m o a m b e

B U L L E T I N

#1////(41)

saqarTvelos soflis meurneobis

mecnierebaTa akademia

GEORGIAN ACADEMY OF

AGRICULTURAL SCIENCES

Tbilisi-TBILISI-2019

2

UDC (uak)63+338.4+664](08)

saqarTvelos soflis meurneobis

mecnierebaTa akademia

GEORGIAN ACADEMY OF

AGRICULTURAL SCIENCES

m o a m b e(samecniero SromaTa krebuli)

B U L L E T I N(Scientific Papers)

#1////(41)

saerTaSoriso samecniero-

meTodologiuri da praqtikuli,

referirebuli samecniero

SromaTa krebuli

International Scientific-Methodological and Applied Referenced

Scientific Paperssamecniero SromaTa krebuli gamodis1992 wlidan.

gamoicema weliwadSi orjer.Collection of Scientific Papers is publishedsince 1992.Published twice a year.p. 599-22-75-50E-mail: areal55555@gmail.comwww. gaas.dsl.ge

ISSN 1512-2743gamomcemloba ~agro~

Tbilisi-2019

Publisher “ Agro”TBILISI-2019

3

guram aleqsiZesaredaqcio_samecniero sabWos Tavmjdomare: biologiis mecnierebaTa doqtori, profesori,

akademikosi, saqarTvelos soflis meurneobis mecnierebaTa akademiis prezidenti.

saredaqcio-samecniero sabWo:saqarTvelos soflis meurneobis mecnierebaTa akademiis akademikosebi: g.jafariZe (sabWos Tavmjdo-

maris moadgile), o.qeSelaSvili (sabWos pasuxismgebeli mdivani), j.guguSvili, j.kacitaZe, r.ko-paliani, g.margvelaSvili, r.maxarobliZe, g.papuniZe, T. reviSvili, g.tyemelaZe, z.futkaraZe, n.qarqa-SaZe, T.yuraSvili, z.Canqseliani, n.CxartiSvili, r.CageliSvili, e.SafaqiZe, z.cqitiSvili, r.jabniZe,

n.WiTanava, a.giorgaZe (akademiis prezidentis moadgile).

saredaqcio-samecniero sabWos ucxoeli wevrebi:profesorebi: vladimer loginovi (belorusia), iaroslav gazdalo (ukraiana), raiCo georgievi(bulgareTi), vitali kuCeriavi (ukraina), nikoloz povoznikovi (ukraina), ian pikuli (poloneTi),

gJegoJ roCka (poloneTi), iosef kania (poloneTi), andrei lepiarCiki (poloneTi),sok-iong li (ko-

rea), azimxan satibaldini (yazaxeTi), panomir cenovi (bulgareTi) zeinal akparovi (azerbaijani),sadig salaxovi (azerbaijani), galib gajievi (azerbaijani).

sagamomcemlo-saredaqcio kolegia:g.aleqsiZe-mTavari redaqtori, g.jafariZe-mTavari redaqtoris moadgile, o.qeSelaSvili-pasuxismge-

beli redaqtori, e.SafaqiZe, a.giorgaZe.

G.Aleksidze,The Head of Editorial-Scientific Board, Doctor of Biological Sciences, Professor, Academician, President ofGeorgian Academy of Agricultural Sciences.Editorial-scientific Board:Academicians of Georgian Academy of Agricultural Sciences: G.Japaridze (Deputy Head of Editorial-ScientificBoard), O.Keshelashvili (Secretary of Editorial-Scientific Board)), J.Gugushvili, J. Katsitadze, N. Karkashadze,R.Kopaliani, T.Kurashvili, G.Margvelashvili, R. Makharoblidze, G.Papunidze, Z.Phutkaradze, T.Revishvili,G.Tkemaladze, R.Chagelishvili, Z.Chankseliani, N.Chitanava, N.Chkhartishvili, E.Shapakidze, Z.Tskitishvili,R.Jabnidze, A.Giorgadze (Deputy President of the Academy).Foreign members of Editorial–scientific Board:Professors: V. Loginov (Belarus), I. Gadzalo (Ukraine), R. Georgiev (Bulgaria), V. Kucheriavy (Ukraine), N.Povoznikov (Ukraine), I. Piculi (Poland), G. Rochka (Poland), J. Kania (Poland), A. Lepiarczyk (Poland), Soc-Yong Lee (Korea), A. Satibaldin (Kazakh), P. Tzenov (Bulgaria), Z.Akparov (Azerbaijan), S. Salakhov( Aze-rbaijan), G.Gadjiev (Azerbaijan).

Publishing Board:G.Aleksidze (Editor in-chief), G. Japaridze (Vice chief editor), O. Keshelashvili (Deputy editor), E.Shapakidze,A.Giorgadze.

4

1. mecniereba

Sciences

soflis meurneobis mdgradi ganviTarebis

prioritetuli RonisZiebebi

guram aleqsiZe-saqarTvelos soflis meurneobis mecnierebaTa akademiis

prezidenti, akademikosi,

givi jafariZe-saqarTvelos soflis meurneobis mecnierebaTa akademiis

vice-prezidenti, akademikosi,

omar qeSelaSvili-saqarTvelos soflis meurneobis mecnierebaTa akademiis

ekonomikis samecniero ganyofilebis akademikos-mdivani, akademikosi.

sakvanZo sityvebi: soflis meurneoba, mdgradi ganviTareba, prioriteti, miznobrivi programebi,

perspeqtiva, prognozi, teqnologia, maprofilebeli dargebi, samTo soflis meurneoba, ekonomikuri

meqanizmi, agroturizmi, fermeruli meurneoba.

referati

aRniSnulia, rom saqarTvelos mravaldargovani soflis meurneoba axali realobebisa da gamo-

wvevebis winaSe dgas, rac efuZneba unikalur da xSir SemTxevavSi ganumeorebel geografiul-land-

Saftur da niadagur-klimatur pirobebs da rasac ganapirobebs axali, progresuli, unarCeno teqno-logiebis gamoyenebis aucilebloba, agreTve sasursaTo usafrTxoebis uzrunvelyofisa da ekonomi-

kuri zrdis motivacia. aseTi, fundamenturi moTxovnebis dacvisa da realizaciis gareSe momavlis

soflis meurneobis, sagareo-ekonomikuri urTierTobebze morgebuli, marketingulad gaazrebuli mo-deli ver iqneba agebuli da miuRweveli darCeba Tanamedrove warmoebis racionaluri ganviTareba.

xazgasmulia, rom momavlis soflis meurneoba sruliad axleburad unda iqnes gagebul-axsnili.

igi, programirebul soflis meurneobad unda iqces da am princips unda moergos rogorc misi pri-oritetuli mimarTulebebis gansazRvra aseve maT sarealizaciod gamiznuli kompleqsuri RonisZi-

ebebis dasaxva da ganxorcieleba.

gamoyofilia sakvlevi kompleqsuri miznobrivi programebi.aRniSnuli miznobrivi programebis damuSavebis Sedegebze dayrdnobiT, soflis meurneobis mdgra-

di ganviTarebisaTvis Camoyalibebulia farTomasStaburi da kompleqsuri, saxelmwifoebrivi mniSvne-

lobis RonisZiebebi.xazgasmulia, rom TiToeuli sasoflo raionisaTvis unda damuSavdes: socialur-ekonomikuri ga-

nviTarebis programebi, saqarTvelos sasursaTo usafrTxoebis zonalurad diferencirebuli erovnu-

li saxelmwifo programa, mTiani raionebis ganviTarebis strategiuli mimarTulebebi da RonisZi-ebebi, soflis meurneobis ekonomikuri meqanizmi.

miTiTebulia, rom soflis meurneobasTan damokidebulebiT saWiro xdeba TiToeuli raionis mi-

xedviT damuSavdes agroturizmis ganviTrebis perspeqtiuli rekomendaciebi. saWiro iqneba Sedgesagroturizmis regionuli atlasi, rac marketinguli motivaciebis realizaciisa da uzrunvelyofis

safuZvlad iqneba miCneuli.

aRiniSnulia, rom amJamad, sasoflo-sameurneo warmoebis CamorCenilobas gadamwyvetwilad gana-pirobebs is, rom fermerul meuneobebSi, romlebic unda hqmnidnen aminds mTel agrarul seqtorSi,

ukiduresad dabalia agroteqnikur da zooteqnikur RonisZiebaTa done. yovelive amas emateba isic,

rom fermerebsa da soflis meurneobis specialistebs ar gaaCniaT saTanado agronomiuli da zoote-

5

qnikuri ganaTleba. swored amiT aris gapirobebuli fermerul meurneobaTa CamorCeniloba da

sasoflo-sameurneo warmoebis dabali done. am problemis gadasawyvetad soflis meurneobis mecnierebaTa akademiaSi Seiqmna fermerTa da so-

flis meurneobis specilistTa kvalifikaciis amaRlebis saswavlo centri, romelmac unda gamoiye-

nos fermerTa da soflis meurneobis specialistTa swavlebisa da kvalifikaciis amaRlebisaxleburi sistema. am saqmes saxelmwifos mxridan finansuri mxardaWera sWirdeba.

saqarTvelos mravaldargovani soflis meurneoba axali realobebisa da gamowvevebis winaSe

dgas, rac efuZneba unikalur da xSir SemTxevavSi ganumeorebel geografiul-landSaftur da nia-

dagur-klimatur pirobebs da rasac ganapirobebs axali, progresuli, unarCeno teqnologiebis ga-

moyenebis aucilebloba, agreTve sasursaTo usafrTxoebis uzrunvelyofisa da ekonomikuri zrdismotivacia. aseTi, fundamenturi moTxovnebis dacvisa da realizaciis gareSe momavlis soflis meu-

rneobis, sagareo-ekonomikuri urTierTobebze morgebuli, marketingulad gaazrebuli modeli ver

iqneba agebuli da miuRweveli darCeba Tanamedrove warmoebis racionaluri ganviTareba. ukanaskneli aTeuli wlebis ganmavlobaSi qveyanaSi gatarebulma agrarulma politikam ver moi-

tana sasurveli Sedegebi, rasac daemata sabazro urTierTobebze gadasvlis naCqarevi da xarveziani

etapi. aman didi disproporciebi Seqmna soflis meurneobaSi da sagrZnoblad Seaferxa misi ganvi-Tareba.

momavlis soflis meurneoba sruliad axleburad unda iqnes gagebul-axsnili. igi, programire-

bul soflis meurneobad unda iqces da am princips unda moergos rogorc misi prioritetuli mi-marTulebebis gansazRvra aseve maT sarealizaciod gamiznuli kompleqsuri RonisZiebebis dasaxva da

ganxorcieleba.

amisaTvis, soflis meurneobis mecnierebaTa akademiis mier unda ganisazRvros samecniero-kvle-viTi mimarTulebebi da misi calkeuli rgolis mixedviT Sedges maTi damuSavebis programebi, rom-

lis realizaciac unda moxdes am akademiis saerTo koordinaciiTa da meTodologiuri uzrunvel-

yofiT.aseT sakvlev mimarTulebebad SeiZleba gamoiyos Semdegi kompleqsuri miznobrivi programebi:

1. soflis meurneobis ZiriTadi tendenciebis, ganviTarebis marketinguli strategiis, perspeqtiuli

amocanebisa da prioritetebis gansazRvra;2. miwaTmoqmedebis produqtiulobis amaRlebisa da mdgradobis uzrunvelyofis zonalur-difere-

ncirebuli teqnologiuri potencialis kompleqsuri sistemisa da strategiul-prioritetuli re-

komendaciebis damuSaveba;3. mecxoveleobis produqtiulobis amaRlebisa da mdgradobis uzrunvelyofis zonalur-diferenci-

rebuli teqnologiuri potencialis kompleqsuri sistemisa da strategiul-prioritetuli reko-

mendaciebis damuSaveba;4. kvebis mrewvelobis ganviTarebis zonalur-diferencirebuli teqnologiuri potencialis

kompleqsuri sistemisa da strategiul-prioritetuli rekomendaciebis damuSaveba;aRniSnuli miznobrivi programebis damuSavebis Sedegebze dayrdnobiT, zemoT moxazuli, momaval-

ze orientirebuli amocanis gadaWra farTomasStaburi da kompleqsuri, saxelmwifoebrivi mniSvne-

lobis RonisZiebebis gatarebas moiTxovs, rac etapobrivad unda ganxorcieldes. upirveles yovlisa saWiroa Catardes miwis resursebisa da sasoflo-sameurneo savargulebis

zusti, raionul da sawarmoTa doneze aRricxva da dadgindes maTi miwaTmosargebleTa mixedviT

ganawilebis mdgomareoba. es aris safuZvelTa safuZveli soflis meurneobis swori da gamarTuliganviTarebisaTvis da am mimarTulebiT dasaxul kompleqsur RonisZiebaTa gasatareblad;

unda gadaisinjos da mecnierulad ganisazRvros strategiulad gaazrebuli da marketingul moT-

xovnebze morgebuli soflis meurneobis ganviTarebis prioritetebi, momavlisaTvis misaRebi da-rgobrivi struqtura (specializacia), soflis meurneobis sawarmoo specializaciis zonebisa da

calkeuli raionis mixedviT. amis Sesabamisad unda dadgindes dargebisa da sasoflo-sameurneo ku-

lturebis gaadgilebisa da SeTanawyobis proporciebi da misaRebi variantebi (farglebi); gaTvali-swinebuli unda iqnes sanawveralo da Sualeduri kulturebis, aseve tritikales movla-moyvanis,

agreTve axali kulturebis (kivis da sxva, aseve Txilis) gaSenebis perspeqtivebi.

6

unda damuSavdes soflis meurneobis ganviTarebis optimizirebuli prognozi Tvalsawieri da

Soreuli periodisaTvis, zonalur WrilSi, rac mecnierul safuZvlad daedeba misi TiToeuli da-rgis ganviTarebas;

sagangebod unda SemuSavdes memarcvleobis, rogorc sasursaTo usafrTxoebis uzrunvelmyofi Zi-

riTadi dargis, saxelmwifo programuli rekomendaciebi da prioritetul-strategiuli mimarTule-bebi, misi mdgradi da stabiluri ganviTarebisaTvis. am saxelmwifoebriv programul dokuments Tan

unda axldes pasuximgebeli Semsruleblebis (uwyebebis) CamonaTvali da saTanado finansuri da

samarTlebrivi uzrunvelyofis garantiebi; unda SemuSavdes perspeqtiuli (adre maprofilebeli) dargis-meCaieobis aRdgena-reabilitaciis

saxelmwifo programa, misi uzrunvelyofis teqnikur-teqnologiuri da ekonomikuri meqanizmis asa-

xviT. amis aucilebloba dasturdeba dasavleT saqarTveloSi gavrcelebuli wiTelmiwa, yviTelmiwada ewer-tipis niadagebiT, romelic dRes araefeqturad aris gamoyenebuli da misi sameurneo pote-

ncialis maqsimaluri aTviseba mxolod meCaieobis, mecitruseobisa da subtropikuli mexileobis fa-

rTod gaviTarebiTaa SesaZlebeli; aseTive saxelmwifoebrivi programebi unda damuSavdes saqarTvelos soflis meurneobis mapro-

filebeli dargebis: mexileobisa da mevenaxeobis, agreTve saadreo mebostneobis, sasaTbure mebo-

stneobisa da saadreo mekartofileobis mixedviT, maTi kvebis mrewvelobasTan integrirebuli (SeTa-nawyobili) ganviTarebis gaTvaliswinebiT;

sagangebo yuradRebas moiTxovs meabreSumeoba. am dargs, saqarTveloSi, ganviTarebis didi tradi-

ciebi gaaCnia, Tumca, ukve ramdenime aTeuli welia ar eqceva saTanado yuradReba. am mxriv ki fa-rTo SesaZleblobebi arsebobs, gansakuTrebiT dasavleT saqarTveloSi, sadac SesaZlebelia gaSendes

Tanamedrove teqnologiebze morgebuli TuTis plantaciebi. es aucilebels xdis damuSavdes meabre-

Sumeobis aRdgena-reabilitaciis saxelmwifo programa. amas safuZvlad unda daedos soflis meu-rneobis mecnierebaTa akademiis xaziT momzadebuli fundamenturi naSromi meabreSumeobis ganvi-

Tarebisa da aRdgena-reabilitaciis Sesaxeb;

Tu gaviTvaliswinebT msoflioSi qarTuli futkris fenomenis aRiarebas, perspeqtiul da didiSesaZleblobebis dargad iTvleba mefutkreoba, romelsac gavrcelebis sakmaod farTo areali gaa-

Cnia. amis Sesabamisad, aseve aucilebeli xdeba mefutkreobis ganviTarebis miznobrivi programis Se-

muSavebac; unda SemuSavdes rekomendaciebi satbore meTevzeobis ganviTarebis Sesaxeb. saqarTveloSi am da-

rgis ganviTarebis didi SesaZleblobebi arsebobs, rasac ganapirobebs bunebrivi tbebisa da wyalsa-

cavebis farTo qseli. niSandoblivia, rom saqarTveloSi arsebobs 860 tba; Tbilisis sagareubno zonaSi da qveynis msxvili regionuli centrebis (quTaisi, baTumi, zugdidi

da sxva) siaxloves, ekonomikurad da strategiulad gamarTlebulia Seiqmnas merZeul-mexorculitipis mesaqonleobis saxelmwifo kombinatebi da mekvercxul-mexorculi tipis mefrinveleobis fa-

brikebi, sadac ganTavsdeba jiSobrivi pirutyvi (frinveli) da romelic uzrunvelyofili iqneba

mtkice materialur-teqnikuri baziTa da uaxlesi, eleqtificirebuli teqnologiebiT. aseTi kombi-natebi (fabrikebi) integrirebuli unda iyos kvebis mrewvelobasTan da iq erTian ciklSi unda

moeqces produqciis warmoeba, gadamuSaveba (m.S. eqspres-gadamuSaveba), Senaxva (m.S. samacivro), rea-

lizcia. maT unda gaaCndeT sakvlevi samsaxuri, specialuri (qimiur-teqnologiuri) laboratoria,monitoringisa da marketinguli samsaxurebi, sakuTari sabazro segmentebi. aseTi midgomis reali-

zacias momavlis soflis meurneoba moiTxovs, rac aamaRlebs saxelmwifos rolsa da funqcias qve-

ynis ekonomikis ganmtkicebaSi; perspeqtiuli midgomaa Seiqmnas soflis meurneobis produqciis realizaciis `sakuTari sagareo~

bazrebi. misi erT-erTi mimarTuleba iqneba sazRvargareTis qveynebis sabazro segmentebTan SesaZlo

integrireba; perspeqtiuli midgomaa Seiqmnas `samecniero-teqnikur-teqnologiuri~ banki da amis Sesabamisad

samecniero kvlevis Sedegebis (samecniero produqciis) sazRvargareT gatana. aseTi SeiZleba iyos:

xorblis, simindis, xexilis, vazis da a.S. seleqciis miRwevebi; sxvadasxva saxis produqciis (qve-vris Rvinis, abreSumis, Taflis, TuSuri cxvris yvelis) damzadebis teqnologiebi da a.S; samTo

miwaTmoqmedebis sameqanizacio saSualebebis modifikaciebi da sxva;

7

unda Sedges soflis meurneobisadmi saxelmwifo finansuri daxmarebis programa, romelSic

mTavari sakiTxi unda gaxdes kerZo sasoflo-sameurneo seqtoris dakrediteba, rodesac sesxebiSeiZleba mieces Tamasuqis qveS, momavali mosavlis realizaciis amonagebidan dafarvis pirobiT.

amasTan, faswarmoqmnaSi gamoyenebuli unda iqnes Tundac erTi sameurneo wlis manZilze Camoyali-bebuli sabazro fasebis done. sasoflo-sameurneo warmoebisaTvis aucilebel resursebze, manqanebze,inventarze, navTobproduqtebze, sasuqebsa, pesticidebsa da herbicidebze gamoricxuli ar unda iqnes

samrewvelo saqonlis agrarul seqtoris produqciaze gacvlis sakontraqto sistemis gamoyenebac;

unda Seiqmnas saxelmwifos daxmarebiT sainvesticio bankebis (saxelmwifo, saauqciono da koo-peraciuli) farTo qseli. maTi mTavari funqcia unda gaxdes komerciul safuZvelze mTeli sainve-

sticio finansuri brunvis organizacia, sawarmoTa ijariT gadacema, aqciebis yidva-gayidva,

grZelvadiani sesxebis gacema da a.S. dRes realurad ar moqmedebs grZelvadiani dakreditebis insti-tuti, romlis gareSec sasoflo-sameurneo sawarmoebis xsna SeuZlebelia;

minimumamde unda Semcirdes subsidiebi saxelmwifo biujetidan da igi unda Seicvalos sesxebiT,

amiT gaizrdeba fulis resursebis gamoyenebis efeqtianoba; soflis meurneobis stabiluri da mdgradi ganviTarebisaTvis saWiro prioritetul saxelmwi-

foebriv RonisZiebebSi calke unda gamoiyos da axali midgomebisa da mecnierul-teqnikuri progre-

sis miRwevebis safuZvelze unda damuSavdes da ganxorcieldes:

niadagis nayofierebis SenarCunebisa da amaRlebis zonalur-diferencirebuli rekomendaciebi,

mineraluri sasuqebis racionaluri gamoyenebis Sesabamisi normatiuli bazis asaxviT. es samuSa-

oebi unda moicavdes ganaxlebuli agroqimiuri kartogramebis Sedgenas;

sasoflo-sameurneo kulturaTa mavne organizmebTan da sarevela mcenareebTan brZolis zonal-ur-diferencirebuli integrirebuli rekomendaciebi, Sesabamisi normatiuli bazis asaxviT;

wylis resursebis marTvis (melioraciisa da irigaciis) zonalur-diferencirebuli rekomenda-

ciebi, Sesabamisi normatiuli bazis asaxviT;

sasoflo-sameurneo kulturaTa movla-moyvanis zonalur-diferencirebuli, maRali samanqanoteqnologiebi, Sesabamisi kriteriumebisa da normatiuli bazis asaxviT;

mecxoveleobis TiToeuli dargis movla-Senaxvis zonalur-diferencirebuli zooteqnikuri da

veterinarul-higienuri rekomendaciebi, Sesabamisi normatiuli bazis asaxviT;

agroteqservisis ganviTarebis prognozirebuli sistemuri modeli, optimizirebuli organizaci-uli struqturisa da zonalur-diferencirebuli teqnikur-teqnologiuri strategiuli reko-

mendaciebi, romelSic gaTvaliswinebuli iqneba kerZo da kooperirebuli tipis meqanizebuli

struqturebis funqcionireba;

zonalur-diferencirebuli rekomendaciebi jiSTagamocdis, meTesleobis, sanerge meurneobis,

sanaSene saqmis ganviTarebis saxelmwifoebrivi uzrunvelyofis Sesaxeb;

zonalur-diferencirebuli rekomendaciebi sasoflo-sameurneo prduqciis gadammuSavebeli mre-

wvelobis, agreTve samacivro da Senaxi meurneobebis ganviTarebisa da rekonstruqciis Sesaxeb.unda aRdges TiToeuli sasoflo raionisaTvis socialur-ekonomikuri ganviTarebis programebis

Sedgenis praqtika, romlebSic asaxuli iqneba: miwis resursebis aresebuli fondi, dargTa da saso-

flo-sameurneo kulturaTa gaadgilebisa da SeTanawyobis dasabuTebuli variantebi; produqciis rea-luri moculobebi da misi miRwevis teqnikur-teqnologiuri rekomendaciebi; sawarmoo-resursuli

potencialis (m.S. sasoflo-sameurneo savargulebis, ZiriTadi sawarmoo fondebis, materialur-

teqnikuri da Sromis resursebis) gamoyenebis rekomendaciebi; kvebis mrewvelobis proporciuli dasoflis meurneobasTan integrirebuli ganviTarebis rekomendaciebi; sawarmoo da socialuri infra-

struqturis ganviTarebis rekomendaciebi;

sagangebod unda aRiniSnos, rom dadga dro Sedges saqarTvelos sasursaTo usafrTxoebis zona-lurad diferencirebuli erovnuli saxelmwifo programa, romelSic calke unda gamoiyos Tbili-

sis sasursaTo usafrTxoebis programa. am programas unda axldes realizaciis (uzrunvelyofis)

teqnikur-teqnologiuri da ekonomikur-organizaciuli RonisZiebebi. gadaudebelia iseTi problemis gadawyveta rogoricaa mTiani raionebis ganviTarebis strategi-

uli mimarTulebebisa da RonisZiebebis SemuSaveba, romelSic aisaxeba maTi baris raionebTan Sesa-

Zlo integraciis RonisZiebebi, ekonomikuri berketebis morgebul gamoyenebaze dayrdnobiT. am pro-

8

gramaSi unda gamoiyos prioritetuli sakiTxebi da maTi gadawyvetis rogorc risk-faqtorebi ise

Zlieri da susti mxareebi. am samuSaoebis mTavari orientiri da motivacia unda iyos mosaxleobissocialuri mdgomareobis gaumjobeseba, migraciuli procesebis Serbileba da ekonomikuri zrda.

mTiani raionebis ekonomikuri da socialuri problemebis drouli gadawyveta mTeli saqarTve-

losaTvis sasicocxlod aucilebeli, globaluri tipis amocanaa. soflis meurneobis stabiluri da mdgradi ganviTarebisaTvis saWiro prioritetuli RonisZi-

ebebis damuSavebisas Semamajamebel etapad unda miviCnioT ekonomikuri meqanizmis gansazRvra, ramac

unda uzrunvelyos yvela dasaxuli amocanis realizacia. ekonomikuri meqanizmi, rogorc marTvissamarTavi sistema unda moicavdes: fulad-sakredito urTierTobebs, safinanso-sabanko regulaciebs,

fasebsa da faswamoqmnas, gadasaxadebsa da sagadasaxado dabegvras, sagareo-ekonomikur urTierTobe-

bs, menejments (sxvadasxva doneze). aqve unda CavrToT marketinguli samsaxurebis Seqmnis organi-zacia da saSinao da sagareo sabazro segmentebis gamoyofa, produqciis eqsport-importis propo-

rciebis gansazRvra da maTi regulirebis RonisZiebebi.

soflis meurneobasTan damokidebulebiT saWiro xdeba TiToeuli raionis mixedviT damuSav-des agroturizmis ganviTrebis perspeqtiuli rekomendaciebi. specifikur, Tanamedrove modelisa da

momavlis xedvis progresul formad yalibdeba soflad agroturizmis profilis formirebebis Se-

qmna da maTi morgebul menejmentze agebuli funqcionireba. agroturizmis sferos sistemuri ganviTareba ukve drois moTxovna xdeba. igi xels Seuwyobs iq

arsebuli unikaluri, bunebrivi da ekonomikuri resursebis racionalur aTvisebas, mosaxleobis

dasaqmebis problemis mogvarebas, socialuri infrstruqturis gaumjobesebas, migraciuli procese-bis Serbilebasa da soflis ekonomikuri siZlieris ganmtkicebas.

agroturizmis ganviTarebis mniSvneloba, xelSemwyobi garemoebebi, aucilebloba da winapirobebi

dasturdeba imiT, rom saqarTvelos soflis meurneobis gaZRolis kulturis niSnebi aisaxa miTo-logiur da eTnografiul sigelebSi, rac gamovlenilia am dargTan dakavSirebul adaT-wesebsa da

CveulebebSi, religiur ritualebSi.

saqarTveloSi agroturizmis ganviTarebas imdenad didi perspeqtivebi gaaCnia, rom igi ueWveladmoiTxovs marTvisa da regulirebis Tanamedrove, momavalze orientirebuli avtomatizebuli siste-

mebis Seqmnas, Sesabamisi informaciuli teqnologiebiTa da monacemTa baziT.

saWiro iqneba Sedges agroturizmis regionuli atlasi, rac marketinguli motivaciebis reali-zaciisa da uzrunvelyofis safuZvlad iqneba miCneuli. aseTi atlasis Seqmna sagareo-ekonomikur

urTierTobaTa saerTo sistemaSi udavo siaxles warmoadgens.

agroturizmis ganviTareba saqarTveloSi, sxva, bevri specifikuri da mkacrad miznobrivi amocanisgadawyvetasac moiTxovs, ramac saboloo angariSiT unda Seqmnas agroturizmis erTiani, centra-

lizebuli sistema da samsaxuri, romlis realizaciac ganamtkicebs qveynis ekonomikur da soci-alur potencials da aamaRlebs mis rolsa da funqcias msoflio TanamegobrobaSi

unda aRiniSnos, rom amJamad, sasoflo-sameurneo warmoebis CamorCenilobas gadamwyvetwilad

ganapirobebs is, rom fermerul meuneobebSi, romlebic unda hqmnidnen aminds mTel agrarul seqto-rSi, ukiduresad dabalia agroteqnikur da zooteqnikur RonisZiebaTa done. ar gaaCniaT saTanado

materialur-teqnikuri baza, aqvT (an saerTo ar gaaCniaT) moZvelebuli teqnikuri saSualebebi, ak-

liaT an ar SeuZliaT SeiZinon mineraluri sasuqebi, sarevela mcenareebTan sabrZolveli da mcena-reTa dacvisaTvis saWiro qimiuri saSualebebi. naTesebis Tesva xdeba arakondiciuri saTesle masa-

liT, moSlilia sanerge da sadede meurneobebi. arasrulfasovnad an/da saerTod ver axerxeben auci-

lebeli, veterinarul-higienuri RonisZiebebis Catarebas, moSlilia sanaSene saqme. yovelive amas emateba isic, rom fermerebsa da soflis meurneobis specialistebs ar gaaCniaT

saTanado agronomiuli da zooteqnikuri ganaTleba, ar icnoben da amitomac ar (ver) iyeneben saso-

flo-sameurneo kulturaTa movla-moyvanisa da sasoflo-sameurneo pirutyvis movla-SenaxvisTanamedrove teqnologiebs. sasoflo-sameurneo samuSaoebs atareben moZvelebuli, e.w. tradiciuli

meTodebiT, xerxebiTa da saSualebebiT. faqtobrivad, swored am mizeziT aris gapirobebuli ferme-

rul meurneobaTa CamorCeniloba da sasoflo-sameurneo warmoebis dabali done. rogorc Cans problema sakmaod mwvavea. mis gadasawyvetad soflis meurneobis mecnierebaTa aka-

demiaSi Seiqmna fermerTa da soflis meurneobis specilistTa kvalifikaciis amaRlebis saswavlo

centri, romelmac unda gamoiyenos fermerTa da soflis meurneobis specialistTa swavlebisa da

9

kvalifikaciis amaRlebis axleburi sistema. am saqmes saxelmwifos mxridan finansuri mxardaWera

sWirdeba. vfiqrobT, zemoT CamoTvlili problemebis drouli gadawyveta mniSvnelovanwilad Seuwyobs xels

saqarTveloSi agraruli seqtoris mdgrad da stabilur ganviTarebas da ekonomikuri zrdis farTo

masStabebis miRwevas.

Prioritized Activities for Sustainable Developmentof Agriculture in Georgia

Guram Aleksidze- President of Georgian Academy of Agricultural Sciences, Academician,Givi Japaridze- Vice President of Georgian Academy of Agricultural Sciences, Academician,Omar Keshelashvili- Secretary of Scientific Department of Economy of Georgian Academy ofAgricultural Sciences Academician

Key words: agriculture, sustainable development, priorities, targeted programs, prognosis, technologies, keyfields of agriculture, mountain agriculture, economic mechanism, agro-tourism, farming.

Abstract

Georgian agriculture is now facing new challenges and reality dictated by its unique Geographical, landscape,soil and climatic conditions. Implementation of new technologies for waste-free production and increasedmotivation of economic growth are fundamental to be taken into consideration when developing the programs forbalanced economic growth and marketing model which will well fit to foreign economic relationships. The article highlights the following issues: new approaches in agriculture and initiation of new plans andprograms which will become essential in defining its major directions and implementation of complex activities.The author focuses on some agricultural programs which should be scientifically studied and will serve as a basisfor setting up a large scale, state-based program of sustainable development of Georgian agriculture. For eachregion, the economic expansion program should reflect the following: social and economic growth, food safetydifferential approach, strategic directions for mountain regions development, and other aspects of agriculturaleconomy. The necessity to set up recommendations for perspective expansion for each region is underlined in the article.For this purpose, it is necessary to compile a new regional agro-tourism maps which will help establishment ofmarketing for regions.The reason to some existed drawbacks in agricultural industry is a low level of agro-technical and zoo-technicalapproach. Moreover, the farmers and agrarian specials lack necessary updated knowledge and experience inapplication of modern technologies, which also negatively reflects on sustainable development of the field. Toaddress this problem, Georgian Academy of Agricultural Sciences organized the Study Center for raisingqualification of farmers and specialists of agriculture based on modern systems and approaches. This initiative isvital to ensure sustainable development of Georgian agriculture and demands sound political and financial supportfrom Georgian government.

10

საქართველოს სასოფლო-სამეურნეო ინსტიტუტი(სამართალმემკვიდრე აგრარული უნივერსიტეტი) 90 წლისაა

„ვისაც წარსული არ აქვს მასმომავალიც არ ექნება“

ცოტნე სამადაშვილი- ს/მ მეცნიერებათა დოქტორი, პროფესორი

საკვანძო სიტყვები: განათლება, მეცნიერება, კადრები, იუბილე.

რეფერატი

საქართველოს სასოფლო-სამეურნეო ინსტიტუტს, რომელიც შეიქმნა 1929 წელ, თბილისის სახელმწიფოუნივერსიტეტის აგრონომიული ფაკულტეტის ბაზაზე და დღეს ამ ინსტიტუტის სამართალმემკვიდრეა საქა-რთველოს აგრარული უნივერსიტეტი, განსაკუთრებული წვლილი მიუძღვის სასოფლო-სამეურნეო კულ-ტურათა ბიომრავალფეროვნების შესწავლაში, შენარჩუნებაში, მაღალკვალიფიციური სამეცნიერო და საწა–რმოო კადრების მომზადებაში. გასული 90 წლის მანძილზე ინსტიტუტმა შეძლო აქტიურად ჩაბმულიყოსახელმწიფოებრივი საკითხების გადაწყვეტაში და ქვეყნის ბიუჯეტში მისი წილი თითქმის 50-60%-შეადგენდა.დღეისათვის აგრარულ უნივერსიტეტში გატარებული რეფორმების და ინფრასტრუქტურის მიხედვით, ქვე–ყნის მასშტაბით, მეორე ადგილს იკავებს.

