Nerbioi, Ca-dagua, Ibaizabal, Deba, Urola, Oria eta Urumea dira. Hauen artean,Nerbioi ibaia da euskal lurraldean ibilbiderik luzeena (50 km) egitenduena. Ibai hauek, itsasoratzean, itsasadarrak eratzen dituzte, mareen eragin-pean dauden ibai-eremuak, hain zuzen ere. Batzuetan, malda oso txikiadenean, meandro izenaz ezagutzen diren ubidearen bihurguneak ager-tzen dira. Mediterraneoko isurialdeko ibaiek ipar-hego norantza dute, luzeagoakdira eta malda txikikoak. Haran zabalak eratzen dira ibai horien ibilbi-dean. Denak ere, Ebroren ibaiadarrak dira. Isurialde honetako ibai ba-tzuk dira, esaterako, Baias, Zadorra eta Ega.

Lautada

Gure herriak, menditsua izan arren, badu eremu lau aipagarri bat: Ara-bako Lautada.Arabako eskualde zabala hartzen du (800 km2) eta lurralde historiko ho-rren erdialdean dago kokatuta. Gorbeia, Aizkorri eta Gasteizko mendiezinguratuta agertzen da, 500 eta 600 metro bitarteko altitudean.Lautada honetan Urrunaga eta Ullibarri-Ganboako urtegiak nabarmentzendira. Urtegi hauek Gasteizaldea eta Bilbo metropolitanoa urez hornitzendute. Gainera, Arabako itsasaldea bihurtu dira, eta aisialdirako aukeraasko eskaintzen dituzte.

San Anton uhartea. Herriak formagatikGetariako sagua esaten dio.

Arabako Lautada.

28. Bizkaiko golkora isurtzen dutenibaiak laburrak eta ur emarikonstantekoak dira. Zer dela-eta?

29. Bilatu paisaia karstikoa nolakoaden eta nola eratzen den.

ARIKETAK

832926 _ 0142-0163.qxd 19/4/08 11:54 Página 157

158

JAKINGARRIAK

Mapetan ikusten ditugun ibaietako batzuek, beharbada,egungoaz bestelako ibilbidea izan zuten behinola. Ur biziek bi ibai-arro bereizten dituzten erliebeakdesegiten dituztenean, gerta daiteke arro horietakoibaiek elkar ukitzea. Halakoetan, maldarik txikienekoibaiak maldarik handiena duen ibaian isurtzen ditu urak. Horrenbestez, maldarik txikieneko ibaiaren emaria bat-batean txikitzen da, eta haren ibilgua lehortu egiten da. Beste ibaiaren emaria, berriz,tupustean handitzen da. Fenomeno horri ibai-harrapaketa esaten zaio.

Ibai-harrapaketaren prozesua denbora geologikoazenbatzeko erabilitako eskalan gertatzen da; hots,milioika urtetan. Espainiako ibai askoren ibilbidean,harrapaketa-ukondoak ikus ditzakegu.

Adibidez, Duero ibaiak ia ehun eta laurogei gradukokurba egiten du Soria eta Almazan artean. Horrek duela hamabost milioi bat urte harrapaketa bat gertatuzela jartzen du agerian. Seguru asko, garai hartan,Duero ibaiaren tarte hura Mediterraneoan itsasoratzenzen ibai-sistema batekoa izango zen, baina beste ibaibatek hura harrapatuko zuen, eta harrezkero, OzeanoAtlantikoan isurtzen ditu urak.

Baina, zalantzarik gabe, ezagutzen den kasurikikusgarriena Ipar Amerikako bi ibai handiren eta gaurdesagertuta dagoen aintzira baten artean gertatutakoada. Agassiz aintzira duela 14.000 urte inguru sortu zen,azken periodo glaziarreko izotzak urtzen hasi zirenean.

Urtzaldiko ura biltzen zuen aintzira erraldoi hura urgezako itsaso txiki bat zen eta, Mississippi ibaiarenbidez, Mexikoko Golkora itsasoratzen zen. Hala ere, San Lorenzo ibaiaren adar batek aintziratik gertukoerliebeak higatu eta hari eusten zion hesia hautsi zuen.Orduan, Agassiz aintzirako ur geza Ipar Atlantikoanitsasoratu zen, San Lorenzo ibaiaren bidez.

Agassiz aintzirako ur gezako masa handi-handi harkozeanoko eremu horretako gazitasuna aldarazi etaekuatoreko beroa garraiatzen zuten ur-laster ozeanikoakgeldiarazi zituen.

Horren ondorioz, oso aldi hotzean sartu zen Europa: mila urte inguru iraun zuen aldi hotz horrek; hain zuzen,aintziraren maila jaisteko eta aintzirako ura Mississippiibaian berriro isurtzeko behar izandako denbora. Milaurteko glaziazio txiki horretan, glaziarrek aurrera eginzuten Erdialdeko Europan. «Dryas Gaztearen aldia»esaten zaio glaziazio horri.

30. Bilatu Duero ibaia Espainiako mapa batean. Egin haren ibilbidearen marrazki eskematiko bat eta kokatuzeharkatzen dituen herri nagusiak. Identifikatu testuan aipatzen den kurba eta adierazi marrazkian, egituramota horiei ematen zaien izenarekin.

31. Kopiatu koadernoan ibai-harrapaketaren prozesua adierazten duten irudiak eta idatzi testu txiki bat, irudibakoitzean zer gertatzen den azaltzeko.

ARIKETAK

Ibai-harrapaketak

A ibaia

B ibaia

A ibaia

B ibaia

A ibaia

B ibaia

Harrapaketa-ukondoa

832926 _ 0142-0163.qxd 21/2/08 13:26 Página 158

159

Zientzia zure eskuEredu esperimentalak egitea. Itsaslabar batek atzera egitea

Batzuetan, ikerketa zientifikoetan, ereduak egin behardira ikertzen ari garen benetako sistemarenfuntzionamendua simulatzeko. Ereduak egitea berezikibaliagarria da zenbait sistema ikertzeko; hala nola,sistema helezinak (adibidez, Lurraren nukleoa), ososistema handiak (esaterako, atmosfera) eta milioikaurtetan funtzionatzen duten sistemak (agente

geologikoek Lurraren gainazalean egiten dutenmodelaketa).

Itsaslabar batek atzera egitea eta abrasio-plataformabat sortzea olatuen higadura-jarduerak eragiten du.Prozesu horrek milioika urte irauten duenez, ereduesperimental bat egingo dugu, hura minutu gutxianikusi ahal izateko.

1. Materialak prestatuko ditugu. Material hauekbehar ditugu: plastikozko erretilu handi bat, sakon samarra; hondartzako edo ibaiko harea;plastikozko pala txiki bat, olatuak sortzeko; eta plastikozko kubo txiki bat, edo beste edozein ontzi, itsaslabarra adieraziko duen harea-tontorra egiteko.

2. Eredua prestatuko dugu. Harea busti eta,plastikozko kuboa erabiliz, bloke bat egingo dugu, erretiluaren barruan. Ondoren, ura botako dugu, erretiluaren sakoneraren erdiraino,gutxi gorabehera. Azkenik, palaz, olatu txikiaksortuko ditugu, olatuek hareazko itsaslabarrarenhorma jotzeko.

3. Ereduak nola funtzionatzen duen begiratukodugu. Hamar minutuz sortuko ditugu olatuak.Denbora-tarte horretan, honako prozesu hauekgertatuko dira:

– Olatuek itsaslabarraren behealdea zulatuko dute,eta horren ondorioz, haren zati txikiak eroriko dira.

– Tontorretik eroritako harea itsaslabarrarenoinaldean pilatuko da, edo zenbait uhartetxoeratuko ditu.

– Eroritako harea astintzen jarraituko dute olatuek,eta horren ondorioz, urpean, hareazko gainazalbat sortuko da. Abrasio-plataforma adieraziko dugainazal horrek.

4. Eredua eta benetako sistema alderatuko ditugu. Benetako itsaslabarretan, haietatikaskatutako harri zatiak pilatuz doaz, eta olatuektxikitu egiten dituzte. Guk egindako ereduan,tontorretik eroritako harea multzoek adieraztendituzte harri zati horiek, eta guk eragindakoolatuek disgregatzen dituzte.

Halaber, gure ereduan ikus dezakegu, eroritakoblokeak pilatzen direnean eta itsaslabarraren zatibat ur-azaletik irteten denean, hondartza bat sordaitekeela han.

32. Egin zenbait marrazki edo argazki, itsaslabarrak atzera egitean izan dituen faseei buruzkoak. Esan zer modelaketamota gertatu diren.

33. Demagun itsas laster bat nola sortzen den eta nola funtzionatzen duen simulatu nahi dugula. Nola egingogenuke horretarako eredua? Azaldu zure koadernoan, marrazki eskematiko baten bidez.

34. Duela zenbait milioi urtetatik, Espainiako kostaldea altxatzen ari da. Horren ondorioz, abrasio-plataforma, hainbatlekutan, itsas mailaren gainetik dago. Leku horietan, lautada bat sortu da: itsasertzeko zabalgunea. Diseinatuitsasertzeko zabalgune bat egiteko esperimentu bat.

ARIKETAK

832926 _ 0142-0163.qxd 21/2/08 13:26 Página 159

160

35. ● Kopiatu irudi hauek zure koadernoan. Idatzi irudibakoitzean adierazitako prozesua azaltzeko errotuluaeta esan zer prozesu mota den: meteorizaziomekanikoa, kimikoa edo biologikoa.

36. ● Klima hotzetan eta lehorretan, ohikoa da gaueanizotza egitea, eta oso euri gutxi egiten du. Zein meteorizazio mota izango da nagusi? Emanarrazoiak.

37. ●● Zer lotura dago meteorizazioaren, kutsaduraatmosferikoaren eta zenbait monumenturennarriaduraren artean?

38. ● Esan lan hauek agente atmosferikoek ala agentegeologikoek egiten dituzten.

a) Higadura, garraioa eta sedimentazioa.b) Harriak osatzen dituzten mineralen aldaketa

kimikoa.c) Harriak zatitzea.d) Paisaiaren modelaketa.e) Meteorizazio mekanikoa eta kimikoa.

39. ● Non izango da eraginkorren meteorizazio kimikoa,oihan tropikal batean ala basamortu batean? Zergatik?

40. ●● Erdialdeko Sistema granitoz, gneisez etakuartzitaz osatutako erliebea da. Iberiar mendikateakareharri, igeltsu eta buztin asko dituen erliebea da. Bi erliebe horiek garai bertsuan sortu ziren. Esan al dezakezu haietatik zein dagoen higatuen?

41. ● Iberiar penintsulan, olatuen higadura-jarduerakitsaslabar askotan du eragina, baina olatuek ez dituzte itsaslabar guztiak abiadura berean higatzen.Zergatik?

42. ●● Saltazio bidezko garraioan, hau gertatzen da:klasto bat hondotik altxatu eta berriro erortzen da,fluidoaren barruan tarte bat egin ondoren; errebotatuegiten du eta berriro altxatzen da. Beraz, saltokalekualdatzen da. Zer agente geologikok egin dezaketegarraio mota hori, eta zeinek ez?

Ariketak43. ●● Ibaiek garraiatzen dituzten klastoak biribilduz

joaten dira bidean zehar, eta glaziarrek garraiatzendituzten klastoek, berriz, ertzei eusten diete. Azaldu zergatik.

44. ● Jarrai al dezake meteorizazio kimikoak garraioanzehar? Azaldu nola.

45. ● Agente geologikoek materialak garraiatzen dituzte,haiek lekualdatzen jarraitzeko ahalmena galtzen dutenlekuraino. Beraz, zergatik aurkitzen ditugu klastoakibaien ibilguan? Zergatik jalki dituzte han? Ibaiekjarraitu ahal izango dute inoiz klasto horiekgarraiatzen?

46. ●●● Guardamar de Segurako (Alacant) hondartzakodunetan, Mendikate Betikoko harea aleak aurkitzenditugu; hain zuzen, Segurako mendilerrokoak. Bilatu mendilerro hori mapa batean eta azaldu nola iritsi diren harea ale horiek hondartzakodunetaraino.

47. ● Ezaugarri hauetatik, kopiatu zure koadernoanLurraren gainazalean jarduten duten agente geologikoguztiei dagozkienak.

a) Mugitzen den airea edo mugitzen den ura dira.b) Haizeak jotzen duenean soil-soilik jarduten

dute.c) Erliebea higatzen dute eta modelaketa bereizgarria

eragiten dute.d) Meteorizazio kimikoa eragiten dute garraiatzen

dituzten klastoetan.

48. ● Kopiatu irudi hau zure koadernoan eta azaldu zerprozesu adierazten duen. Esan higadura-prozesua alasedimentazio-prozesua den eta zer-nolako ondorioaduen.

49. ●● Urtegiek sedimentuak geldiarazi eta haietakogehienak itsasora iristea eragozten dute. Uste dahorren ondorioz delten tamaina txikitu egingo dela.Azaldu zergatik.

50. ●● Ibai batek meandroak egiten dituenean, harenharana zabaldu egiten da. Azaldu zergatik.

A B C

832926 _ 0142-0163.qxd 21/2/08 13:26 Página 160

161

51. ● Irudi honek duna bat adierazten du. Kopiatu zure koadernoan eta adierazi zer noranzkotatik jotzen duen haizeak eta zer noranzkotan lekualdatzen den duna.

52. ● Irudian, glaziar bat dago adierazita. Kopiatu zurekoadernoan. Esan zirkua eta mihia non dauden, bai etamorrenak non sortzen diren eta nola esaten zaien ere.

53. ● Zer dira akuiferoak? Zertan dira desberdinak eremukarstikoetako akuiferoak eta beste lur mota batzuetansortzen direnak?

54. ● Zer bi prozesuk eraginda sortzen dira egiturakarstikoak Lurraren gainazalean?

55. ●● Kopiatu zure koadernoan itsaslabar baten irudi hau eta azaldu, testu laburren bidez, zerhigadura-prozesu gertatzen diren eta zer modelaketamota ikusten dituzun.

56. ● Begiratu argazki honi eta azaldu zure koadernoan:Zer obra mota egin da errepideko ezpondan? Zer eragotzi nahi du obra horrek? Zer agentegeologikoren jarduera eragozten du?

Maldan gora dabilen agente geologikoa

AZTERKETA ZIENTIFIKORANTZ

Glaziarren izotzak solido itxura du, baina pisuakbultzatuta mugitzen da, likidoak bezala. Solidoitxurako materialen portaera plastikoari solifluxioaesaten zaio: fluxu solidoa.

Zenbait lekutan, izotzak lurraren sakonune batestaltzen duenean, glaziarrak maldan gora mugidaitezke, izotzaren pisuak berak bultzatuta.Halakoetan, higadura handia eragiten dute, eta horrenondorioz, gune ahurraren sakonera handitu egiten da.

Izotza desagertzean, aintzirak sortu ohi dira sakonunehorietan. Ipar Amerikako eta Europako aintzirahandietako asko horrela sortu ziren; glaziarrekeragindako gehiegizko hondeaketako higaduraz, alegia.

57. ●● Kopiatu glaziarraren irudia zure koadernoaneta, A, B eta C letren ordez, idatzi testu hauek:

• Izotzaren distentsio-eremua.

• Izotzaren konpresio-eremua.

• Gehiegizko hondeaketako eremua.

58. ● Idatzi gehiegizko hondeaketaren definizioa.

59. ● Azaldu non sor daitekeen aintzira, izotzadesagertutakoan.

60. ●●● B eremuan, izotza deformatuta dago etazenbait metroko gandorrak sortzen ditu. Zerk eragiten du tolestura hori?

61. ●● Demagun ezkerraldean izotza ez dela goitikjaisten, izotzaren maila C eremuan bainobeherago dagoela. Gaindituko al luke glaziarrakatalase-eremua? Egin egoera horren marrazkia etaarrazoitu zure erantzuna

A

Atalase-eremua

C

B

832926 _ 0142-0163.qxd 21/2/08 13:26 Página 161

162

Laburpena

Meteorizazioa

• Meteorizazio kimikoa: harriak osatzen dituzten mineralak aldatzendira.

• Meteorizazio mekanikoa: harriak apurtzen dira, esfortzuen, kolpeeneta marruskaduren ondorioz.

• Meteorizazio biologikoa: izaki bizidunek eragiten dute.

Agente meteorologikoek harrien meteorizazioa eragiten dute.

Agente geologikoek materialak higatu, garraiatu eta jalkitzen dituzte, eta paisaia modelatzendute.

LU

RR

AR

EN

KA

NP

OK

O D

INA

MIK

A

Higadura,garraioa

etasedimentazioa

Higadura. Harrietatik erauzitako materialak lekualdatzea da.

• Erliebea modelatzen du.

• Agente geologiko guztiek ez dute erliebea berdin modelatzen.Agente geologiko bakoitzaren modelatze-modua oso bereizgarriada, eta erraz antzemateko modukoa.

• Agente geologiko baten higadura-ahalmena haren energiaren etaharrien erresistentziaren araberakoa da.

Garraioa. Hondoan zein esekiduran egin daiteke.

Sedimentazioa. Agente geologikoak garraiatzeko energia etaahalmena galtzean gertatzen da. Orduan, beste agente bat hasdaiteke sedimentuak garraiatzen.

Agentegeologikoak

• Haizea: higadura-ahalmen txikia. Material finak garraiatzen ditu.

• Glaziarrak: higadura- eta garraio-ahalmen handia. Klima hotzeaneta mendiko kliman soilik daude.

• Ur biziak: higadura-ahalmen handia. Ibai-konoak arriskutsuak dira.

• Ibaiak: V formako haranak eta azpil erako haranak egiten dituzte.Penilautadak sortzen dituzte.

• Lurpeko urak: kareharriak disolbatu eta modelaketa karstikoa(haitzuloak) egiten dute.

• Itsasoa: itsaslabarrak, abrasio-plataformak eta abar sortzen ditu.

Harrisedimentarioak

Sedimentuak arro sedimentarioetan pilatzen dira, geruza edoestratutan.

Arroa hondoratzen denez, material-geruza handiak meta daitezke.

Diagenesiaren ondorioz, sedimentuak harri sedimentario bihurtzendira.

62. Egin meteorizazio mekanikoari eta kimikoari buruzko laburpen bat zure koadernoan.

63. Ur biziek, lurpeko urek, ibai-dinamikak eta haizeak zenbait arrisku eragiten dituzte. Azaldu nola prebenitzen direnarrisku horietako batzuk.

64. Egin agente geologikoen ezaugarri komunen zerrenda zure koadernoan.

65. Idatzi zure koadernoan labur-labur nola sortzen diren ikatza, petrolioa eta gas naturala. Azaldu zer den gasnaturala.

ARIKETAK

832926 _ 0142-0163.qxd 21/2/08 13:26 Página 162

Bidaia luzea eta liburu bikaina

IRAKURLEAREN TXOKOA

Lyell-ek bakarrik jarraitu zuenhegoaldera bidaiatzen. Garai har-tan, Estatu Pontifikalek Italiakopenintsulako erdialdearen zatihandia hartzen zuten, eta haieta-tik harago, Bi Sizilietako Erresu-ma zegoen, hiriburutzat Napolizuena. Eskualde pobrea, arris-kutsua (Tripoliko piratek maizerasotzen zietelako penintsulakohegoaldeari eta Siziliari) eta eze-rosoa zen, bidaiatzeko ez oso go-mendagarria. Alabaina, CharlesLyellek kontinenteko bi sumendi-rik garrantzitsuenak ezagutu nahizituen; hots, Vesubio eta Etna. Su-mendi aktiboez gain, haiekin lotu-tako mugimendu sismikoak ereikusi nahi zituen, bai eta, batikbat, metaketa aktualetan eta su-baktualetan deformaziorik era-gin ote zuten ere. Hori dela-eta,

bereziki aztertu zituen itsasertzekosedimentuak. Hainbat behaketaegin zituen. Garrantzitsuenetakobat Ischiako uhartean egin zuen,Napoliren mendebaldean. Han,buztin- eta hareharri-geruza ba-tzuetan, egun Mediterraneoan biziden fauna beraren aztarnak aur-kitu zituen. Horrek geruzetakofauna eta Mediterraneokoa ga-raikideak direla erakusten zuen,nahiz eta geruza horiek itsas mai-latik 200 metrora egon.[…]Aurkikuntza horrek gogoa berotuzion Lyelli, eta Messinako itsa-sartea zeharkatzea eta Siziliara jo-atea erabaki zuen. Arrisku han-diko eta deserosotasunez betetakoabentura zen garai hartan; batezere, barrualdeko eskualde men-ditsuetatik bidaiatzea. Baina era-

bakita zeukanez, bertakogidari batek lagunduta etaekipajea zeraman zelabe-re batekin, Etnara igo zen.

Sumendiaren hegalak moz-ten dituzten haran sakoneiesker, sumendi-konoaosatzen duten geruzakaztertu ahal izan zituen:labaz eta beste materialbatzuez osatuta zeudelaikusi zuen, eta tarteka

material sedimentarioaerebazutela. Txangozale onazen Lyell, eta hala ja-rraitu zuen oso zaharegin zen arte, baina

Etnara igotzea ahalegin handiaizan zen. Jaisten hasi zirenean, elurasko bota zuen, eta Lyell, gidariaeta haien garraiobide eskasa isola-tuta geratu ziren, zenbait egunez,Nicolosin, sumendiaren hegoalde-ko hegaleko herri txiki batean.[…]Horri esker, buztin-geruza ba-tzuetan, urrutitik iritsitako ha-rri-bloke handiak zeudela ikusizuen, Alpeetan egun dauden gla-ziarren metaketak osatzen di-tuztenen antzekoak. Zuzen on-dorioztatu zuen eskualde hartanaskoz klima hotzagoa zegoenean–aldi glaziarretan– metatu zi-

rela harritzar horiek. Beste mai-la batzuetan, hipopotamoen etaegun eskualde beroetan eta hezee-tan soilik bizi diren beste espeziebatzuen hondakinak zeuden.Horrek frogatzen zuen glaziazio-aldien artean askoz tenperaturaberoagoko glaziazioarteko aldiakgertatu zirela. Izugarri interesa-tu zitzaion aurkikuntza hori, ezinhobeto baitzetorren Printzipioenlehen edizioetatik klimari buruzazaltzen ari zen teoriekin.

CARMINA VIRGILI,Mito geologikoen azkena. Lyell.

Nivola argitaletxea

Liburuak:Esos turbulentos ríosANITA GANERS. Molino argitaletxeaGeografia eta ibaiak, modu entretenigarrian adierazita.

El libro del aguaKLAUS LANZ & GREENPEACE ESPAÑA. Debate argitaletxeaUrari buruzko informazio ugari ematen duen liburua; besteakbeste, paisaian zer eragin duen eta nola erabiltzen dugunazaltzen du.

Artikuluak:Petróleo en África. National Geographic. 2005eko iraila.Paisajes de Estados Unidos. National Geographic. 2005ekomaiatza.

Sarean:www.bioxeo.com/ppalxeo.htmLurraren Zientziekin lotutako baliabideetarako hainbat este-ka. Estekak gaika ordenatuta daude.

ZABALBIDEAK

163

IRAKURTZETIK ULERTZERA

66. Zer ikusi nahi zuen Charles Lyellek hegoalderabidaiatzen jarraitu baino lehen?

67. Zer aurkikuntzak harritu zuten gehien Charles Lyell?(Aukeratu bi).

a) Sumendi-jarduerak eragiten dituen deformazioak.

b) Haranen sakonera, horri esker sedimentuakaztertzeko aukera izan baitzuen.

c) Eskualde hartaraino urrutitik iritsitako harri-blokeakaurkitu izana.

d) Sumendi-jarduerak animalien bizimoduan ditueneraginak.

e) Egun eskualde beroagoetan bizi diren animalienhondakinak aurkitu izana.

68. Zer erraztasun aurkituko zituen Lyellek, bere ikerketakegun egin izan balitu?

832926 _ 0142-0163.qxd 21/2/08 13:26 Página 163

Lurraren barruko dinamika

Unitate honetan…

• Gradiente geotermikoa zer den ikasikoduzu, eta Lurraren barruko beroa zerkeragiten duen.

• Presioaren, tenperaturaren eta harriekurtzeko eta bolkanismoa sortzeko dutenerraztasunaren artean zer lotura dagoenjakingo duzu.

• Sumendiek zer atal dituzten etaerupzioetan zer produktu botatzendituzten ikasiko duzu.

• Lurrikarekin lotutako prozesuak ulertukodituzu.

• Lurreko erliebe handiak nola sortu zirenulertuko duzu.

• Laba-koladen simulazioak egingo dituzu.

NONDIK NORAKOAK

Sumendi baten erupzioa.

9Timanfayako Parke Nazionala,Lanzarote.

832926 _ 0164-0187.qxd 21/2/08 13:25 Página 164

1. Gogoan al duzu zer hiru geruzak osatzenduten gure planetako atal solidoa?

2. Lurraren barruan, harriak oso tenperaturahandian daude. Nola agertzen da bero horigainazalean?

3. Zer da lurrikaren foku sismikoa?

GOGORATU ETA ERANTZUN

Bilatu erantzunaZer dira alerta goiztiarreko sistemak?

«Irailaren 1ean, gaueko bederatziak eta hamarrak bitartean, Lurra tu-pustean ireki zen Timanfayatik hurbil. […] Lurraren barrenetik itze-lezko mendi bat sortu zen, eta haren tontorretik sugarrak irten zirenhemeretzi egunean. Lehenengo zulo hura eta egun gutxira, bestezulo bat agertu zen, eta laba-uholde bat erori zen Timanfayaren etaRodeoren gainera, bai eta Mancha Blancaren zati baten gainera ere.Laba hedatuz joan zen […]; hasieran, ura bezain azkar zebilen, bai-na laster, haren abiadura txikitu egin zen, eta eztia bezala hedatu zen.Alabaina, irailaren 7an […], laba-masak […] bat-batean suntsitu zituenMaretas eta Santa Catalina, […]. Irailaren 11n […], laba […] Mazo-ren gainera erori zen eta herrixka hori erre eta estali zuen. Ondoren,itsasorantz jarraitu zuen labak, sei egunez, eta bidean, zarata ikara-garria egin eta jauziak sortu zituen. Itsas azalean, arrain hil asko etaasko zeuden […].»

Horrelaxe deskribatu zuen Yaizako apaizak 1730ean Kanariar artxi-pelagoko Lanzarote uhartearen itxura zeharo aldatu zuen erupzioa.Gutxi gorabehera, kilometro kubo bat laba jaurti zuen egun gutxianlurraren gainazalera. Zenbait herri estaltzeaz gain, goitik behera al-datu zuen uharteko paisaia.

Harriek agerian jartzen dute iraganean, Lurreko hainbat lekutan, erup-zio hori baino milaka aldiz bortitzagoak gertatu izan direla. Gure plane-tak egundoko energia kantitatea gordetzen du barruan: kontinenteakaldatzeko, mendiak igoarazteko, lurrikarak eragiteko eta sumendi-jarduera sortzeko bezain handia.

832926 _ 0164-0187.qxd 21/2/08 13:25 Página 165

166

Lurraren barruko beroa

Yaizako apaizak deskribatutakoaren moduko sumendi-erupzioek age-rian jartzen dute Lurraren barruan tenperatura oso altua dela; harriakurtzeko eta haiek laba bihurtzeko bezain altua, alegia.

Zer tenperatura daude gure planetaren barrualdean? Eta zergatik dagoLurra hain bero?

Zundaketak eta meatzeak egin direnean, Lurraren gainazaletik barrual-dera sakondu ahala tenperatura pixkanaka igotzen dela egiaztatu da.

Hamarnaka kilometroko sakoneratik aurrera, gradiente geotermikoa txikituz joaten da, eta tenperaturak polikiago egiten du gora. Hala etaguztiz ere, 300 km-ko sakoneran, harriek mila gradutik gorako tenpera-tura dute, eta Lurraren zentroan, bost mila gradu ingurukoa da ten-peratura.

Lurraren barruko beroaren jatorria

Gure planeta duela 4.600 milioi urte sortu zen, hainbat asteroide elkar-tu zirenean. Ondoren, bostehun milioi urte baino gehiagoan, itzelezkometeoritoek jo zuten Lurra, eta haietako bakoitzak bero izugarria sor-tu zuen.

Meteoritoen talken ondorioz, Lurra tamainaz handitu zen, eta tenpera-turak gora egin zuen, planeta gehiena urtu arte. Orduan, material me-talikoak barrualderantz hondoratu ziren eta nukleo bat eratu zuten. Nu-kleo hori burdinaz osatuta dago, ia osorik. Burdina hondoratzeak erebero handia eragin zuen, marruskaduraren ondorioz.

Uranioa, plutonioa eta torioa, besteak beste, lurrazaleko harriak osa-tzen dituzten mineraletan daude. Elementu erradioaktiboak dira eta,desintegratzen direnean, energia igortzen dute erradiazio gisa. Erradia-zio gisa igorritako energia atomiko hori beste bero-iturri bat da eta harriakberotzen ditu.

Bero horren zati handi bat oraindik ere kontserbatzen da. Nukleoak bi atalditu: bata, kanpokoa, urtuta dago; eta bestea, barrukoa, presio handi-han-dien eraginez, solidoa da, baina ia bost mila graduko tenperaturan dago.

Lurraren barruko presioa eta tenperatura

Lurraren barrualderantz sakondu ahala, harrien tenperaturaz gain, pre-sioa ere handitzen da.

Adibidez, 50 km-ko sakonerako harriak 600 ºC-tik gorako tenperatu-ran eta 20.000 atmosferako presiopean daude. Hau da, Lurraren gai-nazalean aireak gugan eragiten duen presioa baino hogei mila aldiz han-diagoa da sakonera horretako presioa.

Tenperaturak Lurraren gainazaletik barrualdera duen hazkundeada gradiente geotermikoa. Gainazaletik hurbil, gradientea 30 ºC ingurukoa da, sakonerako kilometro bakoitzeko.

1

1. Zer-nolako eragina du presioakharriak urtzeko prozesuan?

2. Laburtu zure koadernoan duela4.000 milioi urte baino gehiagogure planeta urtzeko beharbesteko energia eman zutenprozesuak.

3. Egin Lurraren egitura azaltzekomarrazki eskematiko bat zurekoadernoan. Hiru geruzek(lurrazala, mantua eta nukleoa)zer loditasun duten azaldu beharduzu, nola osatuta dauden etazer egoeratan dauden.

ARIKETAK

Presioa dela-eta, harriak ez dira urtzen. Horregatik, mila gradutik gorako tenperaturaizan arren, harri solido-egoeran daude.Lurraren gainazalean tenperatura horretanegonez gero, urtu egingo lirateke.

Duela4.600milioi urte

Meteoritoa

Duela4.000milioi urte

Gaur egun

Mantua

Nukleoa

Lurrazala

Mantusolidoa

Kanpokonukleourtua

Lurrazalsolidoa

Barrukonukleosolidoa

Ozeanoa

832926 _ 0164-0187.qxd 21/2/08 13:25 Página 166

167

Lurraren barruko beroaren seinaleak

Esneak eta zopak, irakitean, lurruna eta aparra sortzen dute, eta likidoaisurtzen da. Era berean, Lurraren barruko energiak ere zenbait seinaleditu gainazalean:

• Bolkanismoa. Lurrazalaren barruan urtutako harriak gainazalera irte-tea eragiten duen fenomenoa da.

• Lurrikarak. Lurrazalaren mugimendu zakarrak eta laburrak dira.• Kontinenteen jitoa. Kontinenteen higidura horizontalak eta motelak

dira. Esaterako, Ipar Amerika eta Europa hiru milimetro urruntzen diraurtero elkarrengandik; beraz, Ozeano Atlantikoa gero eta zabalagoa da.

• Isostasia. Lurrazalaren higidura bertikalak eta geldoak dira; zenbaitlekutan, hondoratu eta, beste batzuetan, altxatu egiten da lurrazala.Esate baterako, egun, Iberiar penintsula 1-3 milimetro altxatzen arida urtean.

Ondorio horiez gain, barne-beroak beste ondorio batzuk ditu, Lurrarengainazalean argi eta garbi ikusteko modukoak:

• Gure atmosfera orain 4.000 milioi urte sortu zen, Lurraren barrual-detik ihes egindako gasak nahasi zirenean.

• Lurra inguratzen duen eremu magnetikoa kanpo-nukleoan sortzenda. Hain zuzen, hura osatzen duen burdina urtua astintzean sortzenda. Iparrorratzez detekta dezakegu.

• Zenbait lekutan –esaterako, Islandian–, harri beroak sakonera txi-kian daude, eta horri esker, zentral geotermikoak instala daitezke.Zentral horiek beroa aprobetxatzen dute ura lurruntzeko eta elektri-zitatea sortzeko.

• Fenomeno hidrotermalak gertatzen dira (geyserrak, ur terma-lak…), lurrazalaren arrailetatik sartzen den urak tenperatura handi-ko harriak ukitzean.

2

4. Idatzi, zure koadernoan,Lurraren barruko beroa dela-eta gainazalean gertatzen diren fenomenoenzerrenda.

5. Zer-nolako lotura dagohidrosferaren eta sumendi-jardueraren artean?

6. Azaldu nola eta non sortzenden Lurraren eremumagnetikoa.

ARIKETAK

Gaur egun, sumendiek gasak eta ur-lurruna askatzen dituzte.Gasak atmosferan sartzen dira, eta ur-lurruna, berriz, hidrosferan. Iwo Jima sumendia, Japonian.

Lurraren barruko beroa fenomeno hidrotermalen bidez jartzen daagerian; adibidez, geyserrak fenomeno hidrotermalak dira.Yellowstoneko parkea, AEBetan.

832926 _ 0164-0187.qxd 21/2/08 13:25 Página 167

168

Bolkanismoa

Lurrazala harrizko geruza da. Lekurik meheenetan, hamar kilometrotikbeherako lodiera du, eta lekurik lodienetan, berriz, hirurogeita hama-rretik gorakoa. Mantuaren gain-gainean dago lurrazala, eta harekin al-deratuta, geruza zurruna eta hotza da.

Alabaina, zenbait lekutan, lurrazala ohi baino beroago dago. Horrez gain,leku horietan lurrazala mehea bada, eta harriak ez badaude presio han-diaren pean, urtu egin daitezke: horrela, magma sortuko da.

Harri urtuak inguruko harri solidoak baino arinagoak dira eta igotzeko joe-ra dute. Gora doazela, gainean dituzten materialak kentzen dituzte bidetik.

Igotzean, zartaduraren batean zehar kanpora irteteko biderik aurki-tzen badute, sumendi-erupzio bat gertatzen da. Gasek ihes egiten du-te, eta harri urtua isuri egiten da eta laba-koladak eratzen ditu.

Lurraren gainazalera iristean gasak galdu dituzten harri urtuakdira laba.

Magma harri urtuaren eta gasen nahastea da. Gehienetan,lurrazalaren barruan sortzen da, eta Lurraren gainazalerantzigotzeko joera du.

3

Presiopeko magmak edari gasdunek bezala jokatzen du Lurraren kanpoaldera iristendenean. Teneguia sumendiaren erupzioa.

7. Azaldu zertan diren desberdinakmagma eta laba.

8. Azaldu zertan diren berdinaksumendi-erupzio bat gertatzea eta botila bat cava irekitzea.

ARIKETAK

Magmak eratzeko eremu egokia

MantuaMantuko eremu beroa

Lurrazala

Lurrazala

Mantua

Kanpo-nukleoa

Barne-nukleoa

832926 _ 0164-0187.qxd 21/2/08 13:25 Página 168

169

Produktu bolkanikoak

Sumendiek, erupzioetan, hiru egoeretan botatzen dituzte materialak:

• Gas-egoeran. Karbono dioxidoa eta ur-lurruna dira ugarienak. Sufreaeta karbono monoxidoa ere botatzen dituzte sumendiek.

• Likido-egoeran. Zenbat eta altuagoa izan labaren tenperatura, or-duan eta jariakorragoa izango da. Mila gradutik gora, ondo jariatzenda, eta eratzen dituen koladek azkar egiten dute aurrera. Zazpiehungradutik behera, oso likatsua da eta motel egiten du aurrera.

• Solido-egoeran. Piroklastoak esaten zaie, eta sumendiek gorantz jaur-titako harri zatiak dira. Batzuk likido-egoeran irteten dira sumenditik,eta airean solidotzen dira. Piroklastoak honelakoak izan daitezke:– Bonba bolkanikoak. Handi samarrak dira: txikienak, zenbait zenti-

metrotako diametrokoak, eta handienak, metro batetik gorakoak.– Lapilliak. Legar finaren tamainakoak edo pixka bat handiagoak dira.– Errauts bolkanikoak. Harea lodiaren tamainakoak dira.

Sumendi-jarduera

Argizaria edo eztia bezala, zenbat eta altuagoa izan magmaren tenperatu-ra, orduan eta jariakorragoa da. Zenbat eta handiagoa izan jariakortasuna,orduan eta errazago egingo dute ihes gasek, magma gainazalera iristean.

Errazago irteten dira lurrun-burbuilak uretatik, pure lodi batetik baino.Gauza bera gertatzen da oso magma bero eta jariakorrean: erraz irtetendira gas-burbuilak hartatik, eta magma likatsuago eta hotzago dagoene-an, gas-burbuilek, irtetean, lehertu eta zipriztinak botatzen dituzte.

9. Zer gas kanporatzen dira sumendi-erupzioetan?

10. Errauts bolkanikoak ez dira erretako objektuen hondakinak, haienizena dela-eta kontrakoa pentsa badezakegu ere. Zer dira?

ARIKETAK

Piroklastoak

Gasak bortizki irten daitezke etaleherketak eragin ditzakete.

Kono bolkanikoa piroklastoen eta laba-koladen geruzez osatuta dago.

Kraterrak tximinia lotzen dukanpoaldearekin.

Uretan, erraz egiten dute ihes lurrun-burbuilek. Pure lodiek, ura bainolikatsuagoak direnez, zipriztin asko botatzendituzte irakitean, lurrun-burbuilak nekezagoirteten dira urarenak baino.

Ganbera magmatikoan,magma metatzen da.

Magmak tximiniabolkanikoan goraegiten du

Laba-koladak

832926 _ 0164-0187.qxd 21/2/08 13:25 Página 169

170

Sumendi-jardueraren motak

Sumendi guztiak ez dira berdinak, eta ez dute jarduera mota bera.

Magmaren tenperaturari, erupzio motari, arriskugarritasunari eta besteezaugarri batzuei begiratuta, sumendi-jardueraren hiru mota bereiz di-tzakegu: hawaiiarra, estronboliarra eta bolkaniarra.

Jarduera hawaiiarra

Jardueran zehar, oso laba-kolada jariakorrak botatzen dituzte sumen-diek. Oso piroklasto gutxi botatzen dituzte.

Erupzioak eragiten duen erai-kin motari ezkutu-sumendiaesaten zaio. Garaiera baino za-balera handiagoko sumendiakdira, baina zenbait mila me-troko altuera izan dezakete.

Sumendi-jardueraren ezauga-rriak:

• Magmaren tenperatura: osoaltua (1.000 ºC-tik gorakoa).

• Leherkortasuna: txikia.

• Arriskugarritasuna: txikia.

• Arriskuak: oso laba jaria-korrak hiriak estal ditzake.

Jarduera estronboliarra

Jardueran zehar, sumendiek laba-kolada likatsuak kanporatzen dituzte.Piroklasto ugari botatzen dituzte, eta hainbat tamainatakoak.

Erupzioak eragiten duen erai-kin motari estratosumendiaesaten zaio. Zabalera baino ga-raiera handiagoko sumendiakdira, kono itxura nabarmene-koak. Piroklastoen eta laba-ko-laden metaketaz osatuta daude.

Sumendi-jardueraren ezauga-rriak:

• Magmaren tenperatura: er-taina (700 eta 1.000 ºC bi-tartekoa).

• Leherkortasuna: ertaina.

• Arriskugarritasuna: ertaina.

• Arriskuak: piroklastoek hi-riak estal ditzakete.

4

Galdara nagusia

Tximinianagusia

Ganberamagmatikoa

TximiniaKraterra

Konobolkanikoa

Ganberamagmatikoa

Ezkutu-sumendia

Estratosumendia

832926 _ 0164-0187.qxd 21/2/08 13:25 Página 170

171

Jarduera bolkaniarra

Sumendiek, erupzioan, errautsen, gas gorien (hodei sutsuen) eta piro-klastoen arteko nahaste bat botatzen dute.

Erupzioak eragindako eraikinmotari domoa esaten zaio. Su-mendiek mendi malkartsu etaestu baten forma dute, bainaez dira oso altuak.

Sumendi-jardueraren ezauga-rriak:

• Magmaren tenperatura: ba-xua (700 ºC-tik behera-koa).

• Leherkortasuna: handia.• Arriskugarritasuna: handia.• Arriskuak: hodei sutsuak

eta leherketak oso suntsi-tzaileak dira.

11. Begiratu sumendi-eraikinen irudiei. Zure ustez, eskala bereaneginda al daude? Haietatik, zein egin da eskala txikienean, osorikikusi ahal izateko?

ARIKETAK

Sumendi-jarduera Eguzki Sisteman

Espazioa esploratzen hasi zirenetik –hau da, gizakiak XX. mendearen erdialdean Ilargiaren gainazala zapaldu zuenetik–, Eguzki Sisteman sumendi-jarduera oso ohikoa dela jakin genuen. Esate baterako, Artizarrekoatmosfera gas bolkanikoz osatuta dago; hots, karbono dioxidoz, sufre oxidoz eta ur-lurrunez. Eta Ilargia bera meteoritoen talkek birrindutako harribolkanikoz estalita dago.

Hala ere, aurkikuntza harrigarri bat egin zuten: Eguzki Sistemako erlieberikgaraiena Marten dago. Ezkutu-sumendi erraldoi bat da, Olympus Mons(Olinpo mendia) izenekoa. Sumendi horren oinarriaren azalera ia Iberiarpenintsula bezain handia da, eta haren gailurra hogeita lau kilometro bainogehiago nabarmentzen da inguruko lurretatik; hain zuzen, Everest mendiabaino ia hiru aldiz garaiagoa da.

Lurrean, hawaiiar motako bolkanismoak –alegia, ezkutu-sumendiak eragitendituenak– sortzen ditu erlieberik garaienak; esaterako, Mauna Kea sumendiak,Hawaiiko artxipelago bolkanikoan, 10.000 m-tik gorako garaiera du, ozeanoarenhondotik gora, baina uretatik 4.205 m baino ez da irteten.

Zure ustez, piroklasto asko egongo al da Olympus Mons delakoaren inguruan?Zergatik?

JAKINGARRIAK

Marteko Olympus Monsen argazkia.

Laba kontsolidatukopitoi bolkanikoa

Ganberamagmatikoa

Domoa

832926 _ 0164-0187.qxd 21/2/08 13:25 Página 171

172

Lurrikarak

2004ko abenduaren 26an, lurrikara handi batek Indiako Ozeanoarenhondoa astindu zuen, Indonesia inguruan. Lurrikara hori 9,2 maila-koa izan zen, Richter-en eskalan neurtuta.

15 metroko olatu erraldoiak edo tsunamiak sortu ziren. Tsunamiek In-donesiako, Sri Lankako eta Indiako kostaldeak jo zituzten. Dena sun-tsitu zuten, eta 300.000 lagun baino gehiago hil ziren.

Lurrazala hausten den lekuari hipozentroa edo foku sismikoa esaten zaio.Lurraren gainazalean hipozentroaren gain-gainean dagoen puntua epi-zentroa da. Han igartzen da lurrikara lehenik eta indarrik handienez.

Lurrikara batean, oso bibrazio handiak gertatzen dira. Zenbait segun-do irauten dute, eta batzuetan, zenbait minutu. Zenbat eta hotzagoaketa zurrunagoak izan lekualdatzen edo hausten diren harriak, orduaneta bibrazio handiagoak sortuko dira.

Foku sismikoan gertatzen diren bibrazioak Lurraren barruan hedatzendira, norabide guztietara, uhin sismikoen bidez.

Epizentroan, gainazaleko uhin sismikoak sortzen dira. Gainazalean ze-har hedatzen dira. Haiek eragiten dituzte kalte materialak.

Lurrikaren magnitudea Richterren eskalaren bidez neurtzen da. Eskalahorrek hipozentroan zenbat energia askatzen den adierazten du. Eska-lako gradu bakoitzak aurrekoa baino hamar aldiz energia handiagoa adie-razten du.

Lurrazala bat-batean mugitzean edo haustean gertatzen denbibrazioaren ondorioz sortzen dira lurrikarak edo seismoak.

5

12. Bilatu Funtsezko kontzeptuakatalean hipozentro eta epizentro,kopiatu definizioak zurekoadernoan eta egin marrazkibat, haiek azaltzeko.

ARIKETAK

Hipozentroan sortzen den bibrazioa makilabat apurtzean eskuetan nabaridezakegunaren antzekoa da. Zenbat etazurrunagoa izan hausten den materiala,orduan eta bibrazio handiagoa nabaritukodugu eskuetan.

Erregistratutako seismorik handiena Txilengertatu zen, 1960an: 9,5 mailakoa izan zenRichterren eskalan.

Gainazaleko uhinsismikoek kaltelarriak eragitendituzte.

Bibrazioak uhin sismikoen bidez hedatzen dira Lurraren barrualdean zehar,hipozentrotik edo foku sismikotik.

Epizentrotik, bibrazioak gainazalean zeharhedatzen dira, gainazaleko uhin sismikoenbidez.

KalteakeraikinetanTsunamiak

Lur-jausiak

832926 _ 0164-0187.qxd 21/2/08 13:25 Página 172

173

Uhin sismikoak eta Lurraren egitura

Gaur egun, milaka laborategi sismologiko daude munduan, uhin sis-mikoak detektatzeko eta erregistratzeko aukera ematen duten sismo-grafo sentikorrez hornituak.

Seismo handiren bat gertatzen denean, haren uhinek planeta guztia ze-harkatzen dute, eta laborategi askok erregistratzen dituzte. Jakina, uhinakez dira aldi berean eta indar berarekin iristen munduko sismografo guz-tietara; izan ere, Lurraren barrualdean zehar igarotzean, ahuldu egiten diraeta, hura osatzen duten materialak zeharkatzean, desbideratu egiten dira.

Lurrikara baten ondoren munduko zenbait lekutan lortutako sismo-gramak alderatzean, uhin sismikoek planetan zehar nola bidaiatu du-ten interpreta daiteke. Horri esker, Lurraren barruko materialak nola-koak ziren ondoriozta dezakegu.

Geruzak eta plakak

1951n, Beno Gutenberg geofisikoak, uhin sismikoenportaera aztertu ondoren, mantuaren eta nukleoarenarteko muga zer sakoneratan dagoen kalkulatu zuen.

Harrezkero, Lurraren egiturari buruzko ezagutzan sa-kondu eta jakin zuten lurrazalak eta mantuaren gaina-zaleko zatiek geruza zurrun bat osatzen dutela: litos-fera. Geruza hori zati handitan –plaka litosferikotan–banatuta zegoela ere jakin zuten.

Lurreko mantua peridotitaz osatuta dago bereziki. De-na den, bi lurrazal mota daude: kontinenteak osatzen di-tuena (granito ugari du) eta ozeanoak osatzen dituena (ba-tez ere, basaltoz osatuta dago).

Hiru plaka mota daude:• Plaka litosferiko ozeanikoak. Lurrazala basaltozkoa dute.• Plaka litosferiko kontinentalak. Lurrazala granitozkoa dute.• Plaka litosferiko mistoak. Lurrazala bi mota horietakoa dute.

Lurrikara baten ondoren, uhin sismikoek planeta zeharkatzeanzer portaera duten interpretatzen saiatzen dira ikerlariak. Horri esker, Lurraren barne-egitura nolakoa den jakin dezakete.

6

13. Zerez osatuta dago litosfera? Zer hiru plaka litosferiko mota daude?Zertan dira desberdinak?

14. Zer dira sismografoak eta zer informazio ematen digute? Bilatu hitz hori Funtsezko kontzeptuak atalean.

15. Nola jakin da Lurrak zer barne-egitura duen?

ARIKETAK

Sismografoekjarduera sismikoaerregistratzendute,sismogramenbidez.

Litosfera zati handitanzatituta dago: plakalitosferikoak dira.

Lurrazala(granitoa eta basaltoa)

Mantua(peridotita)

Nukleoa(konposiziometalikoa)

Barne-nukleoa(solidoa)

Kanpo-nukleoa(likidoa)

Litosfera

832926 _ 0164-0187.qxd 21/2/08 13:25 Página 173

174

Plaka litosferikoen mugimenduak

Litosfera osatzen duten zati handiak dira plaka litosferikoak. Lurra-ren gainazala estaltzen dute, itzelezko puzzle baten moduan. Hamaikaplaka handi-handi daude, eta tamaina txikiagoko asko.

Lurraren barne-beroaren ondorioz, litosferaren azpiko mantua konbek-zio-korronteen bidez mugitzen da. Sutan jarritako ontzi bete uretan sor-tzen direnen antzekoak dira korronte horiek. Korronteen ondorioz, plakalitosferikoak hiru modutara higitzen dira:• Elkarrengandik aldentzen dira. Bi plaka elkarrengandik aldentzean,

mantuaren material urtua gainazaleratu egiten da bien artetik, eta bol-kanismo handia gertatuko da. Bi plaken arteko arrakala rifta da.

• Elkarrekin talka egiten dute. Bi plakak elkar jotzean, dentsitateriketa pisurik handienekoa bestearen azpian hondoratzen da.Azpian basaltozko lurrazala duen plaka ozeaniko bat geratzen bada,mantuan hondoratzen da, eta subdukzio-eremu bat sortzen da.Bi plakak kontinentalak badira eta granitozko lurrazala badute, az-pian geratzen dena ezin da mantuan hondoratu, granitoa askoz ari-nagoa delako peridotita baino. Horrenbestez, bata bestearen barruansartzen da, mantuaren gainean.

• Irristatu egiten dira. Bi plakak elkarren kontra irristatzean, astinduakgertatzen dira, eta sismikotasun handiko eremuak sortzen dira.

7Rifta

MantuaKanpo-nukleoa

Goranzkokorrontea

Bi plakaren arteko aldentze-eremua.

Plaka ozeaniko baten subdukzioa,plaka kontinental baten azpian.

Bi plakaren arteko irristaketa,elkarren kontra.

Plaka litosferikoen banaketa.

EUROASIAKO PLAKA

AFRIKAKOPLAKA

NAZCAKOPLAKA

HEGOAMERIKAKO

PLAKA

INDIAKOOZEANOKO

PLAKA

ANTARTIKAKOPLAKA

FILIPINETAKOPLAKA

OZEANOBAREKOPLAKA

IPAR AMERIKAKOPLAKA

Ozeano-dortsala Subdukzioko eta talka kontinentaleko eremua

832926 _ 0164-0187.qxd 21/2/08 13:25 Página 174

175

Sumendiak, lurrikarak eta plaken tektonika

Lurrikarek eta sumendiek balio handiko informazioa eman digute: ezdira Lurraren gainazalean ausaz banatzen. Izan ere, kontinenteen er-tzetan edo ozeanoetan zehar lerrokatzen dira, eta eremu sismikoaketa eremu bolkanikoak sortzen dituzte.

Banaketa horrek argi eta garbi adierazten du plaka litosferikoen ertzaknon dauden. Ertzetan, elkarren aurka irristatzen dira plakak, eta seismo-ak eragiten dituzte, edo haien arteko talkaren beroak harriak urtu eta mag-ma sortzen du, edo plakak aldentzean, mantuko material urtua irteten da.

Plaka litosferikoen mugimenduen ondorioz, zenbait prozesu geologikogertatzen dira: • Sismikotasuna. Bi plakak elkarrekin talka egiten duten lekuetan

edo elkarren aurka irristatzen diren lekuetan gertatzen da.• Bolkanismoa. Rift-eremuetan eta subdukzio-eremuetan gertatzen

da.• Litosferaren subdukzioa. Plaka ozeanikoa mantuan hondoratzen

denez, ozeanoaren hedadura txikitu egingo da. Adibidez, horixegertatzen ari da Ozeano Barean.

• Rift-eremuetan litosfera ozeaniko berria eratzea. Horren ondo-rioz, rifta duen ozeanoaren hedadura handitu egiten da. Esate bate-rako, Ozeano Atlantikoan gertatzen ari da.

• Litosfera osatzen duten harrien tolestadura eta haustura. Plakekelkarri eragiten dizkioten presio handien ondorioz gertatzen dira fe-nomeno horiek.

• Erliebeen eraketa. Litosfera tolesten denean, haren lodiera handituegiten da, eta mendilerroak sortzen dira.

Plaka litosferikoen mugimenduak zerk eragiten duen, nolagertatzen diren eta zer ondorio dituzten azaltzen duen teoria daplaken tektonika.

8

16. Alderatu sismikotasunaren etabolkanismoaren banaketaadierazten duen mapa aurrekoorrialdeko maparekin. Zer arrazoiren bidez azaldezakegu Ozeano Bareasumendiz eta eremu sismikozinguratuta egotea?

ARIKETAK

Foku sismikoen eta sumendien banaketa.

Sismikotasun handiaSismikotasun ertaina

Sismikotasun txikia

832926 _ 0164-0187.qxd 21/2/08 13:25 Página 175

176

Mendien eraketa

Lurreko mantuaren behealdean, mantua eta nukleoa ukipenean daudeneremuan, oso tenperatura altuak daude, eta harri beroko korronteak sor-tzen dira. Korronteek mantuan gora egiten dute, gainazaletik hurbil dau-den eremuetaraino.

Leku horietan, behetik berotzen direnez, magma sortzen da, eta horrek,gainazaleraino igotzean, sumendi-jarduera eragin dezake.

Alabaina, magma eragiteaz gain, goranzko korronte horiek, hoztu etamantuan berriro hondoratzen direnean, plaka litosferikoak mugiaraztendituzte. Horrenbestez, plaka litosferikoek elkarrekin talka egitea eragi-ten dute.

Bi kontinenteren arteko talka oso prozesu geldoa da, milioika urtekoa.Prozesu horretan, izugarrizko energia askatzen da, eta lurrazala eta man-tuaren goialdea zimurtu egiten dira, eta haien lodiera handitu.

Bi erliebe mota

Lurraren barrualdetik lurrazaleraino iristen den beroak plaka litosferikoakmugiarazi eta bolkanismo handia sortzen du.

Lurrazaleko leku bero horietako sumendi-jarduerak oso kono bolkani-ko garaiak era ditzake. Ozeanoen hondoan eratzen direnean, artxipela-go bolkanikoak sortzen dira; hala nola, Hawaii eta Kanariar uharteak.

Erliebeak plaka litosferikoen arteko talkaren ondorioz edolurrazaleko gune beroetako sumendi-jardueraren ondorioz eradaitezke. Bi erliebe mota horiek mantuaren goranzko etabeheranzko korronteekin lotuta daude.

Bi kontinentek elkarrekin talka egitean lurrazala loditzen denean, mendilerroak eratzen dira; esate baterako, horrela sortudira Pirinioak eta Himalaia.

9

Iberiar penintsulak, iparralderantz etaekialderantz mugitu zenean, talka egin zuen Europarekin, eta Pirinio mendikateaaltxatu zen. Talka horrek 50 milioi urte baino gehiago iraun zuen.

17. Zenbat erliebe mota bereizditzakegu, jatorriaren arabera?Azaldu nola sortzen den erliebemota bakoitza.

18. Nola eratu ziren Piriniomendiak? Egin koadernoanharen eraketa-prozesuarenmarrazki eskematiko bat etaadierazi zenbat denbora behar izan zuten eta zerk eragin zituen.

ARIKETAK

Duela 20 milioi urte, Pirinio mendiak erabateratuta zeuden, eta Mendikate Betikoaaltxatzen ari ziren.

Duela 60 milioi urte, plaka iberikoa eta Eurasia elkarrekin talka egiten hasi ziren.

Duela 100 milioi urte, plaka iberikoa ipar-ekialderantz lekualdatu zen, eta Alborangoa, mendebalderantz.

Plakaiberikoa

Ebrorenblokea

Alborangoplaka

Plakaiberikoa

Alborangoplaka

Eurasia

Pirinioak

MendikateBetikoa

832926 _ 0164-0187.qxd 21/2/08 13:25 Página 176

177

Lurreko erliebea. Kontinenteak eta itsas hondoak

Gure planetan gertatzen diren prozesu geologiko guztiek erliebe bereiz-garria eragin dute. Lurraren gainazala haren zati bat estaltzen duen ura ga-be ikusi ahal izango bagenu, ikusiko genuke ozeanoen hondoetan ereerliebe forma bereziak daudela.

19. Ozeanoen hondoetako zer erliebe daude sumendi-jarduerarekinlotuta?

ARIKETAK

KONTINENTEAKKontinenteen batez besteko altuera seiehun metrokoa da, itsas mailaren gainetik. Hiru erliebe forma nabarmentzen dira:

Mendikateak

Altuera handiko mendiek osatutako lerroakdira; adibidez, Himalaia mendikatea Asian,eta Andeak Hego Amerikan. Espainian, Mendikate Betikoa, Pirinioak eta Kantabriarmendikatea azpimarratu behar ditugu.

Ordoki handiak

Ezkutuak ere esaten zaie. Eremu zabalak dira, ia horizontalak; esate baterako, Amazonas ibaiaren ordokia Hego Amerikan, eta Sahara basamortuko ordokia Afrikan.

Plataforma kontinentalak

Kostaldeko lerrotik itsas zabaleko zenbait kilometrora hedatzen dira. Gehienez, 300 m-ko sakoneran daude, eta urpean badaude ere, kontinenteen ertza osatzen dute.

Ozeano-dortsala

Plataformakontinentala

Ozeano-fosa Itsaspeko

sumendiak

Ordokiabisala

Ezkutua

Mendikatea

OZEANOEN HONDOAK4.500 m-ko sakoneran daude, batez beste. Haietan, hauek nabarmentzen dira:

Ozeano-mendikateak

Ozeano-dortsalak ere esatenzaie; esate baterako, OzeanoAtlantikoan dagoena. Haietan,oso sumendi-jarduera handiadago.

Ozeano-fosak

Ozeanoetako sakonerarik handieneko lekuak dira; adibidez, Marianetako fosa(11.034 m) eta Japoniakoa (10.500 m-tik gora).

Ordoki abisalak

Itsaspeko eremu lauak dira. Planetako ordokirik zabalenakdira, eta batez beste, 4.000 eta4.500 m bitarteko sakoneran daude.

Itsaspeko sumendiak

Erliebe isolatuak dira. Zenbaitkasutan, ur-azaletik irteten diraeta artxipelago bolkanikoak eratzen dituzte. Hala sortu zirenHawaii eta Kanariar uharteak.

832926 _ 0164-0187.qxd 21/2/08 13:25 Página 177

178

Barne-prozesuek eragindakoarriskuak

Sumendi-erupzioak eta lurrikarak oso arriskutsuak dira jarduera geolo-gorik handieneko lekuetan bizi diren gizakientzat. Hori dela-eta, arris-ku-egoera horiek aurreikusi, prebenitu eta iragarri egin behar dira.

• Aurreikuspena arrisku bat izateko eta kalteak gertatzeko zer aukeradauden ebaluatzeko neurri multzoa da.Horretarako, arrisku-mapak egiten dira. Lurrikarak edo sumendi-erupzioak gertatzeko zer probabilitate dagoen adierazten dute mapahoriek, eta haiek egiteko, geologoek zenbait faktore hartzen dituzteaintzat; besteak beste, iragan hurbilean lurrikararik eta sumendi-jar-duerarik gertatu izan den, lurrazalean hausturarik dagoen eta lekue-tako egitura geologikoa nolakoa den.

• Prebentzioak zenbait neurri hartzen ditu barnean, arriskua gauza-tuz gero kalteak ahalik txikienak izan daitezen.Hona hemen zenbait neurri: biztanleak trebatzea, seismoren edo sumen-di-erupzioren bat gertatuz gero nola jokatu behar duten jakin dezaten;lurrikararen bat gertatzen bada, eraikinak ez eraisteko moduan disei-natzea; zaintza-zerbitzuak ezartzea, biztanleria ohartarazteko; eta ba-bes zibileko kideak, suhiltzaileak eta armada trebatzea, larrialdietanzer egin jakin dezaten.

• Iragarpena arriskua noiz eta non gauzatuko den jakiten saiatzea da,eta lurrikara ala sumendi-erupzioa izango den asmatzea.Egun, ez dago seismoak eta erupzioak noiz eta non gertatuko direniragartzerik, baina ikerketei esker jakin dugunez, zenbait seinalek adie-razten dute haiek hauteman eta gutxira erupzioren edo seismorenbat gerta daitekeela. Hona hemen seinale batzuk: lurzorutik argon ga-sa jariatzea, putzuetako ur-maila bat-batean igotzea, lurraren inklina-zioa aldatzea eta zenbait animaliaren portaera bitxia.

Alerta goiztiarreko sistemak

Hawaiin, arrisku bolkaniko handia dago, baina duela gutxi gertatu direnhondamendiak mila kilometrotik gorako distantziara sortutako tsuna-miek eragin dituzte.

Tsunami batek, epizentrotik Hawaiiraino iristeko, ordubete baino gehia-go behar du; horrenbestez, biztanleria ohartarazteko eta arrisku-eremuakebakuatzeko behar besteko denbora dago.

Gaur egun, milaka buia daude mundu osoko ozeanoetan, finko kokatu-ta, ur-masak astin ditzaketen olatuei, haizeari eta mugimendu sismikoeiburuzko informazioa jasotzeko. Buia horiek guztiek Alerta GoiztiarrekoSistema (SAT) bat osatzen dute.

Buiek etengabe bidaltzen dituzte beren datuak laborategi sismologikoe-tara, satelite bidez. Horri esker, Hawaiin, aldez aurretik jakin dezaketetsunami bat hurbiltzen ari dela; hain zuzen, iritsi baino 30-60 minutu le-henago jakin dezakete. Beraz, oso iragarpen zehatza egin eta prebentzio-neurriak jar ditzakete martxan, eta horri esker, kalteak ahalik txikienakizatea lor dezakete.

20. Azaldu zer diren arriskusismikoen aurreikuspena,prebentzioa eta iragarpena.

21. Zer faktore hartzen dituztegeologoek aintzat, leku batekoarrisku sismikoa etabolkanikoa ebaluatzeko?

22. Zer dira alerta goiztiarrekosistemak? Zertarako baliodute?

ARIKETAK

Iberiar penintsulako arrisku sismikoarenmapa. Mendikate Betikoan eta Piriniomendietan, lurrikarak gertatzeko aukeradago.

Kanarietako artxipelagoko uharte batzuetakosumendi-arriskuaren mapa.

Txikia Ertaina Handia

Txikia Ertaina Handia

La Palma Tenerife

El Hierro

Lanzarote

10

832926 _ 0164-0187.qxd 21/2/08 13:25 Página 178

179

Barne- eta kanpo-prozesuen artekoelkarreragina

Txalupa batean zama bat jartzen denean, pixka bat murgiltzen da ure-tan. Gauza bera gertatzen da litosferarekin: haren gainean materialak jar-tzen direnean, hondoratu egiten da. Adibidez, hori gertatzen da:

– Glaziazio bat gertatu kontinente baten gainean milaka metroko lo-dierako kasko polar bat sortzen denean.

– Agente geologikoek arro sedimentario batean materialak jalkitzendituztenean.

Litosfera hondoratzeko mugimendu bertikalari subsidentzia deritzo. Li-tosferaren gainean materialak jalkitzen direnean gertatzen da.

Bestalde, glaziazio baten ondoren izotza desagertzean, edo mendigunebaten materialak higatzean, litosferak gora egiteko joera du, masa zatibat kentzen baitzaio. Horri igoera isostatikoa esaten zaio.

Askotan, Lurraren gainazalean eragiten duten agente geologikoek etabarne-prozesuek kontrako eraginak dituzte:

– Oro har, agente geologikoek erliebeak higatu eta arro sedimentarioakbetetzen dituzte. Erliebea berdindu eta lautadak sortzen dituzte.

– Kontinenteen arteko talkek litosferaren lodiera handitu eta erliebeakeratzen dituzte. Isostasiak arro sedimentarioak hondoratzen ditu,eta erliebeak, higatu ahala, igoarazi egiten du.

Litosferaren lekualdaketa bertikalei mugimendu isostatikoakesaten zaie. Mugimendu horien bidez, zenbait lekutan hondoratueta beste batzuetan altxatu egiten da litosfera.

Erliebean higadura handia gertatzen da, eta hori dela-eta, litosferaren pisua arindu egiten da. Horrenondorioz, igoera isostatikoa gertatzen da erliebean.

Igoera isostatikoa

Subsidentzia

Arro sedimentarioan metatutakosedimentuen pisuak subsidentziaeragiten du, eta horren ondorioz,arroa ez da osorik betetzen.

23. Bilatu Funtsezko kontzeptuakatalean isostasia hitzarenesanahia. Azaldu zermugimendu eragin ditzakeen.

ARIKETAK

Himalaiako mendikatean, oso higadurahandia ari da gertatzen, eta beraz, aldiberean, igoera isostatikoa gertatzen ari da.

Mugimendu isostatikoak

11

832926 _ 0164-0187.qxd 21/2/08 13:25 Página 179

180

Harri magmatikoak

Harri magmatikoak harri-masa urtu bat hoztean edo finkatzean sortzendira.

Harri urtua zer abiaduratan hozten den, halakoa izango da harriarenegitura; hau da, halako itxura eta tamaina izango dute harria osatzenduten mineralek. Bi harri magmatiko mota daude:

• Plutonikoak. Magma lurrazalaren barruan poliki hoztean sortzendira. Kristal-egitura dute. Haren mineralek eratzen dituzten krista-lak begi hutsez ikus daitezke.

• Bolkanikoak. Laba Lurraren gainazalean edo urpean azkar hozteansortzen dira. Mikrokristal-egitura dute, edo beirazkoa. Haren mi-neralak kristal mikroskopikoak eratzen dituzte, edo ez dute kristalikeratzen, itxura uniformeko beira bat baizik.

Harri magmatiko nagusiak

Granitoa Pegmatita Sienita Gabroa

Kuartzozko, feldespatozko eta mikazko kristal txikiak.

Kuartzozko, feldespatozko eta mikazko kristal handiak. Kolore laranjaxka.

Feldespatozko (bereziki, ortosa) eta mikazko kristal txikia.Kolore arrosa.

Feldespatozko, mika beltzeko eta beste mineral ilun batzuetakokristal txikiak.

Zepa bolkanikoa Pumita (apar-harria) Obsidiana Basaltoa

Itxura latzakoa. Poroak ditu, gas-burbuilek eraginak. Hainbatkoloretakoak izan daitezke.

Oso itxura harroa du. Uretan flota dezake. Hainbat koloretakoak daude; argiak, oro har.

Beira itxura du. Haustean ertz zorrotzak izan ditzake. Kolorebeltza izaten du.

Zenbait zulo izan ditzake. Dentsitate handikoa da. Kolore beltza izaten du.

Har

ri p

luto

nik

oak

Har

ri b

olk

anik

oak

24. Azaldu nola bereizikozenituzkeen begi hutsez harriplutoniko bat eta bolkaniko bat.

25. Granitoa eta pegmatita harriplutonikoak dira eta mineralberak dituzte. Zertan diradesberdinak?

ARIKETAK

12

832926 _ 0164-0187.qxd 21/2/08 13:25 Página 180

181

Harri metamorfikoak

Arbel zati bati mikroskopioz behatzen badiogu, egiaztatu ahal izangodugu harri hori buztin bat trinkotzearen ondorioz sortu dela. Are gehia-go, zenbait zatitan, hostoen eta animalien fosilak ere aurki ditzakegu.Nola eralda daiteke buztina (material biguna), arbela (harri gogorra) sor-tzeraino?

Lurrazalaren barruko zenbait lekutan, harriak tenperatura altuen eta pre-sio handien eraginpean daude, baina ez dira urtzen. Haien mineralenkonposizioa eta egitura aldatu egiten dira, eta harriek askoz itxura trin-koagoa hartzen dute.

Metamorfismoaren ondorioz sortzen diren harriei harri metamorfiko-ak esaten zaie. Edozein harrik –sedimentarioek, magmatikoek, meta-morfikoek, etab.– izan dezakete presio handien eta tenperatura altueneragina, eta beraz, harri metamorfiko bat sor daiteke haietatik. Esatera-ko, arbela buztinetik sortzen den harri metamorfikoa da.

Lurrazalaren barruan tenperatura altuen eta presio handien peandagoen harri batean hura urtu gabe gertatzen diren aldaketenmultzoa da metamorfismoa.

26. Demagun buztin batean,hasieran, metamorfismo txikibat gertatzen dela etametamorfismoa gero etahandiagoa dela. Zer hiru harrimota sor daitezke?

27. Batzuetan, kuartzita etamarmola oso antzekoak dira.Zein da bi harri mota horiekzalantzarik gabe bereiztekomodurik errazena?

ARIKETAK

Prozesu metamorfikoak eta harri metamorfiko nagusiak

Arbela Eskistoa Gneisa Kuartzita Marmola

Askotariko koloreak; askotan, beltza. Oso erraz apurtzen da xaflatan. Fosilak izan ditzake.

Xaflak argi eta garbi ikusten dira. Erraz ikusten da mika zuri askoduela, distira egiten du-eta.

Zerrenda ilunak eta argiak ditu, deformatuaketa ondulatuak. Feldespatozko kristalhandiak ikusten dira.

Askotariko koloreak; oro har, argia eta gorrixka izaten da. Izugarri harri gogorra da.

Askotariko koloreak; askotan, beste kolore bateko zainak ditu. Azidobat gehitzean, burbuilakegiten ditu.

Jat

orr

izk

o h

arri

a et

a p

roze

su m

etam

orf

iko

aP

roze

suan

so

rtu

tak

o

har

ri m

etam

orf

iko

a

Buztina

Presioak eta tenperaturak

pixkanaka egitendute gora.

Buztina edo arbela

Presioak eta tenperaturak askoegiten dute gora.Mineral berriak

sortzen dira (mika,feldespatoa etabeste batzuk).

Buztina, arbelaedo eskistoa

Presioak eta tenperaturak askoegiten dute gora.

Feldespatozkokristal handiakeratzen dira.

Kuartzo askoduen hareharria

Presioak eta tenperaturak askoegiten dute gora.Kuartzozko aleak

elkarri lotzen zaizkio.

Kareharria

Presioak eta tenperaturak askoegiten dute gora.

Kaltzitazko kristalak handitueta elkarri lotzen

zaizkio.

13

832926 _ 0164-0187.qxd 21/2/08 13:25 Página 181

182

Harrien zikloa

Arro sedimentario batean geruzatan pilatzen diren sedimentuak gero eta sa-konera handiagora hondoratzen dira lurpean. Horren ondorioz, diagene-sia gertatzen da. Prozesu horrek harri sedimentarioen estratu bihurtzenditu sedimentu-geruzak.

Sedimentuak harrien meteorizazioaren ondorioz sortzen dira, eta harri ho-riek sedimentarioak, metamorfikoak edo magmatikoak izan daitezke; hauda, diagenesiaren bidez, Lurraren gainazaleko edozein harri mota bihur dai-teke harri sedimentario.

Gauza bera esan daiteke metamorfismoaz eta magmatismoaz: harri sedi-mentarioek, metamorfikoek eta magmatikoek metamorfismoaren edo mag-matismoaren eragina izan dezakete, baldin eta lurrazalean behar bezain sakonbadaude. Horren ondorioz, harri metamorfikoak sor daitezke, edo, urtzenbadira, harri magmatikoak.

Higadurak Lurraren gainazaleko materialak kentzen dituenean, lurrazalakgora egiten du, portuan deskargatzen duten ontziek bezala; izan ere, on-tziko zama kendu ahala, ontziaren flotazio-lerroa igo egiten da. Prozesu ho-rretan, lurrazaleko eremu sakonetan dauden materialek Lurraren gainaza-lerantz egiten dute gora, eta han, meteorizazioaren ondorioz, sedimentubihurtu eta geruzatan pila daitezke. Horren ondorioz, harri sedimentario-ak sor daitezke.

Prozesu horiek sakonera handiko eremuetarantz edo gainazalerantz eramanditzakete lurrazaleko materialak, eta beraz, harri sedimentarioak, meta-morfikoak edo magmatikoak sor daitezke. Material horietan eragina dutenprozesuen multzoari harrien zikloa edo ziklo litologikoa esaten zaio.

14

28. Arro sedimentarioetan pilatzendiren materialak lurrazalekoeremu sakonetara hondoratzendira, eta lurrazaleko lekusakonetan dauden harriak, berriz, gainazalerantz igotzendira. Azaldu nola gertatzen direnbi prozesu horiek.

ARIKETAK

Litif

ikaz

ioa

Dis

greg

azio

a

UrtzeaU

rtze

a

Hoz

tea

SEDIMENTUAK

MAGMAHARRI SEDIMENTARIOA

HARRI METAMORFIKOA

HARRI MAGMATIKOA

Disgregazioa

Metamorfismoa

Disgregazioa

Metamorfismoa

Urtzea

832926 _ 0164-0187.qxd 21/2/08 13:25 Página 182

183

Zientzia zure eskuDatu-taulak egitea. Zenbait laba-kolada simulatzea

Labak, argizariak bezala, jariakortasun handiagoa edotxikiagoa du, tenperaturaren arabera. Beraz, argizariaerabiliz laba-koladak simulatu eta tenperaturarenarabera zer likatasun duen aztertuko dugu.

1. Malda prestatuko dugu, hor zehar «laba»jariatzeko. Taula bat edo kartoi erresistente batjarriko dugu mahai baten gainean, eta harenazpian, objektu bat jarriko dugu, alde batetikaltxatu eta malda 30º-koa izateko moduan. Komeni da maldak 60 cm-ko edo gehiagoko luzera izatea. Taula argizariz zikintzea nahi ezbadugu, paper batez estal dezakegu. Maldarengoialdean, zuzen bat egingo dugu erregela batez,eta maldan behera, albo batean, beste bat.

2. «Laba» prestatuko dugu. Pitxer metaliko batean,ilea kentzeko argizaria berotuko dugu. Erabat urtuta dagoenean, laborategikotermometro bat sartu eta 80 ºC-ko tenperatura izan arte jarraituko dugu berotzen. Garrantzitsua da esperimentuan zehartermometroaz argizariari eragitea, tenperaturahomogeneoa izate aldera.

3. «Laba-koladak» isuriko ditugu. Argizari urtu pixkabat jarriko dugu maldaren muturretako batean.Asko jaitsiko da paperean behera; izan ere,denbora jakin bat beharko du hozteko eta jariatzeariuzteko. Gero, pitxerreko argizariaren tenperatura 70 ºC-ra jaitsi arte itxaron eta beste «laba-kolada»bat isuriko dugu maldan behera. Ondoren,argizariak 60 ºC izan arte itxaron eta hirugarren«laba-kolada» isuriko dugu. «Laba-koladak»isurtzen jarraituko dugu. Bakoitza aurrekoa baino10 ºC hotzago egongo da. 30 ºC-an dagoen argizariaisurtzen saiatuko gara, baina ezinezkoa izango da:likatsuegi egongo da eta ez da pitxerretik aterako.

4. Emaitzak idatzi eta aztertuko ditugu. «Laba-kolada»bakoitzaren luzera neurtu eta taula bateantenperatura bakoitzeko argizariari zer luzeradagokion idatziko dugu.Argizaria isuritako taulari begiratuz gero, ikusikodugu haren goiko aldeko eta albo bateko lerroakgure balio-taularako ardatzak izan daitezkeela eta, laba-koladen muturrak lotuz, labaren tenperaturaeta jariakortasuna gutxi gorabehera erlazionatzendituen grafikoa lortuko dugula.

29. Esperimentu horretan, zein da aldagai independentea eta zein da mendekoa?

30. Laba-koladen luzera haien tenperaturarekin bat etortzeko, ezinbestekoa da beti argizari kantitate bera isurtzea.Pentsatu hori lortzeko modua. Azaldu zer tresna erabiliko zenituzkeen eta nola egingo zenukeen.

ARIKETAK

Tenperatura (ºC) 80 70 60 50 40

Luzera (cm)

Papera

Argizaria 80 ºC-an

Argizaria 70 ºC-an Argizaria

60 ºC-an

Tenperatura (ºC)

40 50 60 70 80

Taula

60 cm

30º

Kol

adar

en lu

zera

832926 _ 0164-0187.qxd 21/2/08 13:25 Página 183

184

31. ● Zer da gradiente geotermikoa eta zer balio dulurrazaleko lehen kilometroan?

32. ●● Lurrazalaren barruan, ia mila graduko tenperaturaizan arren, harri solidoak daude, baina Lurrarengainazalean tenperatura horretan baleude, urtu egingolirateke. Zergatik?

33. ●●● Barne-nukleoa kanpo-nukleoa baino beroagodago. Orduan, zergatik da solidoa barne-nukleoa eta zergatik dago urtuta kanpo-nukleoa?

34. ●● Zer dute berdin bolkanismoak eta lurrikarak?

35. ●● Nola osatu zen Lurreko atmosfera? Etahidrosfera? Zer prozesuk jarraitzen du atmosferaragasak eta hidrosferara ura isurtzen?

36. ●● Zer dira fenomeno hidrotermalak? Emanadibideren bat eta azaldu nola sortzen diren.

37. ● Zer dira magmak?

38. ● Egin Lurreko geruzen marrazki eskematiko bat zure koadernoan eta azaldu nola eratu zen nukleoa.

39. ● Non sortzen dira magmak? Zergatik dute goraegiteko joera? Nola egiten dute?

40. ● Egin laburpen bat zure koadernoan, sumendiekjaurtitzen dituzten produktuei buruz (solidoak, likidoaketa gasak).

41. ●●● Lurrazaleko zenbait lekutan, harriak oso bero daude baina solido-egoerari eusten diote. Hala ere, harriei eragiten dien presioa txikitzen bada(esate baterako, lurrazala haustean), harriak urtzenhas daitezke, eta magma sortzen da. Zergatik?

42. ● Zer lotura dago labaren tenperaturaren etalikatasunaren artean?

43. ● Osatu esaldi hauek zure koadernoan, hitz hauekerabiliz: txikia, leherketak, erraz, oso, altua.

Magmak oso tenperatura duenean, osojariakorra da (haren likatasuna oso da), eta orduan, gasek oso egiten dute ihes.Alabaina, magma hotzago dagoenean, likatsu dago, eta gasek ihes egiten dutenean,

gertatzen dira.

Ariketak44. ●● Zeri zor zaio sumendi batek botatzen duen laba

jariakorra ala likatsua izatea? Zein kasutan daarriskutsuen erupzioa?

45. ●● Harriak haustean, seismo bat gertatzen da. Zer eragin du harri horien zurruntasunak lurrikararenarriskugarritasunean?

46. ● Lotu bi zutabe hauek zure koadernoan. Zutabebatean sumendi-jarduerak daude, eta bestean, haieksortzen duten eraikin bolkanikoa.

47. ● Kopiatu irudi hau zure koadernoan eta betehutsuneak.

48. ● Zer da lurrikara baten magnitudea? Zer eskalatan neurtzen da lurrikaren magnitudea? Zenbateko aldea dago eskala horretako bi gradurenartean?

49. ● Zer seinalek iragartzen dute seismo edo erupzio batgerta daitekeela? Eman bi adibide.

50. ●● Etna sumendia Sizilia uhartean dago. Sumendihorretan, ehunka tresna txiki jarri dira, lurrikara txikiak, gas-jarioak, lurraren inklinazio-aldaketak eta abar hautemateko. Tresna horiek etengabebidaltzen dituzte datuak, satelite bidez, zenbaitlaborategitara. Horri esker, Etna sumendiak erupziorik izango duen iragarri eta biztanleriajakinaren gainean jar dezakete. Nola esaten zaioarrisku baten iragarpen fidagarria egiten saiatzekoerabiltzen den gailuari? Eman tsunami bat noiz iritsiko den iragartzeko beste gailu baten adibidea eta azaldu.

• Domoa

• Ezkutu-sumendia

• Estratosumendia

Hawaiiarra •

Estronboliarra •

Bolkaniarra •

Uhin sismikoak

832926 _ 0164-0187.qxd 22/4/08 13:19 Página 184

56. ● Zer dira mugimendu isostatikoak? Eta subsidentzia?

57. ● Zer da harri baten egitura? Nola esaten zaie harriplutonikoen eta harri bolkanikoen egiturei eta zertanbereizten dira?

58. ● Identifikatu harri magmatiko hauek, eta esan zer izen duten eta bolkanikoak ala plutonikoak diren.

51. ● Azaldu zer diren magmatismoa eta metamorfismoa,zertan diren desberdinak bi prozesu horiek, eta zerharri mota sortzen dituzten.

52. ● Barne-prozesuek eta kanpo-prozesuek kontrakoondorioak dituzte askotan. Azaldu zer prozesu eta zerondorio diren.

53. ●● Hawaii uharteek eta Kanariar uharteek ezaugarrikomun bat dute. Zein?

54. ●● Nola eratu dira Pirinio mendiak eta Himalaiamendikatea?

55. ●● Duela 10.000 urtera arte, izotz-geruza lodi batezestalita egon da Eskandinaviako penintsula. Egun,isostasiaren ondorioz, penintsula hori altxatzen ari da.Zer lotura dago bi fenomeno horien artean?

Sumendien arriskua

Labaren jariakortasuna tenperaturaren araberakoa da:zenbat eta altuagoa izan haren tenperatura, orduan etalikidoago egongo da, eta orduan eta azkarrago isuriko da.

Magma 800 ºC-tik behera badago, oso likatsu dago. Ihes egin nahi duten gasek magma hausten dute, etazipriztinak gertatzen dira, bai eta, batzuetan, leherketahandiak ere.

Muturreko kasua sumendiaren tximiniatik magma iasolido-egoeran ateratzea da; horrelakoetan, magma 600 ºC inguruko tenperaturan dago. Gasek ezin dute ihesegin eta harri goriaren barruan pilatuta geratzen dira.Alabaina, kanpora irten den masa magmatikoanhausturarik gertatzen bada, gasak berehala irteten dira,leherketa handi-handi baten bidez. Leherketa horrekharria birrintzen du, eta gas goriz, kez eta hautsbolkanikoz osatutako hodei bat sortzen da. Hodei sutsuaesaten zaio hodei horri, eta oso hondagarria da.

Beraz, paradoxikoki, zenbat eta hotzago egon magma,orduan eta arriskutsuagoa da hark eragiten duensumendi-jarduera.

59. ●● Bi lapiko ditugu. Batean, ura dago, eta bestean,pure lodi bat, eta biak irakiten daude. Zeinekzipriztinduko du gehien, lurrun-burbuilak galtzean?Zein magmak da ur irakinaren antzekoena? Eta zein,purearen antzekoena?

60. ●● Goiko irudiek hiru sumendi-jardueraadierazten dituzte. Identifikatu haietatik zeinetanizango den altuen magmaren tenperatura, zeinetanizango den ertaina, eta zeinetan, baxuen.

61. ●●● Azken paragrafoak adierazten du magmarentenperaturaren eta erupzioen arriskugarritasunarenarteko lotura alderantzizkoa dela. Nolakoa izango damagmaren tenperaturaren eta labarenjariakortasunaren artekoa, alderantzizkoa ala zuzena?

62. ● Lotu testuak gezi bidez, kontuan izanda bakoitzakhurrengoaren kausa izan behar duela.

AZTERKETA ZIENTIFIKORANTZ

Magmaren tenperatura600 ºC ingurukoa.

Hodei sutsu bat gertatzen da.

Gasek ez dute errazihes egiten.

Tximiniatik irtetean, magma ia solido-egoeran dago.

Harria hausten bada,gasek bortizki egiten

dute ihes.

Leherketa handi-handia gertatzen da.

Oso magma likatsua.

A B C

D E F

A B C

185

832926 _ 0164-0187.qxd 22/4/08 13:19 Página 185

Seinaleak

• Bolkanismoa: harri urtuak gainazalera irtetea eta laba-koladakosatzea.

• Sismikotasuna: lurrazalaren astinaldi bortitzak.

• Isostasia: lurrazalaren mugimendu geldoak eta bertikalak(hondoratzekoak edo altxatzekoak).

• Kontinenteen jitoa: kontinenteen eta ozeanoen mugimendugeldoak eta horizontalak; haien ondorioz, kontinenteen kokapenaaldatu egiten da.

Horiez gain, beste ondorio batzuk eragin ditu:

• Atmosfera eta hidrosfera. Sumendiek gasak isurtzen dituzte:karbono dioxidoa eta ur-lurruna, besteak beste.