საქართველოს შრომის წითელი დროშის ორდენოსან სასოფლო სამეურნეო ინსტიტუტს 2019 წე–ლს საიუბილეო 90 წელი უსრულდება (სამართალმემკვიდრე საქართველოს აგრარული უნივერსი–ტეტი). მისი შექმნის ისტორია დაკავშირებულია თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის ისტორი–ასთან, რომელმაც განსაკუთრებული როლი შეასრულა ქვეყნის განვითარებაში და სამეცნიერო დაპედაგო-გიური კადრების მომზადებაში. 1919 წელს თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის საბუნებისმეტყველო-მათემატიკურ ფაკუ-ლტეტზე შეიქმნა სასოფლო-სამეურნეო განყოფილება, რომლის ბაზაზეც 1921 წელს ჩამოყალიბდააგრონომიული ფაკულტეტი, 1929 წელს კი თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის აგრონომიულიფაკულტეტის ბაზაზე შეიქმნა საქართველოს სასოფლო-სამეურნეო ინსტიტუტი. 2001 წლიდან ფუნ-ქციონირებას განაგრძობს, როგორც საქართველოს სახელმწიფო აგრარული უნივერსიტეტი, 2011წლიდან (აიპ) საქართველოს აგრარული უნივერსიტეტი.

საქართველოს სასოფლო-სამეურნეო ინსტიტუტის დამაარსებელთა შორის იყვნენ გამოჩენილიპროფესორები: პ.მელიქიშვილი, გ.რცხილაძე, დ.გედევანიშვილი, ს.ჩოლოყაშვილი, კ.ამირეჯიბი,ა.დიდებულიძე, ი.ლომოური, კ.მოდებაძე, ს.ქურდიანი, ი.ჯანელიძე, ჰ.გეხტმანი, ლ. დეკაპრელევი–ჩი.

ახლად დაარსებულ სასოფლო-სამეურნეო ინსტიტუტში ჩამოყალიბდა 4 ფაკულტეტი:1. მებაღე–ობა-მევენახეობის; 2. აგრონომიული; 3. ზოოტექნიკური 3 სოფლის მეურნეობის მექანიზაციისა დაინდუსტრიალიზაციის. ამ ფაკულტეტებზე ფუნქციონირებდა 17 კათედრა. ინსტიტუტი განთავსდავაკის რაიონში არსებულ სასულიერო სემინარიის ყოფილ შენობაში.

ინსტიტუტის შექმნის დღიდან მისი ფუნქცია სახელმწიფოებრივი მნიშვნელობისა იყო და მან ამასღირსეულად გაართვა თავი. 1932 წელს ინსტიტუტს გამოეყო ზოოტექნიკური ფაკულტეტი, რომლისბაზაზეც ჩამოყალიბდა საქართველოს ზოოტექნიკურ-ვეტერინალური სასწავლო-კვლევითიინსტიტუტი. 1959 წელს შეიქმნა სუბტროპიკული მეურნეობის ფაკულტეტი, რომლის ბაზაზეცჩამოყალიბდა საქართველოს სუბტროპიკული მეურნეობის ინსტიტუტი. შემდგომში ინსტიტუტიამზადებდა სტუდენტებს 15 სპეციალობაში, 12 ფაკულტეტზე. 1967 წელს ინსტიტუტმა გადაინაცვლა დიღომში, სასწავლო-საცდელი მეურნეობის ტერიტორია-ზე. ამ შენობის პროექტი განახორციელეს განსაკუთრებული დამსახურების მქონე არქიტექტორებმავ. ალექსი-მესხიშვილმა და გ. გაბაშვილმა, რომელებსაც შემდეგში მიენიჭათ რუსთაველის სახე–

11

ლმწიფო პრემია. მთავრობის გადაწყვეტილებით შრომის წითელი დროშის ორდენოსან საქართვე–ლოს სასოფლო-სამეურნეო ინსტიტუტს, რომელსაც ყოფილ საბჭოთა კავშირში, ამ დარგის ინსტი–ტუტებს შორის მესამე ადგილი ეჭირა, მოსკოვის ტიმირიაზევის ინსტიტუტის და ლენინგრადისსასოფლო-სამეურნეო ინსტიტუტის შემდეგ, აღიჭურვა უახლესი ლაბორატორიებითა და მოწყობი–ლობებით.

აგრონომიულ ფაკულტეტზე შეიქმნა: ორგანული სასუქების, ხორბლის შორეული ჰიბრიდი–ზაციის და სამთო ნიადაგმცოდნეობის დარგობრივი სამეცნიერო-კვლევითი ლაბორატორიები;ნიადაგმცოდნეობისა და ენტომოლოგიის მუზეუმები, მარცვლოვანი კულტურების (ხორბალი, სიმი–ნდი) ენდემური სახეობებისა და აბორიგენული ჯიშ-პოპულაციების კოლექცია; ფაკულტეტზე იყოციტოლოგის ლაბორატორია ელექტონული მიკროსკოპით; კვლევა წარმოებდა ახალი მაღალპრო–დუქტიული ჯიშებისა და ჰიბრიდების შესაქმნელად, დაავადებების, მავნებლებისა და სარევე–ლებისგან მათი დაცვის სისტემის შესამუშავებლად; აგროტექნიკის და სასუქების გამოყენებისსრულყოფისათვის, სათიბებისა და საძოვრების პროდუქტიულობისა და ნიადაგის ნაყოფიერებისასამაღლებლად. ფაკულტეტი სამეცნიერო-მეთოდურ დახმარებას უწევს სასოფლო-სამეურნეოპროფილის ყველა საწარმოს და ორგანიზაციას.

მებაღეობა-მევენახეობისა და ტექნოლოგიის ფაკულტეტზე ფუნქციონირებდა: დარგობრივისამეცნიერო-კვლევითი ლაბორატორია, ს.ს. პროდუქტთა შენახვისა და დაკონსერვების ტექნოლო-გიის განხრით, ამპელოგრაფიული ლაბორატორია, მევენახეობის კათედრას გააჩნდა საცდელი ბაზევაზის ქართული და ინტროდუცირებული 3000-მდე ჯიშით. ფაკულტეტის განკარგულებაში იყოსაცდელი ბაზების ვენახები და ბაღები, ღვინის და კონსერვების ქარხანა და სამაცივრო დანადგა–რები.

მეაბრეშუმეობის სასწავლო-კვლევითი ფაკულტეტი წარმოადგენდა სამეცნიერო ცენტრს, რომე–ლიც მსოფლიო მასშტაბის კვლევებს აწარმოებდა. ფაკულტეტს ჰქონდა: სასწავლო-კვლევითილაბორატორია თანამედროვე ხელსაწყოებითა და დანადგარებით; თუთის კოლექცია და თუთისაბრეშუმხვევიას უნიკალური კოლექცია; გააჩნდა დარგობრივი მუზეუმი და ბიბლიოთეკა; ქუთაისისმეაბრეშუმეობის ზონალური საცდელი სადგური. გამოყვანილია თუთის და თუთის აბრეშუმხვევიასმაღალპროდუქტიული ჯიშები, თუთის დაავადებებისადმი გამძლე ჯიშები; მექანიზაციისა დაავტომატიზაციის საფუძველზე დამუშავდა დარგის გადაყვანა სამრეწველო საფუძველზე.

სატყეო-სამეურნეო ფაკულტეტზე ფუნქციონირებდა: დენდროლოგიური მუზეუმი, უნიკალურიდენდროლოგიური პარკი, დუშეთის სატყეო-ექსპერიმენტული პოლიგონის ტყე-პარკი, სადაცტარდებოდა სამუშაოები ტერიტორიის ორგანიზაციის, თესლბრუნვის, ბაღებისა და ვენახების მოსა-წყობად. სამეცნიერო კვლევა მიმდინარეობს საქართველოს ტყეების პროდუქტიულობის ასამაღლე–ბლად და შემდგომი გაუმჯობესების მიზნით, უწევდა მეთოდურ დახმარებას სამეურნეო დასაპროექტო ორგანიზაციებს.

ს.მ. ეკონომიკის ფაკულტეტი ამზადებდა სპეციალისტებს „ს/მ ეკონომიკისა და ორგანიზაციის“ და„ბუღალტრული აღრიცხვისა და სამეურნეო საქმიანობის ანალიზის“ სპეციალობით. კვლევებიტარდებოდა სასოფლო-საწარმოთა ეკონომიკაში, ორგანიზაციაში, დაგეგმვასა და მართვაში.

ს.მ. მექანიზაციის ფაკულტეტი ამზადებდა ინჟინრებს ორი სპეციალობით: „ს.მ. მექანიზაცია“ და„ჰიდრომელიორაციულ სამუშაოთა მექანიზაცია“. ფაკულტეტზე ფუნქციონირებდა შიგაწვის ძრავე-ბში სწრაფადმიმდინარე აირადი პროცესების სამეცნიერო-კვლევითი ლაბორატორია. დიღმის ექსპე-რიმენტულ-კვლევითი სარემონტო ქარხნის ბაზაზე ჩამოყალიბდა მასალათა ტექნოლოგიისა დამანქანათა რემონტის კათედრის ფილიალი.

ელექტრიფიკაციის ფაკულტეტმა დაიწყო სოფლის მეურნეობის ელექტოფიკაციის სპეციალისტთამომზადება. მოეწყო კაბინეტ ლაბორატორიები, რომელთა ბაზაზე ფუნქციონირებდა სტუდენტთასაკონსტრუქტურო ბიურო.

დაუსწრებელი სწავლების ფაკულტეტი, რომელიც საშუალებას აძლევდა ახალგაზრდებს შრომითსაქმიანობასთან ერთად დაუფლებოდნენ შემდეგ სპეციალობებს: აგრონომია, მეხილეობა-მებო-

12

სტნეობა-მევენახეობა, ს/მ მექანიზაცია, სატყეო მეურნეობა, ჰიდრომელიორაცია, ს/მ ეკონომიკა დაორგანიზაცია.

ინსტიტუტში წარმატებით მოქმედებდა სოფლის მეურნეობის ხელმძღვანელი კადრებისა დასპეციალისტების გადამზადებისა და კვალიფიკაციის ასამაღლებელი ფაკულტეტი. ფაკულტეტისაშუალებას აძლევდა მსმენელებს დაუფლებოდნენ სამამულო და საზღვარგარეთული აგრარულიმეცნიერების და პრაქტიკის უახლეს მიღწევებს. სასწავლო პროცესი უზრუნველყოფილი იყო როგო–რც ინსტიტუტის ისე, მოწვეული კადრებით.

ინსტიტუტი აქტიურ სტუდენტებს საშუალებას აძლევდა დაუფლებოდნენ მეორე პროფესიას დასაზოგადოებრივ პროფესიათა ფაკულტეტზე ისინი იღებდნენ თეატრალურ, საგუნდო-სადირიჟორო,ქორეოგრაფიულ და ფოტო-ჟუტალისტიკის დიპლომს.

ამ დროისათვის ინსტიტუტში სწავლობდა: დასწრებულზე 1666 და დაუსწრებელზე 6000 სტუ–დენტი, მუშაობდა 14 პროფესორი, 13 დოცენტი, 12 ასისტენტი და 23 ლექტორი, ფუნქციონირებდა 51კათედრა.

სასოფლო- სამეურნეო ინსტიტუტის სამეცნიერო მიღწევები მჭიდროდაა დაკავშირებულიდიღმის და მუხრანის სასწავლო ბაზებთან.

დიღმის სასწავლო ბაზას ეკავა 795 ჰა მიწის ნაკვეთი. ნაკვეთზე შემოტანილ იქნა დიდძალი ყამირიმიწა. მეურნეობა მევენახეობის მიმართულებისა იყო, თუმცა 6 განყოფილებიდან მევენახეობასთანერთად კვლევა ტარდებოდა მებოსტნეობის, მეხილეობის და დეკორატიულ მცენარეთა მიმართულე-ბითაც. მეურნეობის ტერიტორიაზე მოხვედრისთანავე იგრძნობდით, რომ აქ წარმოდგენილი იყოყველა სასოფლო-სამეურნეო მიღწევა. ყურადღებას იპყრობდა ვაზის და თუთის საკოლექციო ნაკვე–თი, ახალი ტექნიკით აღჭურვილი ღვინის და საკონსერვო ქარხანა, რომლებიც მთლიანად სასწავლომიზნებისათვის იყო განკუთვნილი.

მუხრანის სასწავლო ბაზას 784 ჰა ეკავა. აქედან 106 ჰა სახნავი, 189 ჰა საძოვარი, 144 ჰა ვენახი, 122ჰა ხეხილი, 2.2 ჰა ფილოქსერაგამძლე ვაზის სადედე და 3.15 სანერგე. ბაზაზე არსებობდა მეძრო–ხეობის და მეღორეობის ფერმა. ბაზა მთლიანად ემსახურებოდა სასწავლო და სამეცნიეო პროცესს.

სასოფლო-სამეურნეო ინსტიტუტში არსებული გარემო საუკეთესო იყო განათლების შეძენისა დასტუდენტური ცხოვრებისათვის. ლექციები და სემინარები მიმდინარეობდა ნათელ, კომფორტულაუდიტორიებში. გააჩნდა სპორტული ცენტრი-კალათბურთის, ფრენბურთის, ჭიდაობის, მინიფე-ხბურთის, ხელბურთის დარბაზები და სატრენაჟორო სტუდია; სახალხო თეატრი, რომელიცგანთქმული იყო მთელ საბჭოთა კავშირში; სკვერები და სარეკრეაციო ზონები.

საქართველოს სასოფლო სამეურნო ინსტიტუტის (აგრარული უნივერსიტეტის) ბიბლიოთეკადაარსდა 1931 წელს, უძველესი და უმდიდრესი ბიბლიოთეკების ბაზაზე. მისი საბაზისო ბიბლი-ოთეკები იყვნენ: კავკასიის სასოფლო-სამეურნეო საზოგადოების, საქართველოს სასოფლო-სამეუ–რნეო საზოგადოების, რუსეთის მიწათმოქმედების სამინისტროს კავკასიის რწმუნებულის, კავკასიისწყალთა მეურნეობის ინსპექტორის, საქართველოს მიწსახკომის, საქართველოს ექსპერიმენტულიაგრონომიის ინსტიტუტის, ხოლო მოგვიანებით სოხუმის ეთერზეთოვან (სუბტროპიკულ) კულტუ–რათა, ამიერკავკასიის სატყეო და საქართველოს პოლიტექნიკური ინსტიტუტის ბიბლიოთეკები.

საქართველოს სასოფლო-სამეურნეო ინსტიტუტის სამეცნიერო ბიბლიოთეკის შექმნაში განსა-კუთრებული წვლილი მიუძღვის საქართველოს ექსპერიმენტული აგრონომიის ინსტიტუტს, რომე-ლიც 1931 წელს გააუქმეს, ხოლო მისი ბიბლიოთეკა თავისი მდიდარი ფონდით გადაეცასაქართველოს სასოფლო-სამეურნეო ინსტიტუტს, რითაც საფუძველი ჩაეყარა დღევანდელი ბიბლი-ოთეკის არსებობას. ბიბლიოთეკის პირველ დირექტორად დაინიშნა საქართველოს ექსპერიმენტულიაგრონომიის ინსტიტუტის ბიბლიოთეკის ხელმძღვანელი ივანე ციციშვილი, რომელმაც საფუძველიჩაუყარა განახლებული ფონდის შექმნას.

ბიბლიოთეკა იმ დროისათვის გამოირჩეოდა თავისი მაღალი სამეცნიერო დონითა და პროფესი-ული კადრებით. მომდევნო წლებში ბიბლიოთეკას ხელმძღვანელობდნენ თამარ თარხნიშვილი,გრიგოლ თოდუა, ვასილ კასრაძე და სხვ.

13

საქართველოს სასოფლო-სამეურნეო ინსტიტუტის მიღწევები დაკავშირებული იყო მეცნიერებისისეთი კორიფეების მოღვაწეობასთან, როგორებიც იყვნენ: ლ. დეკაპრელევიჩი, ნ. ხომიზურაშვილი,მ. რამიშვილი, დ. გედევანიშვილი, ი. სარიშვილი, შ. ჭანიშვილი, გრ. ქეშელაშვილი, დ. აგლაძე, ი. ბა-თიაშვილი, ლ. ყანჩაველი, ფ. მამფორია, თ. კეზელი, ე. ქურდიანი, გ. ჯაფარიძე, ა. დიდებულიძე, გ.შხვაცაბაია, კ. ამირეჯიბი, ი. ლომოური.

მრავალი მათგანის ნაშრომებს მსოფლიო მნიშვნელობა ჰქონდა. ლ. დეკაპრელევიჩის კვლევებიხორბლის კულტურაზე აღიარებულია მსოფლიო მეცნიერების მიერ. მის მიერ დადგენილი ლობიოსკლასიფიკაცია დღესაც შეუცვლელია მსოფლიო მასშტაბით. ნ. ხომიზურაშვილის მიერ მსოფლიოშიაღწერილია ლეღვის კლასიფიკაცია. ფ. მამფორიამ მსოფლიოში პირველად დაადგინა ვეგეტატიურიჰიბრიდიზაცია, რომელიც შემდგომ საფუძვლად დაედო სომატური ჰიბრიდიზაციის მოვლენისშესწავლას. თ. კეზელი პირველი ქართველი მეცნიერია, რომელმაც დაამტკიცა ულტრაიისფერი სხი–ვების აუცილებლობა მცენარის ორგანული ნივთიერებების შექმნაში.

მიუხედავად დღეს არსებული მდგომარეობისა საქართველოს აგრარულ უნივერსიტეტში დღესაცწარმატებით მოღვაწეობენ მსოფლიო მნიშვნელობის მეცნიერები. აკადემიკოსი თენგიზ ურუშაძესულ ახლახან აირჩიეს მსოფლიოს ნიადაგმცოდნეთა საზოგადოების პრეზიდენტად. ავთანდილ კო–რახაშვილი სისტემატურად აქვეყნებს სახელმძღვანელოებს მსოფლიოს მრავალ ქვეყანაში, ასევეკითხულობს ლექციებს იაპონიაში, გერმანიაში და სხვ.

საქართველოს სასოფლო-სამეურნეო ინსტიტუტის კურსდამთავრებულები წარმატებით მოღვაწე-ობენ ეროვნულ და ს/მ მეცნიერებათა აკადემიაში, პარლამენტში, მთავრობაში და უკავიათ ხელ–მძღვანელი თანამდებობები.

ასეთი მნიშვნელოვანი წარმატებების შემდეგ სასურველი იქნება სასოფლო-სამეურნეო ინსტი–ტუტის სამართალმემკვიდრე აგრარული უნივერსიტეტი თუ აიღებს ინიციატივას და საერთა-შორისო კონფერენციის ჩატარებით უზრუნველყოფს 90 წლის იუბილეს. ამის საფუძველს იძლევასაქართველოს აგრარული უნივერსიტეტის მისიაც:

საქართველოს აგრარული უნივერსიტეტის მისია, როგორც უმაღლესი განათლების სამივედონეზე, ასევე პროფესიული განათლების საფეხურზე არის შემდეგი:• უზრუნველყოს სწავლებისა და კვლევის საუკეთესო გარემო და ეს შესაძლებლობა ხელმი-საწვდომი გახადოს გამორჩეული ახალგაზრდებისთვის, რათა მათ შეძლონ სათანადო განათლებისმიღება და შეძენილი უნარების საფუძველზე დააკმაყოფილონ პროფესიული მოთხოვნები; განივი-თარონ კრიტიკული აზროვნება, რათა ახალი იდეებითა და აღმოჩენებით შეძლონ თვითრეალიზციადა მონაწილეობა მიიღონ შემეცნების საზოგადო პროცესში;• სტუდენტებს ჩამოუყალიბოს თავისუფალ და კრიტიკულ აზროვნებაზე დაფუძნებულიღირებულებები, რათა მათ შეძლონ სხვადასხვა გარემოში ორიენტირება და ადაპტირება, მიიღონმნიშვნელოვანი გადაწყვეტილებები და შემოქმედებითად მიუდგნენ იმ გამოწვევებს, რომელთაცმათ თანამედროვე, სწრაფად ცვალებადი სამყარო სთავაზობს;• აკადემიურ და კვლევით პერსონალს შეუქმნას მოტივაცია და ინსტიტუციური გარემო მუ–დმივი განვითარებისა და ახალი ცოდნის შექმნისათვის სტუდენტებისათვის გადასაცემად და სა–ზოგადოებისათვის გასაზიარებლად;• გააჩნდეს კვლევების განხორციელების კარგად განვითარებული და ეფექტიანი ინფრასტრუ-ქტურა, ინსტიტუციური და მართვის სისტემა;• უზრუნველყოს სწავლება და კვლევა ქართულ ენაზე, რათა ამ გზით ხელი შეუწყოს ქართულიენის, როგორც სამეცნიერო და საკომუნიკაციო ენის, განვითარებას;• იყოს ორიენტირებული სტუდენტების ინტერესებსა და კვლევების წარმატებაზე.

საქართველოს აგრარული უნივერსიტეტი ამჟამინდელ და მომავალ სტუდენტებს გზას უხსნისთავისუფალი შემეცნებისაკენ და შესაძლებლობას აძლევს მათ უმაღლესი განათლების შესაბამისისაფეხურის დონეზე.

14

Georgian Agricultural Institute (legal successor Agricultural universityof Georgia) is 90 years old

Tsotne Samadashvili - Doctor of agricultural sciences, Professor

Key words: education, science, human resources, anniversary.

Abstract

The Georgian agricultural institute was founded in 1929 at the Agronomy Faculty of the Tbilisi StateUniversity and nowadays a legal successor of this Institute is the Agricultural university Georgia. By the 1990,more than 7600 students were studied at the Institute: 1666 – on full-time training and 6000 on part-time. At theinstitute worked 14 full professors, 13 associate professors, 12 assistants and 23 lecturers, there were functioning51 departments and two experimental stations (fields). Achievements of the Georgian agricultural university areconnected with such leading figures in science as: L. Dekaprelevich, N. Khomizurashvili, M. Ramishvili, D.Gedevanishvili, I. Sarishvili, Sh. Chanishvili, G. Keshelashvili, D. Agladze, I. Batiashvili, L. Kanchaveli, F.Mamporia, E. Kezel, E. Kurdiani, G. Japaridze, A. Didebulidze, G. Shkhvatsabaia, K. Amirejibi, I. Lomouri.

The institute made a huge contribution in studying and conservation of crops biodiversity and in trainingof highly qualified scientific and production personnel. For the last 90 years the institute actively participated inthe solution of questions of the state importance and the share contributed by its activities in agriculturaldevelopment, in the state budget made 50-60%.

Today, the Agricultural University of Georgia, as a result of the undertaken reforms and the currentinfrastructure, takes the second place among higher educational institutions of the country.

15

memcenareoba

plant-industry

feihoas perspeqtiuli formebis kvlevis Sedegebi

v. goliaZe-soflis meurneobis akademiuri doqtori,

c. qaSakaSvili-soflis meurneobis akademiuri doqtori,

d. afxazava-teqnikis akademiuri doqtori,

T. reviSvili-saqarTvelos soflis meurneobis mecnierebaTa akademiis akademikosi

sakvanZo sityvebi: seleqciuri forma, naTesari, dakalmeba, stimulatori, mosavlianoba, nayofis

qimiuri Sedgeniloba, organoleptikuri maxasiaTeblebi.

referati

naSromSi mocemulia feihoas sxvadasxva jiSis naTesarebidan gamorCeuli da vegeta-tiurad (dakalmebiT) gamravlebuli mcenareTa formebis mosavlianobis, simwifis periodis, na-yofis pomologiisa da organoleptikuri maCveneblebis kvlevis Sedegebi, romelTa gaTva-liswinebiT SerCeulia 5 forma da rekomedebulia saqarTvelos subtropikul zonaSi samre-wvelo masStabiT danergvisaTvis. es formebia #578, #310, #440, #430, #450.

subtropikul xexilovanTa Soris feihoas, mniSvnelovani adgili uWiravs gamo-rCeuli sagemovno, kvebiTi da dietur-profilaqtikuri Rirebulebebis gamo. feihoasnayofi xasiaTdeba naxSirwylebis, organul mJavebis da mineraluri nivTierebebis, fe-nolur naerTebis, vitaminebs da iodis SemcvelobiT. igi gamoiyeneba rogorc nedlisaxiT, aseve sxvadasxva saxis kvebis produqtebis misaRebad (kompoti, jemi, ualko-holo sasmelebi). mcenare miekuTvneba mirtisebrTa (Myrtaceae) ojaxs, feihoas gvars (Feijoa Berg.), ro-melic moicavs sam saxeobas: F. selloviana Berg., F. obovata Berg., da F. schenkiana kiarsk. kultu-raSi. saqarTveloSi aris mxolod erTi saxeoba Feijoa selloviana Berg.

samSobloSi, samxreT amerikaSi braziliis, argentinis, urugvaisa da paragvaistyeebSi, feihoa, veluradaa gavrcelebuli. kulturis saxiT, rogorc Zvirfasi nayofismomcemi mcenare, gavrcelebulia msoflios sxvadasxva qveyanaSi, maT Soris saqara-TveloSi. feihoa tipiuri subtropikuli mcenarea, siTbos moyvaruli da nakleb gva-lvagamZle. zafxulis gvalvis dros nayofis normaluri ganviTareba ferxdeba, vidrear dadgeba SedarebiT zomieri klimaturi pirobebi. gvalvian periodSi saWiroebs mor-wyvas. mcenare xasiaTdeba maRali yinvagamZleobiT-150C. karg efeqts iZleva feihoas ga-noyiereba organuli da mineraluri sasuqebiT.

feihoas introducirebuli jiSebi: Coiseana, kuliji, olegro da superba advi-lad Seegua saqarTvelos subtropikuli zonis niadagur-klimatur pirobebs. amasTanerTad aRsaniSnavia feihoas axali naTesarebiT Savi zRvis sanapiro regionebis“dasarevlianeba”, rac SeuZlebels xdis jiSebis gamocnobas. jiSebSi es cvalebadobagamowveulia spontanurad, maTi TesliT gamravlebis Sedegad.

feihoa homozigoturi mcenarea. TesliT gamravlebas Tan axlavs Zlieri daTiSva daTiToeuli jiSis Teslidan sruliad gansxvavebuli mcenare miiReba. aseTi Sedegi sai-nteresoa mxolod seleqciuri miznebisaTvis, rogorc mdidari masala axali formebismisaRebad. feihoas Teslis aRmocenebis unari sakmaod maRalia 90-95%. Tesvis optima-lur vadad iTvleba adre gazafxuli, martis meore dekada.

16

buCqebis araerTgvarovnobis gamo, feihoas plantaciebis umravlesoba dabalimsxmoiarobiT xasiaTdeba an sruliad ar iZleva nayofs, rac mkveTrad aqveiTebs narga-obis mosavlianobas da fermerTa materialur dainteresebas. es aris SemTxveviTi masa-lisgan TesliT gamravlebis da ara mecnierul doneze Seswavlili-gamorCeuli for-mebidan miRebuli sargavi masalis gamoyenebis Sedegi, rasac praqtikaSi xSirad aqvsadgili. aRniSnulidan gamomdinare, feihoas sargav masalaSi Zvirfasi niSan-TvisebebisSenarCuneba SesaZlebelia mxolod misi kalmiT an invitro teqnologiiT gamravlebisSemTxvevaSi. am meTodiT gamravlebis arsi mdgomareobs mcenaris vegetatiuri nawi-lebidan axali mcenaris miRebaSi, romelic maqsimalurad identuria deda mcenaris.

feihoa miekuTvneba Znelad dasafesvianebel kulturaTa ricxvs. dadebiT Sedegs da-kalmebis procesSi iZleva stimulatorebi, kerZod, heteroauqsinis 150 mg l/wyalzexsnaris gamoyeneba. feihoas ylortis Sua nawilidan aRebuli, naxevrad gamerqnebulikalmebis 15 saaTis ganmavlobaSi aRniSnul xsnarSi damuSavebis Sedegad, dafesvianebam70-75% miaRwia. ylortis qveda nawilis, gamerqnebulma kalmebis dafesvianebam - 60-65%Seadgina. rac Seexeba wveros nawils, aq kalmis gamerqnebis xarisxi naklebia dana-rCenebTan SedarebiT. asakobrivad axalgazrda ylorti Seicavs didi raodenobiT wya-ls, amitom, ylortis am nawilidan aRebuli kalmebis, miuxedavad heteroauqsinSidamuSavebisa, dafesvianebis procenti dabalia (10%.) feihoas dakalmebis procesSihete-roauqsinis gamoyeneba erTi TviT aCqarebs regeneraciis process. damuSavebul ka-lmebze ufro mZlavri fesvTa sistema viTardeba. kalmebze kalusis ganviTareba iwyebadakalmebidan 2-3 kviris, xolo fesvebisa 4 Tvis Semdeg.

kvlevis mizans Seadgenda feihoas sxvadasxva jiSis (Coiseana da superba) TviT-damtverviT miRebuli naTesarebidan adgilobriv niadagur-klimatur pirobebTan Segue-buli, stabilurad maRalmosavliani, adremwifadi, erTdrouli mwifobis periodismqone, mavnebel-daavadebebis mimarT SedarebiT gamZle da maRali sasaqonlo Rire-bulebis mqone formebis gamorCeva.

feihoa Coiseanas da superbas naTesarebSi gamorCeuli iqna Semdegi formebi:#578, #310, #440, #430 da #450. gamovlenili sasargeblo niSan-TvisebaTa daTiSvisTavidan acilebis mizniT xdeboda maTi kalmebiT vegetatiurad gamravleba.

forma #578–gamorCeulia Coiseanas naTesarebSi, rogorc adremwifadi forma(seqtembris meore dekada). aqvs mrgvali formis, gluvzedapiriani nayofebi. simwifeSiSesvlisas Rebulobs zurmuxtisfer-muq mwvane Seferilobas, aqvs sasiamovno gemo daaromatic. mosavlianoba erTi xidan – 13,5 kg (suraTi 1)

forma #310–gamorCeulia Coiseanas naTesarebSi, nayofebis formis erTgvarovno-bisa da erTdrouli momwifebis gamo. aqvs SedarebiT mcire zomis mrgvali, zurmuxti-sfer-mwvaned Seferili odnav xorkliani nayofi, sasiamovno gemoTi da aromatiT. mosa-vlianoba erTi xidan 13,2 kg (suraTi 2)

forma #440–gamorCeulia Coiseanas naTesarebSi, nayofis formis erTgvarovno-bisa da didi raodenobiT Saqrebis Semcvelobis, sasiamovno gemos da aromatis gamo.mosavlianoba erTi xidan 14,5 kg (suraTi 3)

forma #430–gamorCeulia superbas naTesarebSi didi zomis nayofebis da maRal-mosavlianobis gamo. aqvs msxlisebri formis odnav xorkliani nayofebi kargi gemuriTvisebebiT. mosavlianoba erTi xidan–16,5 kg (suraTi 4)

forma #450–gamorCeulia superbas naTesarebSi maRali mosavlianobis da nayofe-bis erTdroulad momwifebis gamo. aqvs wagrZelebuli formis gluvzedapiriani, zur-muxtisfer-mwvane, sasiamovno aromatis nayofebi. mosavlianoba 18,6 kg erTi mcenaridan(suraTi 5).

aRniSnuli mcenareebidan miRebuli nayofebis qimiuri Sedgeniloba daorganole-ptikuri maxasiaTeblebis Sefaseba mocemulia cxrilSi 1, 2, xolomosavlianoba cxrilSi 3. kvlevis Sedegebis mixedviT Saqrebis da C vitaminis maRali

აSemcvelob ga-moikveTa seleqciur formebSi: #578 da #440 (cxrili 1).

17

feihoas nayofebis organoleptikuri maxasiaTeblebis Sefasebis mixedviT gamo-rCeulma seleqciurma formebma #430 da #440 daimsaxures maRali (5,0 bali) Sefaseba(cxrili 2),

cxrili 3–is monacemebi adasturebs, rom mosavlianobis mixedviT yvelazesainte-reso formebia: #430 (13,7 t/ha) da #440 (12,1 t/ha).