• Eremu magnetikoa (kanpo-nukleoan sortzen da).

• Harri beroak. Energia elektrikoa lortzeko baliabide gisa erabildaitezke.

• Fenomeno hidrotermalak; hala nola, geyserrak eta iturri termalak.

186

LaburpenaLurraren barruko beroak eragiten du, eta hauek eragin zuten barne-bero hori:

• Meteoritoen talkek.

• Dentsitate handiko materialak barrualdera erortzeak eta nukleoaren eraketak.

• Elementu erradioaktiboen desintegrazioak.

LU

RR

AR

EN

BA

RR

UK

O D

INA

MIK

A

63. Osatu zure koadernoan barne-jardueraren seinaleei buruzko taula. Horretarako, eskema batean, hipozentroa,epizentroa eta lurrikara baten gainazaleko uhinak zer diren azaldu behar duzu.

64. Osatu laburpena, mendiak eratzeko prozesuak azalduta.

65. Azaldu zure koadernoan alerta goiztiarreko sistema bat zer den eta eman adibide bat.

66. Azaldu zer lotura dagoen kanpo-prozesu geologikoen eta barnekoen artean.

ARIKETAK

Arriskuak

Gizakia jarduera bolkanikoko edo jarduera sismikoko lekuetankokatzen denean.

Sumendien eta seismoen ondorioz, urrutiko eskualdeetan kalteakeragiten dituzten fenomenoak sortzen direnean; esaterako, tsunamiak.

Gizakia hondamendiak eragozten saiatzen da, hauen bidez:

• Aurreikuspena: lurra aztertzea eta arrisku-mapak egitea.

• Prebentzioa: kalterik ez gertatzeko edo haiek ahalik txikienakizateko neurriak ezartzea.

• Iragarpena: arriskua noiz eta non gauzatuko den asmatzea. Alertagoiztiarreko sistemen bidez egiten da.

Harriak

• Magmatikoak. Magma bat solidotzean sortzen dira. Plutonikoak etabolkanikoak izan daitezke. Plutonikoak poliki solidotzen diralurrazalaren barruan; esaterako, granitoa. Plutonikoak, berriz,azkar solidotzen dira Lurraren gainazalean; adibidez, basaltoa.

• Metamorfikoak. Harriak presio handien eta tenperatura altuenpean baina urtu gabe daudenean sortzen dira. Besteak beste,arbela eta marmola harri metamorfikoak dira.

832926 _ 0164-0187.qxd 21/2/08 13:25 Página 186

IRAKURLEAREN TXOKOA

67. Zer gertatu zen 2004ko abenduaren 26an?

68. Zergatik dago kezkatuta Satoru irakaslea?

69. Zertan dihardu Satoru irakasleak?

70. Ministroak barkamena eskatu zion Satoruirakasleari. Zergatik?

71. Zer balio izango du gizakientzat Chikyuikerketa-ontziak?

IRAKURTZETIK ULERTZERA

Liburuak:La Tierra. Un viaje por la historia de nuestro planetaGREGOR MARKA. Ares y Mares argitaletxeaBi mutikok irakurlea gidatzen dute Lurraren historian zeha-rreko bidaian. Adin guztietako pertsonek ulertzeko modukoa.

Sarean:www.ign.es/ign/es/IGN/home.jspInstitutu Geografiko Nazionala.

ZABALBIDEAK

187

Lurraren sakonerarako bidaia

2004ko abenduaren 26an, zenbait tsunamikAsiako eskualde zabal bateko kostaldeaksuntsitu zituzten. Japoniako Hokkaidouhartean, Satoru irakasle entzutetsuaatsekabetuta geratu zen, hondamendi harenberri entzutean.

Hemen Satoruirakaslea. Nor da? Zientzia- eta teknolo-

gia-ministroarenlaguntzailea naiz.Tsunami izugarria

gertatu dela entzun dutalbistean. Horregatikdeitzen didazu, ezta? Bai. Premiazko bilera

batera deitu dugu. 15 minutu barru, zure bila joango gara.Mmmm, oso denbora

gutxi da, nire paperakhartu behar ditut…Baina ondo da; ahaldudan guztiaa egingodut, ezinbestekoa baitagai honi heltzea.

… Ekintza-programa batprestatzeko bildu gara. Ho-rrelakorik berriro gerta-tzea eragotzi behar dugu. Berandu

samar, ezta?Zuekin egingodugu lan.

Bai, irakasle, arrazoiduzu. Barkatu, arren.

Ahal dugunguztian lagundukodizuegu.

Eskerrik asko.Irakasle, zerpentsatu duzu?

Ideia ona izan da ontzianheliportu bat jartzea,irakasle, garraiobideazkarra beharko dugu-eta.

Hala da.Historian lehenaldiz saiatukoda gizakiahalako zerbaitegiten.

Proiektu arriskutsua da, bainaitxaropentsua. Azkenean,mugimendu sismikoen aztarnaguztiak kontrolatuko ditugu.Hemen, ezkutu bat jarri beharkodugu, egitura babesteko. Horrekin, ontziak

57.000 tonakopisua izango du.

Ez kezkatu,irakasle. Ontziakpisuari eutsiko

dio.

Behin lurrazalazulatzen hasita,sentsoreakinstalatuko ditugueta jarduerasismikoakontrolatu ahalizango dugu.

Satoru irakaslea,ohoreak egingo aldituzu, mesedez?Azken batean, zureontzia da.

Mila esker, ministro jauna. Chikyu izena jarri diogu: Lur Planeta, alegia.Beharbada, egunen batean,gizakiek lasai egingo dute lo,lurrikara batek iratzarrikoote dituen beldurrik izangabe.

Hiru urte geroago, Fukuokako portuan.

832926 _ 0164-0187.qxd 21/2/08 13:25 Página 187

Energia

Unitate honetan…

• Energia zer den eta zer energia motadauden ikasiko duzu.

• Energiaren ezaugarri nagusiakeguneroko egoeretan aplikatu etaaztertuko dituzu.

• Energia-iturri nagusiak identifikatukodituzu, erabilgarritasunaren etaerabilera-mailaren arabera.

• Energia-iturri berriztagarri etaberriztaezin nagusiak bereiziko dituzu.

• Energia balioetsiko duzu, eta hura lortu, garraiatu eta erabiltzeareningurumen-ondorioak aztertuko dituzu.

• Energia aurrezteko ohiturak ikasiko dituzu.

• Ur-berogailu bat egin eta hareneraginkortasuna aztertuko duzu.

NONDIK NORAKOAK

Leherketa nuklear bateksortutako onddo atomikoa.

10Bonba atomikoak Hiroshimanizandako ondorioak

832926 _ 0188-0207.qxd 21/2/08 13:29 Página 188

1. Eman energia agerian jartzen duten zenbaitadibide, eguneroko bizitzakoak.

2. Nondik lortzen dugu gizakiok eguneromugitzeko behar dugun energia? Eta nondik ateratzen dute kalkulagailuekfuntzionatzeko energia?

3. Nondik lortzen dugu energia elektrikoa?

4. Agortu al daiteke energia?

5. Zer egin dezakezu etxean edo ikastetxeanenergia aurrezteko? Zenbait adibide emanbehar dituzu.

GOGORATU ETA ERANTZUN

Bilatu erantzunaAzaldu zer den fisio nuklearra. Zer zentraletan gertatzen da erreakzio mota hori?

XX. mendearen hasieran, emakumeek ikastekobaimenik ez zutenean, Lise Meitner-ek ZientziaFisikoetan doktoratzea lortu zuen. Hogeita hamarbat urtean, Alemanian egin zuen lan Meitnerrek,bere lagun batekin: Otto Hahn kimikariarekin.Biek Fermi italiarraren esperimentuekin jarrai-tzeko interesa zuten. Fermi uranio atomoaren nu-kleoa hausten saiatu zen.

Hitler boterera iritsi zenean, Lise Meitner kanpo-ratu egin zuten ikerketatik, judua zelako. Suediaraihes egin zuen eta, han, Hahnekin elkarlanean jarrai-tu zuen, gutunen bitartez. Komunikazio horietakobatean, Lisek jakinarazi zion Hahni, uranio ato-moak neutroiekin bonbardatzean, energia kantita-te handia askatzen zela. Prozesu horri fisio nuklea-rra esan zion.

Otto Hahnek bakarrik argitaratu zituen Meitne-rren ikerketaren emaitzak. Meitner eragozpen han-

dia izan zela eta Suediara joan izanak lana erraz-tu ziola esan zuen Hahnek. 1944an, Nobel sariaeman zioten Otto Hahni, fisio nuklearra aurki-tzeagatik. Akademiak ez zuen Liseren lana aipa-tu ere egin.

Meitnerri Manhattan proiektuan parte hartzea pro-posatu zioten, fisio nuklearrean oinarrituta lehenbonba atomikoa egiten laguntzeko. Baina Lisekuko egin zion proposamen horri. Hala ere, aurreraeraman zuten Manhattan proiektua; izan ere, Li-seren aurkikuntzaren lehen aplikazioetako bat le-hen bonba atomikoaizan zen; hain zuzen,Japoniako Hiroshimahirian jaurtitakoa.

Lise Meitner eta Otto Hahn.

832926 _ 0188-0207.qxd 21/2/08 13:29 Página 189

190

Zer da energia?

Goizean jaikitzean, hainbat gauza egin duzu: argia piztu, berogailua konek-tatu, gosaria berotu, irratia piztu eta ikastetxera joateko autobusa hartu,besteak beste. Horretarako, energia behar da. Gure gorputzak ere ener-gia behar du, eta jaten ditugun elikagaietatik lortzen dugu.

Aireak energia du, haize-errota baten hegalak mugitzeko gai baita. Egurzati batek energia du, errez gero ontzi bateko urak irakitea lor dezake-gulako.

Energia oso garrantzitsua izan da gizartearen garapenean, garapen eko-nomikoan eta teknologikoan. Teknologiaren bilakaerari esker, gero etaeraginkortasun handiagoz aprobetxatu ahal izan ditugu energia-iturriak,eta horrek aurrerapenerako bidea eman digu. Horri esker, gure bizi-modua erosoagoa eta atsegingarriagoa da.

Energia magnitude bat da. Beraz, neurtu eta unitate bidez adieraz deza-kegu. Nazioarteko Sisteman, joulea (J) da energia-unitatea, baina besteunitate batzuen bidez ere adieraz daiteke.

Energiaren jatorria

Erabiltzen dugun ia energia guztia Eguzkitik dator. Eguzki-energiak,planetan bizia egoteko klima egokia sortzeaz gain, energia ematen du-ten zenbait fenomeno ere sortzen ditu.

Fenomeno horietako bat uraren zikloa da. Eguzkiak itsasoko ura bero-tzen du, azaleko urak lurruntzen ditu eta hodeiak sortzen ditu, besteakbeste.

Eguzki-energiak eragindako beste fenomeno garrantzitsu bat materiaorganikoaren eraketa da. Eguzki-argiari esker, landareek fotosintesia egineta materia organikoa sortzen dute. Ondoren, gainerako izaki bizidunakmateria organiko horretaz elikatzen dira; hau da, materia organikoarenbidez, landare-organismoek jasotako eguzki-energia hartzen dute.

Energia magnitude fisikoa da eta gorputzetan aldaketakeragiteko ahalmenarekin lotuta dago.

1

Energia-unitateak

Unitatea Ikurra Baliokidetasuna

Kaloria cal 1 cal = 4,19 J

Orduko kilowatta kWh 1 kWh = 3.600.000 J

1. Argiak ba al du energiarik? Eta soinuak? Eman arrazoiak.

2. Ba al du energiarik eraikin baten goialdean daoen loreontzi batek?Eman arrazoiak.

3. Zertarako erabiltzen dugu izaki bizidunok energia?

ARIKETAK

Eguzkiak 174,4 bilioi kWh-ko energia igortzendu Lurrera ordubetean.

Organismo fotosintetikoek eguzki-energiaerabiltzen dute materia organikoa eratzeko.Izaki bizidun guztiek erabiltzen dute materiahori, behar duten energia lortzeko.

832926 _ 0188-0207.qxd 21/2/08 13:29 Página 190

191

Energiaren ezaugarriak

Energiak ez du formarik, ezta pisurik, bolumenik, kolorerik eta usainikere. Baditu, ordea, beste ezaugarri batzuk, hautemateko eta zertarakoerabil daitekeen ulertzeko garrantzitsuak.

• Metatu egin dezakegu eta, horri esker, behar dugunean erabil deza-kegu. Esaterako, energia kimikoa piletan eta baterietan meta dezake-gu, eta energia elektrikoa, kondentsadoreetan. Kondentsadoreakgailu elektrikoak dira, gaur egun oso erabiliak; adibidez, ordenagai-lu eramangarrietan eta sakelako telefonoetan erabiltzen dira.

• Garraiatu egin dezakegu. Energia leku batetik bestera igaro daiteke,hura lekualdatzeko sistema baten bidez. Adibidez, energia elektri-koa kableen bidez garraiatzen da, eta energia elektromagnetikoa, be-rriz, airean, hutsean eta abarretan bidaiatzen duten uhinen bidez ga-rraia dezakegu.

• Energia motak aldatu egin daitezke, mota baliagarriagoak lortzeko.Horri esker, gehien komeni zaigun moduan erabil dezakegu; baina,betiere, teorikoki. Esate baterako, pila bateko energia kimikoa alda-tuz energia elektrikoa lor daiteke, eta irrati bat funtzionarazteko era-bili.

• Transferitu egin dezakegu. Energia erraz igaro daiteke gorputz ba-tetik beste batera. Esaterako, ontzi bateko ura berotzen dugunean,energia-transferentzia gertatzen da; hain zuzen, tenperaturarik altue-neko ingurunetik tenperaturarik baxueneko ingurunera.

• Kontserbatu egiten da. Energia erabiltzen dugunean, ez da gasta-tzen. Ez dago ez energia sortzerik ez suntsitzerik. Eraldatu egiten daedo gorputz batetik beste batera igarotzen da, besterik ez. Fisikakoprintzipiorik garrantzitsuenetakoa da hori: energiaren kontserba-zio-printzipioa.

• Degradatu egiten da. Eskuarki, energia mota bat aldatuz beste batlortzeko prozesuetan, beroa sortzen da, eta ezin dugu erabili. Ho-rrek esan nahi du energiaren zati bat galdu egiten dela.

2

4. Zer energia-aldaketa gertatzendira bizikleta bat mugitzendugunean?

5. Energia kontserbatu egitenbada, esan al dezakegu gorputzguztiek energia kantitate beradutela beti?

6. Abiadura handian ibiltzen dentren bat gelditu arte balaztatzendenean, nora joaten da trenakzeraman energia guztia?

ARIKETAK

Bonbilla bat pizten dugunean, energiaelektrikoaren zati txiki bat soilik bihurtzen daargi; energia gehiena xahutu egiten da berogisa.

Gorputz batek beste batekin talka egitean, energia transferitzen dio.

832926 _ 0188-0207.qxd 21/2/08 13:29 Página 191

192

Energia motak

Zenbait energia mota daude, eta beraz, zenbait izen ditu energiak: argia,beroa, energia elektrikoa, etab. Energia mota guztiak alda daitezke, etahaietatik beste mota bat lortu.

Energia mekanikoa

Energia mota hori bi energiaren batura da. Bi energia horiek energia zi-netikoa eta energia potentziala dira.

• Energia zinetikoa (Ec). Mugitzen ari diren gorputzek duten energiamota da. Mugimenduan, aldaketak eragin ditzakete gorputzek, etageldirik daudenean, berriz, ez.

• Energia potentziala (Ep). Gorputzek beren posizioa dela-eta dutenenergia-mota da; esaterako, Lurraren gainazaletik altuera jakin bate-an daudenean. Gorputzek metatuta duten energia da eta, edozeinunetan, aldaketak eragin ditzake beste gorputz batean. Esate batera-ko, altuera jakin batean dagoen objektu bat erori eta mugitzen has-ten denean, beste gorputz bat bultza dezake.

Energia elektrikoa

Elektrizitatez kargatutako partikulak –esate baterako, elektroiak– no-ranzko berean mugitzen direnean agertzen da. Karga horiek ordenan hi-gitzen direnean, korronte elektrikoa sortzen da.

Energia mota hori etxetresna elektrikoen funtzionamenduan jartzen daagerian. Etxetresna elektrikoek piletatik, baterietatik edo sare elektriko-tik lortzen dute energia.

Barne-energia

Gorputzek beren molekulen edo atomoen higiduraren ondorioz dutenenergiari esaten zaio barne-energia. Garrantzi handia du egoera-aldake-tak aztertzeko.

Gorputz bat solido-egoeratik likido-egoerara eta likidotik gas-egoeraraigarotzean, haren barne-energia handitu egiten da.

3

Garabiaren goialdean dauden adreiluekenergia potentziala dute, baina ez zinetikoa.Erortzen ari den adreiluak energia zinetikoadu, baina erortzean, energia potentzialagaltzen du. Lurrean dauden adreiluek ez duteez energia potentzialik ez zinetikorik.

Energia mekanikoa kalkulatzea

Energia potentziala masaren (m), Lurreko grabitatearen (g) eta altueraren (h) araberakoa da. Formula honen bidez kalkulatzen da:

Ep = m·g·h

g-ren balioa 10 m/s2-koa dela kontuan hartuta, kalkulatuzer energia potentzial duzun, 10 m-ko altueran zaudenean.

Energia zinetikoa objektuaren abiaduraren (v) eta masaren (m) araberakoa da.

Matematikoki, ekuazio honen bidez kalkula dezakegu:

Ec = ·m·v2

Kalkulatu zer energia zinetiko duzun, 10 km/h-ko abiaduran korrika zoazenean.

JAKINGARRIAK

12

832926 _ 0188-0207.qxd 21/2/08 13:29 Página 192

193

Energia elektromagnetikoa edo irradiatze-energia

Energia mota hori irrati- eta telebista-uhinek dute, bai eta, besteak bes-te, mikrouhinek eta zenbait eguzki-erradiaziok ere; esaterako, argiak. Hauda haren ezaugarri nagusia: espazioan zehar heda daiteke, inolako ingu-rune materialen beharrik gabe, eta beraz, ez da garraioan zehar degrada-tzen, beste energia mota batzuk ez bezala. Hutsean, 300.000 km/s-koabiaduran hedatzen da, gutxi gorabehera.

Energia mota horri esker, argia daukagu Lurrean. Horrez gain, beroaematen du, eta bero horri eta atmosferari esker, bizirako tenperatura ego-kiari euts diezaioke Lurrak. Halaber, organismo fotosintetikoek era-biltzen dute, materia organikoa egiteko.

Energia kimikoa

Konposatu kimikoen energia da. Erreakzio kimikoetan ageri da. Elika-gaiek, pila elektrikoek eta lehergailuek energia mota hori dute.

Organismoek konposatu organikoetan metatzen dute energia kimikoa;batez ere, gluzidoetan eta lipidoetan. Haietatik lortzen dute zelulek ener-gia, oxidazio-erreakzioen bidez.

Energia nuklearra

Atomoen nukleoetatik lortzen delako esaten zaio energia nuklearra.Erreakzio nuklearretan jartzen da agerian. Erreakzio horietan, energiaasko askatzen da. Bi motatakoak dira erreakzio nuklearrak:

• Fisioa. Prozesu horretan, nukleo atomiko bat bi zati arinagotan edogehiagotan hausten da, eta energia kantitate handia askatzen da.Erreakzio mota hori zentral nuklearretan erabiltzen da, energia elek-trikoa lortzeko.

• Fusioa. Prozesu horretan, atomo arinen nukleoak elkartzen dira etanukleo astunago bat osatzen dute. Prozesu horretan ere energia askoaskatzen da.

Bero-energia

Energia mota hori gorputz batetik tenperatura desberdina duen beste ba-tera transferitzen da. Konposatuak osatzen dituzten atomoen eta mole-kulen higidurek eragiten dute.

Energia-igarotze horri beroa esaten diogu. Horrenbestez, beroa, izatez,ez da energia mota bat, iragaitzazko energia baizik; hau da, energia gor-putz batetik beste batera igarotzeko modua (tenperaturarik altuena due-netik tenperaturatik baxuena duenera).

7. Masa bereko bi gorputz abiaduradesberdinean higitzen badira,zeinek du energia zinetikorikhandiena?

8. Zer gertatzen da pilota baten Ec-rekin eta Ep-rekin, gorantzjaurtitzen dugunean?

9. Zer energia mota du mahaibaten gainean dagoen liburubatek? Eta erortzen bada?

ARIKETAK

Eguzkiaren eta gainerako izarren energiahaien barruan gertatzen diren fusio-erreakzioen ondoriozkoa da.

Energia

Energia

Fisio nuklearra Fusio nuklearra

832926 _ 0188-0207.qxd 21/2/08 13:29 Página 193

194

Energia-iturriak eta motak

Energia duen ingurune natural edo ingurune artifizial oro da energia-iturria, eta energia hori atera eta erabil dezakegu. Iturri horietan dagoenenergia kantitateari energia-baliabidea esaten zaio.

Energia-iturri bateko energia kantitatea baliabidetzat hartzeko, beha-rrezkoa da eskura egotea eta hura ustiatu ahal izatea.

Energia-iturriak

Erabilgarritasunari begira, honela sailka ditzakegu energia-iturriak:

• Energia-iturri berriztaezinak. Gizakiaren denbora-eskalan berri-tzen ez diren energia-iturriak dira. Lurrean dute jatorria, eta osoprozesu geologiko geldoen bidez eratzen dira; milioika urtean, ale-gia. Egun, oso erreserba mugatuak ditugu eta azkar kontsumitzenari gara; beraz, agortu egingo dira.Honako hauek dira energia-iturri berriztaezinak: ikatza, petrolioa,gas naturala eta uranioa.

• Energia-iturri berriztagarriak. Etengabe berritzen diren energia-iturriak dira. Haien jatorri nagusia Eguzkiaren energiaren fluxu ja-rraitua da.Hauek dira energia-iturri berriztagarriak: Eguzkia; haizea; ibaien,olatuen eta itsasoetako nahiz ozeanoetako mareen mugimendua; Lu-rraren barne-beroa; eta biomasa.Energia-iturri bat berriztagarria izateak ez du esan nahi energia horierruz dagoenik eta hura ustiatzea merkea denik.

Azken urteetan, iturri berriztagarrietatik lortutako energiaren erabilerahanditu egin da, energia-iturri berriztaezinen ordez energia-iturri be-rriztagarriak erabili ahal izatea lortu nahi baita; izan ere, alde batetik,energia-iturri berriztaezinak agortzen ari dira, eta beste batetik, zenbaitenergia motak ingurumenean dituzten eragin kaltegarriak txikitzen saia-tzen ari dira.

4

10. Bereizi energia-iturriberriztagarriak etaberriztaezinak, eta eman adibide bana.

11. Energia berriztagarria esateaokerra da, baina energia-iturriberriztagarria esatea, berriz,zuzena. Zergatik? Zertan diradesberdinak bi adierazpidehoriek?

12. Eguzkiak, izar guztiek bezala,iraupen mugatua du eta, unejakin batean, energia igortzeariutziko dio. Zergatik hartzen daenergia-iturri berriztagarritzat?

ARIKETAK

Mende askoan, egurra eta landare-ikatza izandira energia-iturri nagusiak, haizeak, urak,animaliek eta gizakiek eragindako indareragilearekin batera. Egun, munduankontsumitzen den energiaren % 90 erregaifosiletatik lortzen da.

Espainiako 2005eko energia elektrikoarenekoizpenean energia-iturri bakoitzak zuenehunekoa.

Espainiako 2005eko energia elektrikoarenekoizpenean energia-iturri berriztagarribakoitzak zuen ehunekoa.

Petrolioa % 8,9

Gasnaturala% 26,2

Uranioa % 19,9Berriztagarriak% 16,6

Ikatza % 28,2 Hidraulikoa % 49,1 Eolikoa % 45,2

Eguzki-energia % 1,7

Biomasa % 4

832926 _ 0188-0207.qxd 21/2/08 13:29 Página 194

195

Energia-iturri berriztaezinak (I).Ikatza eta petrolioa

Gaur egun, iturri berriztaezinetatik ateratzen da munduan erabiltzen denenergia gehiena. Iturri horietako energia erabiltzeak kutsadura atmosfe-rikoko arazo handiak sortzen ditu, eta berotegi-efektua areagotu egitenda, energia hori erretzean sortzen diren isurien ondorioz; hain zuzen ere,karbono dioxidoaren eta beste gas batzuen isurien ondorioz.

Ikatza

Ikatza aspaldi hasi zen eratzen. Duela milioika urte, landare-hondakinenkantitate handiak lurperatuta geratu ziren sakonera gutxiko eremuetan–hala nola, zingiretan eta aintziretan–, harea-masa handien eta harrienazpian. Pilatutako landare-hondakin horiek, zenbait presio- eta tenpe-ratura-baldintzatan, ikatz bihurtuz joan dira, milioika urtean zehar.

Lau ikatz mota daude: antrazita, harrikatza, lignitoa eta zohikatza.Lau ikatz mota horiek ez dute bero-ahalmen bera; alegia, haietako ba-koitzaren kilogramo batek ez du energia kantitate bera ematen.

Hainbat gauzatarako erabiltzen da ikatza. Hona hemen adibiderik azpi-marragarrienak:

– Erregai gisa erabiltzen da, zentral termikoetan energia elektrikoalortzeko.

– Etxean erabiltzen da: berokuntzan, sukaldean, etab.– Lehengai gisa erabiltzen da, zenbait produktu lortzeko; esaterako,

plastikoak, zuntz sintetikoak eta produktu farmazeutikoak.

Ikatza aire zabaleko meategietan erauz daiteke, edo ehunka metrokosakoneran dauden meatzeetatik. Meatzeetatik ateratzeko, lurpeko meate-giak erabiltzen dira.

Petrolioa

Egungo energia-iturririk erabiliena da. Ikatza baino erregai hobea da,bero-ahalmen handiagoa duelako.

Duela milioika urte sortu zen, itsas hondoan itsas mikroorganismoak(planktona) metatzean. Mikroorganismo horiek petrolio bihurtu ziren,ondoz ondoko buztin- eta kareharri-geruzen azpian, eta zenbait presio-eta tenperatura-baldintzatan.

Petrolioa gordin ateratzen da, eta erabili ahal izateko, fintze-prozesu bategin behar zaio. Prozesu hori destilazio zatikatua da, eta horretan, gas-pro-duktuak (metanoa, butanoa, etab.), produktu likidoak (gasolina, fuel-olioa,kerosenoak, etab.) eta solidoak (mundrunak, betuna, etab.) lortzen dira.

Petrolio gordina garraiatzea arazo handia da; izan ere, kontsumo-ere-muetatik oso urrun ateratzen da. Hortaz, garraioa oliobideen eta petro-lio-ontzi handien bidez egiten da. Baina istripurik gertatuz gero kutsa-dura-arrisku handia dago.

Petrolioa erregai gisa erabiltzen da, bai eta ongarriak, plastikoak, pintu-rak eta abar egiteko lehengai gisa ere.

5

13. Ikatzari, petrolioari eta gasnaturalari erregai fosilak esatenzaie. Zergatik?

14. Testuan aipatutako lau ikatz motetatik, zein dagarrantzitsuena, ematen duenenergia-maila aintzat hartuta?Zergatik?

15. Nola lortzen dira petrolioarenderibatu guztiak?

16. Bilatu Funtsezko kontzeptuakatalean berotegi-efektu hitzarenesanahia.

ARIKETAK

Ikatz-erreserba gehienak oso sakonerahandiko lekuetan daude. Hori dela-eta, haienustiapena oso arriskutsua da, etaerrentagarritasun txikikoa.

% 86-98 24-35

Karbono-ehunekoa

Bero-ahalmena

(MJ/kg)

Antrazita

% 45-86 23-33Harrikatza

% 25-42 10-20Lignitoa

� % 25 -Zohikatza

832926 _ 0188-0207.qxd 21/2/08 13:29 Página 195

196

Energia-iturri berriztaezinak (II).Gas naturala eta uranioa

Gas naturala

Gas-nahaste bati esaten zaio gas naturala. Nahaste horretan, metanoadago proportziorik handienean.

Gas naturalak petrolioaren jatorri bera du, baina hura baino presio- etatenperatura-baldintza handiagoetan dago. Beraz, gas naturala petrolio-arekin batera dago.

Naturatik lortzen den moduan erabiltzen da. Hala ere, behin aterata, liki-dotu egin behar da, hura garraiatzea eta pilatzea errazagoa izate aldera.

Gas naturala kontsumo-lekuetaraino garraiatzeko, gasbideak erabiltzendira, besteak beste. Distantziak oso handiak badira, zisterna-ontzi han-dietan garraiatzen da gasa. Behin kontsumo-lekuetaraino garraiatuta,gas-egoerara aldatu behar da berriro, eta hori lurruntzeko instalazioetanegiten da. Haietan biltegiratu ere egiten da, erabili arte.

Bero-ahalmen handia du gas naturalak, eta errekuntza garbikoa da. Hor-taz, gero eta gehiago erabiltzen da.

Gas naturalaren erreserba handiak daude, eta uste da oraindik ere badire-la aurkitu gabeko gas-hobiak. Alabaina, energia-baliabide berriztaezina de-nez, egungo kontsumo-erritmoan jarraituzko gero, aurki agortuko da.

Ikatza eta petrolioa ordezka ditzake ia haien erabilera guzietan. Batik bat,hauetan erabiltzen da gasa:

– Sukaldeetan eta berogailuetan.– Erregai gisa, zenbait ibilgailutan; bereziki, garraio publikoko ibilgai-

luetan.– Zentral termikoetan, energia elektrikoa ekoizteko erabiltzen da, ika-

tzaren ordez.

Uranioa

Uranioa atomo ezegonkorreko elementua da. Atomo horiek hautsi edofisiona daitezke. Energia nuklearra sortzeko oinarrizko erregai gisa era-

biltzen da uranioa.

Zentral nuklearretan, fisio nuklearreko erreak-zioen bidez hausten dira uranio atomoak. Proze-su horretan askatzen den energia ura berotzekoerabiltzen da. Tenperatura altuan, ura lurrunduegiten da, eta lurrunak turbina bat mugitzendu. Horri esker, energia elektrikoa sortzen da.

Zentral nuklearrek ez dute atmosfera kutsa-tzen; hala ere, hondakin erradioaktibo askosortzen dituzte. Hondakin horiek kaltega-rriak dira osasunerako eta ingurumenera-ko, eta beraz, segurtasun handiko lekue-tan gorde behar dira ehunka edo milakaurtean zehar.

6

17. Zer alde on ditu gas naturalak,gainerako erregai fosilenaldean? Zure ustez, zein dira gas naturalaren aldetxarrak?

18. Zer energia-aldaketa gertatzendira zentral nuklearretan?

ARIKETAK

Egun, zenbait ibilgailuk gas naturalarekinfuntzionatzen dute. Gas naturala, gasolioaketa gasolinak baino gutxiago kutsatzen du.

Erreaktorearennukleoa

Turbina

Hozte-dorrea

Transformadorea

Sorgailua

Kondentsadorea

Lurrun-sorgailuaErregaia (uranioa)

Zentral nuklearra

832926 _ 0188-0207.qxd 21/2/08 13:29 Página 196

197

Energia-iturri berriztagarriak (I).Hidraulikoa

Iturri berriztaezinetatik lortzen den energia ez bezala, iturri berriztaga-rrietatik lortzen dena garbia da, ingurumena errespetatzen du, ezin agor-tuzkoa da, eta ez du ia gas kutsatzailerik isurtzen atmosferara; adibidez,ez du karbono dioxidorik isurtzen.

Energia hidraulikoa

Energia hori presagainetan lortzen da, ibaietako urtegietan pilatutakouretatik.

Urtegiko ura askatzen denean, turbina batean zehar igarotzen da. Tur-bina hori sorgailu elektriko bati akoplatuta dago, eta turbina biratzen de-nean, sorgailuak elektrizitatea sortzen du. Hortaz, pilatutako uraren ener-gia potentziala aldatu eta energia zinetiko bihurtzen da, eta azken batean,energia elektriko.

Uraren energia potentziala energia elektriko bihurtzen duten instalazioeizentral hidroelektrikoak esaten zaie.

• Energia hidraulikoaren alde onak: – Zentral hidroelektrikoek oso man-

tentze-lan gutxi behar dute eta ustia-pen-kostu txikia dute.

– Ez du ez hondakinik ez kutsatzaile-rik sortzen.

– Urtegiek uholdeak kontrolatzen la-guntzen dute eta, urte-sasoi lehorre-tan, urez hornitzen dituzte nekaza-riak.

• Energia hidraulikoaren alde txarrak:– Zentral elektrikoetan sortutako ener-

gia elektrikoa garraiatzea garestia da;izan ere, herri handietatik urrun dau-de zentral horiek.

– Energia sortzeko erabil daitekeen urkantitatea eguraldiaren araberakoa da.Euri gutxi egiten duenean, ekoizpenelektrikoa txikitu egiten da.

– Urtegiak egiteko, urez bete behar diraoso lur-hedadura zabalak, eta horrekeragin larriak ditu ingurunean; adibi-dez, higadura eragiten du, lur eman-korrak galtzen dira, eta bioaniztasunatxikitu egiten da.

– Presagaina apurtzeko arriskua dago.Halakorik gertatuz gero, uholde la-rriak izan daitezke hartatik hurbilekoherrietan.

719. Bilatu Funtsezko kontzeptuak

atalean turbina eta sorgailuhitzen esanahiak.

20. Zer energia-aldaketa gertatzendira zentral hidroelektrikoetan?

21. Ibai bateko edozein lekutan jarri al daiteke zentralhidroelektriko bat? Eman arrazoiak.

22. Zure ustez, errespetatzen al du ingurumena energiahidraulikoak? Eman arrazoiak.

ARIKETAK

Sorgailua

Uhateak

Turbina

Kontsumo-guneak

Ec minimoaEp maximoa

Ec maximoaEp minimoa

Zentral hidroelektrikoa

832926 _ 0188-0207.qxd 21/2/08 13:29 Página 197

198

Energia-iturri berriztagarriak (II).Eguzkikoa eta eolikoa

Eguzki energia

Energia hori Eguzkitik iristen da, erradiazio elektromagnetiko gisa. Es-painiak, urtean eguzki-ordu asko dituenez, potentzial handia du ener-gia hori aprobetxatzeko.

Egun, energia hori bi modutan erabil daiteke zuzenean. Bata termikoada, eta bestea, fotovoltaikoa.

Termikoan, fluido bat –oro har, ura– berotzeko erabiltzen da eguzki-energia. Prozesu hori kolektore izeneko tresnetan gertatzen da. Proze-su horren bidez lortzen den energia etxebizitzetan ur beroa eta bero-kuntza izateko erabiltzen da, gehienbat. Zenbait kasutan, oso tenperaturaaltua lortzen denean, energia elektrikoa ere lor daiteke.

Fotovoltaikoak Eguzkitik iristen den energia zuzenean energia elektri-ko bihurtzeko aukera ematen du. Horretarako, siliziozko gailu berezibatzuk erabiltzen dira: panel fotovoltaikoak. Panel fotovoltaikoen bidezlortutako energia etxeetan zuzenean erabil daiteke, edo sare elektrikonagusian sartu.

• Eguzki-energiaren alde onak:– Iturri agorrezina da, gizakien denbora-eskalan.– Energia garbia da. Ez du ez zaratarik ez substantzia kutsatzailerik

sortzen.– Hura mantentzeko lana oso merkea da, eta hari esker, eskualde iso-

latuetara irits daiteke elektrizitatea.– Egun erregai fosilekiko dugun energia-mendekotasuna txikitzen

du.

• Eguzki-energiaren alde txarrak:– Zenbait faktorek baldintzatzen dute haren erabilera; hala nola, la-

titudeak, urte-sasoiek, egunaren eta gauaren segidak, eta hodeiek.– Ez dago hura metatzerik, eta berehala aldatu behar da, beste ener-

gia mota bat lortzeko; esaterako, energia elektrikoa.– Eskala handian erabili ahal izateko, biltze-sistemak behar dira,

eta sistema horiek lur-azalera handiak hartzen dituzte. Beraz, ere-mu horiek ezin dira beste ezertarako erabili.

8

Zenbait instalaziotan –adibidez, itsasargietan–, panel fotovoltaikoak instalatudituzte. Horri esker, funtzionatzeko behar den elektrizitatea lortzen dute.

23. Zertan datza eguzki-bilketafotovoltaikoa? Zeren bidezlortzen da?

24. Zure ustez, zer teknika erabilditzakegu etxebizitzetan, eguzki-energia erraz etaeraginkortasunez bildu etaerabili ahal izateko?

ARIKETAK

Zentral fotovoltaiko bat eremu zabal bateankokatutako panel ugariz osatuta dago. Zentral

horiek sortzen duten elektrizitatea sareelektriko nagusian sartzen da.

832926 _ 0188-0207.qxd 21/2/08 13:29 Página 198

199

Energia eolikoa

Energia zinetiko mota bat da, eta haizearen mugimenduak eragiten du.Haizea eguzki-erradiazioaren ondorioetako bat da; hain zuzen, Lurra-ren gainazaleko zenbait lekuren arteko intsolazio-aldeen ondorioz sor-tzen da. Energia hori zuzenean erabil daiteke, edo aldatu eta beste ener-gia batzuk lor daitezke.

Historian zehar, hainbat gauzatarako erabili dute gizakiek ener-gia eolikoa; hala nola, ontziak mugitzeko eta haize-errotakmugitzeko (ura ponpatzeko, zereala ehotzeko, etab.).

Gaur egun, haizearen energia zinetikoaz baliatzeko erabil-tzen diren tresnak airesorgailuak dira.

Airesorgailuek hegal handiak dituzte, eta haizearen inda-rrari esker biratzen dira hegal horiek. Biraketa-mugimen-du hori barne-sorgailu bati transmititzen zaio, eta sorgailuhorrek energia elektriko bihurtzen du haizearen energia me-kanikoa. Azkenik, sortutako energia elektrikoa sare elektri-ko nagusian sartzen da, kontsumorako prest.

• Energia eolikoaren alde onak:– Haizea ez da agortzen, eta doakoa da.– Airesorgailuek instalazio- eta mantentze-kostu txikiak dituzte.– Errendimendu handia lortzen da. – Egun erregai fosilekiko dugun energia-mendekotasuna txikitzen

du.

• Energia eolikoaren alde txarrak:– Aldizkakoa eta ausazkoa da, haizearen mendean dagoelako; izan

ere, ordu gutxian, haizearen indarra aldatu egin daiteke.– Oso zaila da hura metatzea; beraz, ekoizpena eskaria baino han-

diagoa denean, ezin da metatu. – Airesorgailuak arriskutsuak dira hegaztientzat.– Parke eolikoek lur-eremu handiak behar dituzte, eta ez dago lur

horiek beste ezertarako erabiltzerik.– Airesorgailuek eragina dute paisaian. – Interferentziak sortzen ditu radarretan, telebistan, irratian, etab.

Dituen ezaugarriengatik, Espainia da,Europako herrialdeen artean, energia eolikoagehien erabiltzen dutenetako bat. Zierbenakoparke eolikoa, Bizkaian.

25. Zure ustez, zer faktore hartu behar dira kontuan, zentral eoliko bat instalatzerakoan?

26. Zein da, gaur egun, energia eolikoaren aplikazio nagusia?

27. Energia eolikoaren alde txarretatik, zein da garrantzitsuena, zure ustez?

ARIKETAK

Hegalak

Dorrea

Anemometroaeta haize-orratza

Sorgailua

Ardatza

832926 _ 0188-0207.qxd 21/2/08 13:29 Página 199

200

Energia-iturri berriztagarriak (III).Biomasa, geotermikoa eta mareena

Biomasa

Biomasa animalia- edo landare-jatorriko materia organikoa da. Izaki bi-zidunen eraldaketa naturaletik edo artifizialetik lor daiteke.

Biomasatik lor daitekeen energiari biomasaren energia esaten zaio. Zu-zeneko errekuntzaren bidez lortzen da, edo hura beste erregai motarenbat lortzeko aldatuz.

Energia-iturri hori hiru modutan lortzen da:

– Hazkunde bizkorreko eta energia-eduki handiko landare-espezieak lan-datuz; hala nola, kardua, erremolatxa eta zerealak.

– Zenbait jardueratan sortzen diren hondakinak aprobetxatuz; esa-terako, etxeko hondakinak (papera, kartoia, elikagai-hondakinak…),nekazaritzakoak (lastoa, belar gaiztoak, etab.), abeltzaintzakoak(gorotzak, animalien hondakinak…) eta basokoak (adarrak, hos-toak, etab.).

– Zenbait landare-espezie kimikoki edo biologikoki aldatuz, energia-produktuak lortzeko; bioerregaiak, esate baterako. Besteak beste, bio-diesela eta etanola bioerregaiak dira.

Biomasatik energia ateratzen hasi aurretik, beharrezkoa da zenbait pro-zesu egitea, hura errazago maneiatu, garraiatu eta, azkenean, biltegira-tu ahal izateko. Besteak beste, prozesu hauek egin behar zaizkio bio-masari: trinkotzea eta lehortzea.

Egun, biomasak hiru erabilera nagusi ditu, energiaren ikuspuntutik. Aldebatetik, gasa lortzeko erabiltzen da; gas horri biogasa esaten zaio. Bes-te batetik, bero-energia eta energia elektrikoa lortzeko erabiltzen da.

• Biomasaren alde onak:– Hondakin gutxi sortzen ditu, eta haiek, gainera, biodegradagarriak

dira. – Bioerregaiek erregai fosilek baino gutxiago kutsatzen dute.– Biomasaren zati gehiena giza jardueretan sortutako hondakinak

dira; beraz, energia lortzeko erabiltzean, ez dugu haiek tratatzensosik gastatu beharrik.

• Biomasaren alde txarrak:– Energia-errendimendu txikia du.– Fresko dagoenean, bolumen handia hartzen du; beraz, zaila da hura

maneiatzea eta garraiatzea.

9

Mende askoan, egurra izan da beroa lortzekobaliabiderik erabiliena. Garapen-bideandauden zenbait herrialdetan, egurra etaanimalien gorotzak, oraindik ere, energia-iturri garrantzitsua dira.