სურათი 1 - forma #578 სურათი 2 - forma #310

სურათი 3 - forma #440 სურათი 4 - forma #430

სურათი 5 - forma #450

18

feihoas nayofebis qimiuri Sedgeniloba cxrili 1

#jiSi daforma

mSrlinivTi-ereba,

%

titruli

mJavi-anoba,mg%

pHfenoluri

naerTe-bi,mg%

vita-mini

C,mg %

vitamini

P,mg %

monoSaqrebi,%

disa-qari-debi,%

Saqrebisjami

,%

1 adgilobrivi(kontroli)

18,6 2,05 2,9 429 36 34 3,1 2,47 5,57

2sawyisiCoisvana(kontroli)

15,2 1,71 3,10 444 36 34 3,75 1,27 5,02

3 forma #578 16,8 1,35 2,75 399 56 34 4,05 1,68 5,734 forma 440 19,2 1,65 2,80 383 51 36 4,68 2,96 7,645 forma #430 15,2 1,80 3,05 295 44 32 3,50 2,08 5,58

6sawyisi-superba(kontroli)

15,4 1,51 2,75 224 35 30 3,15 2,17 5,32

7 forma #310 17,4 1,36 3,40 228 48,8 31 3,70 1,43 5,578 forma #450 17,7 1,80 3,06 375 52 30 3,75 1,85 5,60

organoleptikuri maxasiaTeblebis Sefaseba (bali) cxrili 2

#jiSebis da formebis

dasaxelebaaromati zoma sitkbo simJave

saerTobaluriSefaseba

1kontroli(adgilobrivi)

4,25 3,75 4,5 4,25 4,0

2sawyisi jiSi Coiseana

(kontroli)3,5 3,5 4,0 4,75 4,0

3 forma #578 4,75 4,5 4,5 4,25 4,54 forma 440 5,0 5,0 5,0 5,0 5,05 forma #430 5,0 5,0 5,0 5,0 5,0

6sawyisi jiSi superba

(kontroli)5,0 3,75 4,5 4,25 4,5

7 forma #310 5,0 3,75 4,75 4,5 4,58 forma #450 4,5 4,25 4,75 4,75 4,5

feihoas seleqciuri formebis mosavlianoba cxrili 3

mateba kontrolTan SedarebiT,%#jiSis da formis

dasaxelebakg/mcena

ret/ha %

Coiseana%

superba%

kontrolTan

1kontroli

(adgilobrivi)10,1 8,42 - - 100

2 sawyisi jiSi Coiseana 8,2 6,83 100 - 81,13 forma #578 13,5 11,25 164,7 - 133,64 forma 440 14.5 12,1 177,2 - 143,75 forma #430 16,5 13,74 201,2 163,26 sawyisi jiSi superba 6,3 5,25 - 100 62,47 forma #310 13,2 11.0 - 209,5 130,68 forma #450 18,6 15,5 - 295,2 184,1

19

miRebuli Sedegebis safuZvelze SesaZlebebelia Semdegi daskvnis gakeTeba: feihoasCoiseanis da superbas naTesarebSi gamorCeuli seleqciuri formebis gaSeneba saqa-rTvelos subtropikuli regionebis fermerul meurneobebSi mniSvnelovani ekono-mikuri efeqtis momcemi iqneba.

gamoyenebuli literatura:

1. n. qedeliZe, d. baraTaSvili, n. xalvaSi–feihoas formebis mravalferovnebadasavleT saqarTveloSi. // saq. soflis meurneobis mecnierebaTa akademiismoambe, #34, Tbilisi 2015, maisi, gv. 132-135.

2. a. xurciZe, d. wurwumia–feihoas (Acca selloviana) kultivirebis inovaciuri teqno-logiebi kolxeTis dablobze. foTi 2014

3. n.v. kovalenko–feihoas yinvagamZleoba. // subtropiuli kulturebi, #2, 1983, gv.37-39

4. g. gorgoSiZe–feihoas dafesvianeba ylortis biologiur TaviseburebebTan daka-vSirebiT. // subtropikuli kulturebi, #4, 1971, gv. 112-119.

5. g. gorgoSiZe–zrdis stimulatorebisa da substratis gavlena feihoas kalmebisdafesvianebaze. // subtropikuli kulturebi, #6, 1971, gv. 100-103.

6. S. goliaZe, b. TuTberiZe–zogierTi monacemebi feihoas nergebis gamozrdisa dabiologiis Sesaxeb. // subtropikuli kulturebi, #1, 1970, gv. 104-107.

The results of the research of prospective forms of Feijoa

V. Goliadze – Academic doctor of Agriculture,Ts. Kashakashvili - Academic doctor of Agriculture,D. Apkhazava – Academic doctor of Technics,T. Revishvili – Academician of Georgia Academy of Agricultural Sciences.

Key words: selective form, relative, cuttings, stimulator, productivity, chemical composition of the fetus,organoleptic characteristics.

Abstract

The study provides the results of research about the productivity, period of maturity, pomology and theorganoleptic characteristics, distinguished from various breeds of relatives and vegetatively reproduced (cuttings)plant species. According to the results, five forms were selected and are recommended to be planted withinsubtropical areas of Georgia in an industrial scale, as well. These forms are: #578, #310, #440, #430, #450.

20

samcxe-javaxeTSi saSemodgomo xorblis movla-moyvanis

tradiciuli agroteqnologia da misi analizi

Tamar narimaniSvili-doqtoranti, samcxe-javaxeTis saxelmwifo universiteti.

sakvanZo sityvebi: xorbali, jiSi, movla-moyvana, teqnologia.

referati

saqarTvelosTvis xorblis kultura eronul simdidres warmoadgens. msoflioSi qarTuli xorblis

endemuri saxeobebi da jiS-populaciebi gamoirCeva daavadebebisadmi gamZleobiT, maRali xarisxobrivi maCve-

neblebiT da biomravalferovnebiT. xorblis mravalferovnebaSi mniSvnelovani roli Seasrula mesxeT-java-

xeTis klimaturma pirobebma. gansakuTrebiT mniSvnelovania misi roli sagazafxulo xorblis warmoSobis saki-

TxSi. axalcixis (mesxuri) dolis puri dResac didi warmatebiT iTeseba fermerul meurneobebSi da xari-

sxiani puris miRebis etalonia. marTalia ukanasknel wlebSi mesxeT-javaxeTSi xorblis naTesi farTobebi

mkveTrad Semcirda, magram am zonaSi mecxoveleobis ganviTarebis tendenciebi saWiros xdis mkveTrad gaiza-

rdos xorblis saTesi farTobebi.

Sesavali: saqarTveloSi xorblis naTesi ZiriTadad warmodgenilia dabal da saSu-alo zolSi, zogjer zRvis donidan 1000-1200 m. simaRleze, iq sadac klimaturi faq-torebi xelSemwyobia, gansakuTrebiT rbil zamTrian mikroregionebSi[1,3]. saqarTvelosstatistikis erovnuli samsaxuris monacemebiT xorblis kulturis naTes farTobebsyvelaze didi adgili ukavia 35.5% kaxeTSi, Semdeg modis qvemo qarTli da imereTi 13%,danarCen regionebs 11-11%. saqarTveloSi xorblis naTess 2016-2017 wlebSi 50.1-44.8 aTa-si ha ekava, aqedan yvelaze did farTobze iTeseba kaxeTSi 38.3-35.3 aTasi ha, qvemo daSida qarTlSi 4.1-3.5; 4.7-4.1 aTasi ha, samcxe javaxeTSi ki 2.0-1.5 aTasi ha. bolo oriwlis monacemebiT xorblis mosavlianoba mkveTrad amaRlda da saSualo saheqtaromosavlianoba meryeobs 2.6-2.2 t/ha-mde. regionebis mixedviT ki yvelaze kargi maCve-nebeli miRebulia kaxeTSi da samcxe-javaxeTSi 2.7-2.3 t/ha-ze[4, 5]

marTalia 2016-2017 wlis saSualo mosavlianoba mkveTrad aRemateba gasuli wlebismosavlianobas, romelic 1.0-1.5 t/ha-s ar aRemateboda, magram samcxe-javaxeTis regionispotenciali gacilebiT maRalia da miwaTmoqmedebis kulturis gaumjobesebiT SesaZle-belia mkveTrad avamaRloT mosavlianobis saSualo maCvenebeli.

xorblis warmoebaSi mniSvnelovani adgili ukavia agroteqnikuri samuSaoebis dro-ul da xarisxian Catarebas, axali jiSebis danergvas, ganoyierebis axali sistemebisgamoyenebas. yvela am RonisZiebaTa kompleqsuri gamoyeneba saSualebas mogvcems regi-onSi saSualo mosavlianoba avamaRloT 3.5-4.5 t/ha-mde. es ki gazrdis fermerTa dai-nteresebas da gaizrdeba xorblis naTesi farTobebic. amis Tqmis saSualebas gvaZlevsCvens mier samcxe-javaxeTSi xorblis mTesvel fermerebTan Catarebuli kvlevis Sede-gebis analizic.

kvlevis mizani da Catarebis niadagur-klimaturi pirobebi:kvlevis mizans warmoadgenda Segveswavla:1. fermerebis mier ganxorcielebuli xorblis movla-moyvanis agroteqnologiuri pro-cesi,2. warmoebaSi gavrcelebuli jiSebis potenciuri SesaZleblobebi,3. gamovlenili xazvebis gamosasworeblad saWiro rekomendaciebis momzadeba.

cxrilSi 1 warmovadgineT samcxe-javaxeTis niadaguri da klimaturi resursebiagroklimaturi zonebis mixedviT [2].

21

samcxe-javaxeTis niadaguri da klimaturi resursebi agroklimaturizonebis mixedviT cxrili 1.

zonebi/ZiriTadimaxasiaTeblebi

Izona II zona III zona IV zona

simaRle zRvis donidan, m 800-1000 900-1300 1400-2000 2100-2200

temperaturaTa jami 100-iszeviT,C°

3000 20000 1000010000 -

ზენაკლები

saSualowliuri

500-550 500-600 550-650 600-700atmosferuli

naleqebissaSualo

wliuri jami(mm)

Tbiliperiodi

400-500 450-550 500-600 550-650

pirveliwayinvebi

18.X-20.X - 14.X-3.XI 29.IX-1.Xwayinvebi

bolowayinvebi

20.IV-23.IV 20.IV-24.IV 1.V-17.V 20.V-22.V

uyinvo periodisxangZlivoba (dRe)

179-187 176-180 165-137 132-128

niadagebi

Savmiwebi,yavisferi,yavisferigamotutu

li

yavisferigamotutul, mTisSavmiwebi,yomraligaewrebu

li,aluviuri

Savmiwa da-widulimTa-mdel-os Savmi-webi, yomra-li, yavis-feri gamo-tutuli,aluviuri

yavisferigamotutu-

li damciredyomrali.yavisferi,mTa-mdelosSavmiwebi

kvleva Catarda samcxe-javaxeTis 4 regionSi: axalcixis, aspinZis, axalqalaqis daadigenis municipalitetSi. Seswavlis Sedegebi mocemulia cxrilSi 2.

samcxe-javaxeTis regionSi 2017 wels saSemodgomo xorblis naTesSiCatarebuli agroteqnologiuri RonisZiebebi cxrili 2.

CatarebuliagroteqnikuriRonisZiebebi

mosavalit/ha-ze

municipali-teti

far

Tobi, ha

winamorbedi

Tes

vis d

ro

Tes

vis n

orma,

kg/ha

moxvna/kultivacia

herbi-cidi

saerTo

saS

ual

o 1ha-z

e

SeniS

vna

axalcixis 24,45 kartofili 25/X 300 kultivacia

dimetrini,

prestiJi

66,0 2,7

naTes

ebi

dai

se-

tyva

aspinZis 21,1 kartofili 10/XI 250 kultivacia - 31,65 1,5

naTes

ebi

dai

set

yva

axalqalaqis 17 kartofili 30/IX 400 kultivacia - 75.8 4,4

adigenis 30 kartofili 20/X 300 kultivacia - 123,0 4,1

22

kvlevis Sedegebi da analizi: municipalitetebis mixedviT TviTeulSi vswavlobdiT 5-5fermeris mier xorblis movla-moyvanis teqnologias. kulturis moyvanis ZiriTadmizans Seadgenda marcvlis sasursaTed da saqonlis sakvebad gamoyeneba.winamorbedis SerCeva: regionSi yvelaze gavrcelebuli kultura kartofilia, rome-lic kargi winamorbedia xorblisaTvis. am TvalsazrisiT mdgomareoba damakmayofi-lebelia, magram zogjer kartofilis mosavlis aReba gviandeba, rac mizezi xdebaxorblis Tesvis vadis darRvevis. es ki uaryofiT gavlenas axdens xorblis ZlieriaRmonacenis miRebaze. aseT SemTxvevaSi saSemodgomo xorblisaTvis saukeTeso winamo-rbedebia sufTa da dakavebuli aneulebi, samarcvle parkosnebi da sxva, Tumca, winamo-rbedis SerCeva unda moxdes soflis meurneobis sawrmoo specializaciis mixedviT.niadagis damuSaveba: regionSi, rogorc avRniSneT xorblis Tesva xdeba nakarto-filarze. ufro xSirad, kartofils iReben seqtembris bolodan 25 oqtombramde. ro-ca kartofili winamorbedia ver eswreba saSemodgomo xorblisTvis niadagis da-dgenili wesiT damuSaveba, axdenen niadagis dafrezvas da maSinve miayo;eben Tesvas ankultivacias, Tanmiyolebuli TesviT. saSemodgomo xorblisTvis niadagis damuSavebissistemis arsi damokidebulia winamorbedze, mindvris dasarevlianebaze, moyvanis ga-remo pirobebze da saerTod farTobis konkretul fizikur mdgomareobaze [3].

aqedan gamomdinare, saToxni kulturebis mosavlis aRebis Semdeg niadagi undadamuSavdes kulturuli guTniT, sarevelebisgan sufTa mindorze, rekomendebuliazedapiruli Tesviswina damuSavebac diskoiani saoSebiT. niadagis optimaluri simkvri-vis Sesaqmnelad daumjdari an axlad damuSavebuli niadagi Tesvis win unda damu-Savdes mZime satkepnelebiT, aseTi wesiT niadagis Tesviswina damuSaveba regionSi sae-rTod ar xdeba an iSviaTobaa.jiSebis SerCeva: yvelaze mniSvnelovani faqtori, rogorc jiSi mTlianad gaurkve-velia yvela fermerisaTvis. ZiriTadad iyeneben termins „ufxo“ da „fxiani“. gau-rkvevelia maTTvis jiSis biologiuri Tavisebureba, moTxovnileba pirobebisadmi,ganoyierebis Tavisebureba, daavadebebisadmi gamZleoba da yinvagamZleoba. Cven Sevi-swavleT maT nakveTebze arsebuli jiSebi da dadginda, rom ZiriTadad iyenebenkrasnodaris jiSebs, romlebic xasiaTdebian yinvagamZleobiT. aris gaurkveveli wa-rmoSobis jiSebic, romelTa Tesva mkacri zamTris pirobebSi gamoiwvevs did zarals.amitom vTxoveT fermerebs ar SeiZinon jiSebi, romlebsac ar axlavs jiSianobisserTifikati.Teslis momzadeba da Tesva. regionSi fermerebis umravlesoba saTesle masalaswamlavs, an yidulobs Sewamlul masalas sokovani daavadebebis, gudafSutis winaa-Rmdeg. nawili ki, samwuxarod ar iyenebs Sewamlul Tesls dasaTesad.

didi mniSvneloba aqvs saSemodgomo xorblisTvis Tesvis wess, Tumca agro-teqnologiiT gaTvaliswinebuli Tesvis wesiT samcxe-javaxeTSi fermerebis umetesinawili ar Tesavs. aq ZiriTadad xeliT, mobneviT Tesaven. amis mizezad fermerebiasaxeleben teqnikis ukmarisobas, an xSir SemTxvevaSi mis siZvires.Tesvis norma. cnobilia, rac ufro naklebia niadagSi teni, miT naklebad xSiri undaiyos naTesi[1, 3]. amis mixedviT, Tesvis norma unda mcirdebodes mTidan barSi da Crdi-lo-dasavleTidan samxreT-aRmosavleTisaken, amis gaTvaliswineba regionSi, iq sadacxdeba xeliT mobneviT Tesva, yovlad SeuZlebelia, aseTi wesiT Tesvisas xorblisnaTesi xSir SemTxvevaSi miiReba araTanabari sixSiris, zog adgilas, iq sadac naTesimeCxeria, sarevelebi didi raodenobiTaa gavrcelebuli, xolo iq sadac xSiria xorba-li ganicdis Cawolas.Tesvis vadebi: regionis fermerebi Tesvis vadebs ZiriTadad icaven. SedarebiT da-gvianebiT iTeseba axalcixis municipalitetSi. literaturuli wyaroebiT[7] zonaSiTesvis optimaluri vadaa 15 seqtembridan 15 oqtombramde. axalqalaqis da adigenismunicipalitetSi daculia Tesvis vadebi da saSualo mosavlianobac yvelaze maRalia4.1 t/ha-ze (cx.2). miuxedavad imisa, rom aspinZis municipaliteti ufro dabalia dagvi-anebuli Tesvis gamo mosavali Zalian mcirea-1.5 t/ha-ze (cx.2).

23

naTesis movla. naTesis movla iwyeba SemodgomiT aRmonacenis gamoCenisTanave. ZlieriaRmonaceni zamTar da yinvagamZlea. amitom, aucilebelia drouli Tesva, raTa moxdesaRmonacenis gaZliereba. am sakiTxSi mniSvnelovan rols asrulebs mcenareTa kveba.ganoyiereba: regionSi saSemodgomo xorblis ganoyierebis sistema arasworadaa gamoye-nebuli. fermerebi ar atareben niadagis analizs. ZiriTadad, SeaqvT mxolod azotianisasuqi, erTjeradad, zogs isic ar Seaqvs. umetesad ar xdeba fosforiani da kaliumi-ani sasuqebis Setana nakveTSi. dadgenilia rom, rogorc azotiT calmxrivi gadaWa-rbebuli kveba amcirebs xorbalSi Saqrebis dagrovebas[1,3], aseve misi ukmarisobauaryofiTad moqmedebs maT Semcvelobaze. pirvel SemTxvevaSi didi raodenobiT ixa-rjeba Saqrebi, xolo meore SemTxvevaSi fotosinTezis procesi Seferxebulia mce-naris sisustis gamo. ganoyierebis sistema moiTxovs aSkara gaumjobesebas. sasurveliaSemodgomiT gamoviyenoT Tanamedrove organuli sasuqebi (ekorosti, organika) aRmona-cenis gasaZliereblad da bartyobisTvis. adre gazafxulze foTlidan gamokveba mini-mum or-samjer.sarevelebTan brZola: fermerebis gamokiTxvidan Cans, rom maT umetesi nawilisarevelebis winaaRmdeg iyenebs Tanamedrove herbicidebs, mcire nawili ar iyenebs. re-gionSi didi raodenobiTaa gavrcelebuli sarevela mcenareebi, rogorebicaa:nacarqaTama, nari, babuawvera, xvarTqla, xovera, yanis Wleqi, RiWa, matitela da sxva.gansakuTrebiT xvarTqla didi raodenobiTaa gavrcelebuli. amitom, saWiroa nakveTisdasarevlianebis mixedviT SeirCes specialuri herbicidebi.daavadebebTan da mavneblebTan brZolis RonisZiebebi: fermerTa umravlesoba daava-debebis da mavneblebis winaaRmdeg brZolis RonisZiebebs ar iyenebs, an iSviaT Sem-TxvevaSi. maTi azriT kartofilis naTesi farTobebi iseTi sufTaa, rom damatebiT Ro-nisZiebebs ar saWiroebs. gamokvlevebiT dadgenilia, rom daavadebebisa da mavneblebiswinaaRmdeg brZola aucilebelia prevenciis mizniTac. amisaTvis saWiroa sokovanidaavadebebis da Jangas winaaRmdeg fungicidebiT damuSaveba daTavTavebamde da mavne-blebis winaaRmdeg inseqticidebis gamoyeneba, mwerebis gamoCenamde.

daskvna: samcxe-javaxeTSi fermerTa mier xorblis kulturis movla-moyvanis

Catarebuli RonisZiebebis Seswavlis Sedeged SegviZlia davaskvnaT, rom: regionis niadagur-klimaturi pirobebi saSualebas gvaZlevs miviRoT xorblis maRa-li mosavali.

fermerTa mier ganxorcielebuli agroteqnikuri RonisZiebebi arasrulyofilia dasaWiroebs Sesworebebs.

kartofilis dagvianebiT aRebis SemTxvevaSi, umjobesia ar Catardes saSemodgomo Te-sva da Tesva ganxorcieldes gazafxulze, Sesabamisi jiSebiT.

sxva winamorbedis SemTxvevaSi niadagis damuSaveba ganxorcieldes Tanamedrove meTo-debis gamoyenebiT (Cizelireba, nou-tili, minimaluri damuSaveba).

samcxe-javaxeTis regionis xorblis Tesvis optimalur Tesvis vadad rCeba 10 seqte-mberi - 20 oqtomberi.

miuxedavad samcxe-javaxeTSi gavrcelebuli niadagebis maRali nayofierebisa, xo-rblis maRali mosavlis misaRebad saWiroa gamoviyenoT Tanamedrove sasuqebi, ro-gorc fesuri, ise foTlidan gamokvebisaTvis.

dasaTesad, pirobebis gaTvaliswinebiT, aucilebelia SeirCes xorblis intensiurijiSebi, maRali zamTar da yinvagamZleobiT da daavadebebisa da mavneblebisadmi gam-ZleobiT. jiSis dasaxeleba aucileblad unda iyos cnobili, raTa movla-moyvanisdros gaviTvaliswinoT misi biologiuri Tavisebureba.

24

gamoyenebuli literatura

1. g. badriSvili, v.badriSvili, r.ZiZiSvili. memcenareoba meTesleobis safuZvlebiT.Tbilisi, 2009w.

2. g. melaZe, m. melaZe. saqarvelos aRmosavleT regionebis agroklimaturi resursebi.gamomcemloba „universali“. Tbilisi, 2010w.

3. vl.qevxiSvili. miwaTmoqmedebis produqtebis warmoebis teqnologia. Tbilisi, 1998w.4. saqarTvelos statistikis erovnuli samsaxuri(2016 weli dazustebuli), 2017w.5. saqarTvelos statistikis erovnuli samsaxuri(2017 weli dazustebuli). 2018w.6. c. samadaSvili, g. CxutiaSvili, n. bendianiSvili. rbili xorblis qarTuli jiSebis

potencialuri mosavlianoba da maTi gavrcelebis SesaZleblobebi. J. „agrarulisaqarTvelo“, #3,gv.16-18,2017w.

7. c. samadaSvili, g. CxutiaSvili, z.juluxiZe. xorblis Tesva-moyvanis agroteqno-logia. meToduri miTiTeba fermerebisaTvis. s/m samecniero-kvleviTi centri. 2015w.

Traditional agro technologies of growing/caring of autumn wheat inSamtskhe-Javakheti region and its analysis

Tamar Narimanishvili - PhD student, Samtskhe-Javakheti state university.

Key words: wheat, breed, growing/caring, technology.

Abstract

As a result of studying the activities of growing/caring for autumn wheat taken by the farmers in theSamtskhe-Javakheti region, we can conclude that, soil-climatic conditions of the region enable us to harvest wheatat high moisture.

Agrotechnical measures implemented by farmers are incomplete and require adjustments.In case of late harvesting of potatoes it is better not to sow wheat in autumn and be sowed in spring with

appropriate breeds. In case of other predecessor, soil processing should be done by using modern methods(chiseling, minimal processing). For Samtskhe-Javakheti regionthe optimal sowing time of wheat remainsSeptember, 10 – October 20.

Despite the high fertility of soils in Samtskhe-Javakheti region, for harvesting the wheat at high moistureUsing modern fertilizers for feeding as from roof as leaf is necessary. By taking into account the conditions

for sowing it is necessary to select intensive varieties of wheat – hardy and frost-resistant and resistant to diseasesand pests. The name of the breed must be known for taking the biological peculiarity into account whilegrowing/caring the wheat.

25

samkurnalo da kvebiTi Rirebulebis mqone velurad

mzardi mcenaris-sviis kultivireba

nunu kutalaZe-soflis meurneobis akademiuri doqtori,zurab miqelaZe-soflis meurneobis akademiuri doqtori,Temur gorgilaZe–agronomi,Tamar gogoliSvili–laboranti

sakvanZo sityvebi: svia, girCi, niadagi, mcenare, sasuqi.

referati

kvlevis mizans warmoadgens samkurnalo da kvebis mrewvelobaSi gamosayenebeli mcenaris–Cveulebrivi

svias xelovnuri nargaobebis Seqmna, misi raodenobis xelovnuri zrda, tyis kulturebis saxiT da nedleulis

miReba rogorc velur formaSi aseve kultivirebis gziT..

Cveulebrivi svia dReisaTvis aWaris teritoriaze gvxvdeba Zalze mcire raodenobiT, ris gamoc nedle-

ulis warmoeba ar mimdinareobs. Aamitom, saWiroa nedleulis Segroveba rogorc tyis masivebSi aseve kulti-

virebuli nargavebidan, ris Semdegac aWaris a/r ludisa da Rvinis warmoebebi, puris sacxobebi uzrunvelyo-

fili iqnebian sakuTari warmoebis safuariT, Semcirdeba misi importis gziT Semotana da miRebuli produ-

qciis TviTRirebuleba iqneba SedarebiT dabali. sviis nedleulis nawili ki gamoyenebuli iqneba samkurnalo

preparatebis dasamzadeblad, farmacevtul qarxanaSi. Cveulebrivi sviis gamoyvana moxdeba sanergeebSi, gamo-

yvanili nergebis nawili dairgveba misi gavrcelebis zonaSi, xolo nawiliT ki gaSendeba plantaciebi. ner-

gebis gamoyvanisaTvis moewyoba sanergeebi sami ganyofilebiT sadede, saTesi da saskolo. am mxriv didi gamo-

cdilebaa dagrovili.

kvlevis miznebis ganxorcielebisaTvis pirvel rigSi SeviswavleT is nadaguri safari, sadac sviaa gav-

rcelebuli. agroqimiuri kvlevis SedegebiT davaskveniT, rom sviis kulturisaTvis xelsayrelia noyieri da

nestiani niadagi, romelic kargi wyalgamtarobiT gamoirCeva. azotovani sasuqebis Setana zrdis mcenaris mo-

savlis raodenobas da xarisxs. Tumca, misi borotad gamoyenebisas ZiriTadad viTardeba foTlebi da mxviara

nawili, girCebi ki uxeSdeba da maTi raodenoba mcirdeba. mineraluri sasuqebis zomierad Setana mniSvne-

lovani faqtoria sviis kulturis warmoebisaTvis, sasuqebis moTxovnilebis SemcirebisaTvis mniSvnelovania

mcenaris Sekveca. organuli sasuqis (nakeli) Setana umjobesia SemodgomiT, yovelwliurad. sviis gamravleba

SesaZlebelia TesliT da vegetaciuri wesiT. sanerge masalis kalmebs amzadeben gazafxulze an Semodgomaze.

Cveulebrivi sviis safuarisgan damzadebuli kvebis produqtebi warmoadgens ekologiurad sufTas da gamoi-

rCeva aromatuli gemoTi.Gganxorcielebuli kvlevebi iqneba safuZveli, sxva velurad mzardi mcenareebis gaku-

lturebisaTvis.

adamianTa moTxovnileba yoveldRiuri kvebiTi produqtebis (puri, ludi, Rvino) raodenobrivi

da maRalxarisxobrivi maCveneblebis, medicinaSi mcenareuli warmoSobis samkurnalo preparatebisgamoyenebis mimarT yovelwliurad izrdeba. aWaris teritoria mdidaria mcenareTa nairsaxeobiT, aq

izrdeba 2000-mde mcenare, romelTa umravlesobas gaaCnia samkurnalo Tvisebebi, xolo nawils ki

kvebiTi Rirebulebac, aseT, erT- აerT mcenares warmo edgens Cveulebrivi svia H(Humulus lupulus),misi bunebrivi gavrcelebis areali sakmaod didia, maragi mcire, xolo samkurnalo da kvebiTi Rire-

buleba uaRresad maRali, magram, kvebis mrewveloba da medicina mas ver iyenebs, saqarTvelos far-

glebSi maragis simciris gamo. izrdeba tenian adgilebSi da mTel msoflioSia gavrcelebuli. lama-zi, xviara mcenarea, amitom, dekoratiuli mizniTac iyeneben. saqarTveloSi svia yvelaze metad gav-

rcelebulia raWa-leCxumSi, aWaraSi, qarTlsa da kaxeTSi.

Cveulebrivi svia (Humulus lupulus) liana mravalwliani balaxeuli mcenarea, romelic mra-vldeba rogorc Teslis saSualebiT, aseve fesurebiT da da kalmebiT.

bunebaSi misi gamravleba Zalze nela mimdinareobs, ramac gamoiwvia mcenaris raodenobrivi si-

mcire. am miznis ganxorcielebisaTvis saWiroa tyis kulturebiT farTobebis zrda, nergebis gamo-yvana, sanerge meurneobis mowyoba, movla-moyvana da plantaciis gaSenebis Tanamedrove uaxloes me-

Todebi da mecnier muSakTa gamocdileba, mcenaris biologiuri Taviseburebebis gaTvaliswinebiT.

26

svia-(umulus lupulus)LTiTisebrTa, kanafisebrTa ojaxs miekuTneba. mravalwliani, orsaxliani

balaxovani mcenarea. 10 metramde sigrZis, xviara, oTxwaxnagovani da wvril-ekliani Rero aqvs, ro-melic sayrdens eklebiT eWideba, misi fesura grZeli da mxoxavia. RerZuli fesvidan gamodis hori-

zontaluri ylortebi. isini kvanZebTan fesviandebian da warmoqmnian axal miwiszeda Reros.(1)

svias mcire zomis girCebi aqvs, romelic damwifebamde unda movagrovoT, damwifebis mere isuvargisi xdeba. dakrefis Semdeg swrafad unda gavaSroT, raTa sasargeblo nivTierebebi ar daka-

rgos. monacemTa bazaSi sviis girCebze 100-mde nivTiereba da jgufia gawerili. maT Soris 2 meti-

lpropilizobutirati, kariofileni, farnezeni, mirceni(25%)), humulebi(50%), alkaloidebi, anto-ciadebi, flavonoidebi, kateqinebi, fenoluri SenaerTebi, vitamini B1,B2,B3.C. karotinoidebi. esto-

regonuli hormonebi, cvilebi, cximovani zeTi (TeslebSi (30%-mde) eTerovani zeTi(1-3%), mwareebi

saerTo fisebi(11-21%).(2)nayofi kvercxisaburia. yvavilobs mais-oqtomberSi. farTodaa gavrcelebuli afrikaSi, amerika-

Si, avstraliaSi, CineTSi, centralur aziaSi. saqarTveloSi am gvaris mxolod erTi saxeobaa gav-

rcelebuli. gvxvdeba raWa-leCxumSi, afxazeTSi, aWaraSi, guriaSi, qarTlSi, kaxeTSi, samaCabloSi,TrialeTSi. izrdeba tenian foTlovan tyeebSi da mdinarispira terasebze, misi gavrcelebis diapa-

zoni zRvis donidan 1000 m-mdea. (2) sviis moSeneba da gamravleba advilia, is TesliTac mrav-

ldeba da kalmiTac, misi kalmebi 10-15 sm sigrZisa unda iyos. kalmebs afesvianeben winaswar momza-debul niadagze. 1 heqtar farTobze aTasobiT kalmis gaxareba SeiZleba. oRond, am mcenares Robe an

kedeli sWirdeba, raTa moexvios da gaizardos. ar aris gamoricxuli, svia TavisiTac amovides, ra-

dgan misi Tesli frinvelebs erTi adgilidan meoreze gadaaqvT da Tavisdauneburad amravleben.sanerge masalis kalmebs amzadeben gazafxulze an Semodgomaze. kalmebis damzadeba SesaZlebelia 5-6

wliani mcenareebidan. dargvamde kalmebs ayovneben sardafSi da yovelnairad unarCuneben mas sico-

cxlis unars: apkureben wyals, Semodgomaze momzadebul kalmebs inaxaven gazafxulamde, sardafSimSral silaSi. 1 ha-ze normalurad viTardeba 3000-4000 Ziri mcenare. ormoebs amzadeben Semo-

dgomiT. gazafxulze ki rgaven. 12sm-iani kalmisaTvis amzadeben 27sm ormoebs. kalmebs ormoSi

aTavseben daxrilad. kalmis wanazardi SesamCnevi xdeba dargvidan ori kviris Semdeg. sviis kul-turis movlisas gansakuTrebuli mniSvneloba eniWeba koWis Sekvecas, riTac uzrunvelyofili unda

iqnas miwisqveSa nawilis sasurvel siRrmeze ganviTareba. mcenaris sayrdenze damagreba saWiroa,

rodesac ylortebis simaRle 70sm-s miaRwevs. (3) Cvens mier Seswavlili iqna is niadagebi, romelzec xarobs sviis kultura, (cxrili N1)

აniadagis nimuSebSi gansazRvruli iqna aqtiuri mJavianob PH, saerTo humusi tiurinis meTodiT

gost 25336-82, saerTo azoti mikroqromis meTodiT gost 22268-89, SesaTvisebeli fosforionianis meTodiT gost 26206-91, SesaTvisebeli kaliumi aparati - SOILTEST-500.

niadagebis agroqimiuri maCveneblebicxriliN 1

niadagis

aRebisadgili

saerTo

humusi %

saerTo

azoti%

SesaTvisebeli

fosfori mg/100g-ze

SesaTvisebeli

kaliumi mg/100g PH

xulos

raioni(tyeSi)

7,8 4,0 15,8 5,0 6,8

A analizis SedegebiT vaskveniT, rom niadagi sviis kulturisaTvis vizualurad nayofi-

eria. xelsayrelia nestiani niadagi, romelic kargi wyalgamtaria. upiratesoba eniWeba azo-

tiT mdidar niadagebs. sviis mosavlianobis gazrdis mizniT didi mniSvneloba aqvs niada-gis ganoyierebas. SesaZlebelia organuli da mineraluri sasuqebis erTdroulad gamoyeneba

(azotovani-70kg/ha, fosforovani-40kg/ha, kaliumiani-60kg)ha. gansakuTrebuli mniSvneloba

eniWeba azotovani sasuqis Setanas. azotiT mdidar niadagebze svia uxvi mosavliT gamo-

irCeva. agroqimiuri kvlevis Sedegebi iqneba safuZveli am kulturis moSenebisa.

27

literatura:

1 a. bajeliZ,. e. iaroSi sviis bunebrivi maragebi da maTi gamoyenebis perspeqtivebi aWarispirobebSi. agrarul mecnierebaTa problemebi.t. XXXVIII 2007w.

2. Ярош Е. Ресурсовое обследование запасов крестовочника в регионе Аджарии. Проблеми аграрное наукеXXVIII.2004w.3. a. gajeliZe-ucxouri warmoSobis siTbos moyvaruli samkurnalo mcenareebis kultivirebadasavleT saqarTvelos subtropikul zonaSi. agrarul mecnierebaTa problemebi t. VIII, 1999w.

Cultivation of the wild-growing plant with medical andnutritional value - hop

Nunu Kutaladze - Senior Researcher, PhD,Zurab Miqeladze- Chief Researcher, PhD,Temur Gorgiladze- Agronomist,Tamar Gogolishvili-

Key words: hop, cone, soil, plant, fertilizer.

Abstract

The aim of the research is to create the artificial plantings of the ordinary hop – a plant useful for medical and foodindustry, as well as to increase the amount of the hop as the forest crops and to receive the raw material in the wild form aswell as by means of its cultivation.

Ordinary hop is spread on the territory of Adjara with a small amount, due to which the raw materil is not produced.After implementing the project it will be possible to collect the raw material as in forest massives as well as among thecultivated plantings as the result of which the beer and wine enterprises, bread bakers functioning on the territory of Adjarawill be supplied with the yeast of their own production. Hence, the import of its will be reduced and the self-value of thereceived production will be comparatively low. The remaining part of the hops will used for producing the medicines in thepharmaceuptic factories. Ordinary hop will be transplanted in the nurseries. A certain parts of transplanted saplings will beplanted in the zone of its spreading, while the remaining part will be applied for cultivating the plantations. The nurseries willbe refurbished and arranged with departments: sowing and schooling. Our institute's scientists have a great deal ofexperience on this issue.

For the purpose of researching the research, we studied the soil cover, where hop is spread. According to the results ofthe agrochemical survey we get a conclusión that for the culture of the hop is favorable to the fertile and moist soil, which isdistinguished by good water efficiency. Adding nitrogenous fertilizers increases the number and quality of plant crop.However the leaves and the curling part are developed, the cones are becoming rough and their number is reduced by usingfertilizers not properly. Moderate fertilization of mineral fertilizers is an important factor for the production of hop culture,for reducing the demand of fertilizers is important to cut the plant. It is better to put in organic fertilization (manure) inautumn every year. Hop can be multiplied by seed and vegetative method. Nursery materials are prepared in spring orautumn. Nutrients made from ordinary hop yeast are ecologically clean and have aromatic taste. Implemented surveys will bethe basis for growing other wild- growing plants

28

seleqcia da genetika

Breeding and Genetics

ციტრუსოვანთა მეთოდური ჯიშთაგამოცდა-საგზური ჯიშისათვისწარმოებაში

ზურაბ ბუკია -სოფლის მეურნეობის აკადემიური დოქტორი

საკვანძო სიტყვები: სელექციის ობიექტი, სელექცია, ჯიში, ჯითშაგამო ცდა.

რეფერატიციტრუსოვანთა ინტენსიური კულტურა უნდა დაეყრდნოს ჯიშს-ძირითად საწარმოოო საშუალებას,

რომელიც უნდა გამოირჩეოდეს ოთხი ძირითადი მახასიათებლით: უხვმსხმოიარობა, ადრემწიფადობა, მე-დეგობა დაავადებებისა და ავადმყოფობებისადმი და შედარებით მაღალი ყინვაგამძლეობა.

გაუმჯობესებული ან სრულიად ახალი ჯიშების მიერ ჯიშთაგამოცდის ყველა სახისა და საფეხურის წა-რმატებული გავლა საგზურია წარმოებაში.

შესავალი. ცნობილია, რომ ჩვენი სუბტროპიკული ზონის უკიდურესი ჩრდილოეთი მდება-რეობა გარკვეულ სიძნელეებს ქმნის ციტრუსოვანთა გამოზამთრებისათვის და მათი ინტენსიურიკულტურის წარმოება დამატებით დანახარჯებს მოითხოვს.

ისიც ცნობილია, რომ ციტრუსოვანთა მეთოდური სელექციის დაწყებიდან დღემდე, ჯიშე-ბისათვის დამახასიათებელი დასახელებული თვისებების გაუმჯობესება წარმატებული მუშაობისმიუხედავად (როგორც ჩვენში, ასევე საზღვარგარეთ), მაინც ვერ მოხერხდა.

სელექცია ანუ გამორჩევა არის პროცესი, რომელიც რამდენიმე ეტაპს მოიცავს. მანამ, სანამ პრო-ცესი მიადგება დამამთავრებელ ეტაპს ანუ გაუმჯობესებული ან სრულიად ახალი ჯიშების პირვე-ლად გამოცდას და, შემდგომ, წარმოებაში დანერგვას, ჯიშებმა ბევრი ეტაპი უნდა გაიარონ.

ცნობილია, რომ მცენარე, რომელიც სელექციის ობიექტია, მრავალი სხვადასხვა ფორმითაა წარმო-დგენილი. ეს უკანასკნელი კი ბუნებასთან მისი ადაპტირების ხარისხითაა გაპირობებული. ბუნე-ბრივია, ყველა მცენარე ვერ იქნება მოქცეული სამეცნიერო ორგანიზაციის ყურადღების ქვეშ, რო-გორც სელექსიისათვის საჭირო საწყისი მასალა.

სელექციისათვის საჭირო საწყისი მასალა ეწოდება სელექციის ობიექტად აღებული მცენარისროგორც კულტურული, ისე გარეული ფორმების ერთობლიობას, რომელსაც თავს უყრის ესა თუ ისსამეცნიერო ორგანიზაცია, მათზე სასელექციო მუშაობის წარმოების მიზნით.

ცნობილი ავტორების ნაშრომებისა და პრაქტიკული შედეგების ანალიზი, აგრეთვე, საკუთარიმოკრძალებული პრაქტიკა,საშუალებას გვაძლევს გარკვეული დასკვნის გაკეთებისათვის.

საკითხების განხილვა დღის წესრიგში აყენებს ნეგატიური მოვლენების გამორიცხვას, მაშინ,როცა, გასაგები მიზეზების გამო, დარგი ვერ ფუნქციონირებს სრული დატვირთვით და, შესაძლოა,ჯიშებმა წარმოების საგზური აუცილებელი ეტაპების გავლის გარეშე მოიპოვონ. ეს, ბუნებრივია,შემდგომ დამატებით სიძნელებს წარმოშობს.

გაუმჯობესებული ან სრულად ახალი ჯიშების პირველადი გამოცდის წინარე ეტაპებია: საწყისი მასალის მოძიება სელექციისათვის (სელექციის ამოცანის წინასწარი გათვალის-

წინებით); სელექციური მეთოდებით მოქმედება მათზე (ჰიბრიდიზაცია, ქიმიური მუტაგენეზი, კლო-

ნური სელექცია და სხვა). გამორჩევის წარმოება (ინდივიდუალური, ოჯახური, ოჯახურ- ჯგუფური და სხვა).

29

მიღებული შედეგების ანალიზი;ძალზე საპასუხისმგებლოა გაუმჯობესებული ან სრულად ახალი ჯიშების პირველადი გამოცდა,

რადგან ამ სამუშაოზეა დამოკიდებული იმ ჯიშების ხარისხი, რომლებიც გამორჩევის ამ ეტაპზერჩეულთა რიგებში დარჩებიან და საწარმოო ჯიშთაგამოცდაში მონაწილეობის უფლების მაძიე-ბელთა სიაში შევლენ. ასეთი ჯიშების შეფასება ხდება მინდვრის, ლაბორატორიული დალაბორატორიულ-მინდვრის მეთოდების გამოყენებით, ჩვეულებრივი და პროვოკაციული ფონისგამოყენებით, პირდაპირი და არაპირდაპირი ნიშნების მიხედვით:

ვლიანობის მიხედვით შეფასება. ყინვაგამძლეობის მიხედვით შეფასება (მინდვრის მეთოდები, ლაბორატორიული, არაპი-

რდაპირი). გვალვაგამძლეობის მიხედვით შეფასება (მინდვრის მეთოდები, ლაბორატორიული მეთო-

დები). მავნებლების წინააღმდეგ გამძლეობის შეფასება. დაავადებათა წინააღმდეგ გამძლეობის შეფასება. შეფასება მექანიზაციისა და აგროტექნიკისადმი მოთხოვნილებათა მიხედვით. მიღებული შედეგების ანალიზი;ჯიშის გამოყვანის მომენტიდან იწყება ჯიშთაგამოცდა, რომელიც უკვე ფინალური ეტაპია.

სახელმწიფოს მიერ ორგანიზებული ეს რგოლი იძლევა გარანტიას თუ რას უნდა დაეყრდნოსციტრუსოვანთა (და სხვა კულტურების) ინტენსიური წარმოება.

ჯიშთაგამოცდის ქსელში ხდება შემდეგი პროცედურები: კულტურების განლაგების სქემის შემუშავება (აღნიშნულის კორექტირება შესაძლებელია

ადგილის კონფიგურაციის, მცენარეების ჰაბიტუსის, მოვლა-მოყვანის ტექნოლოგიისა დასხვა საკითხების გათვალისწინებით).

საცდელ მცენარეთა შესწავლა. საცდელ მცენარეთა მოსავლის აღრიცხვა. საცდელ მცენარეთა ნაყოფების დეგუსტაცია. ცდების ორგანიზება საცდელი მცენარეების ნაყოფების შენახვისუნარიანობაზე. საცდელი ჯიშების ნაყოფების შესწავლა ტრანსპორტაბელობაზე. ნაყოფების ტექნიკური და ბიოქიმიური ანალიზები.ყველა დადებითი მახასიათების ჯამი საგზურია ჯიშისათვის წარმოებაში.დასკვნა: ჯიშთაგამოცდის სახელმწიფო ქსელის ორგანიზება სასიცოცხლოდ აუცილებელია

მეციტრუსეობის წარმატებული ფუნქციონირებისათვის. ყველა პროცედურა, რაც გაწერილიამიმოხილვაში, უნდა სრულდებოდეს მიღებული მეთოდიკის მკაცრი დაცვითა და გამოცდილისპეციალისტების მეთვალყურეობის ქვეშ;

Methodical exam of citrus of test of species for the producing of breed

Zurab Bukia -Academic Doctor of Agriculture

Key words: selection of object, selection, breed, test of breeds

Abstract

The intensive culture of citruses should be based on a variety of main production techniques that should be distinguishedwith four main characteristics (impotence, early maturation of disease and disease and relatively high frost-resistance).

Passing all types and stages of improved or completely new breeding successfully -is the way in producing.

30

სამეურნეო ვარგისი ნიშნების მემკვიდრეობა მანდარინის -Citrus Reticulata Bl.ნუცელარული ნათესარების ვეგეტაციურ თაობაში

ზურაბ ბუკია -სოფლის მეურნეობის აკადემიური დოქტორი

საკვანძო სიტყვები: ნუცელარული სელექცია,ნიშანი,ვეგეტაციური თაობა,მემკვიდრეობა

რეფერატინუცელარული სელექცია პერსპექტიული ჯიშების მიღების ერთ-ერთი საიმედო მეთოდია. მეცნიერების

ავტორიტეტული წარმომადგენლები უთითებენ, რომ ნუცელარული სელექცია ქმნის საფუძველს ფორმათამრავალფეროვნების წარმოშობისათვის. ამავე დროს, ნუცელარული ნათესარების ვეგეტაციური თაობა ხასი-ათდება დადებითი სამეურნეო ნიშნების კონსტანტურობით, რაც აგრერიგად საჭიროა ციტრუსოვანთა ინტე-ნსიური კულტურის წარმოებისათვის.

მანდარინის ნუცელარული ნათესარების ვეგეტაციური თაობა მოსავლიანობით, ნაყოფის პომოლოგიურიმახასიათებლებით, ბიოქიმიური მაჩვენებლებით, შედარებითი ყინვაგამძლეობით, სადეგუსტაციო შეფასებითსჯობს საწყის და საკონტროლო ჯიშებს. მათ აქვთ პრაქტიკული ღირებულება მანდარინის სორტიმენტისგაუმჯობესებისათვის.

შესავალი და თემის განხილვა. ციტრუსოვანთა სელექციის მრავალი ცნობილი წარმომა-დგენელი ერთხმად აღიარებს ნუცელარული სელექციის უპირატესობას სელექციის სხვა მეთოდთანშედარებით. ციტრუსოვანთა ნუცელარული თაობა, სხვა მრავალ დადებით მახასიათებელთანერთად, გამოირჩევა თაობაში დადებითი სამეურნეო ნიშნების კონსტანტურობით. ამ მხრივმრავალი პრაქტიკოსის გამოცდილება და მიღებული შედეგი საიმედო დასაყრდენია.

წინამდებარე მიმოხილვა კვლევის ექვსწლიანი მონაცემების შედეგია.საცდელად ავიღეთ ვასე უნშიუს ტიპის მანდარინის 12 ფორმის ნუცელარული ნათესარის ვეგე-

ტაციური თაობა. საკონტროლოდ ავიღეთ დედა მცენარეები და მანდარინი უნშიუ. საცდელი მცენა-რეებისათვის გამოყოფილ ნაკვეთებზე წარმოდგენილი იყო ჩვენი სუბტროპიკული ზონისათვისდამახასიათებელი ნიადაგურ-კლიმატური პირობები. ნიადაგის აგროქიმიური მომსახურება წარ-მოებდა მოქმედი აგროწესებით. დაკვირვების წლებში ატმოსფეროს ფიზიკური მდგომარეობისგამომხატველი ელემენტები არ გამოსულა ნორმის ფარგლებიდან.

მანდარინის ნუცელარული ნათესარების ვეგეტაციური თაობის ბიოლოგიური თავისებუ-რებების შესწავლას ვაწარმოებდით მიღებული საერთო მეთოდიკით.

მცენარეთა მოსავალს ვადგენდით ნაყოფის დათვლითა და აწონით. ნაყოფის ხარისხის დად-გენისათვის ვსარგებლობდით საშუალო სინჯის აღების წესით.

ნაყოფის ქიმიური შემადგენლობა ისწავლებოდა საერთო შაქრების დადგენით-ბერტრანის მეთო-დით, ვიტამინებისა-მურის მიხედვით, ხოლო საერთო მჟავიანობისა-ტიტრირების მეთოდით.ნაყოფების დეგუსტაციას ვაწარმოებდით ჯიშთაგამოცდისათვის მიღებული აპრობირებული მეთო-დიკით.

გამოკვლევებმა გვიჩვენა, რომ სასიცოცხლო ციკლის გავლის თავისებურებანი ნუცელარულ ნა-თესარებს იდენტური აქვთ დედა მცენარეებისა. ციტრუსოვანთა ნუცელარული ჯიშები და ფორმებიგამოთანაბრებულობითა და ჯიშისათვის დამახასიათებელი ნიშნების კონსტანტურობით გან-სხვავდება სელექციის ალტერნატიული გზით მიღებული ჯიშებისაგან. მოყვანილი მონაცემებიადასტურებს ნუცელარული სელექციის უპირატესობას სხვა მეთოდებთან შედარებით.

საცდელმა მცენარეების ვეგეტაციურმა თაობამ გაიმეორა ის ძირითადი თვისებები, რაც დამა-ხასიარებელი იყო საწყისი ფორმებისათვის.

ჯიშისათვის დამახასიათებელი ყველა ნიშან-თვისების თაობაში მემკვიდრეობის საკითხი მრავა-ლი მკვლევარის ნაშრომშია აღწერილი და მათ განმეორებას საჭიროდ არ ვთვლით. ძირითადი სამე-

31

ურნეო და ბიოლოგიური ნიშნების (მოსავლიანობა, ნაყოფის ბიოქიმიური მაჩვენებლები,ყინვაგამძლეობა, ნაყოფების სადეგუსტაციო შეფასების შედეგები) მოყვანილია ცხრილებში.

მოსავლიანობის მიხედვით მანდარინის ნუცელარულ ნათესარებში შეიმჩნევა დიდიპოლიმორფიზმი-ისინი მკვეთრად განსხვავდებიან ერთმანეთისაგან, თუმცა, ეს თვისება მყარადაადამაგრებული ნუცელარული ნათესარების ვეგეტაციურ თაობაში.

კვლევის ექვსწლიანმა შედეგებმა და მათმა საშუალო მაჩვენებლებმა დაგვარწმუნა, რომ ნუცე-ლარული ნათესარები პროდუქტიულობით სჯობს დედა მცენარეს და ზოგი მათგანი სტანდარტულჯიშს-მანდარინ უნშიუსაც. ისინი ხასიათდებიან რეგულარული მსხმოიარობით და მეწლეობაპრაქტიკულად გამორიცხულია.

როგორც მონაცემები გვიჩვენებს, ექვსი წლის საშუალო მოსავლიანობა კლონებს შორის მერყეობს203-დან 480 ცალამდე (13,2-27,4 კგ).საკონტროლო მცენარეებისათვის იგივე მონაცემები შეადგენსშესაბამისად-9,0-19-1 კგ(138,3-260,2 ცალი). თუ მხედველობაში მივიღებთ იმას, რომ საცდელიმცენარეები ძალზე ახალგაზრდა ასაკისანი იყვნენ, მიღებული მონაცემები სულაც არაა პესიმი-სტური.

ნაყოფის ხარისხობრივი მაჩვენებლებით, ნუცელარული ნათესარების ვეგეტაციური თაობისნაყოფები უეთესია, ვიდრე საკონტროლოსი. ხარისხით ნუცელარული ნათესარების ნაყოფებს შორისუმნიშვნელო სხვაობაა.

შაქრების ჯამის მიხედვით საცდელი მცენარეებიას ნაყოფები უკეთესია. შესაბამისად მაღალიაშაქრების მჟავასთან შეფარდების ინდექსიც. შაქრების შემცველობა მერყეობს 8,0-დან 9,5%-მდე,შაქარმჟავას ინდექსისა კი-6,7-დან 8,7-მდე. ანალოგიური მონაცემები საკონტროლო მცენარე-ებისათვის შეადგენს-6,7 და 7,1-ს.

შაქრების მჟავასთან შეფარდების ინდექსი ნუცელარული ნათესარებისათვის უახლოვდება ჩვენისუბტროპიკული ზონისათვის დამახასიათებელ იდეალურ მაჩვენებელს. მარდარინის მოვლა-მოყვანის ზონაში შაქარმჟავას ასეთი ინდექსი და ხელსაყრელი მეტეოროლოგიური პირობებიგანაპირობებს მოსავლის შედარებით ადრე აღებას და ,შესაბამისად, ხელს უწყობს მცენარეთაუკეთესად გამოზამთრებას -გარემოს არახელსაყრელი პირობებისადმი გასამკლავებლად.

ვიტამინ C--ს შემცველობა ვარირებს საცდელი მცენარეების ფორმებს შორის-31,7-დან 36,2 მგ%-მდე.

მანდარინის ნუცელარული ნათესარების გამორჩეული ფორმების ვეგეტაციურითაობის მოსავლიანობა (ექვსი წლის საშუალო) ცხრილი 1

I II III IV V VI 6 wlissaSualo

forme-bisdasaxe-leba

cali

kg cali

kg cali

kg cali

kg cali

kg cali

kg cali

kg

27216(kontr.)unSiu163051631216317163231634516349163501637516390163421637316386

130

301510310400301337175247371300511310510

9,3

21,035,225,127,116,026,011,517,527,122,130,118,734,7

115

19013014082101210400197297180410490213

7,0

15,010,58,15,87,110,123,015,114,015,125,033,714,0

135

300603270375401610389230601301611197300

8,0

18,035,012,022,721,027,020,513,928,024,325,112,120,7

140

200310100225257350179190300201400152101

8,1

14,521,97,114,016,221,010,514,020,914,925,410,58,9

210

270410195250227401397197399289506220270

15,0

20,823,012,117,913,126,418,214,927,016,731,814,018,1

100

300275201200179259250177300291390275212

6,5

25,317,015,015,114,116,815,115,125,124,727,018,214,1

138,3

260,2373,0202,7255,3244,3361,0298,3206,3378,0260,3480,3274,0267,7

9,0

19,123,813,217,114,621,216,515,123,719,627,417,918,4

32

მანდარინის ნუცელარული ნათესარების გამორჩეული ფორმების ვეგეტაციური თაობისმცენარეთა ნაყოფის ბიოქიმიური დახასიათება (ექვსი წლის საშუალო)

ცხრილი 2

მცენარეთანომრები

შაქრებისშემცველობა,

%

მჟავებისშემცველობა,

%

შაქრებისმჟავასთან

შეფარდება

ვიტამინიC მგ%.

მშრალი ნივთიერება,%

27216(კონტ.) 8,0 1,20 6,7 34,5 10,7

უნშიუ(კონტ.) 8,1 1,14 7,1 34,0 10,416305 8,5 1,15 7,4 35,4 10,916312 8,2 1,13 7,3 33,6 11,116317 8,7 1,00 8,7 33,7 11,016323 8,6 1,25 6,7 35,1 11,316345 8,4 1,15 7,3 35,4 10,819349 8,6 1,10 7,8 34,5 10,916350 8,9 1,41 6,3 35,1 11,016375 8,8 1,06 8,3 35,6 10,916390 8,0 1,06 7,5 35,6 11,016342 9,5 1,34 7,1 34,6 12,116373 9,3 1,18 7,9 36,2 10,916386 8,0 1,00 8,0 31,7 11,0

ყველა ძირითადი სამეურნეო ნიშნის მიხედვით გამორჩეული ნუცელარული ნათესარების NN16305,16345,და 16375 ეს მაჩვენებელი შეადგენდა შესაბამისად -35,4,35,4 და 35,6 მგ%-ს. ამმაჩვენებლით ისინი სჯობს საკონტროლო მცენარეებს.

ძირითადი ნიშნების მემკვიდრეობის ხარისხი ნუცელარული ნათესარების ვეგეტაციურ თაობაში(ექვსი წლის საშუალო) ცხრილი 3

ნუცელარუ-ლი ნათესარები

ყინვაგამძლეობა,ბალი

ნაყოფისმომწიფება,

1.10.

ნაყოფისმოსავალი,

ცალი

დეგუსტაცია,ბალი

საქარ-მჟავას

ინდექსი27216(კონტ). 0,0 2,80 138,3 73,0:4,5 6,7

უნშიუ(კონ). 0,0 3,45 260,2 82,0:6,5 7,1

16305 0,0 3,75 373,0 85,3:4,5 7,4

16312 0,0 3,50 202,7 86,0:6,2 7,3

16317 0,0 4,13 255,3 79,1:4,5 8,7

16323 0,0 3,45 244,3 85,5:4,3 6,7

16345 0,0 3,75 361,0 86,2:6,0 7,3

16349 0,0 3,50 298,3 83,5:7,0 7,8

16350 0,0 3,45 206,3 86,1:6,5 6,3

16375 0,0 3,75 378,0 86,9:4,5 8,3

16390 0,0 3,45 260,3 86,5:3,1 7,5

16342 0,0 3,40 480,3 79,2:4,8 7,1

16373 0,0 3,50 274,0 82,0:3,7 7,9

16386 0,0 3,63 267,7 75,5:4,5 8,0

33

დასკვნა. ძირითადი ნიშნების მემკვიდრეობის ხარისხი ნუცელარული ნათესარების ვეგეტაციურთაობაში მიგვითითებს მათ უპირატესობაზე საწყის ფორმებთან შედარებით. მანდარინის ნუცე-ლარული ნათესარების ვეგეტაციური თაობის ძირითადი მახასიათებლების იდენტურობა წინა-მორბედ, საწყის ფორმებთან შედარებით, გაპირობებულია მათი მყარი გენეტიკური სტაბილურბით.საინტერესოა გამორჩეული ფორმების შემდგომი შესწავლა მათი გავრცელების არეალის გაფართო-ების მიზნით.

Agricultural suitable signs heritage of tangerine -Citrus Reticulata Bl.In the vegetative generation of nucellar relatives

Zurab Bukia - Academic Doctor of Agriculture

Key words: nucellar selection, sign, vegetative generation, legacy.

Abstract

Nucellar selection is one of the most reliable methods of getting prospective breeding. The authoritative representativesof science indicate that nucellary selection forms the basis for the diversity of forms. At the same time, the vegetativegeneration of Nucellar relatives is characterized by the positive economic indicators that require for the cultivation of citrusintensive culture. The vegetative generation of tangerine subspecies of the mandarine is characterized by crop yield, biomorphiccharacteristics, comparative frost resistance, initial and control varieties with degustation indicators. They have a practicalvalue for the improvement of tangerine’s range.

34

ფორთოხლის - Citrus Sinensis (L.)Osb. ნაყოფის სამედიცინო ეფექტი დასელექციის ძირითადი მიმართულებები

ზურაბ ბუკია -სოფლის მეურნეობის აკადემიური დოქტორი

საკვანძო სიტყვები: ნაყოფი, ორგანოლეპტიკა, სამედიცინო ღირებულება, სელექციის გზები.

რეფერატი

ფორთოხალი ციტრუსოვანთა შორის ყველაზე გამორჩეული კულტურაა. იგი ციტრუსის გვარის ყველაზემეტად გავრცელებული სახოებაა და ნაყოფის წარმოების მიხედვით პირველ ადგილზეა მსოფლიოში.

სამეურნეოს გარდა, განუზომელია მისი ნაყოფის მნიშვნელობა ადამიანის ჯანმრთელობის განმტკიცებისსაქმეში, რიგი სასარგებლო ელემენტებისა და ნაერთების შემცველობის გამო.

წინამდებარე მიმოხილვაში მოგვყავს კორელაციის მაგალითები სელექციის მეთოდებსა და ნაყოფებშისასარგებლო ნაერთების შემცველობას შორის.

შესავალი და თემის განხილვა.ციტრუსოვანთა ნაყოფი უძველესი დროიდან გამოიყენება სამკურნალო საშუალებად. ჩინურ და

ინდურ მედიცინაში ელენთის დაავადებისას იყენებენ ლაიმს. ფორთოხლისა და გრეიფრუტის წვენიკი-კუჭის, ღვიძლის, თირკმლებისა და სხვა ორგანოთა დაავადებების მკურნალობის დროს.

განსაკუთრებული მნიშვნელობა აქვს ციტრუსოვანთა შორის ფორთოხლის ნაყოფს, რომელსაცკვებითი ღირებულებითა და სამედიცინო თვალსაზრისით ვერცერთი ციტრუსოვანი კულტურა ვერშეედრება. მისი ნაყოფის ღირსებას მრავალი ფაქტორი განაპირობებს: ნაყოფის საუცხოო გემო,სურნელება, შენახვისა და ტრანსპორტირების უნარი, ვიტამინების მაღალი შემცველობა. ნაყოფისსამკურნალო-დიეტური მნიშვნელობა გაპირობებულია ადვილად ასთვისებელი სასარგებლო ნაერ-თების შემცველობით.

მისი ნაყოფი წარმატებით გამოიყენება მრავალი დაავადების პრევენციისა და მკურნალო-ბისათვის. უპირატესობა ამ მხრივ ენიჭება მისი ნაყოფის გამოყენებას გრიპის, რევმატიზმის,სისლხგამტარი სისტემის დაავადებების დროს.

ციტრუსოვანი კულტურების და, განსაკუთრებით, ფორთოხლის ნაყოფის მაღალი კვებითიღირსება მაინც მის ნაყოფებში ვიტამინების მაღალ შემცველობას უკავშირდება. მის ნაყოფებშიაღმოჩენილია შემდეგი სახის ვიტამინები:

ვიტამინი A -იგი ხელს უწყობს ორგანიზმის ზრდას და განსაკუთრებით მნიშვნელოვანიაბავშვებისათვის. მას, ლიტერატურაში ზრდის ვიტამინსაც უწოდებენ. საკვებში მისი სიმცირე იწვევსკბილების გაფუჭებას, მხედველობის დაქვეითებას და სხვა დაავადებების გაჩენასაც უწყობს ხელს.

ვიტამინი B-ხელს უწყობს ორგანიზმის ნერვული სისტემის ნორმალურ მუშაობას. მისინაკლებობის შემთხვევაში ადგილი აქვს ორგანიზმის ნაადრევ მოხუცებას.

ვიტამინი C -ცნობილია სურავანდის საწინააღმდეგო მოქმედებით. ამ ვიტამინის ნაკლებობისასადგილი აქვს სისხლის დენას და ვითარდება სურავანდი.

ვიტამინი D –ხელს უწყობს ძვლების განვითარებას. მისი ნაკლებობისას ირღვევა ძვლებისაღნაგობა. ბავშვებში მისი ნაკლებობა იწვევს ძვლების სირბილეს ანუ რაქიტიზმს. ის, ცნობილიაანტირაქიტული ვიტამინის სახელითაც.

ვიტამინი E -არის გამრავლების სტიმულატორი. მისი ნაკლებობა იწვევს ორგანიზმში სასქესოუჯრედებისა და სარძევე ჯირკვლების მოქმედების დარღვევა-გადაგვარებას.

ვიტამინი P-განსაკუთრებით მნიშვნელობანია ორგანიზმის სისხლის კაპილარების პათოლო-გიური ჟონვადობის, სისხლის მაღალი წნევის სამკურნალოდ. პოდაგრისა და ნეფრიტის საწინაა-ღმდეგოდ.

35

არის ერთი გარემოებაც, რომელსაც აუცილებლად უნდა გაესვას ხაზი. ციტრუსოვანთა და ,მათშორის ფორთოხლის, ნაყოფებში შემავალი ვიტამინები მკვეთრად განსხვავდება ვიტამინებისაგან,რომლებიც მიღებულია სხვა მცენარეებისაგან.

კონტროლირებადი სიტუაციისას, როცა ხდება ნაყოფების გადამუშავება მაღალი ან დაბალიტემპერატურის პირობებში, ციტრუსოვანთა ნაყოფებში არსებული ვიტამინები არ კარგავენსასარგებლო თვისებებს. მათი ასეთი სტაბილურობა უნდა მიეწეროს ჯიშის გენეტიკას, სასარგებლონაერთების შეკავშირების ქიმიზმს.

გამოკვლევებით დადგენილია, რომ ვიტამინების რაოდენობა ციტრუსოვანთა (მათ შორის ფორ-თოხლის ნაყოფებისა) ნაყოფების გადამუშავების შემდგომ, თანხვდება ვიტამინების ნედლეულშიარსებულ რაოდენობას. ბუნებრივია, ეს თვისება ფართოდაა გამოყენებული მათი ნაყოფების ტექნო-ლოგიური გადამუშავების დროს.

გამოკვლევებით დადგენილია, რომ ფორთოხლის ნაყოფების ასი კუბური სანტიმეტრის მოცუ-ლობის წვენში ვიტამინების რაოდენობა სახეობებისა და ჯიშების მიხედვით მერყეობს 30 მგ%-დან110 მგ%-მდე. ამასთან, მოუმწიფებელი ნაყოფები ვიტამინებს უფრო მეტს შეიცავს, ვუდრე მომწი-ფებული.

ვიტამინების გარკვეული საცავია ფორთოხლის ნაყოფის ნასკვები, რაც დადასტურებულია გამო-კვლევებით.

განსაკუთრებულია ციტრუსოვანთა ნაყოფის გამოყენება ისეთი დაავადებების სამკურნალოდ,როგორიცაა სისხლის ჭარბი მჟავიანობა-აციდოზი. ეს უკანასკნელი ორგანოზმში სხვა მრავალ დაავა-დებას იწვევს.

ციტრუსოვანთა და მათ შორის ფორთოხლის ნაყოფის კანისაგან დამზადებული პექტინი, ბაქტე-რიოციდული თვისებების გამო, ჭრილობების შეხორცებისათვის გამოიყენება. ნაყოფების კანი პექ-ტინისა და ეთერზეთების მიღების შემდეგ, ძვირფასი სუბსტრატია საფუარების გასამრავლებლად.

ზოგიერთ ქვეყანაში ფართოდაა გავრცელებული ფორთოხლის ფოთლების ნახარშის სასმელადგამოყენება ,,ფორთოხლის ჩაის“ სახელწოდებით. საღამო ჟამს ფორთოხლის ნაყენის მიღება საუკე-თესი საშუალებაა ნერვების დასამშვიდებლად.

ფორთოხლის მცენარის ნაყოფის სამედიცინო ღირსებაზე ბევრის თქმა კიდევ შეიძლება, მაგრამსაჭიროა აღნიშვნა იმისა, რომ ფორთოხლის ჯიშობრივი სორტიმენტის გამომჯობესება შესაძლე-ბელია ამ კულტურის მეთოდური სელექციიის წარმოებით.

არის მონაცემები იმის შესახებ, თუ როგორ უმჯობესდება ნაყოფების ორგანოლეპტიკა სელექცი-ური ჯიშების წარმოებაში დანერგვით. ამ საკითხებზე მრავალი აღიარებული ავტორის აზრია ცნო-ბილი. კვლევის საკუთარი მოკრძალებული შედეგიც კი გამოვაქვეყნეთ (1.Букия З.М., ЛампарадзеШ.С., Беридзе Н.Д. – Определение биохимического состава плодов субтропических культур с учетомразличных методов селекции .-Georgian Medical Nevs,N10(271),2017,стр.-128-132; 2.ზურაბ ბუკია-სუბტროპიკულ მცენარეთა მეთოდური სელექცია-მათში ადამიანის ჯანმრთე-ლობისათვის სასარგებლო ნაერთების შემცველობის რეგულირების გარანტი. საქართველოს სოფ-ლის მეურნეობის მეცნიერებათა აკადემიის მოამბე, N2(40), 2018 წელი, გვ.29-32.

დასკვნა. სამეურნეოს გარდა, სამედიცინო თვალთახედვით, ფორთოხლის ნაყოფის ფართოდჩასაყენებლად ადამიანის ჯანმრთელობის სამსახურში, საჭიროა მისი მეთოდური სელექციაშემდეგი გზებით: პირველსაწყისად, მეციტრუსეობის ფუნქციონირების დღევანდელი დონის გათვალისწინე-ბით -მასიური სელექცია; კლონური სელექცია; ნუცელარული სელექცია; ფორთოხლის სელექცია ქიმიური და ფიზიკური მუტაგენეზის გზით; ფორთოხლის სელექცია შიდასახეობრივი ჰიბრიდიზაციის გზით;

სელექციის აღნიშნული მეთოდების გამოყენება, ბუნებრივია, ეფექტის მომტანია მისი მეთოდუ-რად გამართულობისა და სელექციონერის მაღალი კვალიფიკაციის კვალობაზე.

36

ლიტერატურა

1.ბუკია ზ.მ.,გოგია ნ.,ჩხიკვიშვილი ი.-გინკგო ბილობასა(Gingko biloba) da მწვანე ჩაის (Tea Sinensis L, Teaassamica L.) ფენოლური ნაერთები და ანტიოქსიდანტური აქტივობა.-,,ექსპერიმენტული და კლინიკურიმედიცინა“~, #7(52) 2009w. gv. 9-12.