28. Esan nola erabili duten gizakiek biomasa historian zehar. Eman zenbait adibide.

29. Zure ustez, zer alde on du baso-hondakinak biltzeak eta erabiltzeak?

30. Zer dira bioerregaiak? Eman adibide bat.

ARIKETAK

832926 _ 0188-0207.qxd 21/2/08 13:29 Página 200

201

Energia geotermikoa

Energia geotermikoa Lurraren barruan pilatutako berotik lor daite-keen energia da. Hura erabili ahal izateko, Lurraren gainazala zulatubehar da.

Egun, eremu bolkanikoetan eta ur termaletako eremuetan erabiltzen daLurraren barruko beroa, berokuntzarako eta igerilekuen klimatizazio-rako.

Energia geotermikoa geografikoki mugatuta dago; hau da, gure plane-tako eskualde gutxitan aprobetxa daiteke.

• Energia geotermikoaren alde onak:– Ez du hondakinik sortzen, eta agorrezina da gizakien denbora-es-

kalan.– Zenbait herrialdetan, errentagarria da energia geotermikoa erabil-

tzea, energia elektrikoa sortzeko.

• Energia geotermikoaren alde txarrak:– Hobi geotermikoak aurkitzea zaila eta garestia da. Askotan, irtee-

ra naturalik ez badago, Lurraren gainazala zulatu behar da. – Ustiatzea eta mantentzea oso garestia izan daiteke.

Marea-energia

Itsasoko uraren mugimendutik –nagusiki, mareetatik– lortzen den ener-gia da.

Zenbait lekutan, mareagorako ur-mailaren eta mareabeherakoaren artean,zenbait metroko aldea dago. Alde horren ondorioz, urak energia zine-tikoa izan dezake, eta horri esker, elektrizitatea ekoizteko aukera dago.

• Marea-energiaren alde onak:– Energia-iturri garbia da.– Ez du hondakinik sortzen.– Ia agorrezina da.

• Marea-energiaren alde txarrak:– Hurbileko ekosistemetan eragina izan dezake.– Oso leku gutxitan erabil daiteke; hain zuzen, baldintza egokiak di-

tuzten kostaldeetan baino ez.– Energia-errendimendu txikia du.– Goi-mailako teknologia behar da, eta hori oso garestia da.

31. Nondik dator energia geotermikoa?

32. Espainian, zein eskualde dira egokiak energia geotermikoaaprobetxatzeko?

33. Zer energia mota lor daiteke mareetatik?

ARIKETAK

Espainian, aukera gutxi dago energiageotermikoa ustiatzeko. Kanariar uharteekdute potentzialik handiena, jatorrizbolkanikoak direlako. Timanfayako ParkeNazionala, Lanzaroten.

Marea-energiako zentral batenfuntzionamenduaren eskema.

Marea-gora

MareabeheraTurbinaUhate

irekia

Urtegia, husten

Uhate itxia

Urtegia, urez beteta

Urtegia, urez betetzen

Uhate irekia

Sorgailua

832926 _ 0188-0207.qxd 21/2/08 13:29 Página 201

202

Energiaren etorkizuna

Egungo energia-egoera ikusita, nahitaezkoa da neurriak berehala har-tzea; izan ere, alde batetik, energia-baliabideak oker erabiltzeak ditueneragin larriak arindu behar dira, eta beste batetik, etorkizuneko horni-keta bermatu. Besteak beste, neurri hauek hartu behar dira:

• Teknologiak garatu behar dira, iturri berriztagarrietako energia era-bili ahal izateko. Energia-iturri berriztagarriak garbiak dira, inguru-mena errespetatzen dute eta ez dute erabilera-aukera mugaturik.

• Herritarrak kontzientziattu behar dira. Energiaren etorkizuna guz-tion erantzukizuna da. Herritarrak kontzientziatuz gero, aurrezte-ohiturak hartu eta energia-eraginkortasun handiagoa lortuko genuke;hau da, ahalik eta baliabide gutxiena erabilita, albait energia-erabile-rarik handiena lortuko genuke.

Gutako bakoitzak zenbait neurri har ditzake energia aurrezteko. Honahemen adibide batzuk:

10

Europar Batasuneko arauak direla-eta,etxetresna elektrikoen fabrikatzaileakbehartuta daude etxetresnak eraginkortasun-maila baten bidez identifikatzera.

Tresna elektriko guztiak erabatitzaltzea. Ez da komeni urrutikoagintetik itzalita uztea; izan ere,elektrizitatea kontsumitzenjarraitzen dute.

Papera eta beira birziklatzea.

Garraio publikoaerabiltzea.

Garbigailua eta ontzi-garbigailua ondobetetzea, martxan jarri aurretik, etaahal bada, ziklo laburreko programakerabiltzea.

Etxetresna elektrikoak erosterakoan, A mailakoak aukeratzea, haiekkontsumitzen dute-eta energia gutxien.

Erabiltzen ez diren argiak itzaltzea eta argi naturala ahalik gehienaerabiltzea.

Kontsumo txikiko bonbillak erabiltzea.Bestelakoek baino zortzi aldiz gehiago irauteazgain, % 75 elektrizitate gutxiago behar dute.

Leihoak ondo isolatuta edukitzea.Zinta isolatzaileak eta leihobikoitzak erabiltzea, bero-galeramurrizteko.

Presio-eltzea erabiltzeak energiahandia aurrezten du. Bitrozeramikarenhondar-beroa ere erabil daiteke.

EnergiaFabrikatzaileaModeloaEraginkortasunik handiena

Eraginkortasunik txikienaEnergia-kontsumoa kWh/ziklotan(fabrikatzaileak egindako probetan lortutakoemaitzetan oinarritua. Probetan, karga hotza erabili zuten, ziklo normalizatu batean)

Ontzi-garbigailua

ACMESH 20 J 593 EU

1.05

GF

ED

CB

A A

832926 _ 0188-0207.qxd 21/2/08 13:29 Página 202

203

Zientzia zure eskuEmaitzak interpretatzea. Eguzki-energia bidezko ur-berogailua

Eguzki-energia bi modutan erabil daiteke energia-iturri gisa: alde batetik, plaka fotovoltaikoenbidez (elektrizitatea sortzeko), eta beste batetik,kolektore termikoen bidez (ura berotzeko). Kolektoretermiko bat egin eta haren energia-eraginkortasunaaztertuko dugu.

Material hauek beharko ditugu: plastikozko bi botila, litro eta erdikoak; plastikozko hodia, hiru metrokoa;pintura beltza; lekeda termourtugarria; zurezkozenbait listoi; 40 � 40 cm-ko ohol bat; liburuei azalajartzeko plastikoa; zerrenda itsasgarria; etatermometro bat.

1. Gailua egingo dugu. Metro bat inguruko listoiakerabiliz, euskarria egingo dugu. Listoien artekotartea 40 cm-koa izango da, gutxi gorabehera. Lotuedo iltzatu egin ditzakegu. Garrantzitsua da bestelistoi bat diagonalean jartzea, euskarri sendoalortze aldera.

Euskarriko listoi luzeetan, ohola iltzatu eta botilaklotuko ditugu, zerrenda itsasgarriz, irudian bezalageratzeko moduan. Bi zulo txiki egingo ditugubotila bakoitzean, haietan plastikozko hodiasartzeko. Lekeda termourtugarriz zigilatuko dituguzuloak. Hodietako batek botila batetik besterajoateko luzera zehatza izango du, eta bestea,berriz, askoz luzeagoa izango da: hodibihurraizango da, eta oholean itsatsiko dugu lekedatermourtugarriz.

Ohola eta hodibihurra beltzez margotuko ditugu.Nahi izanez gero, ur beroko tanga gisa erabilikodugun botila ere beltzez margo dezakegu. Pinturalehortutakoan, plastikozko xaflaz estaliko duguohola. Horrenbestez, kolektore termikoa amaitutaizango dugu.

2. Kolektorea martxan jarriko dugu.Bi botilak urez beteko ditugu. Uraren tenperaturaneurtu eta idatziko dugu, eta ondoren, tapoiakitxiko ditugu, ondo itxi ere. Berogailuak zuzenfuntzionatuko badu, zutik jarri behar dugu, pixkabat inklinatuta. Ur hotza duen botila behealdeangeratuko da, eta ur beroko tangarena egingoduena, berriz, goialdean.

3. Emaitzak aztertuko ditugu. Esperimentua hasi eta hogei minutura, goiko botilako urarentenperatura neurtuko dugu. Hogei minututikbehin neurtuko dugu, gehiago igotzen ez delaikusi arte.

Kontuz: udan bagaude eta metagailua eguzkitan eta aire-lasterretatik babestuta badago, oso litekeena da plastikozko hodibihurra beroaren ondorioz desegitea, hartan zehar dabilen urak hozten badu ere. Ez utzi ur-berogailuaeguzkitan inork zaindu gabe; izan ere, nahiz eta oso gailu sinplea izan, energia-eraginkortasunhandikoa da, eta goiko tangako ura asko berotudaiteke.

34. Tresna etxean erabili ahal izateko, sareko ur hotzeko sarrera bat beharko luke, bai eta ur beroko irteera bat ere.Non kokatuko zenituzke ur hotzeko sarrera eta ur beroko irteera?

35. Berotzeko prozesua motela da; bereziki, berotutako uraren bero-galeren ondorioz. Gailuko zer atal isolatubeharko genuke ondo, bero-galerarik ez gertatzeko?

36. Eguzki-energiaren eragozpenetako bat aldizkakotasuna da. Azaldu zer esan nahi duen horrek. Ba al da egunekohogeita lau orduetan ur beroa lortzerik?

ARIKETAK

Plastikozko xafla

Hodibihurra

Listoiekinegindakoeuskarria

Beltzezmargotutakoohola

Ur hotzeko botila

Ur beroko botila

832926 _ 0188-0207.qxd 21/2/08 13:29 Página 203

204

37. ●● Esan zer energia-aldaketa gertatzen diren tresnahauetan.

a) Lurrun-galdara. c) Autoen motorra.b) Bonbilla goria. d) Lurrunezko tren-makina.

38. ● Begiratu argazki hauei.

a) Zer energia mota erabiltzen da kasu bakoitzean?b) Zure ustez, zein kirol da ingurumenerako

kaltegarriena? Zergatik?

39. ●● Energia elektrikoa da etxeetan, ikastetxeetan eta industrian gehien kontsumitzen ditugunenergietako bat. Nondik dator energia hori?

40. ●● Kalkulatu 450 kg-ko masako motor baten energiazinetikoa, 35 km/h-an dabilela kontuan hartuta.

41. ●● 58 kg-ko pertsona batek 10 km/h-an egiten dukorrika. Kalkulatu haren energia zinetikoa.

42. ●● Liburu bat altuera jakin batetik erori da lurrera, eta geldirik geratu da. Zer energia mota bihurtu da liburuak hasieran zeukan energia potentziala? Zer gertatu da energiahorrekin?

43. ●● Sukalde askotan, gaineko plaka mistoak daude.Plaka misto horietan, suen erdiak elektrikoak dira, eta beste erdiek gas naturala erabiltzen dute. Zure ustez, zer su motak eragiten du kalterik gutxieningurumenean, janaria prestatzean? Zergatik?

44. ●●● Pilota bat altuera jakin batetik erori da.Lurrarekin talka egitean, errebotatu eta gora egiten duberriro, altuera txikiago bateraino. Mugitzen jarraitzenuzten badiogu, ikusiko dugu zenbait aldiz errebotatzenduela lurrean, eta gero eta altuera txikiagora iristendela. Azkenik, pilota lurrean geldirik geratuko da, hasieran zuen energia guztia galduta. Beraz, betetzen al da energiaren kontserbazioarenprintzipioa? Transferitu egiten al da energia? Eman arrazoiak.

Ariketak45. ●● Esan zer energia mota ageri diren tresna hauek

funtzionatzen dutenean.

46. ● Zer energia mota bihurtzen da energia elektrikoa honako tresna hauek konektatzen direnean?

a) Erradiadorea. b) Lanpara. c) Bozgorailuak.

47. ●● Hona hemen zenbait energia-aldaketa. Emanadibideak, aldaketa horiek zer egoeratan gertatzendiren adierazteko.

a) Energia elektrikotik soinu-energia lortzea.b) Argi-energiatik energia elektrikoa lortzea.c) Energia zinetikotik energia potentziala lortzea.d) Energia zinetikotik energia elektrikoa lortzea.e) Energia elektrikotik energia zinetikoa lortzea.f) Energia kimikotik energia elektrikoa lortzea.

48. ● Esan zer energia-aldaketa gertatzen den kasuhauetako bakoitzean.

49. ● Unitatean ikasitako energia guztietatik, zein datozEguzkitik?

50. ● Esan, arrazoiak emanez, ba al duten energiarikgasolinak, korronte elektrikoak eta teila batek.

A B

A B

C D

A BC

D

E

F

G

832926 _ 0188-0207.qxd 21/2/08 13:29 Página 204

205

51. ●● Burdinazko masa bereko bi giltza, A eta B,hondartzako harearen gainean utzi ditugu erortzen. A giltza oso gutxi hondoratu da harean, eta B giltza,berriz, ia osorik lurperatuta geratu da. Bi giltzetatik,zein erori da altuerarik handienetik? Eman arrazoiak.

52. ● Zergatik berotzen dira tresna elektrikoak,funtzionatzen denbora jakin bat egon ondoren?

53. ●● Adierazi kJ-tan zer energia kantitate dagoenelikagai hauetan:

a) Txokolatezko tarta baten 100 g-tan (367 kcal).b) 100 g oilasko erretan (232 kcal).c) 100 g ziazerba egositan (23 kcal).

54. ● Esan zer energia mota duten honako gorputz hauek:

a) Sakelako telefono bateko bateriak.b) Tortilla-ogitarteko batek.c) Bonbona bateko butano gasak.d) Ontzi bateko ur irakinak.e) Bonbilla piztu batek.f) Higitzen ari den auto batek.g) Tenkatutako goma elastiko batek.

55. ●● Hausnartu etxean eta ikastetxean energiaaurrezteko moduei buruz. Bi ikaskiderekin batera, idatzi energia aurrezteko hamar bat jarrera.

Energia elektrikoko zentralak

Eskema hauetan, energia elektrikoa sortzeko prozesuakdaude adierazita. Zutabe bakoitza zentral mota batidagokio.

56. ● Lotu eskema bakoitza dagokion zentralmotarekin.

a) Zentral nuklearra. c) Zentral hidroelektrikoa.b) Zentral termikoa. d) Zentral eolikoa.

57. ● Esan zer energia-iturri erabiltzen den zentralmota bakoitzean.

58. ●● Zein zentraletan gertatzen da energia-aldaketa?

59. ● Zein eskematan aipatzen dira energia-iturriberriztaezinak?

60. ●●● Zer prozesutan isurtzen da karbono dioxidogehien atmosferara?

61. ●● Ingurumen-prozesu hauetatik, zein daude lotuta atmosferara isurtzen den karbono dioxidokantitatea handitzearekin?

a) Euri azidoa.b) Ozono-geruza hondatzea.c) Berotegi-efektua areagotzea.d) Berotegi-efektua txikitzea.

62. ●● Energia Nuklearraren Agentziaren etaEkonomia Lankidetza eta GarapenekoErakundearen txosten batean, energia nuklearraenergia garbia dela esaten da. Txosten horrekadierazten duenez, egun funtzionamenduandauden zentral nuklearrek urtean 1.200 milioi tonakarbono dioxido atmosferara isurtzea eragoztendute; izan ere, energia bera lortzeko erregai fosilakerabiliz gero, kutsatzaile kantitate hori isurikolitzateke. Azaldu zertan oinarritzen den ondorio hori.

63. ●● Egun, Espainian, bederatzi zentral nuklear ari dira lanean, eta zentral gehiago egitekoproiektuak geldiarazi dituzte. Esan zentral nuklearren bi abantaila eta bieragozpen.

64. ●● Eman etxean energia elektrikoa erabiliz egiten dituzun energia-aldaketen adibideak.

AZTERKETA ZIENTIFIKORANTZ

Uraren energiapotentziala.

Erregaiarenenergia kimikoa.

Haizearenenergia

mekanikoa.

Fisioarenenergia.

Uraren energiazinetikoa.

Ur-lurrunasortzea.

Hegalenmugimendua.

Ur-lurrunasortzea.

Turbinarenbiraketa.

Turbinarenbiraketa.

Turbinarenbiraketa.

Turbinarenbiraketa.

Energia zinetikoasorgailura.

Energia zinetikoasorgailura.

Energia zinetikoasorgailura.

Energia zinetikoasorgailura.

Energiaelektrikoa.

Energiaelektrikoa.

Energiaelektrikoa.

Energiaelektrikoa.

832926 _ 0188-0207.qxd 21/2/08 13:29 Página 205

EzaugarriakEnergiaren ezaugarrien artean, hauek nabarmentzen dira:

– Kontserbatu egiten da. – Garraia daiteke. – Transferitu egiten da.

– Metatu egin daiteke. – Degradatu egiten da.

206

LaburpenaMagnitude fisikoa da, gorputzek beren baitan edo beste gorputz batzuetan aldaketakeragiteko ahalmenarekin lotua. Nazioarteko Sisteman, jouletan (J) neurtzen da.

EN

ER

GIA

65. Eman energia mota bakoitzaren adibide bat.

66. Osatu eskema, energia-iturri berriztagarri bakoitzaren alde onak eta alde txarrak adieraziz.

67. Egin taula bat, karbono dioxidoa isurtzen duten energia-iturriak eta isurtzen ez dutenak bereizteko.

ARIKETAK

Energia motak

• Energia mekanikoa. Bi energiaren batura da. Honako hauena:

– Zinetikoa: mugitzen ari diren gorputzek dute.

– Potentziala: altuera jakin batean dauden gorputzek dute.

• Energia elektrikoa; adibidez, zentraletan sortzen dena.

• Barne-energia; esaterako, gorputzek beren molekulen edo atomoenmugimenduaren ondorioz dutena.

• Energia elektromagnetikoa; adibidez, argi-erradiazioak eta irrati- etatelebista-uhinek dutena.

• Energia kimikoa: erreakzio kimikoetan ageri da.

• Energia nuklearra: elementu kimikoen nukleoetan dago.

• Energia termikoa: partikulen mugimenduaren ondorioz sortzen da.

Energia-iturriak

Energia-iturria energia duen ingurune natural edo inguruneartifizial oro da, eta energia hori atera eta erabil dezakegu.

Erabilgarritasunari begira, honela sailkatzen dira:

• Energia-iturri berriztaezinak. Haien kantitatea mugatua denez,erabili ahala agortzen dira. Ikatza, petrolioa, gas naturala etauranioa dira.

• Energia-iturri berriztagarriak. Haien kantitatea mugagabea denez,ez dira agortzen.

Iturriberriztagarriak

• Hidraulikoa. Uretatik lortzen da. Zentral hidroelektrikoetan, energiaelektriko bihurtzen da energia hidraulikoa.

• Eguzki-energia. Eguzkiaren erradiazio elektromagnetikoa da.Termikoa edo fotovoltaikoa izan daiteke.

• Eolikoa. Haizeak sortzen du. Airesorgailuen bidez biltzen da, etahaiek energia elektrikoa sortzen dute.

• Biomasa. Materia organikotik lortzen da.

• Geotermikoa. Lurraren barruko berotik dator.

• Marea-energia. Mareetatik lortzen da.

Energia-iturriak Karbono dioxidoa isurtzen dute atmosferara Ez dute karbono dioxidorik isurtzen atmosferara

Berriztaezinak

Berriztagarriak

832926 _ 0188-0207.qxd 21/2/08 13:29 Página 206

Teknologia primitiboa

IRAKURLEAREN TXOKOA

K.a. 3500. urte inguruan, gurpilaasmatu zuten (agian, zeramikamodelatzeko tornu gisa erabil-tzeko). Handik zenbait mende-tara (seguru asko, K.a. 3000.urtean), gurpilak leretan jartzenhasi ziren; izan ere, nekez herres-tatzen ziren, baina gurpilei esker,erraz eraman zitzaketen. Gur-pilak ez ziren zuzeneko energia-iturria, baina marruskaduragainditzen laguntzen zuten, etaberaz, askoz energia gutxiago be-har zen hari esker.Halaber, garai hartan, gutxi go-rabehera, almadia edo piraguaprimitiboak erabiltzen hasi ziren,uraren energiari esker kargak ga-rraiatzeko. Beharbada, K.a.2000. urte inguruan, belak era-biltzen hasi ziren, haizeaz ba-liatzeko; beraz, airearen mugi-menduak garraioa bizkortu zuen,eta horrez gain, ontziak ur-las-ter geldoen indarraren kontrabultzatzea ere lortu zuten. K.a.1000. urte inguruan, feniziarrek,beren itsasontzietan, Mediterra-neo itsasoa alde batetik besterazeharkatzen zuten. K.a. 50. urtean, gutxi gorabehe-ra, erromatarrak noria erabil-tzen hasi ziren. Ur-laster bizkorbatek gurpil bat biraraz zezake-en, eta gurpil horrek, aldi bere-an, beste gurpil batzuk biraraz-ten zituen, lan bat egin zezaten;adibidez, aleak eho, meak za-paldu eta ura ponpa zezaten.

Haize-errotak ere orduan hasi zi-ren erabiltzen. Haietan, ur-laste-rren ordez, haize-lasterrez balia-tzen ziren gurpila mugiarazteko;izan ere, ur-laster bizkor gutxi dau-de, baina haizea nonahi dago. ErdiAroan, haize-errotak garrantzihandiko energia-iturria izan zirenMendebaldeko Europan. Halaber,Erdi Aroan hasi zen gizakia labemetalurgikoetan ikatz izeneko ha-rri beltza erretzen, ontzietako ipa-rrorratzetan energia magnetikoaerabiltzen (gerora esplorazio-bi-daia luzeak egiteko aukera emanzuten iparrorratzek) eta gerranenergia kimikoaz baliatzen.

K.o. 670. urtean erabili zutenenergia kimikoa lehen aldiz sun-tsipena eragiteko (dena den, lehe-nago, gezi su-eragileak erabili zi-tuzten). Uste da urte horretanSiriako alkimista batek, Kalinikoizenekoak, greziar sua asmatuzuela. Greziar sua lehergailu su-eragile primitiboa zen, sufrez etanaftaz egina. Uste da su hari es-ker lortu zutela Konstantinoplamusulmanek egindako lehen se-tiotik babestea, 673. urtean.

ISAAC ASIMOV,Zientziaren hastapenak.

Orbis SA argitaletxea

Asimov 1920ko urtarrilaren2an jaio zen. Ume zela, fami-liarekin Ameriketako EstatuBatuetara emigratu zuen, NewYorkera, hain zuzen. New Yor-

ken, aitak denda txiki bat ire-ki zuen. Han, besteak beste,egunkariak saltzen zituen, etahan garatu zuen Isaacek ira-kurtzeko zaletasuna. Lehenliteratura-lana hamalau urtebesterik ez zituela idatzi zuen,eta eskolako aldizkari bateanargitaratu zioten. Graduatu on-doren, Columbiako Unibertsi-tatean sartu zen, Kimikakoikasketak egiteko. Zientzia fik-zioarekin lotutako gaiak osogustuko zituenez, literaturanjardutea erabaki zuen. Haren

kontakizun guztietan, robotaketa beste pertsonaia batzuk zi-ren istorio fantastikoetako pro-tagonistak. Itzelezko irudime-na zuen Asimovek, eta horriesker, hainbat literatura-sarieman zizkioten; hala nola, Hu-go eta Nebula sariak. Horrezgain, hamalau aldiz izendatuzuten honoris causa doktore.Zientzia-fikzioaz eta gai zien-tifikoen dibulgazioaz gain, gaihistorikoak eta haurrentzakogaiak ere jorratu zituen Asi-movek.

Liburuak:Los propios diosesISAAC ASIMOV. Plaza & Janes argitaletxeaZientzia-fikzioko eleberria, unibertso paraleloei eta energia-iturri agorrezinei buruzkoa.

Energías alternativasJOSE A. DOMINGUEZ GOMEZ. Equipo Sirius argitaletxeaZenbait energia mota deskribatzen ditu, konbentzionalezbestelakoak.

Artikuluak:

Energía eólica. Así son los mayores molinos del mundo.Muy Interesante. 258. zk. 2005eko maiatza

Las energías del futuro. National Geographic. 2005eko abuztua

Sarean:www.erasolar.eswww.solariaenergia.comEnergia-iturri berriztagarriei buruzko webguneak.

ZABALBIDEAK

207

68. Nola erabili izan du gizakiak ura, energia lortzeko?

69. Zer ideia helarazi nahi digu Isaac Asimovektestuan?

70. Demagun lantegi bateko makinak mugitu behardituzula, gutxi kutsatzen duen energia merke baterabiliz. Zein erabiliko zenuke? Zergatik?

71. Gaur egun ere ura eta haizea aprobetxatzen ditugu energia lortzeko. Zein energia lortzen dugu?

IRAKURTZETIK ULERTZERA

832926 _ 0188-0207.qxd 21/2/08 13:29 Página 207

Beroa eta tenperatura

Unitate honetan…

• Beroa eta tenperatura bereiziko dituzu.

• Egiaztatuko duzu ukimena ez dela osofidagarria errealitate termikoeiantzemateko.

• Beroaren efektuak interpretatuko dituzu.

• Tenperatura zenbait eskalatermometrikoz neurtzen ikasiko duzu.

• Beroa hedatzeko moduak identifikatukodituzu.

• Materialak bereiziko dituzu, beroaeroateko duten ahalmenari erreparatuta.

• Gorputzen dilatazioari buruzkoesperimentu errazak egin eta emaitzakinterpretatuko dituzu.

NONDIK NORAKOAK

Alkimista, David TenierGaztearen lana.

11832926 _ 0208-0225.qxd 21/2/08 13:31 Página 208

1. Zenbait esperimentutan, garrantzitsua datenperatura kontrolatzea. Zergatik?

2. Gauza bera al dira tenperatura eta beroa?

3. Zer dira termometroak? Zertarako balio dute?Nola lagun dezakete termometroektenperatura erregulatzen?

4. Demagun zurezko eta metalezko objektu banadugula, 25 ºC-ko tenperaturan. Zein iruditukozaigu beroen?

GOGORATU ETA ERANTZUN

Bilatu erantzunaZer da eskala termometriko bat? Zenbat daude?

XVII. mendean, zientzialariek bazekiten tenperatu-rak garrantzi handia zuela beren esperimentuetan,baina artean, termometroa asmatu gabe zegoen, etaberaz, zaila zen tenperatura kontrolatzea. Oro har,tenperatura erregulatu behar zutenean, zientzia-lariek bero-iturri desberdinak erabiltzen zituzten.

Bero-iturri horiei eta haien ezaugarriei buruzkodeskribapenik xehatuenetako bat alkimista handibatek idatzi zuen; hain zuzen, Martino Rulandok,Rodolfo II.a Alemaniakoaren medikuak. Hamahirubero-iturri deskribatu zituen. Hona hemen adibi-de batzuk:

– Ignis seu calor fimi equini. Zaldi baten simaurrakemandako beroa. Zaldiak egin eta berehala hartubehar zen, eta haren gernuaz busti. Bero gutxiematen zuen.

– Ignis seu calor aeris. Gela bateko airea berotzenzuen iturri batek emandako beroa. «Biguna»zela idatzi zuen.

– Ignis seu calor lampadis. Kandela piztuen suakzuzenean emandako beroa. Haren «indarra»piztutako kandela kopuruaren araberakoa zen.

– Ignis seu balnei Maris. Maria bainuak emanda-ko beroa. Bero «handia» zen.

– Ignis seu balnei cinerum. Errautsek emandakoberoa. «Potentzia handikoa» zen.

– Ignis nudus. Suak zuze-nean objektuei emanda-ko beroa.

– Ignis reverberatorius. Labeitxi baten barruan sortu-tako beroa.

832926 _ 0208-0225.qxd 21/2/08 13:31 Página 209

210

Bero eta tenperatura kontzeptuak

Askotan, bero eta tenperatura hitzak nahasteko joera dugu. Beraz, beroaesaten dugunean, askotan, tenperaturaz ari gara. Eta gorputz bat berodagoela esatea, berez, okerra da; tenperatura jakin bat duela esan be-harko genuke.

Orduan, zer da beroa?

Hizkera arruntean, bero hitza erabiltzen dugunean, sentsazio batez ari gara.Baina denok ez ditugu sentsazio berak. Hots, gela batean beroa egiten due-la esaten dugunean, litekeena da beste batentzat hotza egitea.

Hala ere, gela bateko tenperatura 18 ºC-koa dela esaten badugu, tenpe-ratura altua ala baxua irudituko zaigu, baina datu hori ez da norberarensentsazioaren araberakoa.

Gorputz batetik beste batera igarotzen den energia termikoa da beroa. Be-raz, gorputzek beroa galdu edo hartu egiten dute, baina ez dute berorik.

80 ºC-ko burdina zati bat 15 ºC-ko ura duen ontzi batean sartzen ba-dugu, burdina hoztu egingo da, eta ura, berotu. Beroa burdinatik (ten-peraturarik altuena duenetik) uretara (tenperaturarik baxuena duenera)igaroko da. Bero-transferentzia horrek bien tenperaturak berdindu arteiraungo du; hau da, oreka termikoa lortu arte.

Beroa neurtzea

Beroa «igarotzako energia» da, eta beraz, hura neurtzeko, energiarenneurri-unitate berak erabiltzen dira. Nazioarteko Sisteman, joulea (J) dabero-unitatea.

Haatik, askotan, kaloria unitatea (cal) ere erabiltzen da beroa neurtze-ko. Joule bat 0,24 kaloriaren baliokidea da.

1 J = 0,24 cal

Tenperatura desberdina duten bi gorputzek elkar ukitzendutenean batetik bestera transferitzen den energia da beroa.

1

1. Fisikan, zuzena al da erradiadore batek beroa duela esatea?

2. Azaldu zientifikoki zer gertatuko den 10 ºC-ko ura duen ontzi batean70 ºC-ko tenperaturan dagoen patata egosi bat sartzen badugu.

3. Bi gorputzek oreka termikoa lortu dute. Zer esan nahi du horrek?

4. Beroa «igarotzako energia» da. Zer esan nahi du adierazpide horreketa zergatik aplikatzen zaio beroari?

5. Maiz, kilojoulea erabiltzen da bero-unitate gisa. Zenbat jouleridagokie kilojoule bat? Kalkulatu zenbat kaloriaren baliokide den 1 kJ.

ARIKETAK

Edari bero bat ematen digutenean, edariaapurka-apurka hozten hasten da. Bero-transferentzia gertatuko da, eta edariagiro-tenperaturara iristean amaituko daprozesu hori.

Objektu bat «bero dagoela» esatendugunean, horrek ez du esan nahi berohandia duenik, tenperatura altua duelabaizik.

832926 _ 0208-0225.qxd 21/2/08 13:31 Página 210

211

Tenperatura eta barne-energia

Substantzia guztiak partikulaz osatuta daude: atomoz eta molekulaz.Etengabe higitzen dira partikulak, ordenarik gabe, batzuk oso azkar, bes-te batzuk motelago... Mugimendu hori agitazio termikoa da.

Agitazio termikoaren ondorioz, energia zinetikoa du partikula bakoi-tzak. Gorputz baten partikula guztien energia zinetikoen baturari bar-ne-energia esaten zaio.

Beraz, gorputz baten tenperatura beste batenabaino altuagoa denean,horrek esan nahi du haren partikulak azkarrago higitzen direla.

Demagun ur kantitate desberdina duten bi ontzi ditugula eta ura tenpe-ratura berean dagoela bietan. Ontzi horiek denbora berean eta berdinberotzen baditugu, ikusiko dugu ur gutxien duen ontziaren tenperaturaigoko dela gehien.

Bi ontziek bero kantitate bera jaso dute, baina ez dute tenperatura-al-daketa bera izango, ur kantitatea ere ez baitute bera.

Horrenbestez, zenbat eta bero handiagoa eman gorputz bati eta harkzenbat eta materia kantitate –partikula kopuru– txikiagoa izan, orduaneta gehiago igoko da haren tenperatura.

Zeri esaten diogu hotza, eta zeri beroa?

Giro berean, zenbait pertsonak sentsazio termiko desberdinak izan di-tzakete; izan ere, bero eta hotz nozioak gure zentzumenek ematen diz-kiguten sentsazioen araberakoak dira.

Beraz, gorputz bat hotz dagoela iruditzen zaigunean, haren tenperaturagurea baino baxuagoa da. Bero dagoela iruditzen zaigunean, berriz, ha-ren tenperatura gurea baino altuagoa da. Hobeto ulertzeko, esperimen-tu hau egin dezakegu: hiru ontzitan, ura sartuko dugu. Ezkerraldekoan,0 ºC-ko tenperaturan sartuko dugu ura; erdikoan, 10 ºC-an; eta eskui-naldekoan, 25 ºC-an.

Ondoren, ezkerreko eskua sartuko dugu urik hotzena daukan ontzian,eta eskuinekoa, berriz, urik beroena daukanean. Minutu batzuk igaroostean, erdiko ontzian sartuko ditugu bi eskuak.

Ezkerreko eskuan, eskuinekoan baino beroago nabarituko dugu erdikoontziko ura; izan ere, esku bakoitza lehen zer tenperaturatan egon den,desberdina izango da sentsazio termikoa.

Gorputz baten tenperaturak gorputz horrek zenbateko barne-energia duen adierazten du.

6. Zer da barne-energia?

7. Askotan, objektu beroek –esaterako, berogailuek– beroa askatzendutela entzuten dugu, eta objektu hotzek –adibidez, izotzak–, hotzaaskatzen dutela. Zuzena al da hori esatea?

ARIKETAK

Gorputz batek energia bero gisa hartzenduenean, haren partikulak azkarragomugitzen hasten dira (A). Zenbat eta berohandiagoa hartu (B), edo zenbat eta partikulagutxiago izan gorputzak (C), orduan etaazkarrago mugituko dira.

100 ºC 600 ºC

100 ºC 1.200 ºC

100 ºC 900 ºC

A

B

C

Sugarra A kasuan baino handiagoa da

Barra A kasuan baino meheagoa da

832926 _ 0208-0225.qxd 21/2/08 13:31 Página 211

212

Beroaren eraginak gorputzetan

Gorputz bati beroa ematean, haren partikulen mugimendua areagotu egi-ten da. Partikula bakoitzaren energia zinetikoa handitzean, barne-ener-gia ere handitzen da, eta beraz, gorputzaren tenperaturak gora egiten du.

Horregatik, gorputzak handitu egiten dira edo egoeraz aldatzen dira.

Dilatazioa eta uzkurdura

Gorputz bat berotzean, hura osatzen duten partikulak azkarrago mugitu-ko dira eta espazio handiagoa hartuko dute. Horren ondorioz, gorputza-ren bolumena handitu egingo da (dilatazioa). Gorputzak beroa galtzenbadu, kontrakoa gertatuko da: partikulak gutxiago mugituko dira, gorpu-tza hoztuko da, eta haren bolumena txikitu egingo da (uzkurdura).

Gorputz guztien (solidoen, likidoen eta gasen) bolumena aldatzen da,beste gorputz batekin beroa trukatzen dutenean.

Substantziak nolakoak diren eta zer egoeratan dauden, halakoa izango dadilatazioa. Oro har, gasak likidoak baino gehiago dilatatzen dira, eta li-kidoak, berriz, solidoak baino gehiago.

Dilatazioak aldaketa handiak eragin ditzake gorputzetan. Esate batera-ko, zubi bat dilatatuz gero, zenbait zentimetro handi daiteke haren luze-ra. Horrelako aldaketek gorputzen funtzionaltasunean eraginik izan ezdezaten, tarte batzuk uzten dituzte zubiaren zenbait atalen artean. Tar-te horiek dilatazio-junturak dira.

Dilatazioa deritzo gorputz batek energia bero gisa hartzenduenean gorputz horren bolumena handitzeari.

2

8. Zertarako balio dute zubietakodilatazio-junturek?

9. Oso ur beroa duen kristalezkoedalontzi bat bat-batean hoztenbadugu, apurtu egingo da.Zergatik?

10. Noiz izango da altuagoametalezko zutoin bat, udan alaneguan?

ARIKETAK

Solidoak Likidoak Gasak

Solidoak dilatatzen dira gutxien; izan ere, haien partikulak oso hertsiki lotutadaude. Trenbide-errailak pixka bat bereizita daude, beroa egiten duenean erraz dilatatuahal izateko. Bestela, deformatu egingolirateke.

Likidoetan, partikulen arteko loturaksolidoetan baino ahulagoak dira. Hori dela-eta, tenperatura igotzean, haien barne-energia gehiago aldatzen da,eta gehiago dilatatzen dira. Termometroetan, merkurioa erabiltzen da,dilatazio-ahalmen handia duelako.

Gasen partikulak oso bereizita daudeelkarrengandik, eta oso azkar eta askemugitzen dira. Beraz, berotzen direnean,asko dilatatzen dira gasak.Baloi bat berotzean, haren tamaina handituegiten da, haren barruko airea askodilatatzen delako.

832926 _ 0208-0225.qxd 21/2/08 13:31 Página 212

Egoera-aldaketak

Ia substantzia guztiak egon daitezke materiaren hiru egoeretan: solido-,likido- eta gas-egoeran. Substantzia baten egoera aldatzen bada, egoe-ra-aldaketa gertatzen da.

Gorputz baten egoeran bi gauzak dute eragina, batik bat: presioak etatenperaturak. Gorputzaren egoera aldatuko bada, aldagai horietakobat aldatu behar da, edo biak.

Egoera-aldaketak honelakoak izan daitezke:

• Aurreranzkoak. Gorputz bati beroa ematen zaioneangertatzen dira; urtzea, baporizazioa eta sublimazioa di-ra aurreranzko aldaketak.

• Atzeranzkoak. Gorputz batek beroa galtzean gertatzendira; kondentsazioa, solidotzea eta atzeranzko sublima-zioa dira atzeranzko aldaketak.

Substantzia solido baten tenperatura igotzean, haren parti-kulen agitazioa handitu egingo da. Hura berotzen jarraituzgero, are azkarrago mugituko dira partikulak, eta substantzialikido-egoerara igaroko da (urtzea). Eta gehiago berotzenbadugu, partikulak gehiago mugituko dira, eta substantziagas-egoerara igaroko da (baporizazioa).

Aitzitik, gas-substantzia bat hoztean, ha-ren partikulen agitazioa txikitu egingo da,eta substantzia likido-egoerara igaroko da(kondentsazioa). Hozten jarraituz gero,are motelago mugituko dira partikulak,eta substantzia solido-egoerara igarokoda (solidotzea).

Zenbait solido –adibidez, naftalina– zuze-nean igaro daiteke solidotik gasera (subli-mazioa), eta gasetik solidora (atzeranzkosublimazioa).

Urtze- eta irakite-tenperaturak

Egoera-aldaketa bat gertatzen denean, gorputzaren tenperatura ez da al-datzen, nahiz eta beroa ematen edo kentzen jarraitu. Energia hori parti-kulen arteko loturak desegiteko edo sortzeko erabiltzen da, gorputzaegoeraz alda dadin.

Substantzia solido batek urtzeko eta likido-egoerara igarotzeko beharduen tenperaturari urtze-tenperatura esaten zaio.

Substantzia batek irakiteko eta likido-egoeratik gas-egoerara igarotzekobehar duen tenperaturari irakite-tenperatura esaten zaio.

Bi tenperatura horiek substantzia bakoitzaren bereizgarriak dira.

Substantzia baten partikulen antolaketa-modua aldatzeariesaten zaio egoera-aldaketa.

213

11. Solido bat berotzean, gas-egoerara igaroko da.Azaldu.

12. Urak, berotu eta irakiten hastendenean, 100 ºC-ko tenperaturakonstanteari eusten dio, nahiz eta berotzen jarraitu. Zer gertatzen da ematendiogun beroarekin?

ARIKETAK

Aurreranzko aldaketak

Baporizazioa

Kondentsazioa

Solid

otze

a

Urtz

ea

Sublimazioa

Atzeranzko

sublimazioa

Solidoa

Gasa

LikidoaAtzeranzko aldaketak

832926 _ 0208-0225.qxd 21/2/08 13:31 Página 213

214

Tenperatura neurtzea

Tenperatura zenbait eskala termometrikoren bidez neur daiteke. Es-kala horiek graduatzeko, erreferentzia-puntuak erabiltzen dira. Puntuhoriek konstanteak dira.

Erreferentzia-punturik erabilienak zenbait substantziaren egoera-alda-ketei dagozkien tenperaturak dira; izan ere, presio-baldintza beretan,egoera-aldaketak gertatzeko tenperaturak finkoak dira. Esate baterako,atmosfera bateko presioan, urarn urtze- eta irakite-tenperaturak era-biltzen dira.

Behin erreferentzia-puntuak zehaztuta, zati berdinetan banatu behar dahaien arteko distantzia; horrela, eskala termometrikoa lortzen da.

Hiru eskala termometriko daude, eta bakoitzak erreferentzia-puntu baterabiltzen du. Hauek dira eskala termometriko horiek: Celsius, Fahren-heit eta Kelvin.

Celsius eskala (ºC)

Herrialde gehienetan, eskala hori erabiltzen dute gehien. Celsius gradu-tan (ºC) neurtzen du tenperatura. Erreferentzia-puntuak uraren urtze- etairakite-tenperaturei dagozkie. Uraren urtze-tenperaturari 0 ºC-ko balioaematen zaio, eta irakite-tenperaturari, berriz, 100 ºC-koa. Bi balio ho-rien arteko tartea 100 zati berdinetan banatzen da, eta zati bakoitza 1 ºC-i dagokio.

Beraz, eskala hori zentigradua da, erreferentzia-puntuen artean 100 tar-te daudelako.

Zero gradutik beherako tenperaturak zenbaki negatiboen bidez adie-razten dira, eta zero azpiko tenperaturak esaten zaie.

Fahrenheit eskala (ºF)

Eskala horretan, Fahrenheit gradutan (ºF) neurtzen da tenperatura.Uraren urtze-tenperatura 32 ºF-eko tenperaturari dagokio, eta irakite-tenperatura, 212 ºF-ekoari. Bi puntu horien artean, 180 tarte daude; be-raz, ez da eskala zentigradua. Tarte bakoitza 1 ºF-i dagokio.

ºC-ak ºF-etara aldatzeko, edo alderantziz, formula hauek erabiltzendira:

Eskala absolutua edo Kelvin eskala (K)

Arlo zientifikoan erabiltzen da gehien. Eskala horretan, 273 K-eko balioaeman zaio uraren urtze-puntuari, eta 373 K-ekoa, irakite-tenperaturari.Bi balio horien arteko tartea 100 zatitan banatzen da, eta zati bakoitza 1 K-i dagokio. Beraz, eskala zentigradua da.

Nazioarteko Sistemako tenperatura-unitatea da. ºC-ak K-etara aldatze-ko, edo alderantziz, formula hauek erabiltzen dira:

TK � TC � 273 TC � TK � 273

3

13. Zer dira eskala termometrikobateko erreferentzia-puntuak?Zein dira termometro batgraduatzeko erabiltzen direnpuntu finkoak?

14. Giza gorputzaren ohikotenperatura 37 ºC ingurukoa da,Adierazi tenperatura hori K-etan eta ºF-etan.

15. Esperimentu batean, gorputzbaten tenperatura 1 ºC igo delaikusi dugu. Esan al dezakegutenperatura 1 ºF igo dela? Eta 1 K igo dela?

ARIKETAK

Celsius, Fahrenheit eta Kelvin eskalen artekoalderaketa.

TF � TC �329

5TC �

5�(TF � 32)

9

212200

100 373

ºF ºC K

100

32

0

80

60

40

20

0

353

333

313

293

273

832926 _ 0208-0225.qxd 21/2/08 13:31 Página 214

215

Termometroa

Tenperatura neurtzeko, termometroak erabiltzen dira. Tenperatura-al-daketak gorputz baten ezaugarriren batean duen eraginean oinarritzenda haien funtzionamendua; adibidez, likido baten bolumenean, gas ba-ten presioan eta eroale baten erresistentzia elektrikoan duen eraginean.

Termometrorik ohikoenen funtzionamendua haien barruko likido batendilatazioan edo uzkurduran oinarrituta dago. Likidorik erabilienak mer-kurioa eta alkohol koloreztatua dira.

Merkuriozko termometroak

Merkurioa metala da, baina, giro-tenperaturan, likido-egoeran dago.Ondo eroaten du beroa. 357 ºC-an irakiten du eta �39 ºC-an urtzen da.

Merkuriozko termometroak bi atalez osatuta daude. Bata metal likido-dun tanga bat da, eta bestea, horma meheko beirazko hodi bat. Hodi ho-rretan, metala mugitzen da tenperatura aldatzen denean.

Termometro batek gorputz bat ukitzen duenean eta gorputzak beroaematen dionean, merkurioa dilatatu egiten da eta luzera handiagoa har-tzen du graduatutako hodian.

4

16. Zergatik erabiltzen damerkurioa termometroetan, etaez ura? Izan ere, ura askozmerkeagoa da.

ARIKETAK

Egin termometro bat

Material hau beharko duzu: kristalezko botila bat,tapaduna; plastilina; ura; alkohola; koloratzailea; eta freskagarri-lastotxo bat. Egin zulo txiki bat botilarentapan, lastotxoa sartzeko modukoa. Nahasi ura etaalkohola, zati berdinetan, eta bete botilaren laurden bat. Gehitu koloratzaile tanta batzuk nahasteari, koloreaemateko. Jarri tapa botilan eta zigilatu plastilinaz, aireasartu eta irten ez dadin. Kanpoaldea ukituko duen atalbakarra lastotxoa izango da.

Probatu termometroa: hartu botila esku artean bost minutuan. Zer gertatu da? Ondoren, jarri botila ur hotzez betetako ontzi batean. Zer gertatu da?Azkenik, sartu termometroa ur beroa duen ontzi batean.Zer gertatu da?

JAKINGARRIAK

Termometro klinikoak gorputz-tenperatura neurtzeko erabiltzendira. Behealdean, estugune bat dute, merkurioa, dilatatuondoren, tangara itzul ez dadin. Horri esker, merkurioakadierazitako tenperatura-markak bere horretan jarraitzen du,

nahiz eta gorputza ukitzen egon ez. Nahikoa da termometroapixka bat astintzea, merkurioa tangara jaisteko.

Alkoholezko termometroek oso tenperaturabaxuak neurtzeko balio dute, eta beraz,tenperatura atmosferikoa neurtzekoerabiltzen dira.

Koloratzailea

Plastilina

Ura

Kristalezkobotila,tapaduna

Alkohola

Freskagarri-lastotxoa

Merkurioa

Alkoholkoloreztatua

832926 _ 0208-0225.qxd 21/2/08 13:31 Página 215

216

Beroaren hedapena

Beroa gorputz batetik beste batera igaro daiteke, edo gorputz berean,puntu batetik beste batera. Eta hori hiru modutan egiten du: eroapenez,konbekzioz eta erradiazioz.

Beroa hiru modu horietan heda daiteke aldi berean, baina normalean,haietako batean soilik hedatzen da.

Eroapena

Esku batekin metalezko hagatxo baten muturrari heltzenbadiogu eta beste muturra metxero baten sugarrera hur-biltzen badugu, helduta dugun muturraren tenperaturaigo egingo da pixkanaka. Beroa hagatxoaren partiku-letan zehar hedatzen da, eroapenez.

Fenomeno hori arrazoi honengatik gertatzen da: beroa-ren eraginpean dauden partikulen energia zinetikoa han-ditu egiten da, eta partikulak azkarrago mugitzen hastendira. Mugimendua «aldameneko» partikuletara trans-feritzen da. Haien tenperatura ere igotzen da, eta aldiberean, aldamenekoei transmititzen diete.

Konbekzioa

Likido edo gas bat berotzean, haren partikulek energia handiagoa lortzendute, eta azkarrago mugitzen eta bereizten hasten dira. Hori dela-eta,

substantziaren bolumena handitu egiten da, eta tenperaturarikaltuena duten partikulek igotzeko joera dute.

Likido edo gas bat behealdetik berotzean, eremu horre-tako tenperaturak gora egiten du, eta beheko parti-kulak igotzen hasten dira. Partikula horiek utzitakoespazioa goiko geruzetako partikulek hartzen dute;izan ere, tenperatura baxuagoa dute eta behera egi-ten dute. Bero-iturriarekin kontaktuan jartzean, jai-tsitako partikulen tenperaturak gora egiten du, etaigotzen hasten dira. Hau da, likidoaren edo gasarenpartikulen zirkulazioa sortzen da, eta horrek kon-bekzio-korronteak eragiten ditu.

Konbekzio-korronteen bidez, zenbait fenomeno azaldaitezke; esaterako, hodeien, haizeen eta itsas las-terren eraketa.

Beroa fluidoetan –likidoetan eta gasetan– hedatzen duenmekanismoa da konbekzioa.

Beroak solidoetan zehar hedatzeko erabiltzen duen mekanismoada eroapena.

5

Beroaren noranzkoa eroapenez hedatzean

Solidoarenpartikulak

Gas partikulak

Likidopartikulak

Konbekzio-korronteak

832926 _ 0208-0225.qxd 21/2/08 13:31 Página 216

217

Erradiazioa

Hortaz, hutsean ere heda daiteke beroa. Esate baterako, fenomeno ho-rren bidez iristen da Lurrera Eguzkiaren beroa.

Gorputz guztiek ematen eta xurgatzen dute beroa erradiazio gisa. Es-kuarki, zenbat eta altuagoa izan gorputz baten tenperatura, orduan etairradiatze-energia handiagoa igorriko du.

Gorputz guztiek ez dute erradiazioak xurgatzeko ahalmen bera.

Beroa ingurune materialik gabe hedatzeko mekanismoa daerradiazioa.

17. Gorputz bat eroapenez berotzen denean, lekualdatu egiten al diraharen partikulak? Zer higidura mota dute partikulek?

18. Demagun esne beroz betetako kikara bat daukagula esku artean. Zer prozesuren bidez ematen digu beroa kikara horrek?

ARIKETAK

Nola funtzionatzen dute berotegiek?

Berotegiak beirazko edo plastikozko eraikinak dira, eta haietan,landareak hazten dira urte osoan, kanpoaldean bainotenperatura altuagoan.

Eguzkiaren erradiazioak berotegiko beirazko horma gardenak zeharkatzen ditu. Ondoren, berotegiaren barrukolandareak eta lurra, eguzki-erradiazioaren ondorioz, berotzenhasten dira. Eguzki-argiak berotutako objektuek beroa ematendute, erradiazio gisa. Bero horren zati bat ez da kanpoalderairteten. Hori dela-eta, berotegiaren barruko tenperaturak goraegiten du.

Berotegi-efektu hori atmosferan ere gertatzen da. Batik bat, CO2 gasak eragiten du; izan ere, erradiazioen zati bat atxikitzendu gas horrek. Beraz, berotegi-efekturik gabe, erradiazio horiekespaziora irtengo lirateke.

Berotegiek aireztapen-sistemak dituzte, aire beroaren zati batirteteko. Zure ustez, zertarako instalatzen dira sistema horiek?

JAKINGARRIAK

Gorputz batek, tenperatura jakin bat hartzenduenean, ikusteko moduko erradiazioa igordezake. Adibidez, metal bat berotzean, eskuahurbiltzen badugu (baina metala ukitzera iritsigabe), beroa nabarituko dugu. Eta gehiagoberotzen badugu, kolore gorria hartuko du; izanere, orduan, argi gorri gisa igortzen du energia. Burdinazko barrak, gori-gori.

Eguzki-erradiazioa

Eguzki-argiak berotegikohormak zeharkatu etalandareak eta lurraberotzen ditu.

Landareek eta lurrak igorritako beroak, ezin duenez ihes egin, berotegiaren barrualdea berotzen du.

832926 _ 0208-0225.qxd 21/2/08 13:31 Página 217

218

Eroale eta isolatzaile termikoak

Esku batez mailu baten zura eta besteaz haren atal metalikoa ukituz ge-ro, zura metala baino askoz beroago dagoela irudituko zaigu. Hala ere,termometro batez bi atalen tenperatura neurtuz gero, tenperatura beradutela egiaztatu ahal izango dugu.

Substantziek guztiek ez dute beroa eroateko ahalmen bera. Hori kon-tuan hartuta, bi material mota bereizten dira: eroale eta isolatzaile ter-mikoak.

Eroale termikoak

Puntu batetik beste batera beroa ondo eroaten duten materialak dira.Oro har, metal guztiak beroaren eroale onak dira; besteak beste, urrea,zilarra eta burdina.

Material eroaleek hotz- edo bero-sentsazioak sortzen dituzte ukitzen di-tugunean; izan ere, material horietan, oso azkar gertatzen da energia-trukea.

Isolatzaile termikoak

Beroa ondo eroaten ez duten materialak dira. Eskuarki, porotsuak edozuntzezkoak dira eta airea dute barruan. Esate baterako, zura eta plas-tikoa isolatzaile termikoak dira.

Airea isolatzaile ona da. Hori dela-eta, artilezko arropan eta kristal bi-koitzeko leihoetan, ez da berorik transmititzen eroapenez, tartean ai-rea baitute.

Gorputzaren ehunak ere isolatzaile onak dira. Hori dela-eta, gure orga-nismoa bero egon daiteke, 37 ºC-ko tenperatura konstantean, baita hotzegiten duenean ere.

6

19. Beroa eroateko ahalmenaaintzat hartuta, zer substantziamota da plastikoa?

20. Zergatik jartzen dira kristalbikoitzeko leihoak etxeko lekuhotzetan?

21. Bilatu Funtsezko kontzeptuakatalean isolatzaile termiko etaeroale termiko adierazpideak.

ARIKETAK

Kristal bikoitzeko leihoek aire-ganberadutenez, ondo isolatzen dute eta beroagaltzea eragozten dute, kristal bakarrekoleihoek ez bezala. Airea beroaren eroaletxarra delako gertatzen da hori.

Beroa ematen al dute berokiek?

Eskuarki, artilezko jertseek edo tapakiek «beroa ematen digutela»uste dugu, eta beraz, hotzetik babesten gaituztela. Hala ere,gorputzek ez dute berorik. Hortaz, esan al dezakegu berokiekberoa ematen dutela?

Egia esan, hau gertatzen da: arropa horiei esker, aire-geruza bat dago gure gorputzaren gainazalaren eta ehunaren artean, eta horrek termikoki isolatzen gaitu kanpoaldeko hotzetik.

Horrenbestez, berokiek organismoa berotzen dutela iruditzen bazaigu ere, kanpoaldetik isolatu baino ez gaituzteegiten, eta horri esker, gure gorputzak ez dio giroari berorik ematen; izan ere, giroko tenperatura gure gorputzarena baino baxuagoa da.

Izotz zati bat tapaki batez estaltzen badugu eta beste izotz zati batestali gabe uzten badugu, zein urtuko da lehenbizi?

JAKINGARRIAK

832926 _ 0208-0225.qxd 21/2/08 13:31 Página 218

219

Larruazala, beroa hautemateko organoa

Gure organismoaren eta ingurunearen arteko ukipen-gainazala dalarruazala. Hainbat zentzumen-errezeptore ditu, eta haiei esker, zenbaitsentsazio nabaritzen ditugu; besteak beste, tenperatura-aldaketak, pre-sio-aldaketak eta mina.

Bat-bateko tenperatura-aldaketak –bai tenperaturak behera egitea, baigora egitea– hautematen dituzten errezeptoreei termorrezeptoreak esa-ten zaie.

Errezeptore horiek gorputzaren gainazalean banatuta daude, uniforme-tasunik gabe. Esate baterako, beroa hobeto hautematen da masailetan,esku-azpietan edo oinazpietan baino.

Halaber, iraupen luzeko estimuluren bat dagoenean, egokitu egiten diratermorrezeptoreak. Erraz egiazta daiteke hori: nahikoa da esku bat urhotzetan sartzea, eta ondoren, ur berotan. Hasieran, oso nabarmena datenperatura aldatu delako sentsazioa, baina errezeptoreak moldatzekodenbora-tarte baten ondoren, sentsazio termikoa txikitu egiten da.

Bi termorrezeptore mota daude:

• Ruffiniren korpuskuluak. Bero-sentsazioak hautematen dituzte.Larruazaleko alde sakonean daude, eta larruazalarena baino tenpera-tura altuagoek suspertzen dituzte. Oso ugariak dira aurpegian.

• Krauseren korpuskuluak. Hotz-sentsazioak hautematen dituzte.Ruffinirenak baino sakonera txikiagoan daude eta ugariagoak dira.Gorputz osoan, 260.000 inguru daude. Hori dela-eta, hotzarekikogara sentikorragoak gizakiok, beroarekiko baino. Asko daude bizka-rrean, eta beraz, hotzarekiko oso sentikorra da bizkarra.

7

Termorrezeptoreei esker, objektu jakin batentenperatura gure gorputzarena bainoaltuagoa edo baxuagoa den hautemandezakegu. Alabaina, errezeptore horiek ezdute objektuen tenperatura hautematen, ezta gutxi gorabehera ere.

22. Nola esaten zaie larruazaleantenperatura-aldaketakhautematen dituztenerrezeptoreei?

23. Zertan dira desberdinakRuffiniren korpuskuluak etaKrauserenak?

24. Zergatik gara pertsonakhotzarekiko sentikorragoak,beroarekiko baino?

ARIKETAK

Larruazalaren egitura

Epidermisa

Krauseren korpuskulua

Ruffiniren korpuskulua

Ileak

832926 _ 0208-0225.qxd 21/2/08 13:31 Página 219

220

Izaki bizidunak tenperaturara nola moldatzen diren

JAKINGARRIAK

Izaki bizidunen eguneroko jarduera, neurri handi batean,inguruneko tenperaturak baldintzatuta dago.

Urak bero kantitate handiak xurgatu eta askatzen ditu,baina geldiro-geldiro. Hori dela-eta, ur-inguruneantxikiagoak dira tenperatura-bitarteak, lehorrean baino.

Oro har, zero azpiko gradu batzuetako tenperatura dutenlekuetan eta 50 ºC-tik gora daudenetan, izaki bizidungutxi bizi da.

Izan ere, tenperatura baxuek erreakzio metabolikoakgeldiarazten dituzte, eta altuek, berriz, zenbait molekulaorganiko desnaturalizatzen dituzte.

Leku horietako izaki bizidunak muturrekotenperaturetara moldatu dira.

Esate baterako, organismo euritermoak tenperatura-bitarte handiak jasateko gai dira; adibidez,txakurrak. Eta organismo estenotermoek, berriz, osotenperatura zehatza behar dute; esaterako, pinguinoek.

Klima beroetako animaliek apendizehandi-handiak dituzte, eta haietan, odol-hodi asko. Horri esker, odola hozten dute.

Animalia homeotermoek etengabesortzen dute beroa, kontsumitzendituzten elikagaien degradazioari esker.

Inguruneko tenperatura asko aldatzendenean, zenbait animalia, moldatu ahal izateko, letargian sartzen dira.

Urak, lurruntzen denean, bero kantitatehandia kontsumitzen du. Prozesu horrek hozte-efektua sortzen du.

Animalia poikilotermoak –esatebaterako, narrastiak–, hotzetik isolatzeko,lurpean edo babeslekuetan ezkutatzendira. Udan egoten dira aktiboago.

Haize handia dagoenean eta tenperaturazero azpiko 30 ºC-tik beherakoa denean,pinguinoak elkartu egiten dira, eta horriesker, bero gutxiago galtzen dute.

Klima hotzetako landareek formabiribilak dituzte eta altuera txikikoakizaten dira. Horri esker, nekez hoztendira.

Hostoerorkorreko zuhaitzek hostoakgaltzen dituzte neguko hiletan. Izan ere, horri esker, ez dute hainbesteenergia galtzen.

Kaktusak klima beroetara moldatutadaude. Haien zurtoinek ura metatzendute, eta haien hostoak arantzak dira,transpirazioa ahalik txikiena izate aldera.

832926 _ 0208-0225.qxd 21/2/08 13:31 Página 220

221

Zientzia zure eskuEmaitzak interpretatzea. Gorputzen dilatazioa

Substantzia gehienak dilatatu egiten dira, haientenperaturak gora egiten duenean. Salbuespenetakobat ura da; izan ere, bolumen handiagoa hartzen dusolido-egoeran, likido-egoeran baino.

Airea, ia gas guztiak bezala, oso sentikorra datenperatura-aldaketekiko, eta erraz dilatatzen da.Horixe egiaztatuko dugu, zenbait esperimentuerrazen bidez.

1. Hoztean, airea uzkurtu egiten da. Tapoihariduneko plastikozko botila bat hartu eta bero-iturri batetik hurbil utziko dugu, irekita.Eguzkitan jarriko dugu tarte batez, edoerradiadore batetik gertu. Botila oso berodagoenean, tapoia jarriko diogu. Barruko aireabero dagoenez, dilatatuta egongo da.

Ondoren, botila hozkailuan sartuko dugu; edohobeto, izozkailuan. Hamabost minututikordubetera bitartean itxarongo dugu (hozkailuazer hotz dagoen). Botila hozkailutik ateratzean,zapalduta dagoela ikusiko dugu, barruko aireauzkurtu egin delako.

2. Berotzean, airea dilatatu egiten da. Beirazko ontzibat behar dugu, suarekiko erresistentea etaartelazkizko tapoi batez estaltzeko modukoa(onena erlenmeyer matraze bat edo saio-hodi baterabiltzea da).

Tapoirik gabe sartuko dugu hozkailuan, eta hotzdagoenean, kortxozko tapoia jarri eta su geldoanjarriko dugu, haren tenperatura poliki-polikiigotzeko. Berotzean, bolumen handiagoa hartzenhasiko da barruko airea. Azkenean, kortxoabultzatu eta irtenaraziko du.

3. Emaitzak interpretatuko ditugu. Hoztean, aireauzkurtu egiten da, eta berotzean, berriz, dilatatuegiten da. Baina esperimentuek beste gauza batere jarri dute agerian: hozkailuan jarri dugunplastikozko botilako aireak, uzkurtzean, presiotxikiagoa egiten du botilaren barrutik, eta presioatmosferikoak zanpatu egiten du botila, harenbarruko eta kanpoko presioak berdintzen direnarte.

Erlenmeyer matrazea berotzean, airea dilatatuegiten da eta presioa eragiten dio ontziaren barne-gainazalari. Barruko presioa presioatmosferikoa baino handiagoa denean, kanporantzbultzatzen du tapoia, ahotik irtenarazi arte.

25. Demagun beirazko flasko bat daukazula, marmeladakoen modukoa, aire beroz beteta. Demagun hura ondo itxi eta hozkailuan sartu duzula, hoztu arte. Nolakoa izango da flaskoaren barruko airearen presioa, itxizenuenean baino handiagoa, txikiagoa ala berdina? Nola egongo da tapa, itxi zenuenean baino estuago, solteagoala berdin?

26. Demagun bi beirazko flasko berdin-berdin dituzula. Bata bero handia (40 ºC) egiten duen gela batean ireki etaberriro itxi duzu. Bestearekin gauza bera egin duzu, baina hotz-ganbera batean; hain zuzen, 2 ºC-ko tenperaturaduen gela batean. Orain, mahai gainean dituzu bi flaskoak. Biek dute aire-bolumen bera, baina ba al dute airekantitate bera? Bakoitzaren pisua doitasun-balantza baten bidez neurtuko bazenu, zeinek izango luke pisurikhandiena? Zergatik?

27. Zer gertatuko da hozkailutik plastikozko botila zanpatua atera eta oso ur beroz betetako ontzi batean sartuz gero?Deskribatu zer gertatuko den eta interpretatu emaitzak.

ARIKETAK

Hoztean, airea uzkurtu egiten da, etabotila zapalduta geratzen da.

Berotzean, airea dilatatu egiten da, etatapoia ahotik irteten da.

832926 _ 0208-0225.qxd 21/2/08 13:31 Página 221

222

28. ● Azaldu nola hedatzen den beroa bi kasu hauetan.

a) Hozkailua irekitzean.b) Kikara bat salda hozten uztean.

29. ●● Zerk du tenperaturarik altuena, zopa beroko platerbatek ala izotz-bloke batek? Zeinek du berorikhandiena? Eman arrazoiak.

30. ●●● Esan esaldi hauek zuzenak ala okerrak diren etazuzendu okerrak.

a) Beroak gorputz batek eman edo xurga dezakeentenperatura neurtzen du.

b) Objektuek ez dute berorik; tenperatura jakin bateandaude.

c) Objektu baten tenperatura haren materiakantitatearen araberakoa da.

d) Objektu guztiek dute tenperatura.e) Tenperatura desberdina duten bi objektuk elkar

ukitzen dutenean, beroa trukatzen dute.f) Beroak gorputzen energia neurtzen du.

31. ● 150 ºC-an dagoen burdinazko hagatxo bat 25 ºC-andagoen urez betetako ontzi batean sartu dugu.

a) Zer energia mota igarotzen da hagatxo metalikotikuretara?

b) Nola esaten zaio hagatxotik uretara energiaigarotzeko prozesuari?

c) Zer prozesu gertatuko da handik gutxira?

32. ●● Bidaia bat egingo dugu New Yorkera, eta egunkaribatean ikusi dugu han, azken egunetan eta batezbeste, 22 ºF-ko tenperatura erregistratu dela. Zer jantzimota sartu behar dugu maletan?

33. ● Amoniakoaren urtze- eta irakite-puntuak 195 eta 240 K-ekoak dira, hurrenez hurren. Adierazitenperatura horiek Celsius eskalan.

34. ●● Ordenatu tenperatura hauek handienetiktxikienera:

a) 22 ºC b) 200 K c) 200 ºF

35. ●● Honako efektu hauetatik, zein eragin ditzakeberoak?

a) Eguzkitan jarritako plastikozko pilota batenbolumena handitzea.

b) Izozmendi bat urtzea.c) Edalontzi bateko ura lurruntzea.d) Aluminiozko koilara baten luzera handitzea.

Ariketak36. ●● Egin taula bat zure koadernoan,

egoera-aldaketa guztiak eta haien ezaugarri nagusiak azaltzeko.

37. ●●● Ura sartu dugu paperezko madalena-moldebatean. Ondoren, alkohol-erregailu bat erabiliz, moldea berotu dugu, ura irakiten hasi den arte. Moldeko ura guztiz agortu baino lehen, erregailua kendu dugu haren azpitik. Egiaztatu dugumoldearen papera ez dela erre. Azaldu zergatik ez den papera erre, ura irakiten hasiarren.

38. ●● Izozkia edo tarta izoztua erosten dugunean,porexpanezko ontzi batean ematen digute, eskuarki.Zure ustez, zergatik erabiltzen dute porexpana?

39. ● Zergatik dira plastikozkoak edo zurezkoakzartaginen eta sukaldeko beste tresna batzuenheldulekuak?

40. ●●● Ikaskideekin batera, hartu hamar izotz-koskor,tamaina berekoak, gutxi gorabehera. Ondoren, bildu haietako bost artilezko bufanda batean eta utzi gainerako bostak plater batean, bildu gabe. Itxaron minutu batzuk eta egiaztatu zer gertatu den.

a) Urtu al dira izotz-koskor guztiak?b) Urtzeko, denbora bera behar izan al dute koskor

guztiek? c) Beroa eman al die artilezko bufandak

izotz-koskorrei?d) Nola azal dezakezu gertatutakoa?

41. ●● Esperimentu batean, tamaina bereko bi izotz zati jarri zituzten ontzi banatan, 17 ºC-ko giro- tenperaturan. Ontzi horietako bat zurezkoa zen, eta bestea, metalezkoa. Zure ustez, zer izotz zati urtu zen lehenbizi?

A B

832926 _ 0208-0225.qxd 21/2/08 13:31 Página 222

223

42. ●●● Hartu erabilitako paper zati bat eta egin kiribilbat. Lotu hari bat eta eskegi erradiadore edo kandelapiztu baten gainean, kandelaren sugarrak papera ezukitzeko moduan.

a) Zer gertatzen da?b) Nola azal dezakezu? c) Zer fenomeno gertatu da?

43. ● Harrizko zoru batean oinutsik ibiltzen garenean,hotz-sentsazio handiagoa dugu, alfonbra edo parketgainean baino, nahiz eta tenperatura bera izan. Zureustez, zergatik gertatzen da hori?

44. ●● Zure ustez, zergatik lehortzen da azkarrago arropahaizea dabilenean, haizerik ez dabilenean baino?

45. ● Esan nola hedatzen den beroa honako kasuhauetan.

a) Lurrun-lisaburdina batez lisatzean.b) Erradiadore batek gela bat berotzean.c) Ohiko bonbilla baten argia.

46. ●●● Ikertu zer diren termostatoak eta nolafuntzionatzen duten. Zer tresnatan erabiltzen dira?

47. ●● Esan grafiko honetako zer tarte dagokionzerrendako prozesu bakoitzari.

a) Tenperatura ez da aldatzen.b) Tenperaturak gora egiten du.c) Egoera-aldaketa gertatzen ari da.d) Likidoaren tenperatura igo egiten da.e) Gasaren tenperaturak gora egiten du.

Zenbateraino igo daiteke substantziabaten tenperatura?

Substantziak hiru egoeretako batean daude naturan:solido-, likido- edo gas-egoeran. Substantziaren egoeratenperaturaren araberakoa da, nagusiki. Harentenperatura aldatuz gero, gorputzak egoeraz aldatzea lor dezakegu.

Grafikoan, substantzia puru jakin baten 200 g-kokantitatea berotzean gertatutako aldaketak daudeadierazita.

48. ● Gorputz baten tenperatura igotzean:

a) Gorputzak energia askatzen du.b) Gorputzak energia xurgatzen du.

49. ●● Tenperatura hauetatik, zein dagokiosubstantziaren urtze-tenperaturari?

a) 20 ºC b) 68 ºC c) 293 K d) 20 K

50. ●● Likidoa 64 ºC-ko tenperaturara iristean, zenbat denbora behar du lurruntzeko?

51. ● Zer gertatzen da B eta D tarteetan?

52. ●●● Zure ustez, zer gertatzen da substantziairakite-puntura iristen denean?

a) Beroa hartzen jarraitzen du.b) Haren tenperaturak gora jarraitzen du.

53. ●● Grafikoari begiratuta, esan al daiteke gorputzbati beroa transferitzen zaionean haren tenperaturabeti igotzen dela?

54. ●●● Zer gertatuko litzateke substantziarenkantitatea bikoiztuko bagenu (400 g)? Aldatuko allitzateke irakite-tenperatura? Eta irakiteko beharduen denbora?

AZTERKETA ZIENTIFIKORANTZ

A

B

C

DE

Tenperatura(ºC)

Denbora(min)

0 25 50 75 100 125 150 175 200

150

100

50

0

-50

10 20 30 40 50 60 70

AB

C

D

E

Ten

pera

tura

(ºC

)

Denbora(min)

100

80

60

40

20

832926 _ 0208-0225.qxd 21/2/08 13:31 Página 223

NeurriaNSan, jouletan (J) neurtzen da. Hala ere, kaloria ere erabiltzen da.

1 J � 0,24 cal; 1 cal � 4,18 J.

224

LaburpenaElkar ukitzen duten eta tenperatura desberdinean dauden bi gorputzen artean transferitzenden energia kantitatea da.

Gorputzek beroa eman edo xurga dezakete, baina ez dute berorik.

BE

RO

A

55. Osatu eskema, beroa eroateko ahalmenaren arabera zer material mota dauden adieraziz. Eman material motahorien adibide bana.

56. Tenperatura neurtzeko, egokia izango al litzateke ukimena erabiltzea? Zergatik?

57. Esan zer egoera-aldaketa diren aurreranzkoak eta zein diren atzeranzkoak.

ARIKETAK

Eraginak

Hauek dira gorputzei eragiten dizkien eragin nagusiak:

• Dilatazioa. Energia bero gisa hartzen dutenean, gorputzen tamainahanditu egiten da. Oro har, gasak likidoak baino gehiago dilatatzendira, eta likidoak, berriz, solidoak baino gehiago.

• Egoera-aldaketak. Izan daitezke:

– Aurreranzkoak. Beroa xurgatzean gertatzen dira.

– Atzeranzkoak. Beroa ematean gertatzen dira.

Hedapena

• Eroapena. Beroa solidoetan zehar hedatzeko modua.

• Konbekzioa. Beroa fluidoetan (likidoetan edo gasetan) zeharhedatzeko modua.

• Erradiazioa. Beroa ingurune materialik gabe igortzea. Gorputz guztiekxurgatzen dute erradiazioa, eta bero daudenean, eman egiten dute.

Gorputz baten barne-energia zenbatekoa den adierazten du.

Gorputz baten barne-energia hura osatzen duten partikula guztien energia zinetikoarenbatura da.

TE

NP

ER

AT

UR

A

Neurria

Termometroak dira tenperatura neurtzeko erabiltzen diren tresnak.

Hiru eskala termometriko daude:

• Celsius eskala. Celsius gradutan neurtzen du tenperatura. Hauek ditu erreferentzia-puntuak: 0 ºC (uraren urtze-puntua) eta 100 ºC (uraren irakite-tenperatura). Bitartea 100 zatitan banatzen da.Zati bakoitza 1 ºC da.

• Fahrenheit eskala. Fahrenheit gradutan neurtzen du tenperatura.Haren erreferentzia-puntuak hauek dira: 32 ºF (uraren urtze-puntua)eta 212 ºF (uraren irakite-tenperatura). Bitartea 180 zatitan banatzenda. Zati bakoitza 1 ºF da.

• Kelvin eskala. Kelvinetan neurtzen du tenperatura. Harenerreferentzia-puntuak hauek dira: 273 K (uraren urtze-puntua) eta373 K (uraren irakite-tenperatura). Bitartea 100 zatitan banatzen da.Zati bakoitza 1 K da.

212200

100 373

ºF ºC K

100

32

0

80

60

40

20

0

353

333

313

293

273

832926 _ 0208-0225.qxd 21/2/08 13:31 Página 224

IRAKURLEAREN TXOKOA

225

Gameluaren konkorrakGamelua da basamortuko berokiskalgarrian ondo irauten duenanimalia handi bakarra. […]Horrenbestez, erraz ibil daitezkebasamortuan zehar. Baina game-luaren gorputz handiak egunerojasan behar du Eguzkiaren argibizia, hainbat ordutan. Nola lor-tzen du?Mundu guztiak daki gameluak bikonkor dituela, eta jende askokuste du gameluak, konkorren ba-rruan, ur-erreserba bat duela.Uste da, Eguzkiak zeruan goraegin ahala gameluak gero etabero handiagoa duenean, ur-erre-serba sekretu hori erabiltzenduela egarria asetzeko. Urtetankontatu izan da istorio hori,baina guztiz faltsua da. Game-luak ez du ur-erreserbarik, ezkonkorretan, ez beste inon ere.Beste modu batean lortzen du in-tsolaziorik ez izatea.Konkorren benetako sekretua hauda: oztopo moduko bat da, goi-goi-tik jotzen duen Eguzkiak kalte-rik ez eragiteko. Gantz kantitatehandia dute konkorrek, eta horrieskera, beroa ez da gorputzeansartzen. Horri esker, gameluarengorputzeko organorik delikatue-nak babestuta daude, bizkarra-ren gaineko «ezkutu erregogor»horien azpian.Gainera, gamelu bati aurretik edoatzetik begiratzen diogunean, izu-garri mehea dela iruditzen zai-gu. Gorputz estua eta bertikaladuenez, eguerdian, Eguzkia gain-gainean dagoenean eta gehien

berotzen duenean, gainazal txi-kia du eguzkitan. […]Eguzkia kiskalgarria da basa-mortuan, eta tenperaturak, ba-tzuetan, 50 ºC-tik gorakoak dira(120 ºF-tik gorakoak). Beraz, ga-meluak konkorrak eta gorputzmehea baino gehiago behar dubabesteko. Beste sekretu bat du;alegia, gorputzaren tenperaturaalda dezake, ondorio kaltegarri-rik gabe.Noiz edo noiz, ohean egongo zi-nen sukarrak hartuta. Beraz, ja-kingo duzu zure gorputzaren ten-peratura 38,5 ºC ingurukoadenean izugarri gaizki sentitzenzarela. Gizakion gorputz-tenpe-raturak oso aldaketa txikiak ja-san ditzake, kalterik izan gabe.Gameluak hori gainditzea lortudu. Eguneko ordurik beroenetan,haren gorputzak 40,5 ºC-ko ten-peratura izan dezake, baina ga-meluak ez du izerdirik botatzen.Gaueko hotzean, 35 ºC-rainohotz dezake gorputza, hotzeriaharrapatu gabe.

DESMOND MORRIS,

El mundo de los animales.

Siruela argitaletxea

Desmond Morris 1928an jaiozen, Wiltshire-n (Britainia Han-dia). Zoologoa da, etologianaditua, eta oso ezaguna da ani-malien eta gizakien jokaereiburuz egindako ikerketenga-tik. Telebista-programa eta do-kumental zoragarriak ere egin

ditu, eta haietan, dibulgatzailezientifiko handia ere badelaerakutsi du. Bere argudioekinlilura zaitzake eta, aldi berean,eztabaida sor dezake. Esatera-ko, 1967an, El mono desnudoliburua argitaratu zuen. Osoliburu polemikoa izan zen, gi-zakiok animalia-ikuspuntutikdeskribatzen gintuelako.Zientifikoaz gain, pintorea da,Britainia Handiko mugimendu

surrealistan eragin handikoa,eta hainbat pintura-erakuske-ta egin ditu.1957an, Londresko Arte Ga-raikideen Institutuan, txin-pantzeek egindako pintureneta marrazkien erakusketa bataurkeztu zuen. Hura era pole-mikoa izan zen, eta orduan, Pi-cassok berak defendatu zuen,tximino horien lana artea ez ze-la esaten zutenen aurka.

Liburuak:Enciclopedia didáctica de Física y Química ZENBAIT EGILE. Océano argitaletxeaDiseinu argiko eta atsegineko obra horrek erraz ulertzeko mo-duan azaltzen ditu Fisika eta Kimika. CD-Rom elkarreragilea du.

Preguntas sorprendentes, respuestas increíblesA. J. ARMSTRONG. Rialp juniorEhunka galdera bitxi eta haien erantzunak.

Sarean:www.spitzer.caltech.edu/espanol/edu/thermal/index.htmlBero eta tenperatura kontzeptuei buruzko azalpenak, arike-tak eta esperimentuak.

www.practiciencia.com.ar/cfisicas/calor/index.htmlZenbait esperimentu proposatzen dituen weborria, jolasarenbidez ikasteko.

ZABALBIDEAK

58. Zer da gameluen konkorra?

59. Zer funtzio du konkor horrek? Ura metatzeko balioal du?

60. Zergatik du gameluak gorputz estua? Adierazi zerazalpen ematen duen egileak.

61. Azaldu zergatik izan zen polemikoa DesmondMorrisen El mono desnudo liburua.

IRAKURTZETIK ULERTZERA

832926 _ 0208-0225.qxd 21/2/08 13:31 Página 225

Argia eta soinua

Unitate honetan…

• Argia eta soinua bi energia mota direlajakingo duzu.

• Argia nola hedatzen den jakingo duzu.

• Itzalak nola sortzen diren eta eguzki- etailargi-eklipseekin zer lotura dutenulertuko duzu.

• Islapena eta errefrakzioa bereiziko dituzu.

• Koloreen jatorria ulertuko duzu.

• Soinua nola sortzen den eta nolahedatzen den ikasiko duzu.

• Oihartzunaren eta erreberberazioarensoinu-fenomenoak interpretatuko dituzu.

• Begiak argia eta belarriak soinua nolahautematen duen ikasiko duzu.

• Soinu- eta argi-kutsadurako iturriak zeindiren ikasiko duzu.

• Argia lerro zuzenean hedatzen dela etaislatu egiten dela egiaztatuko duzu.

NONDIK NORAKOAK

Argi zuriaren deskonposizioaprisma batean zehar igarotzean.

12Newtonen esperimentua.

832926 _ 0226-0245.qxd 21/2/08 14:58 Página 226

1. Argi zuria zazpi koloreren nahastea da. Azaldu baieztapenhori. Zein dira zazpi kolore horiek?

2. Zure ustez, zergatik izan zen hain garrantzitsua Newtonenesperimentua?

3. Nola hedatzen da argia?

4. Nola sortzen da soinua?

5. Zure ustez, zein da azkarrena, soinua ala argia?

6. Zer da soinu-kutsadura?

GOGORATU ETA ERANTZUN

Bilatu erantzunaZergatik eta nola sortzen da ostadarra?

1679an, Isaac Newtonek experimentum crucis (esperimentu era-bakigarri) baten deskribapena bidali zien Londresko Errege El-karteko kideei. Honela hasten zen testua:

«Aurrekoan egin nizun promesa betetzeko asmoz, eta bestelakozeremoniarik gabe, jakinarazi nahi dizut 1666. urtean […] bei-razko prisma triangeluar bat eskuratu nuela, harekin Koloreenfenomenoak egiaztatzen saiatzeko. Esperimentua egin ahal izateko,gela ilundu eta zulo txiki bat egin nuen leiho-ateetan, handik Eguz-kiaren izpi kantitate jakin bat sar zedin. Orduan, prisma jarri nuenzuloaren aurre-aurrean, eguzki-izpiak leihoaren aurreko hormanerrefrakta zitzan. Hasieran, oso atsegina eta dibertigarria izan zenesperimentuaren ondorioz sortu ziren kolore biziak ikustea».

Esperimentu hori eta egin zituen beste esperimentu batzuk des-kribatu ondoren, Newtonek ondorio hau atera zuen:

«Horren ondorioz, jakin dezakegu zergatik den zuria argiaren ohi-ko kolorea; alegia, kolore mota guztiak dituzten izpi batzuen agre-gatu nahasia da argia».

832926 _ 0226-0245.qxd 21/2/08 14:58 Página 227

228

Zer dira uhinak?

Kristal bat apurtzeko, energia kantitate jakin bat eman behar zaio. Ener-gia hori bi modutan hel dakioke kristalari:

– Haren aurka objektu bat jaurtitzen badugu, kristala apurtzeko beharden energiak objektuarekin batera bidaiatzen du.

– Hots handi batek ere eman dezake energia hori; adibidez, eztandahandi baten zaratak kristala apur dezake. Izan ere, uhin izeneko he-dapen modu baten bidez heltzen zaio eztandak igorritako energiakristalari.

Uhin bat nola sortzen den ulertzeko, soka luze bat lotu-ko diogu objektu finko bati. Beste muturrari heltzen ba-diogu, eta soka tenkatu eta astintzen badugu, sokan ze-har uhindura bat hedatzen dela ikusiko dugu.

Adibide horretan, sokaren puntu bakoitza bere hasiera-ko posizioaren inguruan mugitzen da, oszilatuz. Uhindu-raren goiko atalei gailurrak esaten zaie, eta behekoei,berriz, haranak. Gailurren eta haranen segidari uhinaesaten zaio.

Uhinetan, partikula bakoitzak bere hasierako posizioareninguruan bibratzen du, mutur batetik bestera. Partikulek,bibratzean, aldameneko partikulei igortzen diete energia.

Uhinek bi ezaugarri nagusi dituzte:

• Maiztasuna. Partikulak segundoko egiten duen oszilazio kopuruada. NSko unitatea hertza (Hz) da. segundo bakoitzean oszilazio osobat egiten duen uhin baten maiztasuna 1 Hz da.

• Uhin-luzera (�). Bi gailurren arteko distantzia da. Uhin-luzera txikikouhinek energia asko daramate, eta uhin-luzera handiko uhinek, berriz,energia gutxi. NSn, metroa (m) da uhin-luzeraren unitatea.

Argi- eta soinu-uhinak

Uhin guztiak ez dira modu eta abiadura berean hedatzen. Gure zen-tzumenek uhin batzuk hauteman ditzakete; adibidez, soinu- eta argi-uhinak. Baina beste uhin batzuk, ordea, ez dituzte hautematen.

Soinu- eta argi-uhinen artean, funtsezko desberdintasuna dago. Soinu-uhinek ingurune material bat behar dute hedatzeko. Argi-uhinak, berriz,hutsean ere heda daitezke. Hori dela-eta, Eguzkiaren eta gainerako iza-rren argia ikusten dugu, nahiz eta haien eta Lurraren arteko hutsa izu-garri handia izan.

Irrati- eta telebista-uhinak, itsasoko olatuak eta lurrikaren uhinak di-tugu energia uhinen bidez hedatzearen zenbait adibideak.

Energia espazioko puntu batetik beste batera hedatzeko moduadira uhinak. Hedapen modu horrekin batera, ez da materiariklekualdatzen.