2.ბერიძე ნ., ბუკია ზ.-ფორთოხლის- Citrus Sinensis (L.) Osb.სპონტანური და ინდუცირებული მუტაცია დაეკომორფოლოგია.- გამომცემლობა,,შოთა რუსთაველის სახელმწიფო უნივერსიტეტი“, ქ. ბათუმი,2009 .-271გვ.3.ზურაბ ბუკია, შოთა ლამპარაძე-მცენარის მორფოლოგიის, ბიოლოგიისა და სელექციის ზოგიერთი საკითხი.-გამომცემლობა ,,ალიონი“,ბათუმი,2011 წ.-420 გვ. 4.Gogia N.,Gongadze M., Bukia Z., Esaiasvili M.,Chkhikvishvili I.- Total polyphenols and antioxsidant activity indifferent species of appels grown in Georgia .-Georgian Medical Nevs, 7 -8 (232-233),2014,107 -112.5.N.Gogia, Z.Bukia, Ts. Atamashvili, M.Esaiashvili, I.Chkikvishvili.- The amount of polyphenols and antioxidant activity offruits of different varieties of Apple tree-Malus Domectica L. .-Georgian Medical Nevs,N5 (242),2015,84-88.6.ზურაბ ბუკია, ციცინო ათამაშვილი, ნუნუ გოგია.-მცენარის ბიომორფოლოგია და სელექცია მედიცინისსამსახურში.-გამომცემლობა - ,,მწიგნობარი,,-თბილისი,2016 წელი.-424გვ.

Orange - Citrus Sinensis (L.) Osb. The medical effect of the fetus and the maindirections of the selection

Zurab Bukia - Academic Doctor of Agriculture

Key words: fruit, organoleptic, medical value, ways of selection

Abstract

Orange is the most distinctive culture among citrus fruits. It is the most widely known breed of citrus and is in the firstplace for its producing in the world.

Apart from agriculture it is noteworthy the value of its fruit in the strengthening of human health, due to a number ofuseful elements and compounds. In the present review we have examples between the correlation selection methods and the useful compounds in the fetus.

37

სამკურნალწამლო მემცენარეობის ძირითადი პრინციპები დაკულტურათა სელექცია

ზურაბ ბუკია -სოფლის მეურნეობის აკადემიური დოქტორი,ციცინო ათამაშვილი -მეცნიერ თანამშრომელი,ნუნუ გოგია -მეცნიერ თანამშრომელი

საკვანძო სიტყვები: სამკურნალო მცენარე, სელექცია, კულტივირება

რეფერატისამკურნალო მცენარეთა დიდი მნიშვნელობა დაავადებათა პრევენციასა და მკურნალობის საქმეში, საყო-

ველთაოდაა ცნობილი. მათი ეფექტურობა დამოკიდებულია სელექცია-კულტივირების მეთოდურად გამა-რთულ სისტემაზე.

მიმოხილვაში გატარებულია აგრეთვე აზრი იმის შესახებ, რომ სამკურნალო მცენარეთა ადამიანის ჯა-ნმრთელობის დაცვის საქმეში წარმატებით ჩასაყენებლად საჭიროა მკაცრი დაცვა პირობებისა მათივე ბოტა-ნიკური იდენტობის დასადგენად, მოვლა-მოყვანის პირობების შექმნისათვის-მცენარეთა მოთხოვნებისშესატყვისად.

შესავალი და თემის განხილვა. ბევრია მონაცემი მცენარის როლზე ადამიანოს ჯანმრთელობისდაცვის საქმეში. სამკურნალო მცენარეების სელექციაში ახალი დარგიც კი გაჩნდა-სამკურნალწამლომცენარეების სელექცია. ყოფილი საბჭოთა კავშირის ტერიტორიაზე კულტივირდებოდა სამკურნა-ლო მცენარეების 50-მდე სახეობა.

საქართველოში, ქობულეთში, არსებობდა სამკურნალო მცენარეთა საკავშირო-კვლევითი ინსტი-ტუტის ზონალური სამეცნიერო- საკვლევი სადგური, რომელმაც წლების მანძილზე ფასდაუდებელისამუშაო ჩაატარა სამკურნალო მცენარეთა სამეცნიერო დონეზე კვლევა-დანერგვის საქმეში.არსებობდა, აგრეთვე სამკურნალო მცენარეთა მეურნეობათა ქსელი ხობის რაიონში-შუა ხორგაში,გულრიფშის რაიონში, სენაკში, აბაშაში და სხვაგან.

საკავშირო სტრუქტურების მოშლისა და აფხაზეთში განვითარებული ცნობილი მოვლენებისგამო, ამ ორგანიზაციათა მუშაობა მოიშალა. ასეთი ტიპის ორგანიზაციების არსებობა ძალზესაჭიროა. მუშაობის სწორი კოორდინაციისათვის ყოფილი საბჭოთა სივრცე ძალზე სახარბიელოა-ბაზრის სიახლოვისა და მუშაობის გამოცდილების გაზიარების გამო.

ზოგადად, სამკურნალო მცენარეთა სხვადასხვა ტიპები გაშენებულია სხვადასხვა ბუნებრივ-ეკოლოგიურ ზონაში. არის ასეთი დებულება-საჭირო არააა ვაკულტუროთ ყველა მცენარე, რადგანმათი ფართობების ზრდა გამოიწვევს ამ კულტურების გავრცელების ხვედრითი წილის გაუმჯო-ბესებას, სხვა კულტურების შემცირების ხარჯზე (მესაქონლეობისათვის საჭირო მცენარეთა ფართო-ბები, ტექნიკური კულტურებისათვის საჭირო ფართობები).

თუ, სამკურნალო მცენარისათვის საჭირო სათადარიგო მასივები არის, მაშინ საჭიროა მათიმომზადება ბუნებრივ პირობებში, ყველა პირობის დაცვით. მაგალითად, შუა აზიაში დაიწყესკულტივირება მრავალძარღვასი. შესაძლოა, ის, იქ იშვიათობა იყოს, მაგრამ მისი ამოუწურავი მარაგიარის ჩრდილო რაიონებში და, შესაძლებელია ამ სახელმწიფოს მომარაგება ამ ნედლეულით.

არსებობს აზრი იმის შესახებ, რომ შესაძლოა კულტივიურებული სამკურნალო მცენარის ნედლე-ული არაა ისეთი ეფექტის, ვიდრე მცენარეებისა, რომლებიც გაიზარდნენ ბუნებრივ პირობებში. A

ზოგ შემთხვევაში ეს მართლდება კიდეც. მაგალითად, ტყის ჟოლო უკეთესია, ვიდრე ბაღისა,სამკურნალო თვისებებით. ეს მცენარეები ბოტანიკურად ერთი სახეობისაა, მაგრამ აფთიაქები არღებულობენ ბაღის ჟოლოს. ეს, ხშირად არის შედეგი შეცდომისა მისი კულტივირების დროს.დადგენილია, რომ ერთსა და იმავე მცენარეს აქვს, მისი არეალის შესაბამისად, სხვადასხვა სამკუ-რნალო ეფექტი. მისი კულტივირებისას უნდა შევარჩიოთ სამკურნალწამლო დანიშნულების უფრო

38

ეფექტური პოპულაციები და მოვიყვანოთ ისინი პირობებში, სადაც არსებობდა მოცემული პოპულა-ცია.

შესაძლოა მოვიყვანოთ ისეთი ძვირფასი სამკურნალო მცენარე, როგორიცაა შროშანი. მისი ბუ-ნებრივი მარაგი იძლევა ამის საშუალებას და დადგა საკითხი მისი კულტივირებისა. აღმოჩნდა, რომმან მოგვცა წამალი, რომელიც მდარე ხარისხისაა. საჭიროა გამოვლინდეს მისი პოპულაციები დაჩავრთოთ წარმოებაში.

ზოგჯერ, სამკურნალო მცენარის მოშენებისას, მისთვის უჩვეულო პირობებში, იკარგება სამკუ-რნალო თვისებები. ამის მაგალითად შესაძლოა მრავალი მცენარე გამოდგეს. ასეთი, არასასურველიმოვლენის გამორიცხვა შესაძლებელია მრავალპლანიანი მეთოდური სასელექციო მუშაობით, ყველასამკურნაო მცენარის მიმართ.

სამკურნალო მცენარეთა თვისებების განხილვისას, ზოგჯერ, შესაძლოა არაობიექტური აზრიცმოვისმონოთ. წინათ, გამეფებული იყო აზრი იმის შესახებ, რომ არსებობდა დამოკიდებულებასამკურნალო თვისებების დადგენისას, ფორმასა და სამკურნალო მცენარის თვისებებს შორის.მაგალითად, გულის ფორმის ფოთოლი, თითქოს, უკეთესად კურნავდა გულს. თირკმლის ფორმისაკი, მიუთითებდა ამ ორგანოს მკურნალობის ეფექტურობაზე და ა.შ. საინტერესოა, რომ, ზოგჯერ,ასეთი ფაქტები ემთხვეოდა კიდეც რეალობას, თუმცა არანაირი კანონზომიერება ამ, ვითომ კავში-რზე არ არსებობდა.

ამა თუ იმ მცენარის სამკურნალო თვისებები პირველსაწყისად გაიგეს ემპირიული გზით, რაცხშირად მთავრდებოდა მსხვერპლით. მხოლოდ ქიმიის მიღწევებმა მოგვცა საშუალება დაგვედგინასამკურნალო ეფექტის მიზეზი ამა თუ იმ მცენარისა. ყველაფერი დამოკიდებულია განსაზღვრულიქიმიური ნაერთებისა და მისი კომპონენტების შემცველობაზე მცენარეში.

მცენარის ბიოქიმიური ანალიზი წარმოადგენს შეუცვლელს-გახდეს მცენარე სამკურნალო.მრავალი ნივთიერება, რომელსაც მცენარე შეიცავს და, რომელზეც, დამოკიდებულია სამკურნალოეფექტი, შესაძლოა გახდეს მომწამვლელი. ასეთ შემთხვევაში საჭიროა დოზირების დაცვა. ის,საჭიროა სხვა, დანარჩენ შემთხვევებშიც.

მოქმედების სპექტრით სამკურნალო მცენარეები შესაძლოა იყოს ვიწრო დანიშნულების,რომელიც კურნავს განსაზღვრულ დაავადებებს (გულის, კუჭის) და უფრო ფართო მოქმედებისა,რომელთაც იყენებენ სხვადასხვა დაავადების დროს.

სამკურნალო ნივთიერებანი შესაძლოა წარმოიქმნას განსაზღვრულ ორგანოში (ფოთოლი, ფე-სვი, თესლი, ყვავილი) და განსხვავებული შემადგენლობით.

ბუნებრივია, ამგვარ მცენარეთა მიმართ ინტერესი დიდი იყო და დიდია დღესაც. მათიშეუგნებელი სელექცია-შერჩევა წარმოებდა ადამიანის მიერ გარკვეულ დრომდე, მაგრამ შეგნებუ-ლი სელექციის კვალობაზე, ეს საქმე მოექცა მეთოდური ყურადღების ქვეშ. ზრუნვა ადამიანისჯანმრთელობაზე სახელმწიფო მნიშვნელობისაა ყველა ქვეყანაში.

სამკურნალო-პროფილაქტიკური მნიშვნელობა აქვს საკვებად გამოყენებულ ყველა მცენარეს.ანტიკური მედიცინის ფუძემდებელი, ძველბერძენი მეცნიერი, ჰიპოკრატე ამბობდა:,,ყველა საკვებინივთიერება უნდა იქცეს სამკურნალო საშუალებად, ხოლო ყველა სამკურნალო საშუალება, საკვებნივთიერებად“.

დიდია რაციონალური კვებისა და სწორი რეჟიმის მნიშვნელობა ჯანმრთელობის განმტკიცები-სათვის. მრავალი საკვები მცენარე,თუ არა ყველა, შესაძლოა გამოვიყენოთ სამკურნალო საშუა-ლებათა დასამზადებლად-დაავადებათა სამკურნალოდ. ეს ეხება ისეთ ფართოდ გავრცელებულმცენარეებს, როგორიცაა: ხორბალი, ქერი,-კომბოსტო,-ჭარხალი,-ვაშლი და მრავალი სხვა.

სამკურნალო და პროფილაქტიკური მნიშვნელობა აქვს და შეიცავენ ვიტამინებს საკვები მცენარე-ები. არის მრავალი მცენარე, რომელიც დანიშნულია ამა თუ იმ პრეპარატის დასამზადებლად. ესაასახელდობრ სამკურნალო მცენარეები. მათ შორის ბევრია ველურად მზარდი (სინანტროპულისახეობების ჩათვლით), აგრეთვე, კულტივირებული და კულტურული, რომელთა რაოდენობაგანუსაზღვრელად დიდია.

39

ყველაზე მეტი მაინც ფარულთესლოვნები არიან. ზუსტი ციფრის დასახელება სამკურნალომცენარეებისა, ძალზე ძნელია. ამა თუ იმ სახეობის მცენარის ოჯახებში განსაზღვრულია მცენარეთაჯიშებისა და ფორმების რაოდენობა, რომელთაც გამოყოფენ სამკურნალო დანიშნულ;ებით. მაგალი-თად, ჩეხეთში სამკურნალოდ მიიჩნევა სოკოების 27 სახეობა.

ზოგადად, ფლორა ითვლის სამკურნალო მცენარეების 17 ათას სახეობას. ეს, ბუნებრივია, ძალზეპატარა პროცენტია მთელი მსოფლიო ფლორისა. გამოდის, რომ მათი რაოდენობა უფრო დიდია,ვიდრე გამოიყენება პრაქტიკაში. ყოველ შემთხვევაში, მათი სამკურნალო მოქმედება არაა აღიარე-ბული ოფიციალურად მეცნიერების მიერ. საჭიროა მათი შესწავლა და ადამიანის ჯანმრთელობისსამსახურში ჩაყენება.

არის ასეთი აზრიც-ყველა მცენარეს შესაძლოა ჰქონდეს ამა თუ იმ ხარისხით სამკურნალოთვისება. მსოფლიოს სხვადასხვა რეგიონში სამკურნალო მცენარეთა რიცხვი სხვადასხვანაირია. მთირაოდენობა ყველაზე მეტია ტროპიკებსა და მაღალმთიან ზონაში. ინდოეთში მცენარეთა 15 ათასისახეობიდან, 5 ათასი შესაძლოა გამოიყენონ სამკურნალოდ, მაგრამ ყველაზე კარგია 77 სახეობა.

ყოფილ საბჭოთა კავშირში მიღებულია 2500-3000, ფარმაკოპეებში ჩართულია 200 სახეობა. ეს,მსოფლიო ფლორის 1%-ია.

სამკურნალო მცენარეთა ადამიანის ჯანმრთელობის დაცვის საქმეში წარმატებით ჩასაყენებლად,საჭიროა მათი მეთოდური სელექციის წარმოება, რომლის საკვანძო ეტაპებია: სამკურნალო მცენარეთა სელექციის ძირითადი პრინციპების ზუსტი დაცვა; სამკურნალო მცენარეთა ბოტანიკური იდენტობის დაცვა; სარეგისტრაციო მონაცემებში ბოტანიკური იდენტურობის მონაცემების სარეგისტრაციო მო-ნაცემებში ჩართვა; სარგავი მასალის ტოლერანტულობის უზრუნველყოფა ბიოტური და აბიოტური ფაქტორებისმოქმედების მიმართ; მკაცრი დაცვა პირობებისა სამკურნალო მცენარეების მოვლა-მოყვანისა დაკულტივირებისავის (ადგილის შერჩევა, კლიმატისა და ნიადაგური ფაქტორების შესატყვისობამვენარეთა მოთხოვნებთან, გარემოსა და სოციალური ფაქტორების გათვალისწინება, შესაბამისიაგროტექნიკური ფონი, მცენარეთა დაცვის ღონისძიებები, მოსავლის აღების დროულობის დაცვა-მაქსიმალური ეფექტის მიღების ანგარიშით; სხვა, ორგანიზაციული და ტექნიკური საკითხები;

Basic Principles of Cure-treatment plant and Cultures SelectionZurab Bukia - Academic Doctor of Agriculture,Tsitsino Atamashvili – Scientist,Nunu Gogia – scientist,

Key words: medicinal plant, selection, cultivation

Abstract

The great importance of medicinal plants is widely known in the matter of prevention and treatment of diseases. Theireffectiveness depends on selection - a methodologically organized cultivation system.

The opinion is also considered in the review to successfully defend human health care process and is necessary todetermining strictly the conditions to their botanical identity, to establish conditions for maintenance, to meet plantrequirements.

40

mexileoba

Fruit-growering

“სამბა”- ბლის (Prunus Avium) ახალი ინტროდუცირებული ჯიშისაქართველოში

ე. მაღლაკელიძე - სოფლის მეურნეობის აკადემიური დოქტორი,ზ. ბობოქაშვილი - სოფლის მეურნეობის აკადემიური დოქტორი,ვ. კაკაშვილი - მაგისტრი,სსიპ სოფლის მეურნეობის სამეცნიერო კვლევითი ცენტრი.

საკვანძო სიტყვები: ჯიში, ყვავილი, ნაყოფი, ვეგეტაცია, მოსავალი.

რეფერატი

სტატიაში წარმოდგენილია ბლის ინტროდუცირებული ჯიშის "სამბას", ბიოლოგიური და სამეურნეომახასიათებლების კვლევის შედეგები. ჯიშის შესწავლა ჩატარდა საქართველოს მეხილეობის ერთ-ერთ წამყვანრეგიონში, ქართლში (სოფ. ჯიღაურა, მცხეთის მუნციპალიტეტი-საგურამო), სსიპ სოფლის მეურნეობისსამინისტროს სამეცნიერო კვლევითი ცენტრის მეხილეობის კვლევის სამსახურის მიერ, 2014-2017 წლებში.

კვლევა ითვალისწინებდა ჯიშის კომპლექსურ შესწავლას შემდეგი მაჩვენებლების მიხედვით: მცენარის დანაყოფის პომოლოგიური აღწერა, განვითარების ფენოლოგიური ფაზების მიმდინარეობის კალენდარულივადების განსაზღვრა, სიმწიფის პერიოდის დადგენა, დაავადებების მიმართ გამძლეობის შეფასება, ნაყოფისმექანიკური და ბიოქიმიური მონაცემების ანალიზი, მოსავლიანობის და პროდუქტიულობის აღრიცხვა.

კვლევის შედეგად დადგინდა, რომ ჯიში "სამბა" მიეკუთვნება ბლის საადრეო-საშუალო პერიოდის სი-მწიფის ჯიშების ჯგუფს და ხასიათდება მთელი რიგი დადებითი თვისებებით, კერძოდ, ნაყოფების მაღალიხარისხით, უხვი მოსავლიანობით და ზოგიერთი დაავადების მიმართ ტოლერანტობით. აღნიშნული მახა-სიათებლების მიხედვით, ჯიშს ეძლევა რეკომენდაცია გასაშენებლად საქართველოს მეხილეობის წამყვან რე-გიონებში - შიდა ქართლი, მცხეთა-მთიანეთი, კახეთი და ქვემო ქართლი.

შესავალი

ბალი კურკოვანი კულტურების მნიშვნელოვანი წარმომადგენელია. იგი როგორც ადრეული,საზაფხულო ხილი, წარმატებით მოჰყავთ მსოფლიოს სამხრეთ და ჩრდილოეთ ნახევარსფეროებში.მსოფლიოში ბლის წარმოება შეადგენს 2,4-2,5 მილიონ ტონას, (FAOSTAT, 2016). ბლის მთავარიმწარმოებელი ქვეყნებია: თურქეთი (494 325 ტონა), აშშ (301 205 ტონა), ირანი (200 000 ტონა) დაიტალია (131 175 ტონა). საქართველოში ბლის წარმოება 2100 (2017) – 5600 (2013) ტონის ფარგლებშია(საქსტატი 2017). აღსანიშნავია, რომ უკანასკნელ პერიოდში მსოფლიოს თითქმის ყველა ქვეყანაშიშეიმჩნევა ბლის წარმოების ზრდის ტენდენცია, რასაც მნიშვნელოვნად განაპირობებს ახალიმაღალპროდუქტიული ჯიშებისა და საძირეების გამოყენება, ინტენსიური და პრეცისიული მე-ხი-ლეობის ელემენტების აქტიური ათვისება და დანერგვა (Sansavini, Lugli, 2008; ბობოქაშვილი, 2017; ).

ბალს (Prunus avium, 2n=2x=16; გენომის მოცულობა - 272.4Mb) საქართველოში უძველესი დრო-იდან აშენებენ. იგი მიეკუთვნება ვარდისებრთა ოჯახს (Rosaceae), ქლიავისებრთა (Prunoideae)ქვეოჯახს და Prunus-ის გვარს. მიჩნეულია, რომ კულტურული ჯიშები მიღებულია ველური ბლის,

41

ბალამწარასგან (საქართველოს აგრობიომრავალფეროვნება 2015; ვარძელაშვილი და ცერცვაძე, 1978.).ბლის წარმოშობის ადგილის საკითხის შესახებ არაერთგვაროვანი მოსაზრებები არსებობს, თუმცამორფოლოგიური, გენეტიკური და არქეობოტანიკური მონაცემების შესაბამისად მკვლევარები ძირი-თადად თანხმდებიან, რომ ამ კულტურის წარმოშობის ცენტრი მოიცავს წინა აზიის ჩრდილოეთ,ჩრდილო-აღმოსავლეთ და აღმოსავლეთ ნაწილებს, თუმცა მონათესავე ველური სახეობების ძირი-თადი კონცენტრაციის ადგილს სამხრეთ კავკასია წარმოადგენს, სადაც თავისთავად საქართველოცმოიაზრება (Zohary at all 2012; Webster and Looney 1996; Yayasankar and Cappel 2011). ბლის კომე-რციული წარმოება შესაძლებელია, საქართველოს, როგორც დასავლეთ ისე აღმოსავლეთ რეგი-ონებში. ეს კურკოვანი კულტურა საუკეთესო პროდუქციას იძლევა კახეთში, შიდა ქართლში დაქვემო ქართლში. საადრეო სიმწიფის პერიოდის ჯიშების წარმოების მაღალი პოტენციალი გააჩნიაიმერეთის ქუთაისის, სამტრედიისა და ვანის რაიონებს. ბლის წარმოება საქართველოში ამ ეტაპზესტაბილურია და 3700–4000 ტონას შეადგენს (საქსტატი, 2017). საშუალო საჰექტარო მოსავლიანობა12–15 ტ/ჰა, ინტენსიური ბაღებიდან, ხელსაყრელ კლიმატურ პირობებში, შეიძლება მივიღოთ 20-25ტ/ჰა-ზე და მეტი.

ბლის მაღალ ეკონომიკურ ღირებულებას, თავისთავად განაპირობებს ნაყოფების მაღალიკვებითი და ტექნოლოგიური თვისებები. ბალზე, როგორც ჯანმრთელობისთვის სასარგებლო პრო-დუქტზე, გაზრდილია ინტერესი, რაც ძირითადად ნაყოფის ბიოქიმიური შედგენილობით აიხსნება.ნაყოფი მდიდარია ანტიოქსიდანტებით, ნახშირწყლებით, ორგანული მჟავებით, მინერალურიელემენტებით (Stojanovik at all, 2012).

ნაყოფებში ხსნადი მშრალი ნივთიერების შემცველობა 10.8–20.8 % ფარგლებში მერყეობს, ორგა-ნული მჟავები-0,3-0,8%-ია. ბალი ასევე შეიცავს პექტინებს, უჯრედანას, ფართო სპექტრის ვიტა-მინებს, კაროტინს, კაროტინოიდებს, ანთოციანებს და ა.შ. ნაყოფებში დიდი რაოდენობით აღმოჩე-ნილია მინერალური ნივთიერებებიც-კალიუმი, კალციუმი, ასევე მაგნიუმი. როგორც ცნო-ბილია,ბლის რეგულარული მიღება, ამცირებს ართრიტის წარმოშობის რისკს, ანთებითი პროცესებისგანვითარებას, ხელს უწყობს ალცჰეიმერის დაავადების, გულ-სისხლძარღვოვანი დაავადებებისპროფილაქტიკას და მკურნალობის პროცესს (Hayaologlu and Demir 2015).

საქართველოში გავრცელებულია ბლის როგორც ადგილობრივი, ასევე ინტროდუცირებულიჯიშები. ადგილობრივი ჯიშებიდან განსაკუთრებით პოპულარულია გოგრა ბლის სხვადასხვა ფორმადა ჯიშ-პოპულაცია. დარაიონებული სორტიმენტი მოიცავდა ბლის შემდეგ ჯიშებს: ხარისგულა,თათრული შავი, დროგანა ყვითელი, და სხვა (საქართველოს ხილი, 2001).

საქართველოში ბლის ადგილობრივი და ინტროდუცირებული ჯიშების შესწავლას და სელე–ქციას საუკუნეზე მეტი ხნის ისტორია აქვს. ამ მიმართულებით საინტერესო კვლევები ჰქონდათ დააქტიურად მუშაობდნენ ქართველი მეხილე მეცნიერები: ე. ერისთავი, თ. ცერცვაძე, თ. ქოქოშვილი,ლ. ბოგვერაძე, დ. ლებანიძე, თ. ჩიქოვანი, მ. ერისთავი, მ. ვარძელაშვილი, ე. საათაშვილი და სხვები(ბოგვერაძე, 1974; ცერცვაძე,1965; ვარძელაშვილი და ლებანიძე, 1972; ჩიქოვანი და სხვ. 1980).).

კვლევის მიზანიკვლევის მიზანია ბლის ახალი, პერსპექტიული ჯიში "სამბას" კომპლექსური საველე და ლა-

ბორატორიული შესწავლა საქართველოს მეხილეობის კლასიკურ სამრეწველო ზონაში-ქართლში.აღსანიშნავია, რომ საქართველოში, უკანასკნელი 20 წლის მანძილზე, არ არის ჩატარებული ბლისჯიშების ბიოლოგიურ-სამეურნეო თვისებების სამეცნიერო კვლევა, არსებული სორტიმენტისგანახლების მიზნით. გამომდინარე აქედან, ინტროდუცირებული ჯიშის - სამბა აგრონომიული დაკომერციული თავისებურებების შესწავლა მეტად მნიშვნელოვანი და აქტუალურია. კვლევის საფუ-ძველზე შესაძლებელია ჯიშის რეკომენდება ფერმერებისთვის, მეხილეობის ძირითად სამრეწველოზონებში გავრცელების მიზნით.

კვლევის მეთოდიკაკვლევის ობიექტს წარმოადგენდა კანადური წარმოშობის ჯიში სამბა, რომელიც მიღებულია 1978

წელს ვ. დ. ლეინის მიერ სამერლენდის კვლევით სადგურში ჯიში სტელას (Stella) შეჯვარებითფორმა 13S–36-18. (Kappel, Lane, 1998). ჯიში შეთავსებადობის ხარისხის (Igs) მიხედვით მიეკუთვნება

42

S1S3 ალელების მქონე გენოტიპების ჯგუფს (თვითდამტვერავი) (Buchele, 2017). ევროკავშირის კა–ტალოგის მიხედვით ჯიში სამბა ასევე ცნობილია სამსტეს (Sumste) სახელწოდებით და დარეგი–სტრირებულია 1996 წელს. საქართველოში აღნიშნული ჯიში პირველად ინტროდუცირებულია 2012წელს ვაზისა და ხეხილის სარგავი მასალის წარმოების ეროვნული ცენტრის (ააიპ "აგრო") მიერ.

ჯიშის პირველადი შესწავლა ჩატარდა 2014-2017 წ.წ, სოფლის მეურნეობის სამეცნიერო-კვლე–ვითი ცენტრის-სოფ. ჯიღაურა (მცხეთის მუნიციპალიტეტი)-საკოლექციო ბაღში, რომელიც გაშენე–ბულია 2012 წელს. ბაღის გაშენების სქემა-5,0 მ X 2,5 მ, საძირე-კოლტი, სარწყავი სისტემა-წვეთოვანიმორწყვა, დაკვირვება წარმოებდა ერთგვაროვანი სტანდარტული აგროფონის პირობებში მყოფ სა–მოდელო 15 მცენარეზე.

სოფელ ჯიღაურას ადგილმდებარეობა ხასიათდება ზომიერი, თბილი კლიმატით, ზომიერი ტე–ნიანობით, ნაწილობრივ ცივი ზამთრით და ცხელი ზაფხულით. ჰაერის საშუალო მრავალწლიურიტემპერატურა შეადგენს 10,6–10,80C, ყველაზე ცხელი თვეებია ივლისი და აგვისტო. საშუალოტემპერატურა ამ პერიოდში აღწევს -22,3-22,80C, აქტიურ ტემპერატურათა ჯამი ( > 50C) Σ 3540 –38700C, ხოლო წლიური ნალექები - 520 – 590 მმ ფარგლებშია.

საცდელ ნაკვეთში გავრცელებულია მდელოს ყავისფერი ნიადაგები, მარცვლოვან-კოშტოვანისტრუქტურით. რომელსაც ახასიათებს ფხვიერი აგებულება, ალაგ-ალაგ ქვიან-კენჭოვან ხირხატიანი;აქვს კარგი ფიზიკური თვისებები და საკმარისად ინარჩუნებს ტენიანობას. სიღრმის მატებასთანერთად ხასიათდება მაღალი კარბონატობით (18 – 20%) და ტუტე რეაქციით (pH =7,8–8,1). ორგანულინივთიერება აღწევს-1,4-1,6%, ნიადაგი ღარიბია აზოტით და ფოსფორით, კალიუმით უზრუნველ–ყოფა საშუალოა.

კვლევის მეთოდიკით გათვალისწინებული იყო მცენარის ძირითადი ორგანოების (ხე, ყლორტი,ყვავილი, ფოთოლი, ნაყოფი) აღწერა, UPOV-ის დესკრიპტორის მიხედვით (UPOV descriptor 2006).აღირიცხა ფენოლოგიური ფაზების, კვირტების გაშლა, ყვავილობა (დაწყება, მასიური, დასასრული),ნაყოფის მომწიფება (დაწყება, მასიური), ფოთოლცვენა (დასასრული), მიმდინარეობის კალე-ნდარული ვადები, BBCH (BBCH, Mayer, 2001) სკალის მოდიფიცირებული ვარიანტის მიხედვით.

შესწავლილი იქნა, ჯიშის ბიოლოგიურ-სამეურნეო მახასიათებლები. აღირიცხა ხის სიმაღლე,ვარჯის მოცულობა, შტამბის დიამეტრი, მოსავალი (ერთი ხის საშუალო მოსავლიანობა კგ-ში), დაა-ვადებების მიმღებიანობის ხარისხი (მცენარის ცალკეულ ორგანოებზე შეფასდა თვალზომით, 5 ბა–ლიანი სისტემით (0 ბალი-დაზიანება არ არის, 5 ბალი-დაზიანებულია ორგანოს 50%-ზე მეტი)-ხეხილოვანი, კენკროვანი და კაკლოვანი კულტურების ჯიშთაშესწავლის მეთოდიკის მიხედვით(Programm, 1999). საკონტროლოდ აღებული იქნა საადრეო სიმწიფის ჯიში "ბურლატი".

ჩატარდა ნაყოფის მექანიკური და ბიოქიმიური ანალიზი. განისაზღვრა ნაყოფის მასა (გ) (ანა–ლიზური სასწორით) და სიდიდე ( ციფრული შტანგენფარგალით-სიმაღლე (მმ), სიგანე (მმ)) ხსნადიმშრალი ნივთიერება (Brix, %, ციფრული რეფრაქტომეტრი "Atago") და ტიტრული მჟავიანობა (აცი–დომეტრული მეთოდით, ავტომატური ტიტრატორი "Hanna").

ნაყოფის სადეგუსტაციო შეფასება მოხდა დახურული ანკეტირების გზით, ნაყოფის მოხმარებითისიმწიფის ფაზაში, მოდიფიცირებული 10 ბალიანი სისტემით, 10 მახასიათებლის მიხედვით: ვი–ზუალური (ფერი, ზომა, სიგლუვე-სიპრიალე, სასაქონლო სახე), ორგანოლეპტიკური (რბილობისშიდა სიმკვრივე, წვნიანობა, სიტკბო, მჟავიანობა, გემო) და საერთო.

მონაცემების სტატისტიკური დამუშავება და ჯიშის მახასიათებლებს შორის, სხვაობა წლებისმიხედვით, დადასტურდა ერთფაქტორიანი ANOVA-ს სტატისტიკური ანალიზის (უას (LSD=0,05))მეშვეობით.

კვლევის შედეგებიფენოლოგიური ფაზების მიმდინარეობა. ფენოფაზების მიმდინარეობაზე ჩატარებული ოთხი

წლის (2014-2017) დაკვირვებების შედეგად დადგინდა, რომ განვითარების ფაზების კალენდარულივადები მნიშვნელოვნად არის დამოკიდებული ჯიშის ბიოლოგიურ თავისებურებებზე დამიმდინარე წლის კლიმატურ პირობებზე (მაღლაკელიძე და სხვ. 2016)

43

ფენოფაზების კალენდარულ ვადებზე ჩატარებული ოთხი წლის (2014-2017) დაკვირვების შედე–გები მოცემულია ცხრილში 1.

ცხრილი 1

დაკვირვებებმა აჩვენა, რომ მოცემული ჯიში ვეგეტაციას (კვირტების დაბერვა) საშუალოდიწყებს მარტის პირველ დეკადაში. კვლევის პერიოდში ყველაზე ადრეული ვეგეტაცია აღინიშნა 2016წელს (1 მარტი), ხოლო ყველაზე საგვიანო-2014 წელს (11 მარტი). ვეგეტაციის დაწყების პერიოდისმიხედვით ცვალებადობამ 2014-2017 წლებში საშუალოდ შეადგინა 10 დღე.

კვლევის შედეგად დადგინდა, რომ ოთხი წლის საშუალო მონაცემების თანახმად (ცხრილი 1),ჯიში სამბა ყვავილობას იწყებს აპრილის მეორე დეკადაში და ყვავილობა გრძელდება 10 დღე. მო–ცემული გენოტიპი არის თვითფერტილი, ახასიათებს უხვი ყვავილობა, რომელიც შეფასდა 4 ბა–ლით. კვლევის პერიოდში, ისევე როგორც ვეგეტაციის დაწყების პერიოდი, ყვავილობის ვადებიც,საკმაოდ ცვალებადია. ყველაზე ადრე ყვავილობის დაწყება აღინიშნა 2016 წელს (27-30 მარტი), ხო–ლო ყველაზე გვიან-2014 წელს (15-17 აპრილი). საკონტროლო ჯიშთან ბურლატი ყვავილობისსხვაობამ შეადგინა +5 დღე (5 დღით გვიანი ყვავილობა). აქტიურ ტემპერატურათა ჯამი ყვავილობისპერიოდში საშუალოდ შეადგინს Σ (>5 0 C) = 86-1200C. ჯიში არის საადრეო-საშუალო პერიოდის მო–ყვავილე.

კვლევის მონაცემების ანალიზის თანახმად, ჯიშის სიმწიფის ვადებს შორის სხვაობა, წლებისმიხედვით 5-10 დღეა. ჯიშის სიმწიფის ყველაზე ადრეული დასაწყისი აღინიშნა 2016 წელს (28 მაისი-1 ივნისი), ხოლო შედარებით გვიან-2014 წელს (8-11 ივნისი). ნაყოფის მასობრივ სიმწიფეს საშუ-ალოდ იწყებს ივნისის პირველ დეკადაში. ფოთოლცვენა იწყება ოქტომბრის მესამე დეკადაში დაგრძელდება ნოემბრის ბოლომდე.

ცდის პერიოდში, ჯიშის სამბა, ფენოფაზების მიმდინარეობის კალენდარული ვადებიშედარებული იქნა, საკონტროლოდ აღებულ ჯიშთან ბურლატი. აღრიცხვის ოთხი წლის (2014-2017წწ) შედეგების საშუალო მონაცემები მოცემულია ცხრილში 2.

ცხრილი 2

ყვავილობაჯიში

კვირტებისდაბერვა დასაწ

ყისიმასობრივი

დასასრული

სიძლიერე(1-5 ბალი)

ხანგრძლივობა

სიმწიფის

პერიო-დი

ნაყოფისგანვითა

რებისპერიოდ

იბურლატი(საკონტროლო)

03.03 06.04 12.04 17.04 5.0 12 25-30.05 45-47

სამბა 06.03 11.04 17.04 20.04 5.0 10 05-07.06 48-50

მონაცემების შეფასების შედეგად გაირკვა, რომ ჯიში სამბა ვეგეტაცია იწყება საკონტროლოჯიშთან შედარებით 2-3 დღით გვიან. ყვავილობის პერიოდიც, საკონტროლო ჯიშთან შედარებით

ყვავილობაწელი

კვირტების

დაბევადასაწყი-სი

მასობრივი

დასასრული

სიძლიერე(1-5 ბალი)

ხანგრძლივობა

სიმწიფისპერიოდი

ფოთოლცვენა

2014 11.03 15-17.04 19-21.04 22-23.04 5.0 9 08-11.06 25-28.102015 07.03 02-05.04 08-10.04 11-12.04 4.6 11 02-04.06 22-26.102016 01.03 27-30.03 05-07.04 09-10.04 4.2 14 28.05-01.06 18-21.10

2017 05.03 08-10.04 15-16.04 20-22.04 5.0 16 02-06.06 16-20.10საშუალო 06.03 11-14.04 17-19.04 21-23.04 5.0 12 05-07.06 22-25.10

44

გვიან (+5 დღე) მიმდინარეობს, მაგრამ, ყვავილობის პერიოდი უფრო მოკლე და შეზღუდულიავიდრე საკო-ნტროლო ჯიშის (-2 დღე), რაც აიხსნება ჯიშის თვითდამტვერვის უნარიანობით. ჯიშისამბა საკონტროლო ჯიშ ბურლატთან შედარებით 10 დღით გვიან იწყებს მასობრივ სიმწიფეს (+10დღე). ჩვენი კვლევის შედეგებს მიხედვით ქართლის პირობებში, ჯიში მიეკუთვნება ბლის საადრეო-საშუალო სიმწიფის პერიოდის ჯიშებს. მასობრივი ყვავილობიდან სიმწიფემდე დღეებისრაოდენობა უდრის 48–50 დღეს (Maghlakelidze at all, 2017).

სურ.1 სურ.2სურ.3

ვეგეტატიური ზრდის და განვითარების თავისებურებები. ხის ფენოტიპური მაჩვენებლებისშესწავლის შედეგად დადგინდა, რომ ჯიში ხასიათდება საშუალო ზრდის სიძლიერით. ვარჯი-ზემოთ მიმართული. ახასიათებს შედარებით კომპაქტური ზრდა და საყვავილე კვირტების განვი-თარების მაღალი უნარი. ტოტები მსხვილი, ქერქი მუქი მოყავისფრო შეფერვის. ექვსი წლის ხისსიმაღლემ შეადგინა 240 სმ; შტამბის გადანაჭრის ფართობი-50.24სმ2; ვარჯის მოცულობა-18,76მ3

(ცხრილი 4, სურ.3).ჯიში მსხმოიარობს, როგორც ერთწლიან ნაზარდებზე, ასევე სანაყოფე თაიგულებზე. სრულ–

მსხმოიარე ხეები ივითარებს 80% თაიგულებს და მცირე რაოდენობით ერთწლიან ტოტებს. სანაყოფეკვირტები ჯგუფურად არის განლაგებული (სურ.1)

ყვავილედი საშუალო სიდიდისაა. თეთრი ფერის. მრგვალი გვირგვინის ფურცლებით (სურ.2).ფოთოლი ლანცეტისებური, საშუალო სიდიდის, ხერხკბილა. მუქი მწვანე შეფერილობის. ყუნწიგრძელი. აქვს ორი სანექტრე ჯირკვალი, თირკმლისებური ფორმის, მოწითალო ფერის. (სურ.4)

სურ.4 სურ.5 სურ.6

მოსავლიანობა. ჯიში მსხმოიარობას საშუალოზე ძლიერ საძირეზე (კოლტი) იწყებს საკმაოდადრე დარგვიდან მე-3 წელს. ახასიათებს რეგულარული და უხვი მსხმოიარობა. მოსავლიანობამაღალია. სრულმსხმოიარე ხე საშუალოდ იძლევა 23.6კგ ნაყოფს, საჰექტარო მოსავალი საშუალოსაძირეზე, (ინტენსიურ ნარგაობაში 800 ხე/ჰა და მეტი), 18,88 ტონას შეადგენს (ცხრილი 4) (სურ.5,6).

კვლევის პერიოდში მცენარის დაზიანება ზამთრის ყინვისაგან არ შეინიშნებოდა, მიუხედავადიმისა, რომ სააღრიცხვო პერიოდში (2014 წ) ყინვამ მიაღწია16,8 C. შესაბამისად შეიძლება დავა–სკვნათ, რომ მისი ზამთარგამძლეობა საშუალოზე მაღალია.

დაავადებების მიმართ გამძლეობა. ჯიშის დაავადებების მიმართ საველე გამძლეობამ აჩვენა, რომსტანდარტული აგროფონის პირობებში ჯიში სამბა შედარებით ნაკლებად ზიანდება კლასტერო-

45

სპოროზით (Shot hole, Wilsonomyces carpophilus) - დაზიანების ხარისი 1,4 ბალი და საშუალოდ კოკო–მიქოზით (Blumeriella jaapii). დაზიანების ბალი-2,0 ბალი.

ნაყოფის პომოლოგიური აღწერა და მექანიკური ანალიზი. როგორც ნაყოფების შესწავლამ აჩვენა,ჯიშის ნაყოფები მსხვილი, ან საკმაოდ მსხვილია (9,0 -9,5გ). მათი დიამეტრი უმეტესად 24-26 მმუდრის. 15 %-მდე ნაყოფების დიამეტრი - 26-28 მმ-ია; 22 მმ-ზე ნაკლები ნაყოფები არ აღინიშნება.

მოსავლიანობა 2017 წელი ცხრილი 4ხის პარამეტრები მოსავლის რაოდენობა 1

ხიდანჯიში

მოსავალი(კგ)

ხისსიმა-ღლე(სმ)

ვარჯისმოცულობა

(მ3)

შტამბისფართობი

(სმ2 ) კგ/მ3 კგ/სმ2

ბურლატი 19.4 ±0.14a 220 17.89±0.01a 58.09±1.82a 1.13±0.16a 0.33±0.01a

სამბა 23,6±0.02b 240 18.76±0.00b 50.24±0.16a 1.25±0.12a 0.46 ±0.02a

უას (LSD,p=0,05)

1,8 0,72 2,31 0.09 0,11

ნაყოფის ფორმა - მრგვალი ან მომრგვალო, ყუნწი საშუალო სიგრძის (32 -34 მმ) და საშუალოსისქის, კურკა ელიფსური ფორმის, საშუალო სიდიდის. (სურ. 7,8) კანი საშუალო სისქის-მეტადმიმზიდველი მუქი წითელი, რბილობი-მოვარდისფრო. ნაყოფი ადვილად იკრიფება. ტრანსპო–რტაბელურობა საშუალოზე მაღალი.

სურ 7 სურ.8

ცხრილი 5ნაყოფის სიდიდე (მმ) კურკა

ჯიში

ნაყოფისმასა(გ) სიმაღლე სიგანე ხილის

ფორმისინდექსი

ყუნწისსიგრძე(ს

მ) მასა(გ)

გამოსავლიანობა

ბურლატი ( საკ

7.84±0.19 23.4±0.22b 24.8±0.52c 0.94±0.14a 3.6±0.12c 0.41±0.01d 94.8±0.06d

სამბა 9.0±0.24a 24.8±0.28a 26.4±0.21a 0.94±0.12a 4.5±0.07a 0.50±0.02a 94.5±0.04c

ნაყოფის ბიოქიმიური შედგენილობა. ნაყოფის ბიოქიმიური ანალიზით განისაზღვრა, რომხსნადი მშრალი ნივთიერების შემცველობა ცვალებადობს 13.5-13,9%-ს შორის, ხოლო ტიტრულიმჟავიანობა შეადგენს - 0.41%-ს.

ცხრილი 6.ჯიში ხსნადი მშრალი ნივთიერება

(%)საერთო შაქარი

(%)ტიტრული მჟავიანობა

(%)ბურლატი 13.4±0.10b 8.3±0.18b 0.44±0.01c

სამბა 13.7±0.20b 9.4±0.16a 0.41±0.02b

46

ნაყოფების სადეგუსტაციო შეფასების შედეგად გაირკვა, რომ მოცემული ჯიშის ნაყოფის სასა–ქონლო სახე არის ძალიან კარგი, მაღალი საგემოვნო თვისებების, ტკბილი, ბალანსირებული სიმ–ჟავით, საკმაოდ არომატული. რბილობის ტექსტურა მკვრივი და წვნიანი. სასაქონლო სახე კარგი ანძალიან კარგი. საერთო სადეგუსტაციო შეფასება-კარგი -8.2 (10 ბალიანი სისტემით).

დიაგრამა. 1. ნაყოფის დეგუსტაციის შედეგები

დასკვნები: ბლის ჯიშის, "სამბას", სამეურნეო-ბიოლოგიური თავისებურებების კომპლექსურიკვლევის შედეგად დადგინდა, რომ ჯიში ქართლის ზონაში არის: საადრეო პერიოდის მოყვავილე დამსხმოიარე, ხასიათდება საშუალო ზრდის სიძლიერით, მსხმოიარობაში შედის ადრე (მე-3-4 წელს)და საკმაოდ მაღალმოსავლიანია. ზოგიერთი დაავადებების მიმართ ტოლერანტულია, ნაყოფს აქვსმიმზიდველი სასაქონლო სახე და მაღალი საგემოვნო თვისებები. აღნიშნული სამეურნეო-ბიოლო–გიური მახასიათებლების მიხედვით, ჯიშს "სამბა"-ს შეიძლება მიეცეს რეკომენდაცია საქართველოსმსგავს ნიადაგურ-კლიმატურ პირობებში გასაშენებლად, კერძოდ შიდა ქართლში, მცხეთა-მთია–ნეთში, კახეთსა და ქვემო ქართლში. საქართველოს სხვა რეგიონებში გავრცელების პოტენციალისშეფასებისათვის ჯიში მოითხოვს დამატებით კვლევას.

ლიტერატურა:1. ბობოქაშვილი ზ., ძერია კ. მებაღეობა. თბილისი, 2010; გვ.3-16.2. ბობოქაშვილი ზ. ბალი, მნიშვნელოვანი კურკოვანი კულტურა, "აგრობაზისი" თბილისი,

2017. გვ 45-483. ბოგვერაძე, ბლის ზოგიერთი ჯიშების შესწავლის შედეგები იმერეთის პირობებში

/მებაღეობის, მევენახეობისა და მეღვინეობის სამეცნიერო-კვლევითი ინსტიტუტის შრომები.თბილისი, 1978. ტ.25, გვ.139-144.

4. ვარძელაშვილი მ., ცერცვაძე თ. ბალი და ალუბალი. საქართველოს მეხილეობა -ნ.ხომიზურაშვილის რედაქციით, ტომი 4 თბილისი, გამომცემლობა "განათლება", 1978.თბილისი გვ. 335-344.

5. ვარძელაშვილი მ., ვ. ლებანიძე. ბლის საადრეო ჯიშების ზოგიერთი ბიოლოგიური დასამეურნეო თავისებურება ვარკეთილის ზონაში / მებაღეობის, მევენახეობისა და

47

მეღვინეობის სამეცნიერო-კვლევითი ინსტიტუტის ახალგაზრდა მეცნიერთა შრომები.თბილისი, 1972. ტ.2, გვ.5-17.

6. მაღლაკელიძე ე., ბობოქაშვილი ზ., კაკაშვილი ვ, ციგრიაშვილი ლ. ბლის საადრეო სიმწიფისპერიოდის ჯიშების ფენოლოგია შიდა ქართლის პირობებში /საქართველოს სოფლისმეურნეობის მეცნიერებათა აკადემია 2(36) თბილისი, 2016. გვ. 47-50.

7. საქართველოს ხილი (კატალოგი)ვ. კვალიაშვილის რედაქციით, თბილისი, 2001.გამომცემლობა "გეორგია". გვ. 45 – 58.

8. საქართველოს აგრობიომრავალფეროვნება (კატალოგი)თბილისი.2015.9. საქსტატი (2018). საქსტატის ეროვნული სტატისტიკური ოფისი საქართველოში 2018.

www.geostat.ge10. ცერცვაძე, თ. ბალი და ალუბალი : [ცნობარი სოფლის მეურნ. მუშაკებისათვის].

ბ. : საბჭოთა საქართველო, თბილისი, 1965. გვ 4- 28.11. ჩიქოვანი ნ., ერისთავი მ., ლებანიძე ვ. -კურკოვანი კულტურების (ატამი, ქლიავი, ბალი)

ჯიშთა შესწავლის წინასწარი შედეგები / სამეცნიერო-კვლევითი მუშაობის შედეგებიმებაღეობა, მევენახეობასა და მეღვინეობაში. თბილისი, 1980. ტ.27, გვ.81-85.

12. ქოქოშვილი თ., საათაშვილი ე. ბლის და ალუბლის სელექციის შედეგები ხეხილის ბაღებისმოსავლიანობის გაზრდის გზები / სამეცნიერო შრომათა კრებული. თბილისი, 1985 გვ.160-164.

13. Buchele M. (edit). (2017) Lucas ahleitung zum obstbau. Authors groupe. Verlag Eugen Ulmer, Berlin,pp 132 – 137.

14. Dever M.C , R.A. MacDonald, M.A. Cliff, and W.D. Lane (1996). Sensory Evaluation of SweetCherry Cultivars, HORTSCIENCE 31(1), pp150–153.

15. FAOSTAT (2016): http://faostat.fao.org/default.aspx16. Hayaologlu A, Demir N. (2015) Physicochemical characteristics, antioxidant activity, organic acid

and sugar contents of 12 sweet cherry (Prunus avium L.) cultivars grown in Turkey/ Journal of FoodSci. 2015 Mar; 80(3), pp 564-70.

17. Kappel, F. and Lane, W.D. (1998). RECENT SWEET CHERRY INTRODUCTIONS FROM THEBREEDING PROGRAM AT SUMMERLAND, BRITISH COLUMBIA, CANADA. Acta Hortic. 468,105-110 DOI: 10.17660/ActaHortic.1998.468.10.

18. Maghlakelidze E, Bobokashvili Z, Kakashvili V, Cigriasvili L (2017), Biological and AgriculturalProperties of Sweet Cherry (Prunus avium L.) Cultivars in Georgia International Journal of Scienceand Research (IJSR)ISSN (Online): 2319-7064 Volume (2017):78.96.

19. Meier, U. (2001) Growth Stages of Mono and Dicotyledonous Plants. BBCH Monograph, FederalBiological Research Centre for Agriculture and Forestry, Bonn.

20. Program and methods Cultivar fruit, berry and nut crops. (1999) Orel, 1999. pp. 430-486. (InRussian).

21. Sansavini, S. and Lugli, S. (2008). SWEET CHERRY BREEDING PROGRAMS IN EUROPE ANDASIA. Acta Hortic. 795, 41-58 DOI: 10.17660/ActaHortic.2008.795.1

22. Stojanovik M., Milatovic D.,Kulina M., Alic-Dzanovic Z.,(2012) Pomological Properties of SweetCherry Cultivars on Gisela 5 Rootstock in the Region of Sarajevo.Therd International ScientificSympozium Agrosum Jahoria, pp183-187.

23. UPOV (2006). International Union the Protection of New Varieties of Plants. (2006). Sweet CherryUPOV Code: PRUNU-AVI Prunus avium L. TG/35/7.

24. Webster A.D and N. E. Looney. (1996) Cherries: crop physiology, production and uses, UK, pp 3-24.25. Yayasankar S., F. Cappel (2011) Recent advances in Cherry /Global science Book, UK, pp 63-68.26. Zohary D., M. Hopf, E. Weiss (2012) Domestication of Plants in the Old World: The Origin and

Spread of Domesticated Plants in Southwest Asia, Europe, and the Mediterranean Basin, OUP,Oxford, pp 8 – 49.

48

'Samba'-the new Introduced Sweet Cherry (Prunus avium L.)Cultivar in Georgia

Ellen Maghlakelidze –Academic doctor of Agricultural, Zviad Bobokasvili- Academic doctor of Agricultural,Vano Kakashvili – Master,Scientific-Research Center of Agriculture.

Key words: Variety, flower, fruits, vegetation, harvest

AbstractThe article presents the results of the study of biological and agricultural properties of a prospective

introduced cultivar of Canadian origin sweet cherry 'Samba' in Georgia.The research has been carried out in the collection orchard of the experimental station Jigaura of LEPL

Scientific-Research Center of Agriculture (SRCA) in the 2014-2017. The following agronomic and biologicalcharacteristics were studied according to the cultivar: phenological phases of development, detailed pomologicaldescription of tree, flower, fruits and other part of cultivar. As well their biochemical analysis and pattern ofyield and productivity. According to the Study, the cultivar of sweet cherry 'Samba' has the high quality of fruitsand distinguished by acceptable commercial properties – Period of harvest – early – middle (1 part of June),average yield - 23,6 kg/Tree on colt rootstock. Based on this research this cultivar has been recommended forlocal farmers for planting high productive early variety cherry for domestic and international markets.

49

ქლიავის სორტიმენტის გაუმჯობესება

ე. მაღლაკელიძე - სოფლის მეურნეობის აკადემიური დოქტორი,ზ. ბობოქაშვილი - სოფლის მეურნეობის აკადემიური დოქტორი,ვ. კაკაშვილი - მაგისტრი,ლ. ციგრიაშვილი -ბაკალავრი.

საკვანძო სიტყვები: ვეგეტაცია, ყვავილობა, სიმწიფე, მოსავალი, ნაყოფი.

რეფერატი

სტატიაში წარმოდგენილია საქართველოში უკანასკნელ ხანებში ინტროდუცირებული ქლიავის რამდენი–მე ჯიშის: ბლუფრი, პრეზიდენტი, ამერსი და ემპრესი აგრობიოლოგიური შესწავლისა და პომოლოგიურიაღწერის შედეგები.

კვლევა განხორციელდა სსიპ სამეცნიერო–კვლევითი ცენტრის, მეხილეობის კვლევის სამსახურის მიერ,2014-2017 წლებში, საკოლექციო ბაღში (სოფ. ჯიღაურა, მცხეთის მუნციპალიტეტი). კვლევა მოიცავდა შემდეგისამეცნიერო სამუშაოების განხორციელებას: ჯიშების პომოლოგიური აღწერა, ფენოლოგიური ფაზების მიმ–დინარეობის კალენდარული ვადების განსაზღვრა, ბიოლოგიური-სამეურნეო მახასიათებლების (მოსავალი,მავნებელ-დაავადებების მიმართ გამძლეობა, ნაყოფის მექანიკური და ბიოქიმიური მაჩვენებლები) შესწავლა-შეფასება.

შესწავლის მონაცემების ანალიზის შედეგად დადგინდა, რომ ჯიშები: ემპრესი, ბლუფრი და პრეზიდენტიხასიათდებიან მაღალი მოსავლიანობით, გამორჩეული სასაქონლო-საგემოვნო თვისებებით და შესაძლებელიამათი რეკომენდება საქართველოს მეხილეობის წამყვან რეგიონებში ქლიავის სორტიმენტის გაუმჯობესებისმიზნით,

შესავალი

ქლიავი (Prunus domestica L.) კურკოვანი ხილის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი წარმომადგენელია.მისი ნაყოფი ხასიათდება ძვირფასი სადესერტო და ადამიანის ჯანმრთელობისათვის სასარგებლოთვისებებით. იგი შესანიშნავი ნედლეულია გადამმუშავებელი მრეწველობისთვის. მსოფლიოში გა–ნსაკუთრებით პოპულარულია და გამორჩეულია ქლიავის ქვეჯგუფისგან "უნგრულები" დამზა–დებული მაღალი ხარისხის ე.წ. "შავი ქლიავი" ჩირი (Krska 2000;. Vitanova at all 1998).

მოფლიოს ქლიავის თანამედროვე სამრეწველო ჯიშების სორტიმენტი ძირითადად შედგება შე–დეგი სახეობებისაგან: Prunus domestica (შინაური ქლიავი), Prunus Salicina (ჩინურ-იაპონურიქლიავი), Prumus Cerasifera (ტყემალი) და მათი ინტერსპეციფიკური ჰიბრიდებისგან (Baden andByrne 2012; Minev and Stoyanova 2012).

შინაური ქლიავის ჯიშები ნაყოფის შეფერვის და ფორმის მიხედვით იყოფა შემდეგ ჯგუფე–ბად: უნგრულები (მუქ ლურჯად შეფერილი, მოგრძო, თავში და ბოლოში შევიწროებული ნა–ყოფებით)-სტენლი, შავქლიავა, იტალიური უნგრულა, რენკლოდები (Prunus domestica subvar.italixa) (მომწვანო-მოყვითალო, მრგვალი ნაყოფებით)-ალტანის რენკლოდი, მწვანე რენკლოდიდა კვერცხისებური ქლიავები (მსხვილი, კვერცხისებური ფორმის, ყვითელი, ან წითელი ნაყო-ფებით-ვაშინგტონი, ჯეფერსონი და სხვ. (საქართველოს ხილი, 2001).

საქართველოში ქლიავი გავრცელებულია თითქმის ყველგან (ქართლი, კახეთი, ზემო იმერეთი,აფხაზეთი, მესხეთი, რაჭა-ლეჩხუმი), თუმცა, სამრეწველო მიზნით ძირითადად აწარმოებენ აღმოსა–ვლეთ საქართველოს რეგიონში–შიდა ქართლში, მცხეთა-მთიანეთსა და სამცხე-ჯავახეთში.(საქართველოს აგრობიომრავალფეროვნება 2015).

საქართველოში განსაკუთრებით მაღალი პოტენციალი გააჩნია საჩირე მიმართულების ქლიავისჯიშების წარმოებას. უკანასკნელი წლების სტატისტიკური მონაცემების თანახმად ქლიავის

50

წარმოება 13100 ტონიდან (2014 წელი) 3800 ტონამდე (2017 წელი) მერყეობს. (საქსტატი 2017). მაღალიმოსავლით გამოირჩევა შიდა ქართლის რეგიონი (მთელი წარმოების 40 - 45 %)

მიუხედავად გასული საუკუნის მეორე ნახევარში ჩატარებული ინტენსიური კვლევითი სამუ–შაოებისა (მებაღეობის, მევენახეობისა და მეღვინეობის სამეცნიერო-კვლევითი ინსტიტუტი 1950–1990 წ.წ) (ერისთავი, ღამბაშიძე, 1978; მაღლაკელიძე 1993, 2001; ძერია და სხვ 2006), ქლიავის არსე–ბული სორტიმენტი მაინც შედგება და დამყარებულია 1970-იან წლებში ინტროდუცირებული დაგამოცდილი ჯიშებით როგორიცაა: იტალიური უნგრულა (ფელენბერგი) და სტენლი.

საქართველოში ქლიავის კულტურის სორტიმენტის განახლების და ადგილობრივი ფერმერე–ბისთვის დივერსიფიკაციის შესაძლებლობების გაუმჯობესების მიზნით კომპლექსური, საველე დალაბორატორიული კვლევა განხორციელდა სოფლის მეურნეობის სამეცნიერო-კვლევითი ცენტრის,მეხილეობის კვლევის სამსახურის, ჯიღაურას ექსპერიმენტულ ბაზაზე, გაშენებული ქლიავის ინტ–როდუცირებული ჯიშების საკოლექციო ბაღში. აღსანიშნავია, რომ შესწავლილი ჯიშები ძირითადადმიეკუთვნებოდა ქლიავის "უნგრულების" ქვეჯგუფს.

აღნიშნული ჯიშები ინტროდუცირებულია რამდენიმე წლის წინ, მაგრამ მათ შესახებ არ არისჩატარებული კომპლექსური სამეცნიერო კვლევა საუკეთესოების გამორჩევის მიზნით. არ არსებობსსარწმუნო სამეცნიერო კვლევები მოცემული ჯიშების გაშენების მიზანშეწონილების შესახებ.

კვლევის ობიექტი და მეთოდიკაკვლევის ობიექტია ქლიავის 4 ინტროდუცირებული ჯიში: ბლუფრი, პრეზიდენტი, ამერსი და

ემპრესი. საკონტროლოდ აღებულია დარაიონებული ჯიში სტენლი.ქლიავის ჯიშების პირველადი შესწავლა ჩატარდა 2014-17 წ.წ, ს/მ სამეცნიერო-კვლევითი ცენ–

ტრის - საგურამოს სოფ. ჯიღაურას (მცხეთის რ-ნი) - საკოლექციო ნაკვეთში. ბაღი გაშენებულია 2008წელს. 5,0X2.5,0მ კვების არეზე. ჯიშები ინტროდუცირებულია იტალიიდან, თითოეული ჯიშიდან,სააღრიცხვოდ გამოყოფილია 15 მცენარე, საძირე - იშტარა (Ishtara).

კვლევა მოიცავდა შემდეგ ასპექტებს: მცენარის ცალკეული ორგანოების (ხე, ყლორტი, ყვავილი,ნაყოფი) აღწერას, UPOV-ის დესკრიპტორის მიხედვით (UPOV, 2003).

ფენოლოგიური ფაზების კალენდარული ვადების აღრიცხვას: BBCH სკალის მოდიფიცირებულივარიანტის მიხედვით (BBCH, Mayer, 2001). ასევე შესწავლილ იქნა ჯიშის ბიომეტრული დაბიოლოგიურ-სამეურნეო მახასიათებლები-აღირიცხა ხის სიმაღლე, სიგანე, შტამბის დიამეტრი,მოსავალი (ერთი ხის საშუალო მოსავლიანობა კგ-ში და ტ/ჰა), მავნებელ-დაავადებების დაზიანებისხარისხი (5 ბალიანი სისტემით) და საველე გამძლეობა დაავადებების მიმართ, ხეხილოვანი, კენ–კროვანი და კაკლოვანი კულტურების ჯიშთაშესწავლის მეთოდიკის მიხედვით (Programm, 1999).ჩატარდა ნაყოფის მექანიკური და ბიოქიმიური ანალიზი (Широков и Полегаев, 1988) შესაბამისიმეთოდიკის შესაბამისად.

კვლევის შედეგებიფენოლოგიური დაკვირვებები

ფენოფაზების მსვლელობაზე ჩატარებული დაკვირვებების შედეგად დადგინდა, რომ ქლიავისჯიშები საშუალოდ ვეგეტაციას იწყებს მარტის მეორე დეკადაში. სავეგეტაციო პერიოდის დაწყებისმიხედვით ჯიშებს შორის სხვაობა 6-9 დღეს შეადგენს. ყვავილობა იწყება აპრილის შუა რიცხვებშიდა გრძელდება 10 დღე. შესწავლილი ჯიშებიდან ყველაზე ადრე ყვავილობას იწყებს ჯიში ამერსი,ყველაზე გვიან ბლუფრი. ყვავილობის საშუალო პერიოდია 12 – 20 აპრილი.

ბიომეტრია და მოსავლიანობაჯიშებზე ბიომეტრული დაკვირვების ჩატარების შედეგად გაირკვა, რომ ყველაზე კომპაქტური

ვარჯით (16,866 მ3) ხასიათდება ჯიში "ემპრესი", ხოლო ყველაზე ფართო ვარჯით ჯიში "პრეზი–დენტი" (29, 558 მ3) (ცხრილი 1.)

51

ქლიავის ჯიშების ხის პარამეტრები და მოსავლიანობა (2014-2017 წწ) ცხრილი1.

ვარჯისმოცულობა

(მ3)

ვარჯისპროექცია

(მ2 )

მოსავალი1 მ 3 ვარჯის

მოცულობაზეკგ/მ3

მოსავალი1 ხეზე

(კგ)

ხის სიმაღლე (მ)

სტენლი(საკონტროლო)

3,21± 0,14 28,1946± 1,79 5,205± 0,44 0,947 b 26,7 a

ბლუფრი 2,95± 0,11 19,5382± 1,34 4,045± 0,27 1,100 b 21,5 c

პრეზიდენტი 3,22± 0,23 29,5587± 2,01 5,430± 0,51 0,951 b 28,1 a

ამერსი 3,09± 0,18 22,2860± 1,67 4,335± 0,39 0,871 bc 19,4 c

ემპრესი 2,77± 0,12 16,8663± 1,41 3,799± 0,61 1,387 a 23,4 ab

უას (LSD) P =0,05

0,25 4,14

შენიშვნა. ერთიდაიგივე ალფაბეტური ასოებით აღნიშნული მაჩვენებლები ერთ სვეტში ერთმანეთისგან არსებითად არგანსხვავდება Tukey-ის უას (LSD) P = 0,05 ტესტის მიხედვით.

როგორც მონაცემების ანალიზმა აჩვენა, 1 ხიდან ყველაზე მაღალი მოსავლიანობით გამოირჩაჯიში პრეზიდენტი - 28,1კგ, თუმცა სტატისტიკური ანალიზის მიხედვით აღნიშნული სხვაობასაკონტროლო ჯიშთანსტენლი" არა არსებითია და ამიტომ მისი მოსავლიანობა განიხილება როგორცსაკონტროლო ჯიშის მსგავსი. ამ ნიშნით, მოსავლიანობის ცალკე ჯგუფს მიეკუთვნება ჯიშებიემპრესი" და ბლუფრი– 23,4 კგ/ხე და 21,5 კგ/ხე. ყველაზე დაბალი მოსავალი აღინიშნა ჯიშზე ამერსი-19,4 კგ/ხე.

თანამედროვე ინტენსიური ბაღების შესაქმნელად, მნიშვნელოვანია მოსავლიანობის მაჩვენებელი1 მ3 ვარჯის მოცულობაზე. ეს მაჩვენებელი წარმოადგენს, ჩახშირებული ნარგაობის შექმნის საფუ–ძველზე, მაღალეფექტიანი ბაღების გაშენებნის წინაპირობას. ამ ნიშნით ყველაზე უფრო პროდუ–ქტიულია ჯიში ემპრესი - 1,387 კგ/მ3. მაღალი მოსავლიანობით და ამ მაჩვენებლით ასევე გამოირჩევაჯიში ბლუფრიც - 1,100 კგ/მ3.

ნაყოფების სიდიდე და ბიოქიმიური ანალიზიკვლევის შედეგად დადგინდა, რომ შესწავლილი ჯიშებიდან ყველაზე მსხვილი ნაყოფები

ახასითებს ჯიშებს პრეზიდენტი და ემპრესი-ნაყოფების საშუალო მასა შესაბამისად შეადგენს 68,4 და66,30 გრამს (იხ. ცხრილი 2.).

ნაყოფების ხსნადი მშრალი ნივთიერების შესწავლის მონაცემების მიხედვით, ყველაზე მეტნახშირწყლებს აგროვებენ ჯიშები ბლუფრი და ამერსი– 17,52% და 16,70% (საკონტროლოს მსგავსი).ხოლო წვენის pH-ის მიხედვით - ყველაზე მეტი სიმჟავე აღინიშნა ჯიშებში ამერსი და ემპრესი – 3,01– 2,87 შესაბამისად, ნაკლებია ჯიშში - ბლუფრი. (იხ. ცხრილი 2.).

52

ქლიავის ჯიშების ნაყოფების სიდიდე და ბიოქიმიური ანალიზი(2014-2017 წწ) ცხრილი 2.