1

1. Bilatu Funtsezko kontzeptuakatalean oszilatu hitzarenesanahia.

2. Zer da uhin baten maiztasuna?Zer unitate du NSn?

3. Uhin baten luzera handitzean,nola aldatuko da harenmaiztasuna?

4. Zenbat oszilazio ematen ditusegundoko 10 Hz-ekomaiztasuneko uhin batek?

5. Sentsazio desberdina sortzeazgain, zertan dira desberdinak,funtsean, soinua eta argia?

ARIKETAK

Uhin-luzera

Harana

Gailurra

832926 _ 0226-0245.qxd 21/2/08 14:58 Página 228

229

Objektuak argi-iturri sekundarioak dira

Argia energia mota bat da, eta hari esker, objektuen kolorea eta itxuraikusten dugu, objektuak ondo argituta daudenean.

Zenbait objektuk argia igortzen dute, eta beste batzuek, berriz, beste gor-putz batzuetatik iristen zaien argia islatzen dute.

Argia igortzen duten gorputzei argi-iturriak esaten zaie. Bi motata-koak izan daitezke:

• Naturalak. Adibidez, Eguzkia eta gainerako izarrak. • Artifizialak. Esaterako, bonbillak, kandela piztuak eta linternak.

Argi-iturriek argitzen dituztenean soilik igortzen dute argia beste gor-putz batzuek. Gorputz horiek iristen zaien argiaren zati bat xurgatu etagainerakoa alde guztietara islatzen dute; beraz, argi-igorle sekundarioakdira. Argituta daudenean eta iristen zaien argiaren zati bat islatzen du-tenean soilik ikus ditzakegu.

Gorputz batek xurgatzen edo islatzen duen argi kantitatea hainbat fak-toreren araberakoa da. Hona hemen faktoreok: hura osatzen duten subs-tantziak, gainazal mota eta kolorea. Adibidez, elurraren gainazal zu-riak argiaren proportzio handia islatzen du. Aitzitik, substantzia beltzekoso argi gutxi islatzen dute, iristen zaien gehiena xurgatzen dute-eta.

Gorputzek argiarekiko duten portaera

Xurgatze-ahalmenaren arabera, gorputzak gardenak, zeharrargiak etaopakuak dira.

Gorputz guztiek iristen zaien argiaren zati bat xurgatu etagainerakoa islatzen dute.

2

Gardenak Zeharrargiak Opakuak

Argiari igarotzen uzten diote, eta haietanzehar, argi eta garbi ikus daitezkeobjektuak; izan ere, ez dute xurgatzeniristen zaien argi gehiena. Adibidez, airea,ura eta beirazko xaflak gardenak dira.

Argiaren zati bati igarotzen uzten diote,baina argiaren zati bat sakabanatzendutenez, ezin dugu haietan zehar oso argiikusi. Esaterako, landare-papera eta beiraesmerilatua zeharrargiak dira.

Argiari igarotzen uzten ez dioten objektuakdira, eta beraz, ezin dugu haietan zeharikusi, iristen zaien argi guztia islatzendutelako. Gorputz opaku batzuk: zura,zeramikazko pieza bat edo metal zati bat.

6. Zer dira argi-iturriak? Nolakoakizan daitezke?

7. Zertan dira desberdinak gorputzzeharrargiak eta gorputzgardenak?

8. Sailkatu objektu eta substantziahauek, argiarekiko zer portaeraduten aintzat hartuta: zura,zetazko papera, aluminiozkoxafla, betaurrekoen kristala,marmola, liburu honen orriak.

ARIKETAK

832926 _ 0226-0245.qxd 19/4/08 12:05 Página 229

230

Argia lerro zuzenean hedatzen da

Pantaila opakuetan zulo txikiak eginez gero, argi-iturri baten argia ikusiahal izango dugu, baldin eta zulo horiek guztiak eta begia lerro zuzene-an badaude. Argiaren ibilbidean oztopo bat jartzen badugu –esaterako,pantailetako bat mugitzen badugu–, argia ikusteari utziko diogu.

Esperimentu horri esker, argia lerro zuzenean hedatzen dela egiaztatu-ko dugu. Horrez gain, ulertuko dugu zergatik uzten diogun argia ikus-teari, argiaren ibilbidean gorputz opaku bat jartzen dugunean.

Argi-iturri batek igortzen duen argia norabide guztietara hedatzen da;norabide bakoitzari argi-izpia esaten zaio. Argi-izpien multzoari, berriz,argi-sorta esaten zaio.

Argiaren hedapen-abiadura

Argiaren abiadura ingurunearen araberakoa da. Hutsean eta airean, antze-ko abiadura du argiak; hain zuzen, 300.000 km/s inguruko abiadura.Hedapen-abiadura handi hori dela-eta, argi-iturri bat pizten dugune-an, haren argia berehala ikusten dugula iruditzen zaigu.

Beste ingurune garden batzuetan, hutsean baino abiadura txikiagoa duargiak. Esate baterako, uretan, 225.000 km/s inguruko abiaduran he-datzen da, eta beiran 175.000 eta 200.000 km/s bitarteko abiadura izandezake, kristalak zer konposizio duen.

3

9. Zertan dira desberdinak argi-izpiak eta argi-sorta?

10. Non bidaiatzen du argiakazkarren, uretan ala airean?

11. Esan al dezakegu argiaberehala hedatzen dela?

ARIKETAK

Izarren argia

Antzina, argia berehala hedatzen zela uste zuten, eta beraz, izarrenargia haietatik irten bezain laster ikusten genuela. Gaur egun, badakiguargiak denbora jakin bat behar duela Lurreraino iristeko, distantziahandia egin behar baitu. Hori dela-eta, izar bati begiratzen diogunean,ez dugu orain den bezalaxe ikusten, baizik eta gugana iristen den argiaigorri zuenean zen bezala.

Unibertsoan, distantziak argi-urtetan neurtzen dira. Argi-urte batbederatzi bilioi kilometro eta erdiren baliokidea da. Hain zuzen, hori daargiak urtebetean 300.000 km/s-ko abiaduran egiten duen abiadura.

Alpha Centauri izarra Lurretik 4,3 argi-urtera dago. Beraz, duela lauurte baino gehiago igorri zuen izar horrek gaur egun bertatik iristenzaigun argia. Kalkulatu izar hori zer distantziara dagoen, gutxigorabehera.

JAKINGARRIAK

832926 _ 0226-0245.qxd 21/2/08 14:58 Página 230

231

Itzalak eta eklipseak

Objektu opaku bat argi-izpi baten aurrean jartzen denean, silueta ilunbat sortzen da haren atzean: itzala.

Itzalaren forma, besteak beste, hura sortzen duen gorputzaren arabera-koa da. Izan ere, argia lerro zuzenean hedatzen da eta, beraz, ezin duobjektua «inguratu».

Oro har, argi-iturri bat oso txikia bada edo objektutik oso urrun bada-go, itzal garbiak sortzen dira.

Alabaina, argi-iturria oso handia bada edo objektutik oso hurbil bada-go, itzalak ez du ingerada garbirik, eta haren inguruan ilunantz-ere-muak sortzen dira. Ilunantz-eremuetara argi-izpi batzuk soilik iristendira, eta beraz, eremu hori ez dago osorik argituta.

Eklipseak

Astro bat begien bistatik partzialki edo osorik ezkutatzen denean, eklipseagertatzen da; hau da, haren eta behatzailearen artean beste astro bat jartzendenean. Eklipse bat gertatuko bada, nahitaezkoa da hiru astro lerrokatzea.

Eklipseak honelakoak izan daitezke:

• Partzialak. Astroaren zati bat soilik ezkutatzen bada.• Osoak. Astro osoa ezkutatuta geratzen bada.

• Eraztun-itxurakoak. Ezkutatutako astroaren eraztun bat ikusten bada.

Gure planetan, bi eklipse mota ikus daitezke:

• Eguzki-eklipseak. Ilargia Eguzkiaren eta Lurraren artean jartzen da.Gure sateliteak bere itzala Lurraren gainean proiektatzen du, etaitzaletan dauden lekuetatik ez dago Eguzkia ikusterik.

• Ilargi-eklipsea. Lurra Eguzkiaren eta Ilargiaren artean jartzen da.Gure planetaren itzala ikus dezakegu Ilargian proiektatuta.

4

Itzala

Itzala

Ilunantza

Itzalaren forma argi-iturriaren orientazioarenarabera alda daiteke. Horrenbestez, zenbateta handiagoa izan argi-izpiak eta gainazalakosatzen duten angelua, orduan eta luzeagoaizango da itzala.

Eraztun-itxurako eguzki-eklipse baten bilakaera

12. Zertan dira desberdinak itzalaeta ilunantza?

13. Ba al da itzalik sortzen ez duen gorputzik? Emanarrazoiak.

14. Eguzki-eklipseetan, Ilargiakitzal-eremu bat eta ilunantz-eremu bat sortzen ditu Lurraren gainazalean.Azaldu zergatik.

ARIKETAK

832926 _ 0226-0245.qxd 21/2/08 14:58 Página 231

232

Argiaren islapena

Argi-izpiak, zeharkatu ezin duten gorputz batera iristen direnean, desbi-deratu egiten dira; hau da, islatu egiten dira. Objektu eta gainazal guztiekiristen zaien argiaren zati bat islatzen dute. Horri esker ikusten ditugu.

Gainazalera iristen den izpiari izpi erasotzailea esaten zaio, eta islatuondoren errebotatzen duenari, izpi islatua.

Ispiluak

Ispiluak gorputz opakuak dira; gainazala lisoa eta leundua dute. Iristenzaien argia islatzen dute, osorik eta erregulartasunez.

Bi ispilu mota nagusi daude:

• Ispilu lauak. Gainazal laua dute. Ispilu hauek islatzen dituzten iru-diek benetako objektuen forma eta tamaina bera dute, eta haiekikosimetrikoak dira.

• Ispilu kurbatuak. Gainazal kurbatua dute. Irudi distortsionatuak sor-tzen dituzte; hau da, islatutako irudiaren forma eta tamaina ez datozbat benetako objektuaren forma eta tamainarekin. Bi motakoak dira: – Ispilu ahurrak. Koilara baten edo esfera leundu baten barrualdea,

adibidez. Haietan ikusten dugun irudia objektuaren eta ispilua-ren arteko distantziaren arabera aldatzen da.

– Ispilu ganbilak. Esate baterako, koilara baten edo esfera leundubaten kanpoaldea.

Argi-izpi batek gorputz baten gainazalarekin talka egitean duennorabide-aldaketa da argiaren islapena.

5

Ispilu lau batean sortzen den irudia benetakoobjektuarekiko simetrikoa da. Ispilu bateanzeure buruari begiratuz gero, zure eskuinekoeskua irudiko ezkerraldean egongo da.

15. Zer dira ispilu lauak? Ikusten dugun irudia benetako objektuarekikosimetrikoa dela esaten dugunean, zer esan nahi dugu?

16. Zertan dira desberdinak ispilu lauak eta ispilu kurbatuak?

17. Zer ispilu mota erabiltzen da autoen atzerako ispiluetan? Eta zermotatakoak dira makillatzeko erabiltzen diren ispiluak?

ARIKETAK

Koilara baten barrualdean (ispilu ahurra) geure buruaribegiratzean ikusten dugun irudia.

Koilara baten kanpoaldean (ispilu ganbila) geure buruaribegiratzean ikusten dugun irudia.

832926 _ 0226-0245.qxd 21/2/08 14:58 Página 232

233

Argiaren errefrakzioa

Baso bat uretan arkatz bat sartzen dugunean, apurtu egiten dela dirudi. Ar-katzak islatzen duen argia errefraktatu egiten delako gertatzen da hori.

Airea, ura eta kristala substantzia gardenak dira, baina haietako bakoi-tzean, hedapen-abiadura desberdina du argiak. Adibidez, argia airetikuretara igarotzen denean, abiadura galtzen du eta, beraz, norabidez alda-tzen da; hots, errefraktatu egiten da. Uretatik airera igarotzen denean,haren abiadura handitu egiten da, eta argia berriro errefraktatzen da.

Leiarrak

Leiarrak gorputz gardenak dira –oro har, beirazkoak– eta irudiak osa-tzen dituzte, argiaren errefrakzioaren bidez; alegia, argia desbideratuz.Adibidez, lupak eta betaurrekoak leiarrak dira.

Leiarren gainazal bat kurbatua izan daiteke, eta bestea, laua. Edo biakizan daitezke kurbatuak, bai ahurrak, bai ganbilak.

Argiak leiar bat zeharkatzen duenean, bi errefrakzio gertatzen dira: bata,airetik beirara igarotzean, eta bestea, beiratik airera itzultzean.

Leiar mota bakoitzak errefrakzio mota bat sortzen du. Leiar batzuek argi-izpiak biltzen dituzte, eta beste batzuek sakabanatu egiten dituzte.Beraz, bi motatan sailka ditzakegu. Hona hemen:

• Leiar konbergenteak. Lodiagoak dira erdialdean, muturretan bai-no. Puntu batean biltzen dituzte argi-izpiak, eta puntu horri fokuaesaten zaio. Esate baterako, lupak leiar konbergenteak dira. Leiarmota horren bidez sortzen den irudia leiarraren eta objektuaren ar-teko distantziaren araberakoa da.

• Leiar dibergenteak. Lodiagoak dira muturretan, erdialdean baino.Haien bidez, argi-izpiak bereizi egiten dira.

Argi-izpi batek ingurune batetik hedapen-abiaduradesberdineko beste batera igarotzean duen norabide-aldaketada argiaren errefrakzioa.

6

Errefrakzioaren efektu optikoaren ondorioz,okertuta ikusten dugu uretan dagoen arkatzzatia.

18. Zertan oinarritzen da argiarenerrefrakzioa?

19. Zertan dira desberdinak leiarkonbergenteak eta leiardibergenteak?

20. Zer leiar mota erabiltzen diraateetako behatxuloetan?

ARIKETAK

Leiar konbergenteek argia biltzen dute. Leiar dibergenteek argia sakabanatzen dute.

832926 _ 0226-0245.qxd 21/2/08 14:58 Página 233

234

Argiaren deskonposizioa

Isaac Newtonek egiaztatu zuenez, argi zuria, kristalezko prisma bat ze-harkatzean, zenbait koloretan bereizten da.

Horren ondoren, leiar konbergente batean zehar igaroarazi zituen kolo-re-izpi guztiak, eta ikusi zuen haiek guztiak berriro biltzen zirela eta argizuria osatzen zutela.

Esperimentu horien bidez, Newtonek frogatu zuen argi zuria –adibidez,Eguzkiarena– zenbait argi-uhinen bidez osatuta dagoela, eta prismak sa-kabatau edo bereizi egiten dituela argi zuria osatzen duten koloreak.

Argi zuria deskonposatzen denean, zenbait koloretako argiak sortzen dira.Kolore horiek espektro ikusgaia osatzen dute; hauek dira: morea, ani-la, urdina, berdea, horia, laranja eta gorria.

Espektro ikusgaia osatzen duten erradiazioez gain, beste erradiazio ba-tzuk daude, uhin-luzera desberdinekoak, baina guk ezin ditugu ikusi.Gorriarena baino uhin-luzera handiagoko erradiazioari infragorria esa-ten zaio, eta morearena baino uhin-luzera txikiagoa duenari, berriz,ultramorea.

Gaur egun, badakigu zergatik deskonposatzen den argia: kolore bakoitzakbere uhin-luzera eta maiztasuna ditu.

Alde horiek direla-eta, argi zuriak prisma bat zeharkatzen duenean, harenkolore bakoitza modu batera errefraktatzen da, eta beraz, bakoitzak angelujakin bat osatzen du prismatik irtetean; hau da, koloreak bereizi egiten dira.

7

Ostadarra

Eguzki-izpiek atmosferako ur tantak zeharkatzen dituztenean,ostadarra sortzen da. Tantek prismen moduan jarduten dute eta,beraz, eguzki-argiaren kolore guztiak sakabanatzen dituzte.Ostadarra dagoenean, Eguzkia ikusiko dugu beti, eta euria ariko du.

Ur-jauzietan ere ostadarra ikusten da. Azaldu zergatik.

JAKINGARRIAK

Argi zuriak prisma bat zeharkatzen duenean,desberdin errefraktatzen da haren kolorebakoitza. Hori dela-eta, bereizita ikustenditugu koloreak.

21. Zergatik esaten dugu argi zuria zazpi koloreren nahasteadela?

22. Zer da argi ikusgaiarenespektroa?

ARIKETAKUhin luzera gorakorra

Erradiazio ultramorea

ErradiazioinfragorriaEspektro ikusgaiaren erradiazioa

832926 _ 0226-0245.qxd 21/2/08 14:58 Página 234

235

23. Zergatik dira gorputz batzuk kolore beltzekoak?

24. Azaldu zergatik ikusten ditugun tomateak kolore gorrikoak.

25. Zertan dira desberdinak argi-koloreak eta pigmentu-koloreak?

26. Zer kolore lortzen da hiru argi-kolore primarioak nahastean? Etakolore horiek zenbait proportziotan nahastean?

ARIKETAK

Gorputzen kolorea

Gure inguruari begiratuz gero, objektuek kolore desberdinak dituztelaikusiko dugu. Hala ere, objektuak argituta ez daudenean, gorputz guz-tiek beltzak dirudite.

Objektuak zenbait substantziaz osatuta daude, eta haiek propietate be-reizgarriak ematen dizkiete objektuei. Propietate horietako bat kolorea da.

Argi zuriak gorputz opaku bat argitzen duenean, iristen zaion argiarenzati bat xurgatu eta bestea islatzen du gorputz horrek. Islatutako kolo-rea objektuaren koloreari dagokio. Horren arabera:

– Objektu batek kolore guztiak islatu eta bat ere xurgatzen ez badu,zuria dela esaten da.

– Objektu batek argi zuria osatzen duten izpi guztiak xurgatu eta batere islatzen ez badu, beltza dela esaten dugu.

– Objektu batek bat izan ezik kolore guztiak xurgatzen baditu, islatu-tako argiaren kolorea izango du. Adibidez, objektu bat gorri ikustenbadugu, horrek esan nahi du, argi zuria iristen zaionean, objektuhorrek gorria izan ezik kolore guztiak xurgatzen dituela.

Bi kolore mota

Bi kolore mota bereizi behar ditugu:

• Argi-koloreak. Argiek sortutako koloreak dira; adibidez, Eguzkiak,lanparek eta bonbillek sortutakoak. Hiru argi-kolore primario dau-de: gorria, berdea eta urdina; hain zuzen, beste batzuk nahasteansortzen ez direnak. Kolore horiek binaka nahasiz gero, kolore se-kundarioak sortzen dira: horia, magenta eta cyana. Hiru argi-kolore primarioak zenbait proportziotan nahasiz gero, edo-zein kolore lor dezakegu.

• Pigmentu-koloreak. Objektuen gainazalean dauden pigmentuek is-latutako argian oinarritzen dira. Pigmentu-kolore primarioak hauekdira: horia, magenta eta cyana. Hirurak nahasita, beltza osatzen da.Pigmentu-kolore sekundarioak gorria, berdea eta urdina dira. Pig-mentu-kolore primarioak behar bezala nahasten baditugu, edozeinkolore lortuko dugu, zuria izan ezik.

Objektuen kolorea haiek argi zuria islatzeko eta xurgatzekoduten moduaren araberakoa da.

8

Gorputz baten kolorea hark islatzen duenargiaren ondorioa da.

Argi-koloreen nahastea

Pigmentu-koloreen nahastea

832926 _ 0226-0245.qxd 21/2/08 14:58 Página 235

236

Argiaren pertzepzioa. Begia

Giza begiak, argazki-kamerek bezala, objektuen irudi alderantzikatuaksortzen ditu, leiar-sistema bati esker.

Argia begian sartzen da, korneatik. Ondoren, kristalino izeneko leiarkonbergente batean zehar igarotzen da eta objektuen irudi alderantzi-katua sortzen du barruko geruza baten gainean; alegia, erretinan.

Erretinak zelula fotosentikorrak ditu: konoak eta makilak. Zelula horieknerbio-bulkada bihurtzen dute erretinara iritsitako argia. Nerbio optiko-ak burmuinera igortzen ditu nerbio-bulkadak, eta burmuinean, ikus-sen-tsazioak eratzen dira.

Argazki-kamera batean, argia objektibotik sartzen da eta zenbait leiarzeharkatzen ditu. Ondoren, irudi alderantzikatua sortzen du film foto-sentikorrean edo, argazki-kamera digitala bada, irudi-sentsorean.

Begian, irisak erretinan sartzen den argi kantitatea kontrolatzen du. Irisakargazki-kameren diafragmak bezala jarduten du; izan ere, begi-niniarendiametroa doitzen du giroko argi kantitatera. Argi gutxi dagoenean, begi-ninia handitu egiten da, eta argi asko dagoenean, txikitu egiten da.

Begian, kristalinoaren kurbadura egokitu egiten da, fokatu ahal izateko.Prozesu horri moldapena esaten zaio. Kristalinoa konkortu egiten da,hurbileko irudiak fokatzeko. Urrutiko irudiak fokatzeko, berriz, lautuegiten da. Erretinan sortzen den irudia alderantzikatuta dago eta bene-tako objektua baino txikiagoa da.

Begia da ikusmenaz arduratzen den organoa. Argi-energiahautemateko gai da.

9

27. Begiaren zer ataletan sortzendira ikusten ditugun objektuenirudiak?

28. Zer funtzio dute konoek etamakilek?

29. Zer leiar mota da kristalinoa?

30. Bilatu Funtsezko kontzeptuakatalean ikus-moldapenaadierazpidearen esanahia.

ARIKETAK

Begiak argazki-kameren antzera funtzionatzen du. Kristalinoa irudiak fokatzeaz arduratzen da, argazki-kameraren objektiboen leiarrakbezala. Irudiak erretinan sortzen dira, argazki-filmean edo sentsorean bezala. Irisak erretinan sartzen den argi kantitatea erregulatzen du,argazki-kameraren diafragmak bezala.

Begi-ninia

Irisa

Kristalinoa

ErretinaObjektiboa

LeiarraFilma edo sentsorea

KorneaNerbiooptikoa

Diafragma

832926 _ 0226-0245.qxd 21/2/08 14:58 Página 236

237

Soinua

Edalontzi bat jotzen dugunean, kristalak bibratu egiten du. Oihu egitendugunean, ahots-kordek bibratzen dute. Gitarra bat jotzean, haren ha-riek bibratzen dute. Adibide bakoitzean, soinu bereizgarri bat sortzenda eta sortzen den lekutik distantzia jakin batera ere entzun daiteke.

Objektu batek bibratzen duenean, soinu bat sortzen da. Hona hemensoinuaren hedapenarekin lotutako ezaugarri batzuk:

• Soinuak ingurune materiala behar du, hedatu ahal izateko. Hauda, soinua ez da hutsean hedatzen. Irrati piztu bat beirazko kanpaibaten barruan sartu eta haren barruko airea kentzen duen huts-pon-pa baten bidez, ezin izango dugu irratia entzun. Aitzitik, kanpaiarenbarruko airea kentzen ez badugu, ezin hobeto entzungo dugu irratia.

• Soinua alde guztietara hedatzen da. Objektu batek sortutako soi-nua edozein lekutatik entzun dezakegu, baita objektuaren eta gureartean oztopo bat badago ere.

• Hedatzen, soinuak energia garraiatzen du, baina ez materia. Ob-jektu bat jotzen dugunean, haren partikulak bibratzen hasten diraeta, mugitzen diren bitartean, inguruneko (airea, ura, etab.) partiku-la hurbilak jotzen dituzte. Ondoren, partikula horiek aldamenekoakjotzen dituzte, eta prozesu horren bidez, bibrazioa gure belarrieta-raino iristen da.

Soinuaren hedapen-abiadura

Soinuaren hedapen-abiadura ingurunearen araberakoa da; izan ere, in-gurunea osatzen duten partikulek ondokoei bibrazioa igortzeko erraz-tasuna nolakoa, halakoa da soinuaren abiadura.

Eskuarki, soinuaren abiadura handia-goa da solidoetan, likidoetan baino,eta likidoetan, gasetan baino handia-goa. Izan ere, solidoen partikulak liki-dokoak baino hurbilago daude elka-rrengandik, eta ingurune likido batekopartikulak –esaterako, uretakoak–,gas-ingurune bateko partikulak –adi-bidez, airekoak– baino hurbilago.

10

31. Hedatu al daiteke soinua hutsean? Zergatik?

32. Zenbat denbora behar du zure ahotsak airean 200 metro egiteko?

33. Diseinatu esperimentu bat, soinuak airean zer hedapen-abiaduraduen neurtzeko.

34. Nork entzungo du lehenbizi txalupa motordun baten soinua, urpekaribatek ala beste txalupa batean dagoen arrantzale batek, kontuanhartuta biak txalupa motordunetik distantzia berera daudela?

ARIKETAK

Batzuetan, soinuek sortzen duten bibrazioaikus dezakegu, eta beste batzuetan, ez.Adibidez, gitarra baten hariak zarrastatzean,haien soinua entzun eta bibrazioa ikusikodugu. Hala ere, txalo egiten badugu, soinuaentzungo dugu, baina ez dugu bibraziorikikusiko.

Tren baten soinua errailetan zeharhautematen da lehenago, airean zehar baino;izan ere, soinua askoz azkarrago hedatzen dasolidoetan, gasetan baino.

Soinuaren hedapen-abiadura,zenbait ingurunetan

Airea (20 ºC-an) 340 m/s

Ura (0 ºC-an) 1.500 m/s

Burdina (20 ºC-an) 5.130 m/s

832926 _ 0226-0245.qxd 21/2/08 14:58 Página 237

238

Soinuaren ezaugarriak

Soinu guztiak ez dira berdinak. Zenbait ezaugarriri esker, bereiztenditugu. Hona hemen ezaugarriok:

• Intentsitatea. Gure belarrira denbora-unitate batean iristen denenergia kantitatea da. Zenbat eta urrunago egon argi-iturritik, or-duan eta txikiagoa izango da. Zer intentsitate duten, soinuak ahulakizan daitezke, energia txikia badaramate, edo ozenak, energia handiabadaramate. Esaterako, luma batek, erortzen denean, soinu ahulaegiten du, eta mailu pneumatiko baten soinua, berriz, ozena da. Soinuen intentsitatea dezibeletan (dB) neurtzen da.

• Tonua. Soinuen maiztasunari dagokio. Zer-nolako tonua duten, soi-nuak baxuak izan daitezke (adibidez, dunbal batena), maiztasun txi-kia badute, edo altuak (esaterako, txilibitu batena), maiztasun handiabadute.Tonuari esker, musika-tresna baten notak bereiz ditzakegu.

• Tinbrea. Bi soinu-iturrik emandako intentsitate eta tonu bereko soi-nuak bereizteko aukera ematen digu ezaugarri honek. Esate batera-ko, tinbreari esker, bi musika-tresnak –hala nola, biolin batek etapiano batek– igorritako bi nota berdin bereiz ditzakegu. Horrez gain,tinbreari esker, pertsonen ahotsak bereizten ditugu.

Oihartzuna eta erreberberazioa

Soinu-uhin batek oztopo bat aurkitzen duenean, errebotatu egiten dueta norabidez aldatzen da; hau da, islatu egiten da. Soinuaren islapenakbi fenomeno eragiten ditu: oihartzuna eta erreberberazioa.

Leku isil batean, harrizko horma baten edo altuera handiko eraikin ba-ten aurrean oihu egiten badugu, argi eta garbi entzungo ditugu gureoihuaren zuzeneko soinua eta, ondoren, oztopoan islatutako soinua. Soi-nu beraren errepikapenari oihartzuna esaten zaio.

Gure belarriak bi soinu bereiziko baditu, soinu horiek segundo-hama-rren bateko aldeaz iritsi behar dute, gutxienez. Horren ondorioz, jatorrizko soinua igorri eta 0,1 s igaro baino lehen iristen bazaigu harenoihartzuna, ezin izango ditugu jatorrizko soinua eta oihartzuna berei-zi, eta bat balira bezala hautemango ditugu.

Soinuak airean 340 m/s-ko hedapen-abiadura duenez, segundo-hama-rren batean 34 metro egingo ditu. Beraz, oihartzuna hauteman ahal iza-teko, beharrezkoa da oztopoa soinu-iturritik 17 metrora egotea, gutxie-nez. Horrenbestez, soinuak 17 m egingo ditu joanean, eta beste 17 m,etorrian.

Oztopoa hori baino distantzia txikiagoan badago, ezin izango ditugu is-latutako soinua eta jatorrizkoa bereizi. Hortaz, nahasi egingo ditugu.Efektu horri erreberberazioa esaten zaio.

Adibidez, altzaririk gabeko gela batean hitz egiten dugunean, erreber-berazioa gertatzen da; izan ere, soinu-uhinak horma guztietan islatzendira.

11

35. Soinuaren zer ezaugarriri esker bereiz ditzakegu ahotsak?

36. Piano bateko bi tekla jotzenbaditugu, soinuaren zerezaugarri aldatuko da?

37. Zertan dira desberdinakoihartzuna eta erreberberazioa?

38. Frontoi batetik 25 m-ra jartzenbazara eta txalo bat jotzenbaduzu, oihartzuna alaerreberberazioa hautemangoduzu? Zergatik?

ARIKETAK

Zenbait soinuren intentsitatea

Hostoen marmarra 20 dB

Liburutegia (barrualdea) 40 dB

Bulegoa 50 dB

Elkarrizketa, metro bateko distantziara 60 dB

Zirkulazioa eta makinak 80 dB

Lurpeko trena 100 dB

Erreaktore bat aireratzea 60 m-ra 120 dB

Erreaktore bat aireratzea, hurbil 150 dB

832926 _ 0226-0245.qxd 21/2/08 14:58 Página 238

239

Soinuaren pertzepzioa. Belarria

Soinu-uhin bat belarrira iristen denean, kanpoko entzunbidean sartu etatinpanoraino heltzen da. Tinpanoa oso mintz mehea da; uhina jaso etabibratu egiten du. Bibrazio hori erdiko belarriko hezurtxo-kateari transmiti-tzen zaio, eta hortik, barruko belarriari. Barruko belarritik, entzumen-nerbiora igarotzen da, nerbio-bulkada gisa. Entzumen-nerbioek burmui-nera eramaten dute informazioa, eta han, entzumen-sentsazioa sortzen da.

Giza belarriak 20 eta 20.000 Hz bitarteko maiztasuneko soinuak soilikhautematen ditu. 20 Hz-etik beherako uhinei infrasoinuak esaten zaie,eta 20.000 Hz-etik gorakoei, ultrasoinuak.

Zenbait animaliak –esaterako, saguzarrek, erleek, baleek eta izurdeek–100.000 Hz arteko ultrasoinuak hauteman ditzakete eta, horri esker, soi-nu-seinaleen bidez orienta daitezke.

12

Soinu bidezko nabigazioa

Sonar hitza ingeleseko adierazpide batetik dator: SoundNavigation Ranging; hau da, soinuaren irismenaren bidezkonabigazioa. Sakonera handian urperatutako objektuak itsasazaletik detektatzeko aukera ematen du. Maiztasun handikosoinuen (ultrasoinuen) islapenean oinarritzen da.

Sonarrak ultrasoinu bat igortzen du. Soinuak bere ibilbideanoztopo bat aurkitzen duenean, hartan islatu eta itzuli egitenda. Soinuak gailu igorlera berriro itzultzeko behar duendenbora neurtuz, oztopoa zer sakoneratan dagoen jakindaiteke.

Sonarrari esker, ozeano-hondoen erliebearen mapa egin da.Halaber, arrain multzoak, hondoratutako itsasontziak etaitsaspekoak aurkitzeko erabil daiteke, besteak beste.

JAKINGARRIAK

39. Belarriko zer atalek bibratzendu soinu-uhinekin?

40. Igortzen dituzten soinuenoihartzuna hautematekosistema bat dute izurdeek. Horri esker, urpean orientatzendira eta elikagaiak bilatzendituzte. Taldeka, bilatuorientazio-sistema horriburuzko informazioa eta eginhura azaltzeko horma-irudi bat.Laguntza gisa, egin marrazkiakhorma-irudian.

ARIKETAK

Soinuakbalearekin

talka egiten dueta islatu egitenda.

Soinu-uhinak

Tinpanoa

Erdiko belarrikohezurtxoak

Entzumen-nerbioa

Ontziko sonarrakultrasoinu batigortzen du.

Barruko belarria

832926 _ 0226-0245.qxd 21/2/08 14:58 Página 239

240

JAKINGARRIAK

Hots-kutsadura

Hots-kutsadura zaratak sortutako kutsadura da. Zaratakontzeptua definitzea zaila da; izan ere, edozein soinuizan daiteke gogaikarria, hartzailea zer egoeratandagoen. Desiratu gabeko soinu eta soinu gogaikarriguztiak hartzen dira zaratatzat, baldin eta pertsonentzatedo haien jardueren garapenerako arriskutsuak,kaltegarriak edo gogaikarriak badira edo ingurumenarikalte egiten badiote.

Azken urteotan hiriko biztanle kopurua handitu egindenez, zarata maila ere handitu egin da. Gure hirietakozarata-iturri nagusiak honako hauek dira: ibilgailumotordunak, industriak, trenak, herri-lanak, eraikuntza eta aisia-lekuak (tabernak eta diskotekak,besteak beste).

65 dB-etik gorako zaratak kalte egiten has daitezkepertsonei; batik bat, entzumenean eta nerbio-sisteman.

Soinu baten arriskua haren intentsitatearen eta hareneraginpean egondako denboraren araberakoa da. 90 dB-etik gorako soinuen eraginpean luze egonez gero–esate baterako, musika entzungailuen bidez etabolumen altuan entzutean–, kalte larriak izan ditzakegu:entzumen-galera, bihotz-erritmoaren aldaketak, arrisku koronarioa, suminkortasuna eta estresa.

Zaratari aurre egiteko, zenbait neurri har daitezke; halanola, eraikinak eta lantokiak intsonorizatzea,berdeguneak sortzea, ibilgailuen abiadura mugatzea,eta autobideetan eta aireportuetan zarataren aurkakopantailak jartzea. Dena den, neurririk onena pertsonakkontzientziatzea da, soinu-igorpenak txikitzeagarrantzitsua dela ohar daitezen, norberaren eta besteenosasunaren onerako.

Argi-kutsadura

Argiztapenaren erabilera okerra denean, gauez, argi artifiziala aireko gasetan eta partikuletan islatzen eta hedatzen da, eta horren ondorioz, zeruan distira ikusten da. Horri esaten zaio argi-kutsadura. Hori oso handia da hiri handietan eta zenbait eremutan; esaterako, aireportuetan eta autobideetan.

Argi-kutsaduraren ondorioz, gaua ez da hain iluna, eta izarren eta gainerako astroen argia ez da ondobereizten. Horrek, astronomia-behatokietan arazoaksortzeaz gain, zenbait ekosistematako bizimoduanahasten du.

Gaur egun, badakigu zenbait animalia-espeziek –batezere, intsektuek–, kutsadura mota horren ondorioz,portaerak aldatzen dituztela. Besteak beste, aldaketakgertatzen dira haien migrazioetan, eta horrek animalienugaltze-zikloak aldarazten ditu.

Argi-kutsadura nabarmen murritz daiteke. Horretarako, nahikoa da gaueko argiztapena beharbezala erabiltzea; hau da, lurzorua soilik argiztatu behar da, argia zuzenean zerura igorri gabe. Gainera, horri esker, energia xahutzea eta kalteakeragitea eragozten da.

Aireportuak hots- eta argi-kutsadurako iturri handia dira.

41. Zer zarata-iturrik dute eraginik handiena zure ingurunean?

42. Zure ustez, zarata-maila handiak al daude ikastetxean? Proposatu kutsadura mota hori desagerrarazteko neurriak.

43. Zure ustez, zein dira hots-kutsadurak pertsonengan dituen eragin nagusiak?

44. Zer-nolako eraginak ditu zugan ikastetxean sortutako zaratak?

ARIKETAK

832926 _ 0226-0245.qxd 21/2/08 14:58 Página 240

241

Zientzia zure eskuEmaitzen berri ematea. Argiaren islapena

Argia lerro zuzenean hedatzen da eta gainazalleunduetan isla daiteke; adibidez, ispiluetan.Esperimentu bat egingo dugu, propietate horiekagerian jartzeko eta islapena nola gertatzen den

jakiteko. Linterna baten bidez, argi-izpi mehe batsortuko dugu. Eta angelu-garraiagailu bat erabilikodugu, izpi erasotzaileak eta izpi islatuak osatzen dutenangeluak neurtzeko.

1. Muntaketa egingo dugu. Linternaren fokuaaluminio-paperez bildu eta, kristalaren ertzetikhurbil, zulo bat egingo dugu, 3 mm ingurukodiametrokoa. Kartoi mehe batean, kuter batez, ebaki mehe bat egingo dugu, ertz batekiko zut.Kartoi baten gainean, ispilu txiki bat jarriko dugu.Ispilua bertikal gera dadin, eskuaira batezkokatuko dugu. Ondoren, kartoiari itsatsiko dioguposizio horretan, plastilinazko bi zatiren bidez.Eskuaira erabiliz, lerro bat marraztuko dugu,ispiluarekiko zut. Lerro hori normala esaten zaio.Azkenik, angelu-garraiagailu bat jarriko duguispiluaren gainean, normala haren erditikigarotzeko moduan; hau da, normalaren aldebakoitzean 90 graduko angelua geratuko da.

2. Esperimentua egingo dugu. Linterna piztuko dugueta, kartoi mehearen bidez, argi-izpi mehe batlortuko dugu. Normalak ispilua jotzen duen punturazuzenduko dugu argi-izpia. Izpia kartoiari itsatsitaigarotzen bada, haren ibilbidea ikusi ahal izangodugu, bai eta izpi islatuarena ere.Angelu-garraiagailuaz, izpi erasotzaileak etanormalak osatzen duten angelua neurtuko dugu,bai eta izpi islatuak normalarekin osatzen duenaere. Lehen angeluari eraso-angelua esaten zaio,eta bigarrenari, islapen-angelua.

3. Ondorioak aterako ditugu. Zenbait aldiz egingodugu esperimentua, argi-izpia zenbait angelutatikzuzenduta, ahalik eta angelu pare gehienaklortzeko. Esperimentuak egitean, hau ikusikodugu: datu gehienek adierazten dute esperimentubakoitzean eraso-angelua eta islapen-angeluaberdinak direla. Zenbait kasutan, lortutako balioakzalantzagarriak izango dira, gure muntaketaesperimentala oso bakuna delako.

4. Emaitzen berri emango dugu. Esperimentuzientifikoek naturako legeak egiaztatzen dituzte. Esperimentu bat behin eta berriz eginondoren lege bat ezartzea lortzen badugu,metodo induktibo bati jarraitu diogula esatendugu. Horrek esan nahi du emaitza indukzio bidez lortu dugula: islapena gertatzen denean, eraso-angelua eta islapen-angeluaberdinak dira.

45. Egin egindako esperimentuaren txostena. Hartan, proposatutako helburuak azaldu, muntaketa esperimentaladeskribatu eta emaitzak adieraziko dituzu. Argi eta garbi azaldu behar dituzu eraso- eta islapen-angeluei buruzatera dituzun ondorioak.

ARIKETAK

Ispilua

Angelu-garraiagailua

Izpi islatuaNorm

ala

Izpierasotzailea

Kartoimehea

Zuloa, argiairteteko

Aluminio-papera

Eraso-angelua Islapen-

angelua

832926 _ 0226-0245.qxd 21/2/08 14:58 Página 241

242

46. ● Esan gorputz hauek argi-iturri primarioak alasekundarioak diren.

a) Eguzkia. d) Ispilu bat.b) Bonbilla bat. e) Semaforo bat.c) Kandela bat. f) Diamante bat.

47. ● Sailkatu objektu hauek taula batean, igarotzen uztenduten argiaren arabera.

Ur garbia, portzelanazko platera, beirazko edalontzia,lupa, plastikozko poltsa, tipula-papera, maindirea,altzairuzko xafla, kristal pikorduna.

48. ●●● Konpas bat erabiliz, marraztu 15 zentimetroinguruko diametroko zirkulu bat kartoi mehe edo kartoi zuri batean. Ondoren, artazez, ebaki kartoimehean edo kartoian marraztu duzun zirkulua. Zatitu ebakitako zirkulu zuria hiru sektoretan etamargotu bat gorriz, beste bat horiz eta bestea urdinez.Ondoren, egin bi zulo txiki diskoaren erdialdean.Saiatu bi zulo horiek maila berean egiten. Sartu hari bat haietatik eta jarri diskoa hariaren erdian. Hartu hariaren muturrak, esku bakoitzarekinbat, eta birarazi.

a) Zer kolore ikusten da zirkulua biraraztean?b) Esperimentuan oinarrituta, zer kolorek osatzen dute

argi zuria? c) Orain, mugitu poliki diskoa. Zergatik ez da aurreko

esperimentuko gauza bera gertatzen? d) Zer gertatuko litzateke zirkulua horiz eta urdinez

soilik margotuko bazenu? e) Zure ustez, zer gertatuko litzateke prisma baten

bidez argi berdea sakabanatuko bazenu?

49. ●●● Izar jakin bat Lurretik 8,8 argi-urtera dago. Izarhorrek 2009ko urtarrilaren 1ean eztanda egingo du.

a) Zer urtetan jakingo dugu izarrak eztanda eginduela?

b) Zer distantziara dago izarra Lurretik, kilometrotanadierazita?

Ariketak50. ● Begiratu irudiko ispiluetan islatutako irudiei.

Zer ispilu mota dira? Zer irudi mota sortzen dubakoitzak?

51. ●●● Lurraren eta Eguzkiaren arteko distantzia 150 milioi kilometrokoa da. Kalkulatu zenbat denborabehar duen Eguzkiaren argiak Lurrera iristeko.

52. ●●● Ipurtargiak koleopteroen familiako intsektuakdira. Oro har, leku hezeetan eta basotsuetan bizi dira; alegia, larbek elikagai asko dituzten lekuetan. Gau beroetan, emeek argia sortzen dute, arrakerakartzeko. Fenomeno horri biolumineszentziaesaten zaio. Arriskurik sumatzen badute, ipurtargi-emeek argia itzaltzen dute eta ezkutatu egiten dira.

Bilatu argia igortzeko fenomeno horri buruzkoinformazioa.

53. ● Garajeen irteeran edo ikuspen txarreko bi kaleren bidegurutzean, ispiluak jarri ohi dira, irudiko argazkian ikusten direnen modukoak. Zer motatakoak dira ispilu horiek?