ჯიში ნაყოფისდიამეტრი

(მმ)

ნაყოფისსიმაღლე

(მმ)

ნაყოფისმასა,(გ)

ხსნადი მშრალინივთიერება

Brix (%)

წვენისpH

სტენლი(საკონტროლო)

4,93 5,39 51.6 b ± 1,34 16.14 b 3,42

ბლუფრი 4,86 5,54 54.6 b ± 1,09 17,52 a 3,.67პრეზიდენტი 5,01 6,12 66.3 a ± 1,87 15.64 c 3.35ამერსი 4,85 4,63 44.5 c ± 1,26 16.70 b 3.01

ემპრესი 5,31 6,57 68.4 a± 0,93 15.81 c 2,97უას (LSD) P = 0,05 5,37 0,84

შენიშვნა. ერთიდაიგივე ალფაბეტური ასოებით აღნიშნული მაჩვენებლები ერთ სვეტში ერთმანეთისგან არსებითად არგანსხვავდება Tukey-ის უას (LSD) P = 0,05 ტესტის მიხედვით

დაავადებების მიმართ მიმღებიანობა. საველე პირობებში 2018 წელს, ჯიშების დაავადებებისმიმართ მიმღებიანობის შესწავლამ აჩვენა, რომ სტანდარტული აგროფონის პირობებში, ჯიშიბლუფრი და ამერსი შედარებით ნაკლებად ზიანდება კლასტეროსპოროზით (Wilsonomycescarpophilus) - დაზიანების ხარისხი - 1,43 ბალია. ყველაზე მეტად ზიანდება ჯიში - პრეზიდენტი -დაზიანების ხარისხი - 1,68 ბალი.

ყვავილობის ფაზაში, მონილიოზით (Monilia Laxa) ყველაზე მეტად ზიანდება, ჯიში ბლუფრიდაზიანების ბალი უდრის 2,08. თუმცა აღნიშნული მაჩვენებელი სტანდარტულ ჯიშის-სტენლისმსგავსია (დაზიანების ბალი- 2,01). შედარებით ნაკლებად ზიანდება მონილიოზით ჯიში ამერსი-1,45, ხოლო ჯიშები პრეზიდენტი და ემპრესი ზიანდება საშუალოდ,.დაზიანების ხარისხი შესა–ბამისად უდრის 1,73- 1,87 ბალს

აღნიშნულიდან გამომდინარე აუცილებელია მცენარეთა დაცვის დამატებითი ღონისძიებებისჩატარება მონილიოზის კონტროლისთვის ჯიშზე ბლუფრი, ხოლო კლასტეროსპოროზით დაავადე–ბაზე ჯიშზე "პრეზიდენტი".

სიმწიფის პერიოდი.ჯიღაურას კოლექციაში არსებული ქლიავის ჯიშების კრეფისა და სიმწიფის პერიოდის შესწავლამ

აჩვენა, რომ ყველაზე საგვიანო სიმწიფის პერიოდის ჯიშია პრეზიდენტი, რომელიც იკრიფებასექტემბრის ბოლოს, ხოლო საადრეო პერიოდის სიმწიფის ჯიში ბლუფრი-აგვისტოს დასასრული-სექტემბრის დასაწყისი. (დიაგრამა 1.)

ქლიავის ჯიშების სიმწიფის პერიოდები დიაგრამა1

53

ჯიშების პომოლოგიური დახასიათებაკვლევის შედეგად განხორციელდა ქლიავის ჯიშების მცენარეების და ნაყოფების სრული პო–

მოლოგიური აღწერა. ქვემოთ მოცემულია შესწავლის საფუძველზე აღნიშნული ჯიშებისპომოლოგიური და ბიოლოგიურ-საწარმოო დახასიათება.

ბლუფრი. ამერიკული სელექციის ჯიშია მისურის მეხილეობისექსპერიმენტული სადგურიდან. მიღებულია 1947 წელს ჰიბრიდი–ზაციის გზით (სტენლი X პრეზიდენტი). საქართველოში ინტროდუ–ცირებულია 2001 წელს მებაღეობის, მევენახეობის და მეღვინეობისსამეცნიერო-კვლევითი ინსტიტუტის მიერ.ჯიში ხასიათდება საშუალო

სურ1.ან საშუალოზე სუსტი ზრდით. ყვავილობის პერიოდი საშუალო-საგვიანო. მსხმოიარობაში შედისადრე. ფოთოლი-საშუალო სიდიდი მოგრძო, ოვალური ფორმის, მუქი მწვანე ფერის. მაღალმოსა–ვლიანია. მწიფდება აგვისტოს ბოლოს. სამაცივრე პირობებში ინახება ერთ თვემდე. სასუფრე-საჩირემიმართულების უნივერსალური ჯიშია. ნაყოფი-ნაყოფი მსხვილი, მუქი ლურჯი ფერის. დაფარულინაფიფქით. რბილობი მკვრივი, მოყვითალო-მომწვანო ფერის, ნაწილობრივ წვნიანი, კურკაადვილად სცილდება ნაყოფს. საკმაოდ ტკბილი, არომატული და გემრიელი ( სურ.1)

პრეზიდენტი ინგლისური ჯიშია მიღებულია 1901 წელს რივე–რსის მიერ, მშობელი ფორმები უცნობია. ჯიში ხასიათდება სა–შუალო ზრდით, ივითარებს ზემოთ მიმართულ ოვალურ ვარჯს,ტოტები შტამბიდან გამოდის მახვილი კუთხით. ფოთოლი-განიერი,ოვალური ფორმის, საშუალო ზომის, მუქი მწვანე, მზეზე პრიალებს.ყვავილობა საშუაო-საგვიანო პერიოდის. მაღალმოსავლიანი,რეგულარულად მსხმოიარე ჯიშია. სურ.2

ნაყოფი-მსხვილი, ან ძალიან მსხვილი (60–70 გრამი), კვერცხისებრი ფორმის, კანი მუქი წითე–ლია, რომელიც გადადის იისფერში, დაფარულია ნაფიფქით. რბილობი-მკვრივი, ზოგჯერ უხეში,მომწვანო-მოყვითალო, ახასიათებს არაერთგვაროვანი სიმწიფე. კურკა მსხვილი, რბილობს რთუ–ლად სცილდება. გემო-საშუალოზე კარგი, სასიამოვნო, გამოხატული სიმჟავით. იკრიფება სექტემბ–რის მესამე დეკადაში. -საკმაოდ კარგ სამაცივრე პირობებში ინახება 1-2 თვის განმავლობაში.

ამერსი ამერიკული წარმოშობის კარგი სადესერტო ჯიშია. რეგუ–ლარულად მსხმოიარე და მაღალმოსავლიანი. საქართველოში ინტ–როდუცირებულია 2008 წელს ვაზისა და ხეხილის სარგავი მასალე–ბის წარმოების ეროვნული ცენტრის მიერ.საშუალო ზრდის სიძლიერის ჯიშია. მსხმოიარობას იწყებსდარგვიდან მე-2-3 წელს. საშუალო პერიოდის მოყვავილეა.

სურ.3თვითფერტილია. მაღალ მოსავალს. სიმწიფის პერიოდის მიხედვით მიეკუთვნება საშუალო-სა–გვიანო პერიოდის სიმწიფის ქლიავის ჯიშებს. მწიფდება სექტემბრის პირველ დეკადაში. მოსა–ვლიანობა სტაბილურად მაღალი. ნაყოფი გამოირჩევა საუკეთესო ხარისხით. ნაყოფი მსხვილი, ოვა–ლური ფორმის, ოდნავ გაბრტყელებული.ფკანი მოიისფრო-ლუ–რჯი, დაფარული თხელი ნაფიფქით. რბილობი ყვითელი, ან ნა–რინჯისფერ-ყვითელია, მკვრივი, ხრაშუნა, საუკეთესო საგემოვნოთვისებებით. კურკა საშუალო სიდიდის, რბილობს ადვილადსცილდება (სურ 3).

ემპრესი კანადური სელექციის ჯიშია (ზოგიერთი წყაროსმიხედვით უცნობი წარმოშობის). მსხოიარობაში შედის სურ.4

54

მე-3-4 წელს. ხის ფორმა ხასიათდება საშუალოზე სუსტი ზრდით. ივითარებს კომპაქტურ ოვალურვარჯს, ტოტები გამოდის გაშლილი კუთხით შტამბიდან. ხასიათდება საშუალო პერიოდის ყვავი–ლობით, მაღალმოსავლიანი ჯიშია, ერთი ხის საშუალო მოსავალი სრულმსხმოიარობაში 50-55 კგ-ია.ნაყოფი ძალიან მსხვილია - 60 -70 გრამი, ზოგიერთი ეგზემპლარის მასა 120 გრამსაც აღწევს.

ნაყოფი კვერცხისებრი ფორმისაა, კანი მუქი იისფერია, დაფარულია მუქი ნაფიფქით. რბილობიმკვრივი და ხრაშუნა, ხასიათდება გამორჩეული გემოთი. კურკა მსხვილი, რბილობს ნახევრადსცილდება. მწიფდება სექტემბრის დასაწყისში, ძირითადად გამოიყენება სასუფრედ. (სურ.4).

დასკვნები:ქლიავის ინტროდუცირებული ჯიშების სამეურნეო და აგრობიოლოგიური თვისებების კვლევის

შედეგები საშუალებას იძლევა აღნიშნულ ჯიშებს: ბლუფრი, პრეზიდენტი და ემპრესი, მიეცეს რეკო–მენდაცია გასაშენებლად საქართველოს იმ რეგიონებსა და ზონებში, სადაც ქლიავის წარმოება შესა–ძლებელია კომერციული დანიშნულებით, კერძოდ, შიდა ქართლში, მცხეთა-მთიანეთში, სამცხე-ჯავახეთში, იმერეთში, კახეთსა და ქვემო ქართლში.

ლიტერატურა:1. ერისთავი ე. ღამბაშიძე ტ. ქლიავის კულტურა საქართველოს მეხილეობა - ნ.ხომიზურაშვილის

რედაქციით, ტომი 4 თბილისი, გამომცემლობა "განათლება", 1978. თბილისი გვ. 71-109.2. საქართველოს აგრობიომრავალფეროვნება (კატალოგი) თბილისი.2015.3. საქართველოს ხილი (კატალოგი) 2001. ვ. კვალიაშვილის რედაქციით, თბ, გამ-ბა "გეორგია".4. საქსტატი (2017). საქსტატის ეროვნული სტატისტიკური ოფისი საქართველოში 2017. www.geostat.ge5. მაღლაკელიძე ე. (1993). ქლიავის ინტროდუცირებული ჯიშების ყვავილობის და სიმწიფის ვადების

დადგენა გალავნის ექსპერიმენტული მეურნეობის პირობებში, საუ შრომათა კრებული ტ XII. გვ: 47–52.6. Маглакелидзе Е. (2001) Некоторые биологические особенности интродуцированных сортов сливы.

სსაუ, სომხეთის სასოფლო-სამეურნეო აკადემია. აგრარულ მეცნიერებათა პრობლემები ტ.3 გვ:34-36.7. ძერია კ, ბარათაშვილი მ, ბობოქაშვილი ზ, მაღლაკელიძე ე. (2006) ქლიავის უნივერსალური ჯიშები

სსაუ .აგრარულ მეცნიერებათა პრობლემები ტ.XXXV, გვ:51-568. მაღლაკელიძე ე. (1993). ქლიავის ჯიშების ზოგიერთი სამეურნეო მაჩვენებლები, სამეცნიერო

პრაქტიკული კონფერენციის მასალები საუ შრომები ტ. XI გვ:32-40.9. Baden M L, Byrne D H. 2012. Fruit breeding. Hand book of breeding. Springer Science pp.571-621.10. Meier U. (2001) Growth Stages of Mono and Dicotyledonous Plants. BBCH Monograph, Federal Biological

Research Centre for Agriculture and Forestry, Bonn.11. Program and methods Cultivar fruit, berry and nut crops. (1999) Orel, 1999. pp. 430-486. (In Russian).12. UPOV (2003). International Union the Protection of New Varieties of Plants. (2003).Plum species UPOV Code:

PRUNU_DOM Prunus domestica L. TP/41/1 F13. Krska B (2000). Plum production in the Czech Republic, Intern. Sci. Symp. Production, processing and marketing

of plums and plum products, Kostunici, Yugoslavia, 9-11 September, pp. 19-20.14. Vitanova I., Ivanova D.,Dimkova S.(1998). Some biological characteristics of selected plum cultivars. ACTA

HORT. 478 pp.305-308.15. Minev I, Stoyanova T. 2012. Evaluation of plum cultivar in Troyan region. Jouranl of Pomology 46, 49-54. Okie WR,

Weinberger.16. Широков Е.П., Полегаев В.И.1989 Хранение и переработка плодов и овощей – М., Агропромиздат. C 111-134

55

Improvement of plum assortment in Georgia

Ellen Maghlakelidze - Academic doctor of Agricultural,Zviad Bobokasvili - Academic doctor of Agricultural,Vano Kakashvili, - Master,Lasha Tscigriasvili –B.Sc

Scientific-Research Center of Agriculture.

Key words: Variety, flower, fruits, vegetation, harvest.

Abstract

There are given the results of the assessments of prospective introduced cultivars of plum In Georgia.The research has been carried out in the collection orchard of the experimental station Jigaura of LEPLScientific-Research Center of Agriculture (SRCA) in the 2014-2017. The following agronomic and biologicalcharacteristics were studied according to the cultivar: phenological phases of development, detailed pomologicaldescription of tree, susceptibility toward diseases, biochemical and mechanical analysis of fruits and otherfeatures.

According to the study data, cultivars: 'Empress', 'Blufre' and 'President' are characterized by highproductivity and good fruit characteristics and could be recommended for the improvement of sortiments ofEuropean plums in East regions of Georgia.

56

msxlis zogierTi perspeqtiuli jiSi Suaxevis

municipalitetSi

avTandil mesxiZe-biologiis akademiuri doqtori,

ramaz WaraliZe-soflis meurneobis akademiis doqtori,

daviT baraTaSvili–biologiis akademiuri doqtori,dali qamadaZe-biologiis akademiuri doqtori.

sakvanZo sityvebi: msxali, jiSi, morfologia

referati

naSromSi ganxilulia Suaxevis municipalitetSi gavrcelebuli msxlis jiSebi. aRwerilia am zonebSi

gavrcelebuli msxlis zogierTi endemuri da iSviaTi, sameurneo TvalsazrisiT, perspeqtiuli jiSebis pomo-

logiuri niSan-Tvisebebi.

msxlis endemuri jiSebi gamoirCeva sokovani daavadebebis mimarT fenomenaluri kompleqsuri

imunitetiT, mavneblebisadmi gamZleobiT da maRali bioqimiuri maCveneblebiT. am niSnebis gamo isini saukeTeso

genetikur wyaros warmoadgenen intensiuri tipis jiSebis misaRebad.

Sesavali: saqarTvelo da kerZod aWaris regioni mravali kulturuli mcenaris,maT Soris msxlis kulturuli jiSebis warmoSobis erT-erT keras warmoadgens. am fa-qtze metyvelebs aWaris teritoriaze velurad gavrcelebuli msxlis saxeobrivi dajiSobrivi mravalferovneba. aWaris regionis niadagur-klimaturi faqtorebi xelsa-yrel pirobebs qmnis, rogorc adgilobrivi aseve introducirebuli xexilovani jiSe-bis farTo gavrcelebisaTvis. aWara mdidaria rogorc veluri, ise kulturuli forme-biT. xexilovani mcenareebidan yvelaze farTod aris gavrcelebuli Teslovnebi, maTSoris msxali warmodgenilia mravali saukeTeso jiSiT. igi mudmiv monitorings, kon-servacias, aRdgenas, dacvas saWiroebs, radgan icvleba anTropologiuri Tu stiqiurizemoqmedebebiT.

bevri maTgani dRevandeli mdgomareobiT gadaSenebis pirasaa misuli da saWiroebsjiSobrivi mravalferovnebis dazustebas, sameurneo TvalsazrisiT perspeqtiuli ji-Sebis gamovlenas. aucilebelia biomravalferovnebis SenarCunebis ex-situ da in-situuzrunvelyofa, sazogadoebis informirebis amaRleba, mdgradi gamoyeneba.

cdis meTodi: aWaraSi, kerZod Suaxevis mucipalitetSi, gavrcelebuli msxliszogierTi jiSi moZiebuli iqna eTnobotanikuri meTodis gamoyenebiT, ganxorcieldamosaxleobaSi informaciis mopoveba, sakvlevi mcenaris sameurneo mniSvnelobaze,movla-ze da gamoyenebis Taviseburebebze (1).

jiSebis morfologiuri da biologiuri mravalferovnebis Sesaswavlad viyeneb-

diT saerTaSoriso (IPGRI, UPOV) deskriptorebs (2).

biologiurad aqtiuri nivTierebebis kvleva tardeboda klasikuri da maRaliwnevis siTxuri qromatografirebis meTodebiT.

57

xeWeWuri fiziologiur da sameurneo simwifeSi

kvlevis Sedegi: Seswavlili iqna, aWaraSi, kerZod Suaxevis municipalitetSi gav-rcelebuli msxlis zogierTi jiSi:

xeWeWuri: adgilobrivi jiSia, farTod gavrcelebulia Suaxevis municipalite-tSi, axasiaTebs xis Zlieri zrda, msxvili yvavili da foToli, Nnayofi msxvili ansaSualo sididis (147 g) msxliseburi formis, odnav waxnagovani da borcviani, na-yofis sigrZe 6,0 sm., diametri 5,9 sm, foTlis farTobi 33.6 sm2, yunwis sigrZe 5,0,odnav moRunuli da Seubusavi, nayofis fuZe amoweuli, jamis Rru Rrma, kani magari,uxeSi, xaoani, ZiriTadi feri mwvane simwifeSi moyviTalo fers Rebulobs, emCnevakanis qveS wertilebi, rbilobi TeTri simwifeSi yavisferdeba, msxvilmarclovani,wvniani, SuSxuna gemosi. qimiur-teqnologiuri daxasiaTreba: xsnadi mSrali nivTiereba fiziologiur simwi-feSi: 11,8%, sameurneo: 14,2%-s. fiziologiur simwifeSi saerTo Saqars Seicavs: 13,7%,sameurneo: 12.7%, fiziologiur simwifeSi Seicavs mJavas: 0,086%, sameurneo: 0.10%,

axasiaTebs adreuli periodis yvaviloba, gviani Semodgomisa da zamTris simwifisperiodi, nayofis xangrZlivi Senaxva, yvelaze popularuli jiSia, ikrifeba oqtombrismeore naxevarSi, uxvi msxmoviaroba, inaxeba gazafxulamde da transportabeluria.sokovan daavadebaTa mimarT aqvs kargi gamZleoba.

bostoRana: Zveli adgilobrivi jiSia. vxvdebiT Su-axevis municipalitetSi, axasiaTebs xis Zlieri zr-da, nayofi saSualoze maRali, msxvili (165g.) wa-grZelebuli msxliseburi formis, nayofis sigrZe7,2 sm. diametri 6,3 sm. foTlis farTobi 38,5sm2,yunwis sigrZe 4,0 sm. odnav moxrili. nayofis fuZeCazneqili, jamis Rru saSualo siRrmis, kani Txe-li, nazi, kriala. feri mwvane, fiziologiur simwi-feSi Rebulobs moyviTalo fers, kan qveS yavisfe-ri wertilebi, rbilobi TeTri, wvrilmarcvlovanikonsistenciis, gemo tkbili, odnav wvniani, kargiaromatis da Taviseburi damaxasiaTebeli sunis.

qimiur-teqnologiuri daxasiaTreba: xsnadi mSralinivTiereba: 11,2%, Seicavs saerTo Saqars: 10,816%, mJavas: 0,128%. Ggaremo pirobebisadmi nakleb momTxovni. ikrifeba seqtembris meore naxevarSi, axasi-aTebs uxvi msxmoviaroba, gamoiyeneba rogorc zafxulis xili da transportabeluria.sokovan daavadebaTa mimarT aqvs kargi gamZleoba.

58

ZaZa: Zveli adgilobrivi jiSia. farTod gavr-celebulia Suaxevis municipalitetSi, Zliermzardi, nayofi saSualo msxvili (111,5g.), wag-rZelebuli konusiseburi formis, nayofis si-grZe 5,8 sm. diametri 5,9.sm. foTlis farTobi30,9 sm2, yunwis sigrZe 5,3 sm. moxrili, nayofisfuZe Cazneqili, jamis Rru Rrma, kani magari,uxeSi, emCneva kanqveS mwvane werti-ulebi, feriyviTeli, rbilobi TeTri, mere yavisferdeba,wvniani, tkbili, msxvilmarclovani konsisten-ciis, gemo kargi.qimiur-teqnologiuri daxasiaTreba: xsnadi mS-rali nivTiereba:m163%, Seicavs saerTo Saqars:15,948%, mJavas: 0,14%.

Ggaremo pirobebisadmi nakleb momTxovni. ikrifeba oqtombris meore naxevarSi, axa-siaTebs uxvi msxmoviaroba, Semodgomisa da zamTris simwifis periodi, nayofis xang-

rZlivi Senaxva, transportabeluria. sokovandaavadebaTa mimarT aqvs kargi gamZleoba.boqSva: Zveli adgilobrivi jiSia. farTodaagavrcelebuli Suaxevis municipalitetSi, nayo-fi saSualoze maRali msxvili (160g.) momrgvaloformis, nayofis sigrZe 7,2sm. diametri 5,9.sm.foTlis farTobi 30,9 sm2, yunwis sigrZe 1,1 sm.nayofis fuZe Cazneqili, jamis daxuruli an na-xevrad Ria, kani magari, uxeSi, emCneva kanqveSmwvane wertiulebi, feri mwvane, rbilobi TeTri,yavisferdeba Teslbudis irgvliv, mSrali, tkbi-li, msxvilmarclovani konsistenciis, gemokargi.

qimiur-teqnologiuri daxasiaTreba: xsnadi mS-rali nivTiereba: 12,1%, Seicavs saerTo Saqars:11,12%, mJavas: 0,157%. Ggaremo pirobebisadmi nakleb momTxovnia. ikri-

feba seqtembris meore naxevarSi, nayofi oqtombris Sua ricxvebSic rCeba xeze, axa-siaTebs uxvi msxmoviaroba, sameuneo TvalsazrisiT mniSvnelovania, transporta-beluria. sokovan daavadebaTa mimarT aqvs kargi gamZleoba.

beRleTura: Zveli adgilobrivi jiSia. farTodaagavrcelebuli Suaxevis municipalitetSi, nayofi saSu-alo msxvili (141g.) brtyeli momrgvalo formis, na-yofis sigrZe 6,1sm. diametri 7,4 sm. foTlis farTobi29,9 sm2, yunwis sigrZe 4,3 sm. nayofis fuZe Cazneqili,jamis daxuruli an naxevrad Ria, kani magari, uxeSi, em-Cneva kanqveS mwvane wertiulebi, feri mwvane, rbilobiTeTri, yavisferdeba, mosaxmari gadamwifebuli, wvniani,tkbili, msxvilmarclovani konsistenciis, gemo kargi.qimiur-teqnologiuri daxasiaTreba: xsnadi mSrali niv-Tiereba: 11,1%, Seicavs saerTo Saqars: 10,197%, mJavas:0,45%. Ggaremo pirobebisadmi nakleb momTxovnia. ikrifebaivlisis pirvel naxevarSi, xeze nayofi agvistos Sua

ricxvebSic rCeba, axasiaTebs uxvi msxmoiaroba, nayofis inaxeba rogorc zafxulis xi-li, transportabeluria. sokovan daavadebaTa mimarT aqvs kargi gamZleoba.

59

daskvna:Cvens mier Suaxevis municipalitetSi Seswavlili msxlis zogierTi jiSis na-

yofis bioqimiuri Seswavlis Sedegad SeiZleba dadgindes krefis vada da kore-laciuri damokidebuleba qimiur komponentebsa da Senaxvis unars Soris. rac saS-ualebas iZleva mcire da saSualo sawarmoebis mier nedleuli racionalurad iqnesgamoyenebuli da damatebiTi Semosavalis wyaro gaxdes adgilobrivi macxovrebelTa-Tvis. nayofze Catarebuli bioqimiuri kvlevebiT gamovlinda: bioqimiuri Semadgenlo-bis cvalebadobis speqtri sakmaod did diapazonSi meryeobs, umetesi nawili gamo-irCeva dadebiTi sameurneo niSan-TvisebebiT, xolo zogierTi ki saintereso masalaswarmoadgens seleqciisaTvis.

aRniSnuli jiSebi gamravlebuli iqna baTumis SoTa rusTavelis saxelmwifo uni-versitetis, fitopaTologiisa da biomravalferovnebis institutis sakoleqcio na-kveTze. movawyeT sanerge, sadac vawarmoebT Cvens mier aRwerili msxlis jiSebis sar-gavi masalis aRzrdasa da sameurneo-biologiuri Taviseburebebis Seswavlas-BBCHskalis safexurebze dayrdnobiT. sanergidan ki sadede plantaciaSi gadagvaqvs ide-ntificirebuli jiSebis nergebi, raTa SevqmnaT aWaraSi gavrcelebuli msxlisa da va-Slis jiSebis koleqcia. aRniSnuli jiSebis Seswavla xels Seuwyobs msxlis jiSebis moZiebas, genofondis Se-vsebas, jiSobrivi siwmindis dacvasa da konservacias. es ki sasurvelia moxdes ge-netikuri resursis warmoSobis arealSi, rac Tavis mxriv uzrunvelyofs momavali mo-xmarebisaTvis genetikuri da saxeobrivi mravalferovnebis SenarCunebas.

literatura

1.Krause, S., Hammer S. K., Buerkert A. 2007. Morphological biodiversity and local use of the Himalayan pear(Pyrus pashia) in Central Bhutan. Genet. Resour. Crop. Evol. 54:1245–12542. UPOV, 2000. Guidelines for the Conduct of Tests for Distinctness, Uniformity and Stability. Pear (Pyruscommunis L.). UPOV, Geneva.

Some perspective pear species at Shuakhevi Municipality

A. Meskhidze - Academic Doctor of Biology,R. Tchagalidze - Academic doctor of Agriculture,D. Baratashvili - Academic Doctor of Biology,D. Kamadadze - Academic Doctor of Biology

Key words: Pear, Species, Morfhologie

Abstract

The research deals with the diversity of pear culture in Shuakhevi Municipality. The article also describespomological properties and features of the endemic, rare and economically perspective variaties of pear species inthese zones.

Pears endemic species are allocated with phenomenal complex immunity against fungal diseases,resistance to diseases and high biochemical rates. They are an excellent genetic source for evolving of varieties ofintensive type.

60

niadagmcodneoba da agroqimia

Soil Science and Agrochemistry

ახალი ორგანული სასუქი ეკოროსტი და მისიგამოყენების პერსპექტივები

ცოტნე სამადაშვილი - სოფლის მეურნეობის მეცნიერებათა დოქტორი, პროფესორი,ლევან უჯმაჯურიძე - სოფლის მეურნეობის აკადემიური დოქტორი, პროფესორი,გულნარი ჩხუტიაშვილი -სოფლის მეურნეობის აკადემიური დოქტორი,ამირან თხელიძე - სოფლის მეურნეობის აკადემიური დოქტორი,მირიან ჩოხელი - მთავარი სპეციალისტი,ნუგზარი ბენდიანიშვილი - მთავარი სპეციალისტი.

საკვანძო სიტყვები: ხორბალი, სასუქი, განოყიერება, მოსავალი, ხარისხი.

რეფერატი

საქართველოში საშემოდგომო ხორბლის მოსავლიანობა მკვეთრად აღემატება საგაზაფხულოს. ნათესიფართობებიც შესაბამისად ასეთი შეფარდებითაა 90% და 10%. საშემოდგომო ხორბლის მაღალმოსავლიანობისმიღება და შენარჩუნება ფერმერთა ძირითადი მიზანია. დღეისათვის წარმოებაში გავრცელებული ხორბლისჯიშების პოტენციალური მოსავლიანობა აკმაყოფილებს ფერმერთა მოთხოვნილებას, მაგრამ მისი მიღწევაძნელია თანამედროვე ტექნოლოგიების და სასუქების გამოყენების გარეშე. აუცილებელია მაღალმოსავლიანჯიშებს შევუქმნათ პირობები მათი პოტენციალის გამოსავლენად, რისთვისაც საჭიროა გამოვიყენოთ ახალისასუქები და თანამედროვე ტექნოლოგიები.

შესავალი. საქართველო პურის ქვეყანაა. ქართველი ერის დიდმა სიყვარულმა ხორბლის კულ–ტურისადმი შექმნა მრავალფეროვნება, რომლის მსგავსი მსოფლიოს არცერთ ქვეყანას არ გააჩნია.საუკუნეების მანძილზე საქართველოს მრავალფეროვანი ბუნებრივი პირობებისათვის, ცალკ-ცალკემიკროზონებისათვის ხალხური სელექციით და გამორჩევით იქმნებოდა ადგილობრივ პირობებსშეგუებული ეკოტიპები და ადგილობრივი ჯიშები. ხორბლის მოვლა-მოყვანის კულტურაც ძალიანმაღალი იყო და მე-19-ე საუკუნის ბოლოს დათესილი ყოველი კილოგრამიდან ცხრაჯერ მეტს ღებუ–ლობდნენ (3).

თანამედროვე მსოფლიომ ხორბლის კულტურის სელექციაში გადატრიალება მოახდინა დაშეიქმნა ჯიშები, რომელთა საჰექტარო მოსავლიანობა 12-15 ტონამდე გაიზარდა. ამ მიზნის მისა–ღწევად დაიხვეწა ხორბლის მოვლის ღონისძიებები და აგროტექნოლოგიური პროცესები სრულიადშეიცვალა. დღეისათვის განსაკუთრებული ყურადღება ექცევა მცენარეთა მომარაგებას საკვებიელემენტებით, მთელ სავეგეტაციო პერიოდში. თუ წინათ, სასუქების შეტანა ხდებოდა თესვის წინდა გაზაფხულზე, თანამედროვე ტექნოლოგიით სასუქების შეტანა ხდება თესვის, აღმოცენებისშემდგომ და ადრე გაზაფხულიდან, მარცვლის სრულ სიმწიფემდე 5-6 ჯერ, ზოგჯერ საჭიროებისმიხედვით მეტჯერაც (1,2). ამ ღონისძიებათა განხორციელებაში დიდი როლი შეასრულა ფოთლიდანკვებამ. დღეისათვის საქართველოს ბაზარზე სასუქების ფართო ასორტიმენტია წარმოდგენილი.მრავალ მათგანს წარმატებით იყენებენ ფერმერები. ახალი სასუქების გამოცდა და გამოყენებისპერსპექტივების დადგენა კი საშუალებას იძლევა კიდევ უფრო გავზარდოთ ჯიშების მოსავლიანობა.ამ მხრივ ძალიან საინტერესოა ორგანული სასუქები, რომელზედაც მოთხოვნილება თანდათანობითიზრდება (1, 5).

61

სოფლის მეურნეობის სამეცნიერო-კვლევითი ცენტრის მიერ შემოტანილი ჰუმინური წარმო–შობის ორგანული სასუქი ეკოროსტი 2016-2018 წლებში გამოიცადა მარცვლეული კულტურებისკვლევის სამსახურის მიერ. სასუქი ეკოროსტი ბუნებრივი წარმოშობისაა და შეიცავს მიკრო–ორგანიზმებს, რომელთა ხარჯზე ნიადაგში მიმდინარეობს რთული ბიოქიმიური რეაქციები. მასშიშედის ცოცხალი ორგანიზმებისათვის საჭირო ყველა ნივთიერება: ამინომჟავები, მონო და პოლი–საქარიდები, პეპტიდები, ვიტამინები, მინერალური კომპონენტები და სხვ. მისი გამოყენება ზრდისმცენარის გვალვაგამძლეობას, ყინვაგამძლეობას და იმუნურია დაავადებებისა და მავნებლებისა–დმი.

მასალა და მეთოდიკა. ცდა ჩატარდა საშემოდგომო ხორბალის ჯიშ თბილისურ 15-ზე, რომე-ლიც გასავრცელებლად დაშვებულია 2015 წლიდან საქართველოს ყველა რეგიონში. მისი პოტე-ნციური მოსავლიანობაა 6.5-7.5ტ/ჰა-ზე. ინტენსიური ტიპის ჯიშია და აქტიურად იყენებს სასუქებისგაზრდილ დოზებს.

კვლევა მიმდინარეოდა სამეცნიერო-კვლევითი ცენტრის მცხეთის და დედოფლისწყაროს საც–დელ ბაზებზე. ორივე ტერიტორიის ნიადაგურ-კლიმატური პირობები აკმაყოფილებს საშემოდგო–მო ხორბლის ბიოლოგიურ მოთხოვნებს. მინდვრულ ცდაში ვარიანტები განლაგებული გვქონდასტანდარტული მეთოდით (4, 5), 4 განმეორებაში, თითოეული დანაყოფის ფართობი 40 მ2.ცდაში სასუქი ეკოროსტი გამოიცადა სამ ვარიანტზე:I ვარიანტი - 150 მლ/ჰა-ზეII ვარიანტი - 200 მლ/ჰა-ზეIII ვარიანტი - 250 მლ/ჰა-ზე

გამოსაცდელი ხორბლის ჯიშის ფენოლოგიური და ბიომეტრიული მახასიათებლების შესწავლამოხდა UPOV-ის მიერ შემუშავებული მეთოდიკის მიხედვით. სავეგეტაციო პერიოდში შევისწავლეთმცენარეთა აღმოცენება, გადარჩენა, დათავთავება, ყვავილობა, სიმწიფე. შეფასდა გამძლეობახორბლის ძირითად დაავადებებზე: ყვითელი და ღეროს ჟანგა, სეპტორიოზი, გუდაფშუტა დანაცარი. შევისწავლეთ სამეურნეო მახასიათებლები: მცენარის სიმაღლე, პროდუქტიული ბარტყობა,თავთავის სიგრძე, თავთავზე თავთუნების რაოდენობა, თავთავში მარცვლების რიცხვი, ერთი თავ–თავის მარცვლის მასა და 1000 მარცვლის მასა. მოსავლიანობის განსაზღვრა მოხდა, როგორც განმე–ორებებში საერთო ფართობის ისე 1 მ2 ფართობზე; საშუალო სიდიდეების დამაჯერებლობის შესა–ფასებლად გამოვთვალეთ გადახრა სტანდარტიდან, საშუალო სტანდარტული ცდომილება, უმცი–რესი არსებითი სხვაობა (LSD) და ვარიაციის კოეფიციენტი (CV). მიღებული მონაცემების სტა–ტისტიკური ანალიზი ჩატარდა ვარიაციული ანალიზით (ANOVA), კომპიუტერული პროგრამაCropstat-ის გამოყენებით.