54. ●●● Askotan, ekaitza dagoenean, tximista bat ikusieta, handik segundo gutxira, trumoia entzuten dugu.Trumoia tximistak sortutako soinua da. Horrek esannahi du argiak askoz azkarrago bidaiatzen duelasoinuak baino. Tximista bota eta 4 s-ra entzun dugutrumoia. Zer distantziara dago ekaitza?

A B

832926 _ 0226-0245.qxd 23/4/08 10:02 Página 242

243

55. ●●● Zer distantziara dago mendi bat, kontuanhartuta pertsona batek oihu egin eta bi segundoraentzuten duela oihartzuna?

56. ●●● Pertsona batek, su artifizialen argia ikusi etahiru segundora, haien soinua entzun du.Pertsonarengandik zer distantziara daude suak?

57. ●●● Arrantza-ontzi batek sonarra erabiltzen dubaleak aurkitzeko. Sonarrak, soinu-uhin bat igorri eta 0,2 segundora, oihartzuna detektatu du. Badakigu soinua uretan 1.500 m/s-ko abiaduranhedatzen dela. Kalkulatu:

a) Uhinak 0,2 s-an zer distantzia egin duen.b) Balea ontzitik zer distantziara dagoen.

58. ●● Gure ahots grabatua entzutean, ez duguezagutzen. Zergatik?

59. ●● Jotzen ari den kanpai bat eskuaz ukitzen badugu,berehala utziko dio jotzeari. Zure ustez, zergatikgertatzen da hori?

60. ● Hegazkin supersonikoek soinuaren abiadura gaindidezakete. Abiadura machetan neurtzen da, eta beraz,mach 1, mach 2 eta abar esaten da. Mach bat soinuakairean duen abiaduraren (340 m/s) baliokidea da.

Kalkulatu km/h-tan zer abiaduran mugitzen den mach 2an doan hegazkin bat.

61. ●●● Eskuarki, nerabezarotik aurrera, gizonezkoenahotsen tonua emakumezkoena baino baxuagoa da.Zergatik?

62. ●●● Meteorito batek Ilargia joko balu, entzungo alzenuke talka zure etxetik? Eta Ilargitik hurbil egongobazina, espazio-ontzi batean?

63. ●●● Oro har, animaliek argiari esker ikusten dute.Hala ere, zenbait animalia ekokokapenari esker orientadaitezke; esate baterako, saguzarrak. Soinuarenezaugarriak zein diren kontuan hartuta, azaldu nolalortzen duten animaliek hegan egitea eta berenharrapakinak kokatzea, baita iluntasunean ere.

Meteoritoaren talka

2006ko maiatzaren 2an, meteorito batek Ilargiko HodeienItsasoa (Mare Nubium) jo zuen. Talka horretan askatutakoenergia lau tona dinamitaren baliokidea izan zen, eta 14 m-ko zabalerako eta 3 m-ko sakonerako kraterra sortuzuen. Talkak su-bola distiratsu bat sortu zuen. NASAK su-bola hori grabatuzuen bideoan, lehorrekoteleskopio baten bidez.«Espazio-harri batizan zen, 25 cmingurukozabalerakoa, eta 38 km/s-koabiaduranbidaiatzen zuen»,azaldu zuen BillCooke-k, NASAkoMeteoritoei buruzkoIkerketen Bulegoko buruak.

64. ● Zerk sortu ditu Ilargiko kraterrak?

65. ●● Zure ustez,entzungo al zenuen eztanda zureetxetik? Zergatik?

66. ●●● Ilargiaren eta talka grabatu zuenteleskopioaren arteko distantzia 382.000 km-koa da.Zenbat denbora behar izan zuen talkaren ondoriozsortutako argiak behatokiraino iristeko?

a) Berehala. b) 1,27 min. c) 1,27 s.

67. ●● Bill Cookek azaldu zuen: «Lurraren atmosferakbabestu egiten gaitu. 25 cm-ko meteorito bat, aireaukitzean, desintegratu egingo litzateke. Su-bolaikusgarria sortuko luke zeruan, baina ez krater bat».

a) Zergatik gertatuko litzateke hori Lurrean?

b) Atmosferak babesten bagaitu, zergatik daudegure planetan meteoritoen talken ondoriozsortutako kraterrak?

AZTERKETA ZIENTIFIKORANTZ

832926 _ 0226-0245.qxd 23/4/08 10:02 Página 243

244

Laburpena

Propietateak• Argia lerro zuzenean hedatzen da, eta alde guztietara.

• Ingurunearen araberako hedapen-abiadura du. Hutsean eta airean,abiadura bertsua du: 300.000 km/s.

Objektuen kolorea eta forma ikustea ahalbidetzen duen energia mota da, objektuak ondoargituta daudenean.

Ingurune batera iristean, inguruneak argiaren zati bat xurgatu eta gainerakoa islatzen du.

AR

GIA

Islapena

Argi-izpi batean gertatzen den norabide-aldaketa da, gorputz batengainazalarekin talka egitean.

Ispiluak gorputz opakuak dira, gainazal lisokoak eta leundukoak.Iristen zaien argi guztia islatzen dute. Honelakoak izan daitezke:

• Lauak. Benetakoaren antzeko irudia islatzen dute.

• Kurbatuak. Benetako irudia distortsionatzen dute.

Gorputzek bibratzen dutenean sortzen diren uhinak dira.

Errefrakzioa

Argi-izpi batean gertatzen den norabide-aldaketa da, ingurune batetikhedapen-abiadura desberdineko batera igarotzean. Leiarretan ikusdaiteke fenomeno hori.

Leiarrak gorputz gardenak dira eta, eskuarki, beirazkoak dira. Argia errefraktatu eta irudiak sortzen dituzte. Bi motatakoak dira:

• Leiar konbergenteak. Argi-izpiak biltzen dituzte.

• Leiar dibergenteak. Argi-izpiak bereizten dituzte.

Sakabanaketa

Argia zenbait koloretan deskonposatzea da.

Argi zuria zenbait koloreren nahastea da. Argiak ingurunesakabanatzaile bat –hala nola, prisma bat– zeharkatzen duenean,ostadarraren koloretan deskonposatzen da.

Propietateak

• Ez da hutsean hedatzen.

• Norabide guztietara hedatzen da.

• Hedatzean, energia garraiatzen du, baina ez materia.

• Soinuaren hedapen-abiadura ingurune materialaren araberakoa da.

Ezaugarriak

Soinuak bereizteko aukera ematen duten ezaugarriak hauek dira:

• Intentsitatea. Energia kantitatea denbora-unitate bakoitzeko. Soinu ozenak eta ahulak bereizteko aukera ematen du.

• Tonua. Maiztasunaren araberakoa da. Haren arabera, baxuak etaaltuak izan daitezke soinuak.

• Tinbrea. Bi soinu-iturrik sortutako intentsitate eta tonu berekosoinuak bereizteko aukera ematen du.

SO

INU

A

68. Osatu eskema, gorputzak argia xurgatzeko ahalmenaren arabera nola sailka ditzakegun adieraziz.

69. Osatu eskema, zer ispilu esferiko mota dauden azalduz.

ARIKETAK

832926 _ 0226-0245.qxd 21/2/08 14:58 Página 244

245

Liburuak:Experimentos sencillos con la luz y el sonidoGLEN VECHIONE. Paidós Ibérica argitaletxeaEsperimentu errazak eta ez-kaltegarriak, argi- eta soinu-uhi-nak zer diren eta nola funtzionatzen duten ulertzeko.

El libro del colorJUAN CARLOS SANZ. Alianza SA argitaletxeaKolorea sakon aztertu eta denek ulertzeko moduan azaltzendu.

Esa horrible Ciencia: esos insoportables sonidosNICK ARNOLD. Molino argitaletxeaSoinu-uhinei buruzko datu-fitxak.

Artikuluak:La conquista de los colores. Muy Interesante. 2005ekoabendua. 295. zk.

Los ojos. Por qué debemos visitar al oftalmólogo.Muy Interesante. 2004ko urtarrila. 272. zk.

El oído, nuestros malos hábitos lo están dañando. MuyInteresante. 2004ko iraila. 280. zk.

Sarean:www.educaplus.org/luz/lcomoonda.htmlArgiaren izaerari eta propietateei buruzko azalpenak dituenweborria.

ZABALBIDEAK

Ikusmena arakatzeko teknologiakLeonardo Da Vinci hil eta bostmende geroago, AEBetako Marga-ret Livingstone ikerlariak, ikusiz-ko pertzepzioan adituak, artea-ren historiako misterio handietakobat argitu du; alegia, Gioconda-ren irribarre iheskorra «ilusiobat» besterik ez da, eta «giza be-giak prozesatzeko modu bitxiarenondorioz agertzen eta desagertzenda». Honetan oinarritzen du teo-ria hori: begiak ikusmen zentra-la eta ikusmen periferikoa ditu;zentrala oso ona da xehetasuneiantzemateko, eta periferikoa ezda hain zehatza, baina egokiagoada itzalak bereizteko. Intuizioz,honela margotu zuen koadroa DaVincik: «Mona Lisaren irribarreaikusteko, begietara edo koadroa-ren beste edozein lekutara begira-tu behar da; hots, haren ezpainekikus-eremu periferikoan geratu be-har dute». Harrigarria!

Ikerketa hori egiteko, Livingstonekeye tracking izeneko teknologiaerabili du (begi-monitorizazioa,ikusmen-arakatzea edo ikusmen-trazabilitatea). Teknologia horriesker jakin daiteke pertsona bateknondik nora mugitzen dituen be-giak irudi bati begiratzean, eta iru-diko zer punturi begiratzen dienarreta handiagoz. Horretarako,

Eye tracker izeneko tresna bat era-bili du. Tresna horrek datu askohartzen ditu; adibidez, behaketabakoitzean begiek egindako ibilbi-deak eta begi-niniaren dilatazioa.

[…]

Marketin digitalean espezializa-tutako Alt64 aholkularitza-en-presako Ivan del Muroren ustez,«mundu informatikoarekin eta,oro har, ordenagailuekin elkarre-ragiteko beste modu bat da eyetracking teknologia. Esaterako,industria-prozesuetan, zenbaitfuntzio begiradaz kontrolatzekoaukera eman dezake, eskurik era-biltzerik ez dagoenean; adibidez,zikin edo bustita ditugunean. Online negozioetan, merkatu-iker-ketak, webeko nabigazioa eta pu-

blizitate-inpaktuaren azterketahobetzeko aukera ematen du».

Medikuntzaren arloan, ikertzai-leek eta psikologoek diagnostikoklinikoetan erabiltzen dute eyetracking teknologia, ikusmenarenmekanismoek nola funtzionatzenduten ulertzeko, baita burmuinak,ikus-eremu jakin batean, gehieninteresatzen zaiona nola bereizteneta aukeratzen duen ulertzeko ere.

[…]

Mugikortasun-arazoak edo gaixo-tasun kronikoak dituzten pertso-nentzat ere erabilgarria izan daite-ke teknologia hori. Komunikatzekobeste aukera bat emateaz gain,orain arte ezin pentsatuzkoa zenbizi-kalitatea eman diezaieke. Tres-na horrek idazteko, sintetizagai-

luen bidez hitz egiteko eta etxebi-zitza bateko aplikazio domotikoakkontrolatzeko aukera ematen du,eskurik erabili gabe; hau da, begi-ninien mugimenduaren bidez. Eyetracking teknologiaren bidez, eten-gailuak ireki eta itxi, eta mezu elek-tronikoak bidal daitezke, besteakbeste, begirada soilik erabilita.

LUIS OTERO,«¿Y tú qué miras?»,

Muy Interesante. 2005eko urria.293. zk.

70. Gioconda koadroan ikusten dugun irribarrea (aukeratu bi esaldi):a) Benetakoa da. c) Beti ikusten dugu.b) Itxurazkoa da. d) Aldatu egiten da, nola begiratzen diogun.

71. Nola lagun dezake eye tracker tresnak publizitate-iragarki batek pertsonenganduen inpaktua aztertzen?

72. Zer erabilera ditu ikusmena arakatzeko teknologiak?

73. Zertan du interesik handiena testuaren idazleak, Giocondaren irribarrean alaikusmena arakatzeko teknikan? Zergatik?

IRAKURTZETIK ULERTZERA

IRAKURLEAREN TXOKOA

832926 _ 0226-0245.qxd 21/2/08 14:58 Página 245

Materia eta energia

Unitate honetan…

• Materia, sistema materiala etasubstantzia bereiziko dituzu.

• Materia zerez osatuta dagoen ikasikoduzu.

• Higidura motak interpretatuko dituzu.

• Jakingo duzu abiadura eta azelerazioazertan diren desberdinak.

• Indar kontzeptua ulertuko duzu.

• Indarrek gorputzak higitzea etadeformatzea eragiten dutela ikasikoduzu.

• Pisua indarra dela ikasiko duzu.

• Grafikoak egingo dituzu, higiduraadierazteko.

NONDIK NORAKOAK

Albert Einstein.

13832926 _ 0246-0257.qxd 21/2/08 13:26 Página 246

1. Zertan dira desberdinak atomoak eta molekulak?

2. Ikus al dezakezu atomo bat begi hutsez?

3. Materia zatiezina da. Orduan:

a) Zergatik zati dezakegu azukre-koskor bat zatitxikiagotan?

b) Zer unetan izango da ezinezkoa azukre zati horiekgehiago zatitzea?

4. Zenbat higidura mota ezagutzen dituzu?

GOGORATU ETA ERANTZUN

Bilatu erantzunaZertan dira desberdinak masa eta pisua?

Albert Einstein (1879-1955) XX. mendeko pertso-narik garrantzitsuenetako bat da. Haren aurkikuntzazientifikoek goitik behera aldatu zuten Fisika; izanere, espazioaren eta denboraren ikuskera klasikoaaldarazi zuten Einsteinen aurkikuntzek.

Halako aurkikuntzak eginagatik ere, Einsteinek ezzuen uste aparteko talentuko pertsona zenik. Izu-garrizko jakin-mina baino ez zuela zioen, eta ho-rregatik egin zituela aurkikuntza handiak. Irudi-menean eta ardura zientifikoan sinesten zuengehiago, adimen konbentzionalean baino. Hauxeesaten zuen: «bizi dezakegun gauzarik ederrena mis-terioa da». Izan ere, «benetako arteari eta benetakozientziari eusten dion oinarrizko emozioa da».

1905ean, erlatibitate bereziaren teoria argitaratu zuen.Hartan, bere formula ezaguna aurkeztu zuen:

E � m � c2

Formula horretan, masa (m), energia (E) eta argia-ren abiadura (c) lotu zituen.

Zenbait urte geroago, 1915ean, beste teoria bat aur-keztu zuen: erlatibitatearen teoria orokorra. Hartan,grabitatearen kontzeptua birformulatu zuen. Eta1921ean, Fisikako Nobel saria jaso zuen, efektu fo-toelektrikoa azaldu eta fisika teorikoari hainbat ekar-pen egiteagatik.

832926 _ 0246-0257.qxd 21/2/08 13:27 Página 247

248

Materiaren konposizioa

Gure inguruan, hainbat objektu eta substantzia daude, askotarikoak, etazentzumenen bidez hauteman ditzakegu. Besteak beste, ikus, uki, usaineta dasta dezakegun oro materia da.

Materia askotarikoa da. Hainbat forma, tamaina, kolore, usain, zaporeeta itxura ditu, besteak beste. Baina materia orok bi ezaugarri ditu: ma-sa du eta bolumen bat hartzen du.

Horrenbestez, masa eta bolumena materia mota guztien propietate ko-munak dira. Hori dela-eta, materiaren propietate orokorrak esaten zaie.

Sistema materialak

Materia eta hura osatzen duten substantzia guztiak aztertzeko, harenzati mugatu bat aukeratu eta isolatu behar da. Beraz, kontzeptu hauekbereizi behar ditugu:

• Materia kontzeptu orokorra da, eta masa eta bolumena dituen oroda materia.

• Sistema materiala materia zati bat da. Materia aztertzeko isolatzenda. Solidoa bada, gorputza esaten zaio.

• Substantzia materia mota jakin bat da. Substantziek zenbait propie-tate dituzte, eta haiei esker, bereizi egin ditzakegu; esate baterako,kolorea, zaporea, dentsitatea, irakite-puntua eta solidotze-puntuasubstantzien propietateak dira.

Adibidez, edalontzi bateko ura materia da, masa eta bolumena dituelako;sistema material bat da, materia zati isolatua delako; eta substantziada, haren propietateek beste substantzia batzuetatik –hala nola, ardotiketa oliotik– bereizten laguntzen digutelako.

Behaketa-eskalak

Sistema materialaren tamainari begira, bi behaketa-eskala erabil dai-tezke, hura aztertzeko. Hauek dira:

• Makroskopikoa. Eskala horretan, neurri-unitateak erabiltzen dira;esaterako, metroa (oinarrizko luzera-unitatea) eta argi-urtea (argiakurtebetean egiten duen distantzia da eta Unibertsoko distantziak az-tertzeko erabiltzen da).

• Mikroskopikoa. Behaketa-eskala horretan, zenbait tresna erabilibehar dira; hala nola, lupak eta mikroskopioak.Esate baterako, mikrometroa (milimetro-milarena) eta nanome-troa (mikrometro-milarena) erabiltzen dira, neurri-unitate gisa.Behaketa-eskala horretan, zelulak, molekulak eta atomoak ikertzendituzte, besteak beste.

Masa duen eta espazioan leku bat hartzen duen –hau da,bolumena duen– oro da materia.

1

1. Ura, harriak, airea, hodeiak etaizaki bizidunak materia dira.Azaldu zergatik.

2. Esan behaketa-eskalamakroskopikoan eta behaketa-eskala mikroskopikoanerabiltzen den unitate bana.

ARIKETAK

Ura, harriak, airea, hodeiak, izaki bizidunaketa inguruan dugun guztia materia da.

832926 _ 0246-0257.qxd 21/2/08 13:27 Página 248

249

Konposatuak eta elementuak

Substantzia ezagun gehienak beste batzuen nahasteak dira. Substantziakosatzen dituzten substantziei substantzia puruak esaten diegu.

Bi substantzia puru mota daude:

• Konposatuak. Substantzia sinpleagotan deskonposa daitezke, meto-do kimikoen bidez. Ura konposatua da, eta hidrogenoz eta oxigenozosatuta dago. Gatza ere konposatua da, sodioz eta kloroz osatua.

• Elementuak. Deskonposatu ezin diren substantzia puruak dira.Esaterako, hidrogenoa, oxigenoa eta burdina elementuak dira.

Atomoak, molekulak eta kristalak

Materia oro, berdin dio zer motatakoa den, unitate txiki-txikiz osatutadago. Unitate horiek atomoak dira. Atomoak elementu baten unitateriktxikienak dira eta elementuaren propietate berak dituzte.

Gas nobleen atomoak soilik egon daitezke isolatuta naturan. Gainera-koak elkartu egiten dira eta molekulak edo kristalak sortzen dituzte.

• Molekulak. Atomo kopuru jakin bat elkartzean sortzen dira. Ele-mentu desberdinen eta elementu berdinen atomoz osatuta egon dai-tezke; adibidez, ura (H2O) elementu desberdinen atomoz osatutadago, eta oxigenoa (O2), berriz, elementu berdinen atomoz.

• Kristalak. Atomo kopuru zehaztugabe bat elkartzean sortzen dira.Atomo berdinez eta atomo desberdinez osatuta egon daitezke; esatera-ko, burdina atomo berdinez osatuta dago, eta burdina sulfuroa (FeS2),atomo desberdinez. Kristalek atomo-proportzio finkoa dute; adibidez,burdina sulfuroan, burdina atomo bakoitzeko bi sufre atomo daude.

Substantzia puruek propietate bereizgarriak dituzte. Propietate horiei esker, substantzia puruak identifikatu eta gainerako substantzia puruetatik bereiz ditzakegu.

Nahasteek ez dute propietate bereizgarririk;izan ere, nahasteak osatzen dituztensubstantzien eta substantzia horienproportzioen araberakoak dira propietateak.

Konposatu bitarrak

Konposatu bitarrak bi elementuren atomoz osatuta daude. Konposatu bitarrikbakunenak elementu baten atomoak oxigenoarekin edo hidrogenoarekin elkartzeansortzen dira.

Elementu bat oxigenoarekin lotzen denean, oxidoak sortzen dira. Konposatu horiekhonela izendatzen dira: beste elementuaren izena eta oxido hitza.

Elementu bat hidrogenoarekin lotzen denean, hidruroak sortzen dira.

– Hidrogenoarekin metal bat elkartzen bada, konposatuaren izena honela osatukoda: metalaren izena eta hidruro hitza.

– Hidrogenoarekin ez-metal bat lotzen bada, konposatuaren izena honela osatukoda: hidrogeno hitza, eta ez-metalaren izena -uro atzizkiarekin. Hala ere, bestemodu bat dago konposatu hori izendatzeko: azido hitza, eta ez-metalaren izena -hidriko atzizkiarekin.

JAKINGARRIAK

Izena Formula

Sodio oxidoa Na2O

Magnesio oxidoa MgO

Karbono dioxidoa CO2

Kaltzio hidruroa CaH2

Potasio hidruroa KH

Hidrogeno kloruroaedo azido klorhidrikoa HCl

Hidrogeno sulfuroaedo azido sulfhidrikoa

H2S

Oxigenoatomoak

Hidrogenoatomoa

Kloro atomoa Sodio

atomoa

O2 molekula

H2O molekula

ClNa kristala

Oxigenoatomoa

832926 _ 0246-0257.qxd 21/2/08 13:27 Página 249

250

Sistema materialen posizio-aldaketak. Higidurak

Gure inguruan, gauza asko mugitzen dira. Esate baterako, txoriek he-gan egiten dute, autoak errepideetan zehar ibiltzen dira, eta Lurra higi-tu egiten da.

Posizioa, ibilbidea eta lekualdaketa

Objektu baten posizioa zehazteko, erreferentzia-sistema finko baterabili behar dugu. Sistema hori geldirik egongo da.

Objektu baten posizioa erreferentzia-sistemarekiko aldatzen ez denean,pausagunean dagoela esaten dugu. Posizioa denboran zehar aldatzenbada, mugitzen dela esaten dugu eta higikaria deritzogu.

Ibilbidea higikariak egindako bidea da: higikariak denboran zehar izandituen posizioak lotuz lortzen den lerroa. Lerroaren luzera higikariakegindako espazioa da.

Lekualdaketa higiduraren hasierako puntuaren eta azken puntuaren ar-teko distantzia da. Lekualdaketa ez dagokio beti higikariak egindako es-pazioari.

Abiadura

Higikariak lekualdatu egin daitezke, azkar nahiz motel. Higikariak hi-gidura egiteko behar duen denborak adierazten du hori. Higidura bategiteko denbora aintzat hartuz gero, higikariaren abiadura azter deza-kegu. Higiduretan, abiadura ez da konstantea izaten. Beraz, bi abiadu-ra mota bereiz ditzakegu:

• Aldiuneko abiadura (va). Higikari batek une jakin batean duenabiadura da.

• Batez besteko abiadura (vbb). Higikari batek egindako espazioareneta hura egiteko behar izandako denboraren arteko erlazioa da. Ibil-bidearen luzera (s) zati denbora (t) eginez kalkulatzen da.

Nazioarteko Sisteman, segundoko metrotan (m/s) neurtzen da.

Azelerazioa

Higikari baten abiadura aldatzen denean, azelerazioa duela esaten da.

Azelerazioa (a) kalkulatzeko, azken abiaduraren (vaz) eta hasierako abia-duraren (vh) arteko aldea zati aldaketa egiteko behar izandako denbora(t) egin behar da. Nazioarteko Sisteman, m/s2-tan neurtzen da.

Gorputz baten posizioa geldirik dagoen erreferentzia-sistemabatekiko aldatzen denean, gorputza mugitu egiten dela esaten da.

2

vbb �st

a �vf � vi

t

Kasu horretan, koordenatu-ardatzek osatzendute erreferentzia-sistema, eta horri esker,higikariaren posizioak, ibilbidea etalekualdaketa zehaztuko ditugu.

Auto baten abiadura-neurgailuak adieraztenduen abiadura autoaren aldiuneko abiadurada. Abiadura handitzen denean, autoakazelerazio positiboa du. Balaztatzenduenean, abiadura murriztu egiten da, etanegatiboa da azelerazioa.

(1,2)

Leku

aldak

eta

(5,7)

0 1 2 3 4 5 6 7X

(cm)

Y(cm)7

6

5

4

3

2

1

0

Ibilbidea

832926 _ 0246-0257.qxd 21/2/08 13:27 Página 250

251

Higidura motak

Zer ibilbide duten, honela sailkatzen dira higidurak:

• Zuzenak, ibilbide lerrozuzena badute.

• Lerromakurrak, ibilbide kurbatua badute. Ibilbidea edo haren zatibat zirkunferentzia bada, zirkularra esaten zaio.

Abiadurari erreparatuta, honelakoak izan daitezke:

• Uniformeak, abiadura konstantea bada. Ez dute azeleraziorik.

• Aldakorrak, abiadura aldatzen bada; hau da, azelerazioa badago.

Higidura zuzen uniformea

Esate baterako, igogailuek, zin-ta garraiatzaileek eta eskaileramekanikoek higidura mota horidute, mugitzen ari diren bitar-tean.

Higidura zuzena denez eta abia-dura konstanteari eusten zaio-nez, hau betetzen da:

• Egindako espazioa konstan-te eta erregulartasunez han-ditzen da; beraz, espazioareneta denboraren arteko grafi-koa eginez gero, zuzenekolerroa lortuko dugu, eta zen-bat eta handiagoa izan abia-dura, orduan eta handiagoa izango da haren inklinazioa.

• Abiadura eta denbora grafiko bidez adieraztean, zuzeneko lerro ho-rizontala lortuko dugu.

Higidura zuzen uniformeki aldakorra

Objektu batek, aske eroriz gero, ibilbide lerrozuzena egingo du, eta harenabiadura konstante eta erregulartasunez handituko da.

Abiadura eta denbora grafiko bidez adieraziz gero, grafiko lineala lortu-ko dugu, eta haren malda azelerazioaren balioaren araberakoa izango da.

Higikari batek ibilbide lerrozuzena egiten badu eta harenabiadura konstante eta erregulartasunez aldatzen bada, higidurazuzen uniformeki aldakorra (HZUA) izango du.

Higikari batek ibilbide lerrozuzena egiten badu eta abiadurakonstanteari eusten badio, higidura zuzen uniformea (HZU)izango du.

3

3. Zer kasutan izango dira berdinak higidura batekolekualdaketa eta egindakoespazioa?

4. Ibilgailu batek 80 km/h-koabiadura konstantea du.Kalkulatu zer espazio egin duen20 segundoan.

5. Azelerazioa positiboa edonegatiboa izan daiteke. Noizizango da negatiboa?

ARIKETAK

30

20

10

0

s(m)

0 1 2 3 t (s)

30

20

10

0

v(m/s)

0 1 2 3 t (s)

Espazioa/denbora grafikoa Abiadura/denbora grafikoa

832926 _ 0246-0257.qxd 21/2/08 13:27 Página 251

252

Indarrak. Deformazioak eta higidurak

Goma bat luzatzean, pilota bati ostikoa jotzean edo mugitzen ari dengorputz bat geldiaraztean, indar bat egiten dugu.

Indar bat eragitean, bi gorputzen arteko elkarrekintza gertatzen da. Bielkarrekintza mota daude:

• Ukipenekoak. Elkarreragiten duten gorputzek zuzenean ukitzendute elkar. Malguki bat luzatzean edo pilota bati ostikoa jotzean,ukipen-indarrak eragiten ditugu.

• Urrutikoak. Elkarreragiten duten gorputzek ez dute elkar ukitzen.Erakarpen eta aldarapen magnetikoak urrutiko indarrak dira.

Indarra eta azelerazioa

Geldirik dagoen objektu bati indar bat eragitean eta objektua mugitzen has-ten denean, haren abiadura aldatu egiten da: azelerazioa gertatu da. Gau-za bera gertatzen da higikari bat geldiarazteko indarra egiten dugunean.

Eragindako indarraren (F) eta eragindako azelerazioaren (a) arteko er-lazioa gorputzaren masaren (m) araberakoa da, eta honela adierazten da:

F � m � a

Nazioarteko Sisteman, indar-unitatea newtona (N) da.

Masa eta pisua

Objektu bat airean askatzen badugu, ikusiko dugu lurrera erortzen de-la eta azeleratu egiten dela. Lurrak inguruko gorputzetan eragiten duengrabitate-indarraren eraginez erortzen da objektua.

Pisua (P) urrutiko indarra da. Gorputzaren masaren (m) araberakoa daeta azelerazio konstantea eragiten du. Azelerazio hori grabitatearen aze-lerazioa (g) da eta 9,8 m/s2-ko balioa du.

P � m � g

Grabitate-azelerazioa ez da bera planeta eta satelite guztietan, haien ma-sak eta erradioak ere eragina baitute. Esate baterako, Ilargiak Lurrakbaino grabitate-indar txikiagoa du, masa txikiagoa duelako.

Hortaz, masa eta pisua magnitude desberdinak dira:

• Gorputz baten masa konstantea da. Haren materia kantitatearenaraberakoa baino ez da. Kilogramotan (kg) neurtzen da.

• Pisua indar bat da. Masaren eta grabitatearen araberakoa da eta, be-raz, aldatu egin daiteke. Newtonetan (N) neurtzen da.

Gure planetak gorputz bat erakartzeko duen indarra da pisua.Nazioarteko Sisteman, newtonetan neurtzen da.

Gorputz baten forma edo haren pausagune- edo higidura-egoeraaldatzen duten kausak dira indarrak.

4

6. Marruskadura-indarrakhigikariak geldiarazten ditu. Zer azelerazio eragiten du,positiboa ala negatiboa?

7. 10 kg-ko objektu bati 5 m/s2-koazelerazioa eman nahi diogu.Zenbateko indarra eraginbeharko diogu?

8. Non izango du pisurikhandiena 1 kg laranjak, Lurreanala Ilargian. Non izango dumasarik handiena?

9. Zer-nolako indarra dagrabitatearena, urrutikoa alaukipenekoa?

10. Zuzena al da gorputz batek 10 kg-ko pisua duela esatea?

ARIKETAK

Gorputz bati indarra eragitean, harenpausagune- edo higidura- egoera aldadezakegu (A), edo deformazio bat eragin (B).

A

B

832926 _ 0246-0257.qxd 21/2/08 13:27 Página 252

253

Zientzia zure eskuHigidura bat aztertzea, espazioa/denbora grafikoaren bidez

Esperimentu bat egingo dugu, higidura zuzen uniforme bat simulatzeko. Horretarako, grabitatearen azelerazioamarruskadura-indarraren bidez txikitzeko gailu bat egingo dugu. Hain zuzen, objektu bat botako dugu likido baten barruan.

1. Muntaketa prestatuko dugu. Hodi garden batbeharko dugu, luzea eta zabala, urez betetzekomodukoa. Laborategiko probeta handi bat erabildezakegu. Bertikal jarri eta urez beteko dugu.Erregela bat erabiliz, zenbait marka egingo dituguprobetaren kanpoaldean, 10 cm-tik behin. Guztira, 50 cm-ko luzera adieraziko dugu.

Uretan botako dugun higikaria plastilinazkobolatxo bat izan daiteke.

Halaber, kronometro bat beharko dugu, denborakkontrolatzeko.

2. Esperimentua egin eta datuak hartuko ditugu.Bolatxoa erortzen utziko dugu, probetarenertzetik, eta 10 cm-ko markatik igarotzeko zenbatdenbora behar izan duen idatzikodugu. Bolatxoa atera eta berrirobotako dugu, eta 20 cm-komarkaraino iristeko zenbatdenbora behar izan duenidatziko dugu.

Gauza bera egingo dugu,marka guztietatikigarotzeko behar izandituen denborak idatziarte. Zenbait aldiz egin dezakegu neurketa bakoitza, batez bestekoakalkulatzeko eta datuak fidagarriagoakizan daitezen.

3. Emaitzak idatziko ditugu. Lortutako datuekin,taula bat egingo dugu, egindako distantziak etadenborak adierazteko.

4. Espazioa eta denbora grafiko bidez adierazikoditugu. Koordenatu-ardatzak marraztuko ditugu.Ordenatuetan (X), distantzien balioak idatzikoditugu, eta abzisetan (Y), denboraren balioak.Esperimentuan lortutako datuekin, grafikoaegingo dugu. Zuzen bat lortzen badugu,bolatxoaren higidura uniformea izan dela jakingodugu. Zuzenaren maldak abiadura adieraztendigu.

11. Kalkulatu esperimentuko bost tarteetako bakoitzean bolatxoak batez beste izandako erorketa-abiadura.a) Konstantea al da batez besteko abiadura?b) Aldaketarik badago, proposatu horretarako arrazoiren bat.c) Esperimentuan lortu dituzun emaitzak higidura zuzen uniforme bati al dagozkio? Zergatik?

12. Esperimentua uretan egin beharrean airean egingo bagenu, zer higidura mota izango luke bolatxoak? Nolakoa izango litzateke espazioaren eta denboraren arteko grafikoa? Eta abiaduraren eta denboraren artekoa?

ARIKETAK

Egindako distantzia (s) cm-tan

10 20 30 40 50

Denbora (t) s-tan 7 14 21 28 35

50

40

30

20

10

0

10 cm

20 cm

30 cm

40 cm

50 cm

s(cm)

0 10 20 30 40 50 60 t (s)

832926 _ 0246-0257.qxd 21/2/08 13:27 Página 253

254

13. ● Amoniakoa substantzia purua da. Haren molekuleknitrogeno atomo bat eta hiru hidrogeno atomo dituzte.

Idatzi amoniakoaren formula kimikoa.

14. ●● Esan honako esaldi hauetatik zein diren zuzenak:

a) Solidoak, likidoak eta gasak atomoz osatuta daude.

b) Izotzak eta hura urtzean lortzen den ur likidoakatomo desberdinak dituzte.

c) Sodio klorurozko (ClNa) kristal bat kloro atomo batezeta sodio atomo batez osatuta dago.

15. ● Edari gasdun askoren konposizioan azidokarboniko izeneko substantzia kimiko bat dago,besteak beste. Haren formula H2CO3 da.

Zer esan dezakezu substantzia horren molekula batez?

16. ● Zenbait konposatuk honako konposizio hauekdituzte. Idatzi konposatu horiei dagozkien formulakimikoak.

a) Bi burdina atomo eta hiru oxigeno atomo.b) Hidrogeno atomo bat, nitrogeno atomo bat eta hiru

oxigeno atomo.c) Karbono atomo bat eta lau hidrogeno atomo.d) Bi kobre atomo, sufre atomo bat eta lau oxigeno

atomo.

17. ●● Zaldiko-maldiko batean bi neska-mutiko daude,eta aitak kanpotik begiratzen die.

a) Mugitzen al dira haurrak aitaren posizioarekiko?b) Mugitzen al da neska nebaren posizioarekiko? c) Esan zer higidura mota duten haurrek, ibilbidea eta

abiadura aintzat hartuta.

18. ●● Tren elektriko batek 20 m egiten ditu minutuerdian. Adierazi zer abiadura duen, NazioartekoSistemako unitatetan.

Ariketak19. ●●● Nerea etxetik irten da paseo bat emateko.

Grafiko honetan, lekualdaketa (d) eta denbora (t)adierazita daude.

Zer gertatzen da tarte bakoitzean? Azaldu zer egitenduen Nereak pasieran dabilenean.

20. ●● Bi txirrindulari aldi berean irten dira leku beretik,lerro zuzenean. Batek 20 km/h-ko abiadura du, etabesteak, 25 km/h-koa.

a) Zenbat denbora beharko du haietako bakoitzak 50 km egiteko?

b) Zer distantzia egongo da haien artean, azkarrenak50 km egiten dituenean?

c) Zer distantzia egongo da haien artean, motelenak100 km egiten dituenean?

21. ●● Txakur bat katu baten atzean doa 36 km/h-koabiaduran. 85 m egin ondoren harrapatu du. Zenbatdenbora behar izan du katua harrapatzeko?

22. ●●● Auto bat 120 km/h-an dabil autobide batean.Kilometro eta erdira, lerro zuzenean, gidariak kartel batikusten du, baina kartelera iristeko 300 m falta dueneansoilik irakurri ahal izango du. Zenbat denbora igarokoda kartela ikusi eta irakurtzen hasten den arte?

23. ●●● 300 km/h-ko abiadura duen hegazkin batekmatxura txiki bat izan du, eta horren ondorioz, soinubat entzuten da 10 s-an behin. Soinu hori 225 aldizentzun duzu. Zer distantzia egin du hegazkinak?

24. ● Identifikatu kasu hauetan eragiten diren indar motak(ukipenekoa ala urritikoa).

A B

0 1 2 3 4 t (h)

1,2

1

0,8

0,6

0,4

0,2

0

d (km)

832926 _ 0246-0257.qxd 22/4/08 13:22 Página 254

255

25. ●●● Bi tren bi geltokitatik (A eta B) irten dira,goizeko 9etan. Bi geltokien artean 200 km daude. A-tik irten den trenak 80 km/h-ko abiadura konstanteadu, eta B-tik irten denak, 100 km/h-koa. Bide bakarrekotartea da, baina A-tik 70 km-ra dagoen puntu batean,bitan banatzen da, eta han, lehenbizi iristen den trenakitxaron behar dio ondoren iristen denari, bi trenektalka egin ez dezaten.

a) Bi trenetatik, zein iritsiko da lehenbizi eta zenbatdenbora beharko du iristeko?

b) Zenbat denbora itxaron beharko du bestea igaroarte?

c) Geldituko ez balitz, non egingo lukete talka?

26. ●● Esan zer pisu izango duen kamioi batek, 2 t-komasa duela kontuan hartuta. Eta zer pisu izango luke,Lurreko grabitatearen erdia duen planeta batean? Eta zer pisu izango luke 20 m/s2-ko grabitatea duenplaneta batean egongo balitz?

27. ● Sailkatu higidura hauek, haien ibilbidearen etaabiaduraren arabera.

a) Bi solairuren artean mugitzen den igogailu batena.b) Erloju baten segundo-orratzaren puntu batena.c) Zuhaitzetik erortzen den sagar batena.d) Pilota batena, goranzko ostiko bate eman ondoren.

Arkimedesen printzipioaArkimedes Antzinaroko jakitun ospetsua izan zen.Sirakusan bizi izan zen, Erromatar Inperioaren garaian.

Egun batean, oso beteta zegoen bainuontzi batean sartuzenean, urak gainezka egiten zuela ohartu zen.Arkimedesek egiaztatu zuen bainuontzitik irten zenuraren bolumena murgildutako gorputzarenbolumenaren berdina zela, eta formak ez zuela eraginik.

Horrez gain, ikusi zuen gorputz bat murgiltzen zeneanindar batek gorantz bultzatzen zuela, eta frogatu zuenindar hori gorputzak lekualdatzen duen likidoarenpisuaren berdina dela beti.

Printzipio horri Arkimedesen printzipioa esaten zaio:«Fluido batean murgildutako gorputz orok goranzkobultzada bertikala du, eta bultzada kanporatutakofluidoaren pisuaren berdina da».

Arkimedesen printzipioa egiaztatzeko, esperimentu hauegin zen:

Dinamometro batez objektu baten pisua neurtu etaobjektu horrek 18 N-eko pisua zuela ikusi zuten.Ondoren, urez betetako ontzi batean sartu zutenobjektua, eta murgilduta zer pisu zuen neurtu zuten: 15 N-eko balioa.

Ontzitik irtendako ura edalontzi batean jaso eta pisatuegin zuten, dinamometroz.

28. ● Zer pisu zuen esperimentuko ontzitik irtendakourak?

29. ●● Azaldu zergatik murriztu den solidoaren pisuauretan murgiltzean.

30. ●● Demagun grabitatearen (g) balioa 10 m/s2-koadela.

a) Kalkulatu esperimentuan erabilitako objektuarenmasa.

b) Kalkulatu objektua sartzean irten zen urarenmasa.

31. ●●● Kortxoak urak baino dentsitate txikiagoa du.Egin al daiteke esperimentua kortxo zati bat erabiliz?Azaldu zergatik.

32. ●●● Azaldu nola neur daitekeen urarena bainodentsitate handiagoko gorputz baten dentsitatea,Arkimedesen printzipioaren bidez.

AZTERKETA ZIENTIFIKORANTZ

A

A

B

B C

18 N 15 N

832926 _ 0246-0257.qxd 22/4/08 13:22 Página 255

256

Laburpena

Substantziaketa sistemamaterialak

Substantzia bat materia mota bat da, eta haren propietatebereizgarriei esker, beste substantzietatik bereiz dezakegu.

Sistema materialak materia zatiak dira eta ikertzeko isolatzen dira.

Materia oso partikula txikiz osatuta dago. Partikula horiek atomoakdira.

Atomoak elkartu egin daitezke. Elkartzen direnean, molekulak edokristalak sor ditzakete.

Masa eta bolumena dituen oro da materia.

MA

TE

RIA

ET

A E

NE

RG

IA

33. Osatu laburpena, molekulen eta kristalen arteko aldeak idatziz.

34. Idatzi eta azaldu indarra, masa eta azelerazioa lotzen dituen formula.

ARIKETAK

Higidura

Gorputz baten posizioa erreferentzia-sistema batekiko aldatzen bada,mugitzen ari dela esango dugu. Erreferentzia-sistema mugiezina da,eta mugitzen diren gorputzei higikariak esaten diegu.

Ibilbidea higikariek egindako bidea da. Honelakoak izan daitezke:

• Zuzena, ibilbide lerrozuzena egiten duenean.

• Lerromakurra, kurba egiten duenean.

Higikari baten hasierako posizioaren eta azken posizioaren artekodistantzia lekualdaketa da.

Higikariek posizioz aldatzeko duten azkartasuna abiadura da. Izan daiteke:

• Aldiuneko abiadura. Higikariek une jakin batean duten abiadura da.

• Batez besteko abiadura. Egindako espazioaren eta hura egitekobehar izandako denboraren arteko erlazioa da.

Abiaduraren arabera, higidurak honelakoak izan daitezke:

• Uniformeak, abiadura konstantea bada.

• Aldakorrak, abiadura aldatzen bada.

Abiadura denborarekiko aldatzea azelerazioa da.

Indarra

Indar bat bi gorputzen arteko elkarrekintza da. Indarrek gorputzakdeformatzea eragin dezakete, edo haien pausagune- edo higidura-egoera aldatzea. Bi indar mota daude:

• Ukipenekoak. Indar mota honetan elkarreragiten duten gorputzekelkar ukitzen dute.

• Urrutikoak. Gorputzek ez dute elkar ukitzen.

Lurrak inguruan dituen gorputzak erakartzeko duen indarrapisua da .Gorputz baten masaren eta pisuaren arteko erlazioa formula honenbidez adierazten da:

P � m � a

(1,2)

Leku

aldak

eta

(5,7)

0 1 2 3 4 5 6 7X

(cm)

Y(cm)7

6

5

4

3

2

1

0

Ibilbidea

832926 _ 0246-0257.qxd 21/2/08 13:27 Página 256

Liburuak:Fuerzas y energíaANTONIO LEONARDO. Hiperlibros de la Ciencia. Editex arg.Liburu horretan, Unibertsoaren legeei buruzko galderenerantzunak aurkituko ditugu.

Esa Horrible Ciencia: funestas fuerzasNICK ARNOLD. Molino argitaletxeaIndarrarekin lotutako fenomeno guztiak azaltzen ditu libu-ruak, bineta dibertigarrien laguntzaz.

Artikuluak:Esto me atrae. Últimos hallazgos sobre la gravedadMuy Interesante. 255. zk. 2002ko iraila

Sarean:newton.cnice.mecd.es/2eso/cinematica/cineobjetivos.htmHezkuntza eta Zientzia Ministerioaren weborria, higidurariburuzkoa, DBHko 2. mailako ikasleentzat.

ZABALBIDEAK

Siliziozko astronautakAldaketa nabarmena gertatu darobot esploratzaileak diseinatzekofilosofian: gurpilen ordez , han-kak jartzen hasi zaizkie. Argidago errazagoa dela lur mal-kartsuetatn ibiltzea pirritanjoatea baino. Gurpilak trabatzendiren lekuetan, hankak altxatueta oztopoaren beste aldera iga-ro daitezke. Beste mundu ba-tzuetara bidalitako robotetanhankak erabiltzea eragotzi duenarazo nagusia hau da: lokomoziomota horrek askoz konputazio-zailtasun gehiago ditu, gurpile-tan oinarritutako lokomozioakbaino. Guretzat, ibiltzea eta ore-kari eustea erraza da; izan ere,

naturak oso «garun-zirkuitu» so-fistikatuak eman dizkigu gizakioieta animaliei; hain zuzen, espa-zio-esplorazioko hamarkadetanzehar ingeniariek eskura izan di-tuzten zirkuituak baino askoz so-fistikatuagoak.

Nahiz eta oraindik ere zailtasunhandiak egon, aurrerapenak egi-ten ari dira urterik urte, eta las-ter, robot hankadunek tradizio-nalak ordezkatuko dituzte.

Hanka kopuru handia izateakorekari eusten laguntzen duenez,robot hankadunen diseinurik ohi-koenek zortzi hanka dituzte, ar-miarmek bezala, edo sei hanka,inurriek eta beste intsektu batzuek

bezala. Robot araknidoetan, ar-miarmen mugimenduaimitatu beharrean, di-

seinu bakunago batenalde egin dute, erraza-goa baita halako robo-tak egitea. Hain zu-zen, honela laburdezakegu diseinu ba-

kun hori: robotek lauhankako bi multzo di-tuzte, eta aurrera egi-teko, aldizka mugitzendira. Multzo bakoitze-

ko hanken artean, beharbesteko distantzia dago,robotari bermatze-oi-narri egonkorra ema-teko. Mahai batekohankak bezala jarrita

daude, robota lurrera eror ez da-din. Multzo bateko lau hankak lu-rrean finkatzen dira, eta haieta-ko bakoitza lurraren baldintzetaramoldatzen da, sistemaren eragin-kortasunak horretarako aukeraematen duen heinean. Bitartean,beste multzoko hankek aurrera egi-ten dute, errail-mekanismo batenbidez, edo besteren baten bidez.Orduan, lurrerantz jaisten dirahankak, eta lurrean finkatuta, etarobotari behar adinako egonkor-tasunez eutsiko diotela bermatu-ta, beste multzoko hankak altxa-tzen dira eta aurrera egiten du-te. […]

Mugimendu konstanteak orekarieusten lagun dezake, eta hori de-la-eta, beste aukera batzuk iker-tzen ari dira, bitxi samarrak. Adi-bidez, hanka bateko robot batdiseinatu dute; saltoka lekualda-

tzen da, kanguruen antzera, etainora lekualdatzen ez denean eresaltoka jarraitzen du, dagoen le-kuan, eta horri esker, ez da eror-tzen. Izan ere, lurrean hanka batengainean geldirik geratuko balitz,erori egingo litzateke.

Beste ikuspegi batzuk konpon-bide exotikoagoetan oinarritzendira. «Exotikoak» dira, bainafuntzionatu egiten dute Naturan.Esaterako, sugeek ez dute ez han-karik ez gurpilik, baina ondo le-kualdatzen dira lur malkar-tsuetan. […] Suge itxurakorobot-prototipo batzuk egin etaprobatu dituzte, eta egiaztatu du-te diseinu horrek oso aukera onakeman ditzakeela.

NC & T«Astronautas de silicio»,

Espacio. La revista del Universo12. zk. 2005eko abendua.

35. Zergatik hasi dira roboten gurpilen ordez hankak erabiltzen?

36. Zenbat modutan lekualda daitezke robotak?

37. Robot batek oso lur irregular batean zeharlekualdatu behar balu, harri ugariren artean, zerlekualdaketa-sistema erabili beharko luke?Zergatik?

38. Zergatik erreparatu diete intsektuei zientzialariek,robotak diseinatzeko?

IRAKURTZETIK ULERTZERA

IRAKURLEAREN TXOKOA

257

832926 _ 0246-0257.qxd 19/4/08 12:49 Página 257

Funtsezko kontzeptuak

BeroaBi gorputzek tenperatura desberdinadutenean batetik bestera transferitzenden energia. Nazioarteko Sistemakounitatea joulea (J) da, baina erabileraarruntean kaloria (cal) erabili ohi da.

Berotegi-efektuaAtmoserako gasek izpi infragorriak(beroa) xurgatzearen ondorioz atmosfe-rako eta Lurraren gainazaleko tenpera-turak gora egitea. Fenomeno naturalhori dela-eta, izaki bizidunak bizitzekoegokia den tenperatura dago Lurrean.

Bioaniztasuna Leku batean, ekosistema batean edobeste edozein sistematan dauden es-pezie bizien kopurua. Bioaniztasunazenbat eta handiagoa, orduan eta kon-plexuagoak izaki bizidunen arteko ha-rremanak.

Bioelementua Izaki bizidunen baitako elementu kimi-koa, biomolekulak eratzen dituena.Bioelementuak dira, adibidez, karbonoa,hidrogenoa, oxigenoa eta nitrogenoa.

Bioma Lurreko eremu bateko ekosistemenmultzoa, klima jakin bat edo baldintzajakin batzuk bereizgarri dituena. Biomakdira, adibidez, oihan ekuatorialak, basa-mortu tropikalak eta ozeano-hondoak;bakoitzean zenbait ekosistema daude.

Biomasa Izaki bizidun batean, ekosistema bateanedo beste edozein sistematan dauden ma-teria bizien kopurua. Izaki bizidunetatiksortutako materia organikoa ere badabiomasa. Azken hori energia-iturri gisaerabil daiteke; energia-iturri berriztaga-rrietatik erabiliena da, izan ere.

Biomolekula Izaki bizidunen osagai den molekula.Zenbait elementu kimikoren atomoekbat egitearen ondorioz sortzen dira. Bimota daude: ez-organikoak eta organi-koak. Ez-organikoak dira, adibidez, uraeta gatz mineralak; eta organikoak,gluzidoak, lipidoak, proteinak eta azidonukleikoak. Biomolekula organikoakizaki bizidunek soilik dituzte.

Biosfera Lurreko izaki bizidun guztien multzoa.Grezieratik dator: bios (bizia) eta sphâira(eremua).

Biotopoa Ekosistema batek hartzen duen lekufisikoa. Biotopo kontzeptuaren barne-an sartzen dira, batetik, bertako osa-gai ez-biologiko guztiak (harriak, uraeta airea), eta bestetik, hartan neur dai-tezkeen aldagai guztiak: tenperatura,argi-orduak, hezetasuna, uretan disol-batuta dagoen oxigeno kantitatea… Bio-topo hitza grezieratik dator: bios (bizia)eta tópos (lekua).

Biozenosia Ekosistema jakin bateko izaki bizidunguztien multzoa. Biozenosia, horren-bestez, ekosistemaren alde bizia da, etabiotopoa, berriz, alde bizigabea. Hitzagrezieratik dator: bios (bizia) eta koinós(komuna).

epresioa Aldameneko eremuetan baino presioatmosferiko txikiagoa duen eremua,Lurraren gainazalean. Depresioarenezaugarri nagusiak hodeiak eta prezi-pitazioak dira.

DeskonposatzaileaMateria organiko hilaz elikatzen denorganismoa. Materia hil horretaz ba-liatuz, zenbait gatz mineral sortzen ditu,eta ondoren, ingurunera isurtzen; etaprozesu horren ondorioz, lurzoruarennahiz uraren emankortasuna handituegiten da. Organismo deskonposa-tzaile guztiak bakterioak eta onddo ze-lulabakarrak dira.

D

258

erologiaMeteorologiako atala. Tokiko eskalakofenomeno atmosferikoak aztertzen ditu;esaterako, haize kirriak.

Angiospermoa Haziak fruituaren barnean sartuta dituenlandare loreduna; adibidez, artea etamitxoleta. Grezieratik dator: angeion(ontzia edo errezeptakulua) eta sperma(hazia).

AntizikloiaAldameneko eremuetan baino presioatmosferiko handiagoa duen eremua,Lurraren gainazalean. Haren ezaugarrinagusiak oskarbiak eta haize ahulakedo barealdiak dira.

Argi-urteaArgiak urtebetean egiten duen distantzia.Gutxi gorabehera, 9,5 bilioi kilometroridagokio.

Autotrofoa Gatz mineralak, karbono dioxidoa etaura erabiliz, eta gehienetan fotosinte-siaren bidez argi-energiaz baliatuz, ma-teria organikoa sortzeko gai den izakibiziduna. Autotrofoak dira landareak,algak eta fotosintesia egiten duten bak-terioak, eta organismo ekoizleak ere esa-ten zaie. Grezieratik dator: auto (nor-bera) eta trophós (jan).

eirazkoaHarri bolkanikoen egitura mota bat.Harri mota horretan, ez dira harria osa-tzen duten mineralak bereizten, ta-maina mikroskopikoa dute-eta. Harriurtua oso azkar hoztean sortzen da.

B

A

Koipea Gantz-azidoa

Glizerola

Proteina

Aminoazidoa

832926 _ 0258-0263.qxd 21/2/08 13:21 Página 258

259

gestioa Animaliek digeritu ezin izan dituztenelikagaien hondakinak gorotz bihur-tuta kanporatzeko prozesua.

Ehuna Funtzio berbera duten eta mota bere-koak diren hainbat zelularen multzoa.Esate baterako, muskulu-ehuna, ehunkonjuntiboa eta nerbio-ehuna.

EklipseaAstro bat behatzaile batentzat beste as-tro baten atzean osorik edo partzialkiezkutatuta geratzen denean gertatzenden fenomenoa. Beraz, ezin da lehen as-troa beti bezala ikusi. Ohikoenak eguz-ki-eklipseak eta ilargi-eklipseak dira.

Ekosfera Lurreko ekosistema guzti-guztienmultzoa.

Ekosistema Leku jakin batean elkarri estu-estueraginez bizi diren izaki bizidunenmultzoa, eta leku horrek bereizgarridituen ingurune-faktoreak.

Energia Gorputzek aldaketak eragiteko dutenahalmena. Energia zenbait modutanager daiteke; adibidez, argi, bero, ener-gia elektriko eta soinu gisa. NSn, ener-gia jouletan (J) neurtzen da.

Energia-iturriaErabiltzeko moduko energia duen in-gurune natural edo ingurune artifizialoro. Energia-iturriak berriztagarriak etaberriztaezinak izan daitezke.

E Estimulua Izaki bizidunen inguruneko aldaketa oro,baldin eta izakiek hauteman badezakete.

Estoma Landareek atal berdeen epidermiseanduten zulo txiki mikroskopikoa. Hartanzehar gasak trukatzen dira, landareareneta ingurunearen artean. Ostiolo ize-neko poro batek eta hura ixteko ingu-ruan dauden bi zelulak osatzen dute.Grezierazko stóma (ahoa) hitzetik dator.

Eukariotoa Material genetikoa zelularen nukleoarenbaitan eta nukleoa mintz batez muga-tuta duen organismoa. Eukariotoakdira protozooak, algak, onddoak, ani-maliak eta landareak. Grezieratik dator:eu (ongi) eta karyon (nukleoa).

isio nuklearraNukleo astunetan (uranioan, pluto-nioan, etab.) gertatzen den erreakzioa.Hartan, nukleo astuna hautsi egiten da,eta bi nukleo arinago sortzen dira. Ener-gia kantitate handia askatzen da, etaenergia hori zentral nuklearretan era-biltzen da, energia elektrikoa sortzeko.

Fitoplanktona Ozeanoetako uretan nahiz ur gezakomasetan pasiboki flotatzen bizi direnalgen eta bakterio fotosintetikoenmultzoa. Alga horietatik gehienak zelu-labakarrak dira, eta zelulaniztunak dire-nak mikroskopioz soilik ikus daitezke.Grezieratik dator: phitos (landarea) etaplanktón (noraezekoa).

Fotosintesia Argi-energia erabiliz gatz mineralak,karbono dioxidoa eta ura materia bizibihurtzeko prozesua. Hondakin gisa,oxigenoa sortzen da. Kloroplastoetanegiten da; hots, zelulen barnean.

Fusio nuklearraBi nukleo arinetan gertatzen den erreak-zioa: nukleo horiek elkartu edo fusio-natu egiten dira, eta beste nukleo astu-nago bat sortzen da. Erreakzio horretan,partikulak eta energia askatzen dira. Iza-rretan gertatzen dira eta haietan argiaeta beroa askatzea eragiten dute.

F

Eolikoa Haizeari dagokiona. Grezierazko eolo(haizearen jainkoa) hitzetik dator.

EpizentroaLurraren gainazalean hipozentroarenedo foku sismikoaren bertikalean dago-en lekua. Bertan sumatzen da lurrikaralehenbiziko aldiz eta indarrik handienez.Hitza grezieratik dator: epi (gainean)eta centro (erdigunea).

Erdibiketa Ugalketa asexualen artetik mota bat,zelula bi zati berdinetan erdibitzendenekoa. Oso ugalketa modu arruntada bakterioetan eta protozooetan.

Ernaldia Enbrioiak sortzen denetik jaio arteamaren uteroan ematen duen denbora.Zer espezie den, hainbeste denborairauten du ernaldiak.

Eroale termikoaBeroa ondo eroaten duen materiala;esaterako, metal gehienak.

ErrefrakzioaUhin baten (esate baterako, argiaren)hedapen-norabidearen aldaketa, ingu-rune batetik beste batera igarotzean.

Errezeptorea Estimuluak hautemateko eta haieknerbio-bulkada bihurtzeko gai dennerbio-elementua edo zelula sentikorra.Gero, nerbio-bulkada horiek nerbio-zentroetara helarazten dira (garuneraeta bizkarrezur-muinera).

Esporangioa Zaku itxurako landare-egitura, esporo-fitotik eratua, esporak sortzen espeziali-zatua. Hitza grezieratik dator: spora (ha-zia) eta angeion (hodia edo ontzia).

Esporofitoa Landareek bizi-zikloan zehar izatenduten banako mota edo haren zatia,esporak sortzeko gai dena. Landareloredunetan eta iratzeetan, landareanikusten den guztia da esporofitoa.Grezieratik dator: spora (hazia) etaphyton (landarea).

832926 _ 0258-0263.qxd 21/2/08 13:21 Página 259

260

ametofitoa Landareek bizi-zikloan zehar izatenduten banako mota edo haren zatia,gametoak edo ugaltze-zelulak sortzendituena. Landarearen egitura zenbat etakonplexuagoa den, orduan eta txikiagoada gametofitoa. Iratzeetan, angiosper-moetan eta gimnospermoetan, zelulatalde bat baino ez da; eta goroldioetan,aldiz, normalean ikusten dugun guztia.Grezieratik dator: gamos (ezkontza edobatzea) eta phitos (landarea).

Gatz mineralak Materia bizigabearen baitan nahiz izakibizidunen baitan dauden substantziaez-organikoen multzoa. Izaki bizidune-tan oso egitura gogorrak eratzen dituzte;adibidez, oskolak, hortzak eta hezurrak.

Gehiegizko ustiapena Baliabide bat azkarregi ustiatzea, huraagortzeko arriskuan jartzeraino. Ho-rren ondorioz, berriztagarriak zireniturriak berriztaezin bihurtzen dira.

Gimnospermoa Haziak inolako fruituan gordeta ezdituen landarea; esaterako, pinuak etaizeiak. Hitza grezieratik dator: gymnos(biluzi) eta sperma (hazia).

Gonada Animalien organoetako bat, ugalketara-ko espezializatua. Gonaden barnean sexubakoitzaren berezko ugaltze-zelulak sor-tzen dira (gametoak), baita hormonasexualak ere. Gonada arrak testikuluakdira, eta gonada emeak, obulutegiak.

G

Gradientea Parametro bat –adibidez, tenperatura,presioa eta argi kantitatea– distantziabatean zehar aldatzea. TenperaturanLurraren gainazaletik barrualderantzgertatzen den tenperatura-hazkundeagradiente geotermikoa da.

Guruina Jariatze-funtzioa duen organo zelulaba-kar edo zelulaniztuna; hots, substantziajakin bat sortzen eta askatzen duena. Bimota daude: exokrinoak eta endokri-noak. Guruin exokrinoek hodietanzehar jariatzen dituzte substantziak,organismoko lekuren batera; ugatzak,esate baterako, exokrinoak dira. Guruinendokrinoek zuzenean odolera jaria-tzen dituzte substantziak; esaterako,tiroideak. Guruin mistoak ere badaude,eta exokrino edo endokrino moduanjoka dezakete; adibidez, pankreak.

aizea Fenomeno meteorologikoa. Aire-masabat goi-presioko eremu batetik (anti-zikloia) behe-presioko eremu batera(depresioa) lekualdatzen denean sortzenda. Hodeiak eta prezipitazioak ere eraginditzake haizeak.

Haize kirria Aire-masa batek tokiko eskalan mugi-tzean sortzen den fenomeno aerologikoa.Lurraren gainazalean hurbil samar dau-den bi punturen arteko tenperatura-al-dearen ondorioz lekualdatzen da aire-masa hori.

Harri-jasa Tamaina handiko aleak dituen kazka-barra. Alerik txikiena intxaur batentamainakoa izan daiteke, eta handiena,oilo-arrautz batena. Garapen bertikalhandiko kumuloninboetan gertatzenda; izan era, haren goranzko haize-laster zakarretan, behin eta berriz ibil-tzen dira ur tanta izoztuak, eta horrenondorioz, handitu egiten dira.

HartxingadiaHarri soltez estalitako mendi-hegala.Mendia bera osatzen duten harrien me-teorizazio mekanikoz sortzen dira harrihoriek.

H

Heterotrofoa Beste organismo batzuk janez elikatzenden izaki biziduna. Kontsumitzaileak ereesaten zaie, eta hiru mota daude: be-larjaleak dira, landareak janez elikatzenbadira; haragijaleak eta intsektujaleak,animaliak janez elikatzen badira; etaorojaleak, landareak nahiz animaliak ja-nez elikatzen badira. Hitza grezieratikdator: hetero (beste bat) eta trophós (jan).

Hidrotermala Ur beroari dagokio. Adibidez, ur berokoiturriak, geyserrak eta zenbait ozea-noren hondoetako ur irakineko iturriakfenomeno hidrotermalak dira. Honelasortzen dira fenomeno horiek: lurra-zalean sartzen den ura, gainazaletikhurbileko harri bero-beroak ukitzean,kanpora irteten da.

HipozentroaLurraren barrualdean, harriak hausteanedo bat-batean energia asko askatzenduen beste prozesuren baten ondorioz,seismo edo lurrikara bat sortzen denlekua. Foku sismikoa ere esaten zaio.Hipozentro hitza grezieratik dator: hipo(behean) eta centro (erdigunea).

Hodibihurra Sigi-saga edo kiribil itxurako hodia. Hots,luzera handia izan arren azalera txikiahartzen du. Bero-iturri baten beroa (esa-terako, Eguzkiarena) biltzeko erabiltzenda, edo hartan zehar dabilen ur beroa-ren beroa kanpoaldera erradiatzeko; adi-bidez, zoru erradiatzaileetan.

Homeotermoa Ingurunea hotz edo bero egon, gorpu-tzeko barne-tenperatura konstantemantentzeko gai den animalia. Ugaz-tunak, adibidez, homeotermoak dira.Grezieratik dator: homeo (antzekoa edoparekoa) eta thérme (beroa).

832926 _ 0258-0263.qxd 21/2/08 13:21 Página 260

261

Hormona Guruin endokrinoek odolera isurtzenduten substantzia organikoa. Odol-zirkulazioaren bidez, hormonak organojakin batera iristen dira, eta haietan,funtzioren bat erregulatzen dute.

kaztea Materia organikoa –batik bat, zura–zenbait baldintzatan ikatz bihurtzea;hain zuzen, hauek dira baldintza ho-riek: tenperatura altua, presio handiaeta oxigenorik eza. Berez, prozesu ho-ri naturan gertatzen da, baina ikazte-gietan ere egiten dute, zuretik landa-re-ikatza lortzeko.

Ikus-moldapenaKristalinoaren forman gertatzen denaldaketa, argi-izpiak erretinan egokifoka daitezen.

IlunantzaPartzialki argitutako eremua, itzalareneta argiak zuzenean argitutako eremua-ren artekoa. Ilunantza itzalaren ertzetanagertzen da beti.

Iraizketa Organismotik zenbait substantziakanporatzea; hala nola: hondakin-substantziak, karbono dioxidoa, ura,amoniakoa eta haren zenbait deribatu(adibidez, urea eta azido urikoa).

Islapena Uhin batek hedapen-norabidea aldatzea,objektu batekin talka egin ondoren.

Isobara Meteorologia-mapa batean presio atmos-feriko bereko puntuak lotzen dituenlerroa. Kurba itxiak dira. Balio distan-tziakideen bidez adierazten dira, eta ezdute elkar mozten. Grezieratik dator: isos(berdina) eta baros (presioa).

I

Isolatzaile termikoaBeroa ondo eroaten ez duen materiala;batzuk aipatzearren: kortxoa, zura etaporexpana.

Isostasia Kontinenteen pisuaren eta mantuakgorantz egiten duen bultzadaren artekoorekari esaten zaio isostasia. Higadu-raren ondorioz, kontinente baten pisuatxikitzen denean, kontinenteak goraegiten du, eta agente geologikoek harengainean sedimentuak jalkitzen dituz-tenean, hondoratu egiten da. Isostasiahitza grezieratik dator: isos (berdina)eta stásis (oreka).

IspiluaGainazal opakuak eta ondo leunduakdira, eta argia islatzen dute. Lauak edokurbatuak izan daitezke.

Isurketa Ur-emaria. Gainazaleko isurketa urbiziek eta ibaiek osatuta dago. Lurpekoisurketari dagokionez, berriz, lurra-zalaren barruan isurtzen diren urekosatzen dute.

ItzalaArgi sorta batek bidean gorputz opa-ku bat aurkitzean sortzen den eremuiluna.

Izerdi landua Uraren eta zenbait substantzia organi-koren nahastea, fotosintesiaren bidezizerdi landugabetik lortua.

Izerdi landugabea Gatz mineralen ur-disoluzioa. Izerdilandu bihurtzen da, fotosintesia gertatuondoren.

oulea (J) Energia eta beroa neurtzeko unitatea.Nazioarteko Sisteman, 0,24 kaloriaridagokio.

apilaritatea Urak nahiz ur-disoluzioek eta beste zen-bait likidok grabitatearen erakarpen-bultzada gaindituz hodi estu-estuetangora egiten duteneko fenomeno fisikoa.

K

J

KarstikoaHarriak disolbatzen dituen uraren ekin-tza geologikoari dagokio. Urak gainaza-lean jardunez gero, gainazaleko modela-keta karstikoa eragingo du, eta lurpeanjardunez gero, lurpeko modelaketakarstikoa. Jugoslavia zaharreko Karsteskualdearen izenetik dator karstikohitza.

KlastoaEdozein tamaina, forma eta jatorritakoharri zatia. Harri zati horiek meteori-zazioz sortzen dira, eta agente geolo-gikoek garraiatzen dituzte leku batetikbeste batera. Klastorik txikienak buztinpartikulak dira, eta klastorik handie-nak, berriz, glaziarrek garraiatutakoharri blokeak. Sumendiek jaurtitakoharri eta laba zatiei piroklastoak esatenzaie.

Kolada Material bolkanikoen geruza. Labazkoaedo piroklastozkoa izan daiteke.

Kolonia Leku berean hazi, zenbait funtziotanespezializatu, eta guraso beretik sortudiren zelulen edo banakoen multzoa.

KotiledoiaLandare hazidun ororen enbrioianagertzen diren lehenbiziko hostoetakobakoitza. Beren baitan elikagai-gorde-kinak dituzte, enbrioia erne bitarteanelikatzeko.

Kumuloninboa Garapen bertikal handi-handiko hodeia.Potentzia handiko goranzko haize-lasterrek sortzen dituzte. Hodei horiekeuri- eta txingor-prezipitazio handiaksortzen dituzte, bai eta haize-boladakere. Ekaitz-hodeiak ere esaten zaie.

832926 _ 0258-0263.qxd 21/2/08 13:21 Página 261

262

arba Zenbait animaliaren bizi-zikloko aldiheldugabea. Esate baterako, zenbaitintsekturena eta anfibiorena. Banakohelduen oso bestelako itxura eta porta-era dute.

LeiarraBi gainazalez mugatutako gorputz gar-dena. Gainazal horietako bat, gutxie-nez, kurbatua da, ahurra edo ganbila.Bi leiar mota daude: konbergenteak etadibergenteak.

agma Harri urtuaren eta gasen nahastea.Magma batean, hauek dira gasik uga-rienak: ur-lurruna eta karbono dioxidoa(CO2). Dena den, beste gas batzuk erebadaude; hala nola, sufre, kloro etanitrogeno oxidoak, eta argona.

Maiztasuna Uhin batek segundo bakoitzeko egitenduen oszilazio kopurua. NazioartekoSisteman, hertza (Hz) da maiztasunarenunitatea.

Makromolekula Zenbait azpiunitate txikiagoren bat-egiteaz eratutako molekulak dira. Poli-meroak deritze monomero izenekozenbait unitate berdintsuz edo berdin-berdinez eratutako makromolekulei.Makromolekulak dira polisakaridoak,proteinak eta azido nukleikoak.

Meteorizazioa Harriak suntsitzeko prozesua. Agentemeteorologikoek eragiten dituzte; beste-ak beste, tenperatura-aldaketek, heze-tasunak eta ura izozteak.

Meteorologia Troposferaren portaera eta hartan gerta-tzen diren fenomenoak (prezipitazioak,hodeiak, haizeak, etab.) aztertzen dituenzientzia.

Mikroorganismoa Izaki bizidun txiki-txikia, mikrosko-pioz soilik ikus daitekeena. Gehienakizaki zelulabakarrak dira; esaterako,bakterioak eta protozooak.

M

L ModelaketaLurraren gainazalak agente geologikobaten higadura-jarduera etengabearenondorioz hartzen duen itxura. Kasugehienetan, paisaia bati begiratuta,hura zer agente geologikok eragin duenjakiteko aukera daukagu, nahiz eta agen-te hori gaur egun jarduten ari ez.

Monomeroa Molekula txiki-txikia. Zenbait mono-merok bat egiten dutenean (ehunkamila monomerok ere bai, batzuetan),polimero izeneko makromolekulakeratzen dira. Monomeroak dira, adibi-dez, glukosa eta aminoazidoak. Grezie-ratik dator: mono (bat) eta mero (zati).

astia Hainbat estimuluri erantzunez landare-ak aldi baterako eta orientazio jakinikgabe mugitzea; denbora baten buruan,lehengo lekura itzultzen dira.

rganoa Era koordinatuan aritzen diren zenbaitehunen multzoa. Bihotza, adibidez,organo bat da, odola bultzatzeko fun-tzioa duen organoa.

Organulua Zenbait funtzio jakin egiten dituenzelula-egituretako bakoitza. Kloroplas-toak eta mitokondrioak, esaterako,organuluak dira.

Oszilatu Zerbaitek oreka-posizio baten inguruanzanbulu-mugimenduak egitea, pendu-luen moduan. Oszilatu hitza latinezkooscillare (kulunkatu) hitzetik dator.

enilautadaOso ordoki zabala. Kontinente batenzati handia ere har dezakete. Ibaiek mi-lioika urtean eragindako higadurarenondorioz sortu ziren.

Piroklastoa Sumendiek airera jaurtitzen duten harriedo laba zatia. Meheenei errauts bolka-nikoak esaten zaie; hartxintxarrarentamainakoei, lapilliak; eta handienei,bonba bolkanikoak. Grezieratik dator:piros (sua) eta klastos (apurtua).

P

O

N

PlutonikoaMagma-jatorria izanik lurrazalaren ba-rruan finkatu diren harri magmatikoeidagokie. Pluton hitzetik dator; hitz ho-rrek infernuetako jainkoa esan nahi du.

Poikilotermoa Gorputzeko tenperatura ingurunekotenperaturarekin batera aldatzen zaionanimalia. Anfibioak, adibidez, poikilo-termoak dira. Grezieratik dator: poikílos(aldakorra) eta thérme (beroa).

Polimeroa Monomero izeneko zenbait molekulatxikiagoren bat-egiteaz eratutako makro-molekulak dira, gehienak organikoak.Polimeroak dira, besteak beste, protei-nak eta polisakaridoak, aminoazidozeta monosakaridoz osatuak, hurrenezhurren. Grezieratik dator: poli (asko)eta mero (zati).

Polinizazioa Polen aleak (gameto maskulinoak dara-matzatela) lore baten estaminetik lorebereko edo beste bateko karpeloetaraeramateko prozesua, bertan gametofemeninoak dituen obuluekin bat egindezaten.

Prokariotoa Material genetikoa zelularen nukleoarenbaitan mugatuta ez duen organismoa.Bakterioak organismo prokariotoakdira. Grezieratik dator: pró (lehenago)eta karyon (nukleoa).

Pseudopodoa Zenbait zelularen zitoplasma aldi bate-rako luzatzea; adibidez, amebena edoglobulu zuriena. Luzatze horrek loko-moziorako aukera ematen die, bai etanutrizio zelularrerako bidea ere. Grezie-ratik dator: pseudo (sasi-) eta podo (oin).

ismografoa Seismoak erregistra ditzakeen tresna.Grafiko bat egiten du, eta hartan, bibra-zioen iraupena, zabalera eta maiztasunaageri dira. Grafiko horri sismogramaesaten zaio. Sismografo hitza grezieratikdator: seismos (lurrikara) eta grafein(idazketa).

S

832926 _ 0258-0263.qxd 21/2/08 13:21 Página 262

263

Sistema Funtzio konplexu bat betetzeko bateraaritzen diren antzeko zenbait organorenmultzoa. Sistema da, esate baterako,muskulu-sistema, gure gorputzeko giharguztiez osatua.

Sorgailua Energia mekanikoa energia elektrikobihur dezakeen gailua.

SumendiaLaba-koladak eta piroklastoak pilatzeansortzen den mendia.

ermorrezeptoreaGure larruazalean dagoen errezeptoremotetako bat. Tenperatura-aldaketakhautematen ditu, bai beroa galtzendugunean, bai tenperaturak gora egitenduenean.

Transpirazioa Landareetan, ura hostoen estometanzehar lurruntzea. Transpirazioaren ondo-rioz, izerdia xurgatzen da, eta horrela,izerdiak hostoen hodi zurkaretan goraegiten du.

Trofikoa Elikadurari edo elikatzeari buruzkoa.Harreman trofikoak dira, esate baterako,harrapari baten eta haren harrapakinenarteko harremana, parasitoen eta haienostalariaren artekoa, eta belarjaleen etahaiek jaten dituzten landareen artekoharremana.

Tropismoa Hainbat estimuluri erantzunez (argiari,grabitatearen indarrari…), landareakbeste norabide batean haztea, eta nora-bide-aldaketa horren ondorioz, forma-aldaketa eta desitxuratze iraunkorrakgertatzea.

Tsunamia Itsas hondoan lurrikarek edo itsasika-rek sortzen duten altuera handikoolatuak. Tsunamiek oso kalte larriakeragiten dituzte kostaldeetan, batzue-tan. Japonieraz, tsunami hitzak marea-ko olatua esan nahi du.

T

Turbina Gurpil batez osatutako eta ardatz zentralbati lotutako makina. Gurpilari lotuta,zenbait hegal daude. Fluidoren batek(ur-lurruna, ibai bateko ura, etab.) bultza-tuta biratzen da.

hin-luzeraPerturbazio bera duten elkarren ondokobi punturen arteko distanzia. Nazioar-teko Sisteman, metroa (m) da uhin-luzeraren unitatea.

Ultrasoinua20000 Hz-etik gorako maiztasunekosoinua. Giza belarriak ez du hautema-ten. Zenbait animaliak, ordea, entzu-ten dituzte ultrasoinuak; esaterako,izurdeek, saguzarrek eta txakurrek.Zenbait gauzatarako erabiltzen dira;besteak beste, ekografiak egiteko etasonarretan.

Urtaroko Urte-sasoiei edo urtaroei dagokiena.Urtaroko fenomenotzat hartzen dira,esaterako, landare askoren eta asko-ren loraketa, elurteak eta lehorteak,urteko sasoi jakinen bereizgarri bai-tira.

UzkurduraGorputzetan –solidoetan, likidoetannahiz gasetan– gertatzen den feno-menoa: tenperaturak behera egitenduenean, gorputzen tamaina txikituegiten da.

U

erofiloa (landarea) Ur gutxi dagoen lekuetan bizitzeko edohazteko moldatuta dagoen landarea.Batzuek oso usain sendoko olioak dituz-te: erromeroak, ezkaiak eta izpilikuak,adibidez; horregatik, landare usaintsuakere esaten zaie. Grezieratik dator: xeros(lehorra) eta phile (zalea).

elula fotoelektrikoaArgia jasotzean elektrizitatea sortzenduen gailua. Pertsonak eta animaliakigarotzen ote diren hautemateko era-biltzen da (esate baterako, igogailuenateetan), bai eta elektrizitatea sortzekoere. Elektrizitatea sortzeko erabiltzendiren zelula fotoelektrikoei zelula foto-voltaikoak esaten zaie; helburu hori lor-tzeko, zelula asko elkartu behar dira, etapanel fotovoltaiko bat eratu.

Zigotoa Gameto ar batek eta gameto eme batekbat egitearen ondorioz sortzen denzelula; gero, zelula hartatik, banako batgaratzen da.

Zooplanktona Ur-lasterren mende uretan flotatzenbizi diren izaki bizidun kontsumi-tzaileen multzoa. Fitoplanktonaz edozooplanktonaren beste osagai batzuezelikatzen dira. Batzuk zelulabakarrakdira, eta beste batzuk, zelulaniztuntxiki-txikiak; adibidez, zenbait larba.Baina handi-handiak ere badaude; bes-teak beste, zenbait marmoka. Hitzagrezieratik dator: zoon (animalia) etaplaktos (ibiltaria).

Z

X

Turbina

Zentralhidroelektrikoa.

832926 _ 0258-0263.qxd 21/2/08 13:21 Página 263

Debekaturik dago, legeak ezarritako salbuespenak salbu, lan hau inolabikoiztea, banatzea, jendaurrean jakinaraztea zein eraldatzea, bera-ren jabetza intelektuala dutenen baimenik gabe. Aipatutako eskubi-deen urratzea jabetza intelektualaren aurkako delitua izan daiteke(Kode Penaleko 270. artikulua eta hurrengoak).

© 2008 by Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educación, S. L.Legizamon poligonoaGipuzkoa kalea, 3148450 Etxebarri (Bizkaia)Inprimatzailea:

ISBN: 978-84-8147-817-4EK: 832926Lege-gordailua:

Arte-zuzendaritza: José Crespo

Proiektu grafikoa:Azala: CARRIÓ/SÁNCHEZ/LACASTABarrualdea: Manuel García

Irudiak: Enrique Morente, lademoscail·lustració, Agustí Serrano, Digitalartis, Marcelo Pérez, Domingo Benito, Carlos Aguilera

Proiektu-burua: Rosa MarínIrudien koordinazioa: Carlos AguileraProiektu-garapeneko burua: Javier TejedaGarapen grafikoa: Rosa María Barriga, José Luis García, Raúl de Andrés

Zuzendaritza teknikoa: Ángel García Encinar

Koordinazio teknikoa: Maitane Barrena, Francisco MoralKonposaketa eta muntaketa: Miren Pellejero, Leticia Fernández, Francisco Moral

Hizkuntza-egokitzapena: Leire Arano, Jon OyangurenArgazkien aukeraketa eta dokumentazioa: Nieves Marinas

Argazkiak: A. Díaz; A. Jimeno; Algar; B. Cobeta; C. Jiménez; C. Suárez; C. Valderrábano e I. Hernández; C. Villalba; D. Lezama; D. López; E. González; F. Gracia; GARCÍA-PELAYO/Juancho; GOYENECHEA; I. Meléndez; I. Rovira; I. Sabater; J. C. Muñoz/'Instituto Geológico y Minero de España'; J. Escandell.com; J. I. Medina; J. J. Balbuena; J. Jaime; J. L. G. Grande; J. Latova; J. M.ª Barres; J. M.ª Montero; J. Soler; J. V. Resino; Juan M. Ruiz; KAIBIDE DE CARLOS FOTÓGRAFOS; Krauel; L. M. Iglesias; L. Olivenza; Larrión-Pimoulier; Michele di Piccione; M. Catalán; M. G. Vicente; M. Montes; M. Moreno; M. San Félix; Michele di Piccione; O. Torres; P. Arceo; P. Esgueva; Prats i Camps; R. Arrizabalaga; Roca-Madariaga; S. Padura; S. Yaniz; TERRANOVA INTERPRETACIÓN Y GESTIONAMBIENTAL; X. S. Lobato; A. G. E. FOTOSTOCK/Gregory G. Dimijian, George Stocking, Darwin Dale, Michael Abbey, K. H. Jacobi, Angelo Cavalli, Biophoto Associates, Mehaukulyk, Morales, ZILL, Fritz Poelking, SSPL, SPL, SCIENCE PHOTO LIBRARY, MSZ;A.S.A./Minden Pictures/Frans Lanting, Minden Pictures/Norbert Wu; ALBUM/akg-images; COMSTOCK; CONTACTO/AFP PHOTO/HO/E. Paul Oberlander/Woods Hole Oceanographic Institution, AFP PHOTO/FISHERIES AND OCEANS CANADA/Uvic-VerenaTunnicliffe; CONTIFOTO/UPPA, François Merlet, VANDYSTADT/HEUCLIN; CORDON PRESS/REUTERS/Toshiyuki Aizawa;COVER/POPPERFOTO; CONTIFOTO/SYGMA/A. de Wildenberg, F. Pitchal, Flavio Pagani, John Van Hasselt, Philippe Giraud;COVER/CORBIS/Sheldan Collins, Matthias Kulka, Uli Wiesmeier, Gunter Marx, Rob Howard, Deborah Feingold; DIGITAL BANK;DIGITALVISION; EFE/EPA/Christian Hartmann, Olivier Maire, EPA/Jeff Tran, Alfredo Aldai; EFE/SIPA-PRESS/C. Burmester, Daniel Dancer, Dirk Heinrich, E. Dragesco, F. Durand, Frédéric Nebinger, G. Elkaim, BGPLC/Fred Bavendan, NASA, HONOLULU STAR;FOAT; GETTY IMAGES SALES SPAIN/Visuals Unlimited/Dr. John D. Cunningham, Photographer's Choice/David Tipling, Discovery Channel Images/Jeff Foott, Dorling Kindersley/Frank Greenaway, National Geographic/Carsten Peter, Visuals Unlimited/Wim van Egmond, National Geographic/George Grall, Johner Images/Per Magnus Persson, Time Life Pictures/Steve Liss, The ImageBank/Jeff Spielman, The Image Bank/Chris Sanders, Stone/Richard During, Gallo Images/Heinrich van den Berg, Stone/Chad Slattery,Stone/Spike Walker, Stone/John Warden, Visuals Unlimited/Dr. Richard Kessel & Dr. Gene Shih, Taxi/Peter David; HIGHRES PRESSSTOCK/NaturePL/HighRes, AbleStock.com; I. PREYSLER; JOHN FOXX IMAGES; LOBO PRODUCCIONES / C. Sanz; MARGENFOTOGRAFÍA/T. Arias; MELBA AGENCY; MICROS/J. M. Blanco; MUSEUM ICONOGRAFÍA/J. Martin; NASA/Jacques Descloitres,MODIS Land Rapid Response Team, NASA/GSFC, NASA, ESA and AURA/Caltech; NOVOSTI; PHOTODISC; PRISMA ARCHIVOFOTOGRÁFICO; SAFI 2000; Miraflores de la Sierrako Udala, Madril; BIBLIOTEKA NAZIONALA, MADRIL/Biblioteka Nazionalekolaborategia; C. Brito/J. Núñez; CREATIVE LABS; FUJITSU/SIEMENS; SANTILLANA FUNDAZIOA/ITSAS MUSEOA, KANTABRIA;ESPAINIAKO GEOLOGIA ETA MEATZARITZA INSTITUTUA; J. Cerezo; KODANSHA; MATTON-BILD; Natur-Sport Sorbas S.L.;Madrilgo Unibertsitate Konplutenseko Behatokia; PHILIPS; SERIDEC PHOTOIMAGENES CD/DigitalVision; USIS; SANTILLANAREN ARTXIBOA

Hezkuntza, Unibertsitate eta Ikerketa Sailak onetsia:

2008-04-01

832926 _ Creditos0264.qxd 19/4/08 11:03 Página 264