2016-2018 წლებში ხორბლის სავეგეტაციო პერიოდი ხასიათდებოდა განსხვავებული ნიადა–გურ-კლიმატური პირობებით, რაც გამოიხატა გვალვასა და მაღალი ტემპერატურის მკვეთრ ცვა–ლებადობაში.

კვლევის შედეგები და ანალიზი. 2015-2016 წლებში გამოცდის მიზნით, წინასწარ შევისწავლეთდა შევაფასეთ ეკოროსტის ეფექტურობა სხვა სახის სასუქების მიმართ, როგორიცაა პრეპარატები:ირანული წარმოშობის ბენსაბზი, შვეიცარიული ნუტრივანტი და ამინოკატი. პრეპარატები მცენა–რეზე შესხურებული იქნა ორ ფაზაში, აღერების (28 აპრილი) და თავთავში მარცვლის ჩამო-ყალიბების (18 მაისი) დროს. მონაცემების ანალიზმა გვიჩვენა, რომ ორგანული სასუქები დადებითგა-ვლენას ახდენს, როგორც მოსავალზე, ისე მცენარეთა ბიომეტრულ მაჩვენებლებზე. გამოცდილიპრეპარატებიდან ბენსაბზის გამოყენებისას მოსავლის მატება აღწევს 26.1%-ს, ხოლო ეკოროსტის22.6%-ს (ცხრილი 1). გავითვალისწინეთ ის გარემოება, რომ ეკოროსტი ორგანული სასუქია, რის–თვისაც მივანიჭეთ უპირატესობა და უფრო ზუსტი მონაცემების მისაღებად კვლევა გაგრძელდა2016-2018 წლებში.

62

წინასწარ გამოცდაში ჯიშ თბილისური 15-ის ფოთლიდან კვებით მიღებული მოსავლიანობებივარიანტების მიხედვით, 2016 წ.

ცხრილი 1მოსავალი 1მ2-ზე

(გრამი)სასუქისდასახელება

სასუქისდოზა I II საშუალო

მოსავალი(ტ/ჰა)

გადახრა(ტ/ჰა)

გადახრა(%)

ეკოროსტი 150 მლ. 444.1 442.1 443.1 4.43 +1.0 22.6ბენსაბზი 300 გ 434.7 483.6 459.2 4.59 +1.2 26.1ნუტრივანტი 1.5 კგ 333.0 457.6 395.3 3.95 +0.5 12.7ამინოკატი 1.5 ლ. 328.8 372.3 350.6 3.5 +0.1 2.9საკონტროლო - 335.5 352.2 343.9 3.44 - -

2016-18 წლების მიხედვით ჯიშების სამეურნეო მაჩვენებლები მკვეთრად არ იცვლებოდა დაისინი მთლიანად ავლენდნენ დამახასიათებელ ნიშან-თვისებებს.

სავეგეტაციო პერიოდში ჩატარდა ფენოლოგიური დაკვირვებები: აღმოცენებაზე, აღერებაზე,დათავთავებაზე, მცენარეთა ჩაწოლისადმი გამძლეობაზე, დაავადებების მიმართ მდგრადობაზე.

ჯიშ თბილისური 15-ის მცენარის სიმაღლე მერყეობდა: 90.4-104.4 სმ-მდე; თავთავის სიგრძე7.6-11.1 სმ-მდე; პროდუქტიული ბარტყობა 1,7-2,5-მდე; ერთ თავთავში მარცვლების რაოდენობა39.5-45.3-მდე; ერთ თავთავის მარცვლების მასა 2.2–3.0 გ-მდე; 1000 მარვცლის მასა 45.1-47,5გრამამდე.

მეთოდიკის მიხედვით ეკოროსტის შეტანა მოხდა სამი დოზით (150მლ, 200მლ და 250მლ, რომე–ლიც იხსნება 220 ლ. წყალში), ორჯერადი და სამჯერადი შეტანის საფუძველზე. დოზების მიხე–დვით თესვისწინ დამუშავდა სათესლე მასალა და დაითესა შემოდგომაზე კალენდარულ ვადაში.ადრე გაზაფხულზე სასუქ ეკოროსტის შეტანა მოხდა ფოთლიდან გამოკვების წესით იგივე დოზე–ბით (დედოფლისწყარო 5 მარტი, მცხეთა 15 მარტი). ნათესი აქტიურად გამწვანდა და გაძლიერდაბარტყობა (5,2-დან-6.0-მდე). ორი კვირის შემდეგ (20 მარტს და 27 მარტს) მოხდა განმეორებითშეტანა. ერთკვირიანი ინტერვალის შემდეგ მკვეთრად გამოვლინდა აღერების პროცესის დაჩქარება.2016-18 წლის მოსავლიანობის შესწავლის შედეგები მოცემულია ცხრილში 2 და 3.

ორგანულ სასუქ ეკოროსტის გამოცდის შედეგები, 2018 წ.ცხრილი 2

განმეორება,დანაყოფის მოსავალი, კგ

განმეორება,გრამი/მ2-ზე

ვარიანტი

I II III IV საშ.

გადახრაst-დან,

± I II III IV საშ.

გადახრაst-დან,

±

დედოფლისწყარო (შავჭრელები) st 12.8 12.9 15.8 16.5 14.5 _ 290.5 330.3 340.9 364.3 331.5 _I 13.3 17.0 17.6 15.6 15.9 1.4 284.0 361.2 330.9 356.9 333.3 1.8II 11.8 14.7 16.4 17.3 15.1 0.6 332.6 339.2 353.0 365.1 347.5 16.0III 11.4 15.1 18.2 15.3 15.0 0.5 292.1 426.5 386.0 466.2 392.7 61.2

უ.ა.ს. 5% LSD 1.92022ვარ. კოეფ. CV(%) - 7.9

უ.ა.ს. 5% LSD 45.3733ვარ. კოეფ. CV(%) - 8.1

მცხეთა (წილკანი) st 10.8 11.9 11.4 10.7 11.2 _ 450.3I 12.0 12.5 12.5 10.8 12.0 0.8 394.2 549.5 569.2 509.3 505.6 55.3II 12.3 11.7 12.6 11.8 12.1 0.9 405.0 523.6 561.6 585.8 519.0 59.7III 10.9 10.6 8.2 8.1 9.5 -1.8 570.7 488.6 457.3 468.0 496.2 45.9

უ.ა.ს. 5% LSD - 1.31415

ვარ. კოეფ. CV(%) - 7.4

უ.ა.ს. 5% LSD - 132.766

ვარ. კოეფ. CV(%) - 15.3

63

ორგანულ სასუქ ეკოროსტის გამოყენებით მიღებული მოსავლიანობის მაჩვენებლები,2017-2018 წწ.

ცხრილი 3გადახრა სტანდარტიდანსასუქის

შეტანისდოზა

საშუალომოსავალი

(1მ2-ზე)

საშუალომოსავალი

დანაყოფზე(40 მ2-ზე)

მოსავალიტ/ჰა-ზე

ტ/ჰა-ზე %

ორი წლისსაშუალომატება(%)

მცხეთა (წილკანი)

უსასუქო 450.3 11.2 2.8 - - -150 მლ 505.6 12.0 3.0 0.2 10.7 16.7200მლ 519.0 12.1 3.0 0.2 10.7 16.7250მლ 496.2 9.5 2.4 -0.4 -8.6 7.0დედოფლისწყარო (შავჭრელები)

უსასუქო 331.5 14.5 3.6 - - -150 მლ 333.3 15.9 4.0 0.4 11.1 16.9200მლ 347.5 15.1 3.8 0.2 10.5 16.6250მლ 392.7 15.0 3.8 0.2 10.5 16.6

მიღებული მონაცემები გვიჩვენებს, რომ 2016-2018 წელს თბილისური 15-ის პოტენციურიმოსავლიანობა დედოფლისწყაროში 3.6-დან 4.0-მდე ტ/ჰა-ზე მერყეობს, ხოლო წილკნის ბაზაზე 2.4-დან 3.0-მდე ტ/ჰა. თუმცა, თუ გავითვალისწინებთ 1 მ2-ზე მოსავლიანობას მისი გაზრდა შესა-ძლებელია 5,2 ტ/ჰა-მდე (ცხრილი 2 და 3).

მონაცემები დამუშავებულია სტატისტიკურად და ცდის შედეგები დამაჯერებელია. აქედანგამომდინარე, შეგვიძლია დავასკვნათ, რომ დედოფლისწყაროში სტანდარტს მოსავლიანობითარსებითად აღემატება მესამე ვარიანტი, მცხეთაში უკეთესი მაჩვენებელი მივიღეთ პირველ დამეორე ვარიანტში. მესამე ვარიანტში მიღებული შედეგი სავარაუდოდ დაკავშირებულია იმ დროსარსებულ ბუნებრივ პირობებთან (წვიმა, ქარი). 1მ2-ის მოსავალი აშკარად გვაძლევს საშუალებასვივარაუდოთ, რომ პოტენციალური მოსავლიანობა მესამე ვარიანტშიც, მცენარეთა ჩაწოლის გარეშე,მაღალი იქნებოდა (ცხრილი 2). ასეთივე მონაცემები მიღებულია გასულ წელსაც.

დასკვნა:2016-2018 წლებში ჩატარებული გამოცდის შედეგებმა გვიჩვენა, რომ ხორბლის კულტურის

მაღალი მოსავლის მისაღებად პერსპექტიულია ორგანული სასუქის ეკოროსტის გამოყენება, რო–მელიც საშუალებას გვაძლევს მოსავლიანობა გავზარდოთ 16.2%-დან 22.6%-მდე.

სასუქ ეკოროსტის გამოყენება სათესლე მასალის წინასწარ შესაწამლად არ არის აუცილე–ბელი, რადგან შემოდგომის ნათესში მაღალი ეფექტით არ გამოირჩევა.

შესწავლილი დოზებიდან (150მლ, 200მლ, 250მლ), უკეთესი შედეგები მიღებულია და რეკო–მენდირებულია 250 მლ-ის გამოყენება.

ჩატარებული გამოცდის შედეგების ანალიზმა გვიჩვენა, რომ ბარტყობის გასაძლიერებლადპირველი გამოკვება უნდა ჩატარდეს ადრე გაზაფხულზე (ნათესის გამწვანების დასაწყისში) 250მლ/ჰა-ზე (220 ლიტრ წყალში გახსნილი). შემდეგი გამოკვება ორკვირიანი ინტერვალით იგივენორმით აღერების პროცესის დასაჩქარებლად.

64

გამოყენებული ლიტერატურა:

1. ც. სამადაშვილი, დ. ბედოშვილი და სხვ. - ხორბლის კულტურის განოყიერების ახალი სისტემა.პრაქტიკული რეკომენდაცია-მეთოდიკა ფერმერებისათვის. საზოგადოება ცოდნა, 2016, 20გვ.

2. ც. სამადაშვილი, გ. ჩხუტიაშვილი, ნ. ბენდიანიშვილი - საგაზაფხულო სამუშაოები საშემოდგომოხორბლის ნათესში. ს/მ მეცნიერებათა აკადემიის მოამბე. #2, 2017, 44-49გვ.

3. ლ. უჯმაჯურიძე, ც. სამადაშვილი, გ. ჩხუტიაშვილი - ხორბლის წარმოების სტრატეგია და მისი როლისაქართველოს სახელმწიფოებრივ დამოუკიდებლობაში. ს/მ მეცნიერებათა აკადემიის მოამბე. #1, 2017,10-14გვ.

4. შ. ჭანიშვილი-საცდელი საქმის მეთოდიკის საფუძვლები. გამომცემლობა „მეცნიერება“, თბილისი,1973, 220გვ.

5. ვლ. ქევხიშვილი-მიწათმოქმედების პროდუქტების წარმოების ტექნოლოგია. გამომცემლობა „საქა-რთველო“, თბილისი, 1998, 148-171გვ.

New organic fertilizer Ecorost and prospectsof its application

Tsotne Samadashvili - Doctor of agricultural sciences, professor,Levan Ujmajuridze - Academic doctor of Agriculture, professor,Gulnari Chkhutiashvili –Academic doctor of Agriculture,Amiran Tkhelidze - Academic doctor of Agriculture,Mirian Chokheli -Senior specialist in Scientific,Nugzari Bendianishvili- Senior specialist in Scientific

Key words: wheat, fertilizer, fertilizing, harvest, quality.

Abstract

Test data carried out in 20016-2018 showed, that for receiving a big crop of wheat is perspective theapplication of the organic fertilizer Ecorost, which gives the chance to increase a harvest from 16.2% to 22.6%.Application of fertilizer Ecorost for the pretreatment of sowing material is not optional, as it does not give higheffect during winter crops. From the studied doses (150 ml, 200 ml, 250 ml), the best option is received at application of 250 ml, which isrecommended.

The analysis of the received results showed that for the strengthening of a tilling process , the first applicationhas to be carried out in the early spring (at the beginning of emergence of green shoots of crops) in the norm of250 ml/hectare ( diluted in 220 liters of water). The subsequent application - after a two-week interval in thesame norm for the acceleration of process of a stem growth.

65

mcenareTa dacva

Plant protection

xorblis rizosferos arbuskulur-mikorizuli

sokoebis Seswavlis meTodologias. SaniZe-agrarul mecnierebaTa fakultetis magistranti,

n. biwaZe-soflis meurneobis mecnierebaTa kandidati,

saqarTvelos agraruli universiteti.

sakvanZo sityvebi: endomikoriza, mikroskopia, SeRebva, vizualizacia.

referati

agroekosistemebis umetesobaSi mikorizuli sokoebi niadagis mikobiotis ZiriTadikomponentia da aRniSnulia mcenareTa saxeobebis 90%-is fesvebze. cnobilia, rom isiniganapirobeben mineraluri nivTierebebis absorbcias da translokacias niadagidan maspinZelmcenareze da iwveven tolerantulobis gazrdas bioturi da abioturi faqtorebis da stre-sebis mimarT. saqarTveloSi mcenareebis mikotrofulobis Seswavla me-20 saukunis meorenaxevridan daiwyo. qarTvel mecnierTa mier aRwerilia sxvadasxva mcenaris fesvebis kolo-nizacia arbuskulur-mikorizuli sokoebiT. Tumca, naklebad aris Seswavlili sokoebisbiomravalferovneba, radgan ar yofila sokos sporebis niadagidan gamoyofis mcdeloba.

winamdebare statiis mizani iyo xorblis rizosferodan arbuskulur-mikorizuli sokossporebis gamoyofis da mcenaris ujredSida struqturebis vizualizaciis gamartivebulimeTodikis SemuSaveba, romelic warmatebiT iqna gamoyenebuli xorblis rizosferos miko-rizuli sokoebis Sesaswavlad. aRwerili meTodikiT moxerxda arbuskulur-mikorizulisokoebis eqstraradikaluri hifebis da qlamidosporebis gamoyofa, aseve, fesvis qsovilebSigavrcelebuli sokos intracelularuli miceliumis da vezikulebis gamovlena da foto-dokumentacia.

საკითხის აქტუალობა

arbuskulur-mikorizuli sokoebi bunebrivi da soflis meurneobis ekosistemebismniSvnelovan komponents warmoadgens, radgan isini simbiozurad arian dakavSire-bulebi xmeleTis mcenareebis umravlesobis fesvebTan. isini obligaturi simbi-\ontebi

arian da mcenareebis 80%-94% Tan arian dakavSirebulebi (Smith & Read, 1997; Brundrett,2009). mikorizul asociaciebSi soko axdens maspinZeli mcenaris fesvebis qsovilebiskolonizacias. es simbiozi xels uwyobs mcenarisTvis sakvebi nivTiere-bebis miwodebas

da zrdis abioturi stresebis mimarT tolerantobas. (Smith & Read, 2009). arbuskulur-mikorizuli sokoebi obligaturi simbionti organizmebia Glomero-mycota-s tipidan, amis gamo maTi gamoyofa xelovnur sakveb areze SeuZlebelia da maTi Se-swavla mxolod maTTan asocirebul mcenareebis rizosferoSia SesaZlebeli. mcenareebis da sokoebis simbiozis Sesaxeb pirveli kvlevebi 1840-iani wlebis ev-ropaSi daiwyo da dResac aqtualuria, radgan maT didi gavlena aqvT mcenaris kvebasada zrda-ganviTarebaze. mikorizuli simbiozis Seswavla da ukeT gageba biologiis,ekologiis da soflis meurneobis mniSvnelovani gamowvevaa (Smith & Read, 2008).saqarTveloSi mikorizebisa da mcenareebis simbiozis kvleva me–20 saukunis 1950-ianwlebSi daiwyo (samxaraZe, 1956). saqarTveloSi Seswavlilia sxvadasxva mcenaris: tun-gis xis (samxaraZe 1956), keTilSobili dafnis (sanikiZe, 1968), saqarTvelos mTisalpuri zonis mcenareebis (balaxovan mcenareTa 850 saxeobis) (nozaZe 1979), kartofi-lis (mindiaSvili, 1979) mikotrofuloba da arbuskulur-mikorizuli sokoebis gavlena

66

citrusebis da kurkovani xexilis zrdaze da WurWlovani qsovilebis paTogenebisadmigamZleobaze (mSvidobaZe, 2002, 2004, 2009). Tumca, ar mogvepoveba informacia saqar-TveloSi arbuskulur-mikorizuli sokoebis niadagi-dan gamoyofa-identificirebis

Sesaxeb (Rożek et al, 2018). saqarTvelos sasoflo-sameurneo kulturaTa mikorizul sokoebze damokide-bulebis Seswavla maTi agro-ekologiis Seswavlis mniSvnelovani nawilia. winamdebare statia miznad isaxavs aRweros rizosferodan arbuskulur-mikorizulisokos sporebis gamoyofis da mcenaris ujredSida struqturebis vizualizaciis me-Todika, romelic warmatebiT iqna gamoyenebuli xorblis rizosferos mikorizulisokoebis Sesaswavlad.

masalebi da meTodebi

arbuskulur-mikorizuli sokos struqturebis gamosayofad SeirCa saqarTvelosagraruli universitetis genetikuri bankis baza, mcxeTis municipalitetSi, sofel mu-xranis teritoriaze. 2017 wlis Semodgomaze Segrovda mcenareTa genetikuri bankis xo-rblis qarTuli saxeobebis rizosferos niadagi, 200-400 ml moculobiT.

arbuskulur-mikorizuli sokoebis gamoyofa niadagidan. sokos sporebis gamosayofad gamoyenebuli iqna sveli gacris meTodi (Powell at al.1984) mcireodeni cvlilebebiT. es meTodi gulisxmobs gansxvavebuli zomis sacrebissaSualebiT wylis Wavlis qveS niadagis gacras. niadagidan nimuSis misaRebad mcena-ris fesvebi da rizosferos niadagi mSralad daqucmacda rodiniT. miRebuli masidan50 ml nimuSi gaicra sveli meTodiT. amisTvis sul mcire or saceri, saukeTeso Sem-TxvevaSi ki oTxi (0.5mm, 0.25mm, 0.1mm da 0.04mm) lagdeba ise, rom yvelaze farTo fore-biani saceri iyos yvelaze zemoT, xolo yvelaze mcire forebiani yvelaze qvemoT.yvelaze zeda sacerSi moTavsda nimuSi da gamdinare wyaliT, Cairecxa niadagis fra-qciebi, fesvis naglejebi da sporebi. sveli gacra grZeldeboda, sacrebis rigidan ga-mosuli wylis gasufTavebamde. sacrebidan amoRebuli fesvebis nawilebi SesaRebadiqna gamoyenebuli. darCenili niadagis masas gadatanili iqna centrifugis sinjaraSi(50ml). sporebis gamosacalkeveblad niadagis fraqciebisgan gacrili niadagi moTavsdacentrifugis sinjarebSi da Seivso bolomde 60%-ian saqarozis xsnariT. centri-fugireba moxda wuTSi 2000 brunis simZlavriT, 2 wuTis ganmavlobaSi. centrifugi-rebis Semdeg niadagis fraqciebi daileqa WurWlis fskerze, xolo sporebi da sxvaorganuli masa tivtivebda xsnaris zedapirze. xsnarSi motivtive sporebi frTxilad iqna gadatanili 0,4 mm sacerze da SaqrismosaSoreblad gairecxa gamdinare wyalSi, 1 wuTis ganmvlobaSi. amis Semdeg sacridansporebi gadatanili iqna biuxneris filtrSi da vakuumis saSualebiT gaifiltra (fi-ltris qaRaldze, an neilonis dolbandze). gafiltrvis Sedegad filtris qaRaldzedarCenili mSrali sporebi moTavsda sasagne minaze mikropi-petiT da Seswavlili iqnabiologiuri mikroskopis saSualebiT, 400X gadidebis pirobe-bSi.

fesvebis SeRebva. mcenareebis mikotrofulobis SeswavlisaTvis gamoyenebuli iqna fesvebis macera-ciis da SeRebvis meTodi (Vierheillig (1998) da Walker (2005) mcireodeni saxecvlilebebiT.gamoyenebuli meTodi sxvadasxva avtorebTan erTmaneTisagan gansxvavdeba maceraciisxsnarSi kaliumis mwvave tutis proporciiT, maceraciis droiT da SesaRebad gamo-yenebuli saRebaviT, Tumca msgavs Sedegs iZleva da mikorizuli sokos endofiturstruqturebs mikroskopiT SesamCnevs xdis. mikoriziani fesvebis SesaRebad gamoye-nebuli iqna KOH–is 10%-iani xsnari, 10% ZmarmJavis xsnari, melani gazavebuli 10%ZmarmJaviT. qimiuri damuSavebis win, miwis nawilakebisagan gasaTavisufleblad fesvebigairecxa gamdinare wyalSi, garecxili fesvebidan SesaRebad SeirCa saSualo sisqisfesvebi. fesvebi daiWra ise, rom TiTo nimuSis wona ar aRemateboda 2 grams. ujrede-bis SigTavsis gamosarecxad fesvebi damuSavda KOH -is 10% -iani xsnariT, 12 saaTis

67

ganmavlobaSi. tutiT damuSavebuli fesvebi 5 wuTiT Caido 10%-ian ZmarmJavis xsnarSi.SesaRebad gamoiyenebuli iqna melnis da ZmarmJavas 10%-iani xsnari, romelSic SesaRebimasala 4 saaTis ganmavlobaSi moTa-vsda. SeRebili fesvebi gairecxa gamdinare wyalSida moTavsda wylian WurWelSi 4°C temperaturaze. preparatebi Seswavlili iqna bio-logiuri mikroskopis saSuale-biT.

Sedegebi:

arbuskulur-mikorizuli sokoebis gamoyofa niadagidan. sveli garecxvis meTodis gamoyenebiT moxerxda arbuskulur mikorizuli sokoebisgamoyofa niadagidan (sur 1). sporebis zomebi 40-60 mkm-s aRwevda, rac Seesabamebaarbuskulur mikorizuli sokoebis sporebis zomebs.

ა) ბ)

გ) დ)

sur1. niadagidan gamoyofili arbuskulur–mikorizuli sokoebis qlamidosporebi,eqstraradikaluri miceliumis nawilebiT.

68

sur. 2 SeRebvis Sedegad xorblis fesvebis qsovilebSi gamovlenili arbuskulur–mikorizuli sokos intracelularuli hifebi (b) da vezikula (a)

xorblis fesvebis SeRebvis Sedegad SesaZlebeli gaxda fesvis qsovilebSi gavrce-lebuli arbuskulur–mikorizuli sokoebis intracelulaluri miceliumis da veziku-lebis gamovlena. aRniSnuli meTodebi martivia da janmrTelobisTvis usafrTxo nivTierebebis gamo-yenebiT preparatebis maRali garCevadobis Sedegis miRebis saSualebas gvaZlevs. madloba: aRniSnuli kvleva ganxorcielda saqarTvelos SoTa rusTavelis erovnuli same-cniero fondis mier dafinansebuli proeqtis “arbuskulur-mikorizuli sokoebis ga-vlena xorblis zogierTi qarTuli genotipis mier fosforis SeTvisebis unarze”

(МR201_4.1_113). farglebSi.

gamoyenebuli literatura:

mindiaSvili ჟ., masalebi kartofilis mikotrofulobis Sesaxeb aRmosavleT saqarTveloSimisi moyvanis pirobebSi, botanikis institutis Sromebi t. 20, 1979; mSvidobaZe l., citrusovan da xexilovan mcenareTa mikotrofulobis Seswavli-saTvis,saqarTvelos saxelmwifo agraruli universiteti, agraruli mecnierebebis problemebi, same-cniero SromaTa krebuli, t. XXXVI, 2002; mSvidobaZe l., endelaZe n., bakuraZe n., mikromicetebis antagonisturi buneba da misi pra-qtikuli gamoyenebis Sedegebi, l. yanCavelis saxelobis mcenareTa dacvis samecniero-kvleviTiinstituti, mcenareTa dacvis problemebi, samecniero SromaTa krebuli, t. XXXVII, 2005; mSvidobaZe l., mikorizis roli traqeomikozebisadme mcenareTa gamZleobaSi, saqarTvelossaxelmwifo agraruli universiteti, samecniero SromaTa krebuli, t. 2 (47), 2009

აბ

ბ

ა

69

nozaZe l., rTulyvavilovanTa saxeobis mikotrofuloba vertikalur sartyelianobasTandakavSirebiT saqarTveloSi, botanikis institutis Sromebi t. 20, 1979;

samxaraZe T., tungos xis mikorizis Seswavlis sakiTxisaTvis, baTumis botanikuri baRis moa-mbe 7, 1956; sanikiZe g., keTilSobili dafnis rizosferos mikroflora da misi cvlilebebi sasuqebisSetanasTan dakavSirebiT, Sromis wiTeli droSis ordenis saqarTvelos sasoflo-sameurneoinstitutis Sromebi 74, 1968

Baon, J. B., S. E. Smith, A. M. Alston, and R. D. Wheeler. (1992). Phosphorus Efficiency of 3 Cereals as Related toIndigenous Mycorrhizal Infection. Australian Journal of Agricultural Research 43 (3):479-491.

Brundrett M.C., Mycorrhizal associations and other means of nutrition of vascular plants: understanding the globaldiversity of host plants by resolving conflicting information and developing reliable means of diagnosis, Plant and Soil 203,2009;

https://invam.wvu.edu/methods/spores/spore-extractionhttps://www.i-beg.eu/protocols.htm

Powell C. LI, Bagyaraj D. J. VA Mycorrhiza, 1984 CRC Press. 234 pp.Rożek, Katarzyna; Błaszkowski, Janusz; Nowak, Arkadiusz; Zalewska-Gałosz, Joanna; Nobis, Marcin;

Mleczko, Piotr; Zubek, Szymon, Arbuscular mycorrhizal fungi in Georgia, the Caucasus region: the first report ofspecies diversity and root colonization, Nova Hedwigia Band 106 (2018), p. 473 – 483.

Smith S.E., Read D., Mycorrhizal Symbiosis, 3rd Edn, Academic Press, San Diego, 2008;Vierheilig, H., A.P. Coughlan, U. Wyss, Y. Piche, Ink ad vinegar a simple staining technique for arbuscular

mycorrhizal fungi. Applied Environmnental Microbiology., 1964: 5004-5007. 1998Walker C., A simple blue staining technique for arbuscular mycorrhizal and other root-inhabiting fungi, Inoculum

56(4), 2005

ethodology for studying arbuscular-mycorrhizal fungiof wheat rhizosphere

S. Shanidze-MS student of Agricultural facultyN. Bitsadze-PhD

Agricultural University of Georgia.

Key words: endomycorrhiza, microscopy, staining, visualization

Abstract

Mycorrhizal fungi are the main components of the soil microbiota in most of the agro-ecosystems and colonizenearly 90% of plant species roots. They are generally known to increase the absorption and translocation ofmineral nutrients from the soil to the host plants to improve the tolerance of the host plant towards biotic andabiotic stress factors. Research about mycotrophy of the plants has been started since the second half of the 20 th

century in Georgia. Georgian scientists described colonization of plant roots with arbuscular-mycorrhizal fungibut it has to be mentioned that AM fungal biodiversity are less likely to be studied as there was no attempt toisolate AMF spores from the soil. The aim of the article was to elaborate simple method of isolation andvisualization of AMF spores from the wheat rhizosphere. With described method there were visualized and photodocumented extra radical hypha, chlamydospores, intracellular mycelium and vesicles a from wheat rhizosphereand roots.

70

aziuri farosanas-Halyomorpha halys (Stal), bioekologiisSeswavlis Sedegebi dasavleT saqarTvelos pirobebSi

ese jayeli_soflis meurneobis akademiuri doqtori,angelina nikolaSvili_biologiis akademiuri doqtori.

sakvanZo sityvebi: baRlinjo, polifagi, imago, nimfaluri faza, paraziti, bioprepa-rati

referati

aziuri farosana polifagi mavnebelia da ikvebeba mcenareTa 300-mde saxeobis nayofiT.Seswavlili iqna misi biologia dasavleT saqarTvelos subtropikul zonaSi. farosanamganaviTara ori Taoba: pirveli grZeldeba mais-ivlisSi, xolo meore ivlis-seqtemberSi.zamTrobs meore Taobis imagoebi, romlebic gadadian nexevrad diapauzaSi. Sedgeniliamavneblis entomologiuri kalendari. gamovlinebulia entomofagis 2 saxeoba: Anastatus Bifasciatusda Redividae Sp.aRiniSna mtacebeli tkipebis-fitoseidebis mier mavneblis nimfebis Semcireba.gamocdilia sxvadasxva biopreparati.

Sesavali: aziuri farosana, igive marmara baRlinjo Halyomorpha halys (Stal)(Heteroptera: Pentatomidae) miekuTvneba fexsaxsrianTa (Artropoda) tips, mwerebis (Insecta)klass, nexevradxeSeSfrTianTa (Hemiptera) rigs da baRlinjoebis (Pentamidae)-s ojaxs.igi warmoadgens erT-erT yvelaze saSiS invaziur saxeobas, gavrcelebuls aziisqveynebidan aSS-Si da evropis qveynebSi, ukanaskneli 20 wlis ganmavlobaSi. sxvadasxvaavtorTa monacemebiT, igi SeiZleba miCneuli iqnas „amerikis SeerTebuli Statebissasoflo-sameurneo kulturebis yvelaze saSiS saxeobad“ (Hsiao 1977; Zhang 1985)

mavneblis dazianeba sasoflo-sameurneo kulturaTa nayofebze aRiniSneba qso-vilebis nekrozuli dazianebiT, mavneblis mier mcenareTa vegetatiuri nawilebiszrdis fenofazebSi kveba iwvevs mosavlis mkveTr Semcirebas, xolo nayofebis sim-wifis fazaSi uvargiss xdis mosavlis sasaqonlo vargisianobas. mavneblis pirveladi warmoSobis kerebia aRmosavleTi azia, ufro zustad CineTi,iaponia, taivani da Crdilo korea. farosana amerikis SeerTebuli StatebiSi 1996 welsaRiniSna, mavneblis pirveli ekzemplarebi alentaunSi gamoCnda xolo misi iden-tificireba moxda 2001 wels. dReisaTvis igi ukve 42 Stats moicavs (Holts, T., andKamminga, K. 2010).

kvlevis mizani, obieqti, meTodika: aziuri farosana polifagi mavnebelia, igiikvebeba daaxloebiT 300-mde saxeobis mcenareTa nayofebiT (Jacobs, S. 2011 ), mosavlisdanakargebi gamowveuli misi mavneobiT SeiZleba 100%-sac aRwevdes. Leskey 2012-is mona-cemebiT farosanas zaralma zogierT StatSi 37 milioni dolari Seadgina da mosa-vali gaanadgura 90%-mde. xexilovanTa da kenkrovanTa yvela invaziuri saxeobis Ri-rebuleba aSS-Si Seadgens daaxloebiT 120 miliard dolars, pirdapiri zarali gamo-wveuli mavneblebis mier yovel wels Seadgens 13,5 miliard dolars. xolo pesti-cidebis fasi romelsac aRniSnuli mavneblebis winaaRmdeg iyeneben kidev 1.2 miliardidolariT zrdis danaxarjebs. (Gill et al. 2010; Maryland Dept. Agric. - Office of the Secretary2010).

rac Seexeba sayofacxovrebo pirobebSi aziuri farosanas mavneobas: igi gamo-ixateba adamianis kanis alergiul reaqciebSi, mis mier gamoyofili atraqtanti usi-amovnod moqmedebs adamianis ynosvisa da sunTqvis organoebze.

evropaSi aziuri farosanas ekzemplarebi pirvelad aRiniSna 2004 wels lixte-nSteinSi, magram maTi identifikacia mxolod 2007 wels moxerxda. amis Semdeg, maTiarseboba dadasturda evropis TiTqmis yvela qveyanaSi.

71

2015 wlisaTvis aziuri farosanas mier miyenebulma zaralma ukve mniSvnelovanniSnuls miaRwia italiis xexilovan baRebSi gargarze, qliavze, msxalze, atamze,xurmaze, pomidorze. mixedavad italiis xelisuflebis mcdelobisa aziuri farosanayvelaze didi safrTxis momtan mavneblad iTvleba qveyanaSi. (Hamilton & Shearer 2003).

aziur farosanasTan brZolis kompleqsuri programa unda iTvaliswinebdesmavneblis gansaxlebis simWidrovis codnas, raTa ganisazRvros mis mier potenciuradmiyenebuli ekonomikuri zaralis masStabebi. aziur farosanasTan brZola Zalian spe-cifikuria: mavnebels mkveTrad aqvs ganviTarebuli gamRizianebeli reaqciebi: igiodnavi SexebiTac ki an vardeba dedamiwis zedapirze an gadafrindeba xolme garkveulmanZilze. aseTi raeqcia aZnelebs mavneblis Segrovebis process damWerebidan maTzeSemdgomi dakvirvebis ganxorcilebisaTvis.

aziuri farosana-Halyomorpha halys gamoyofs bunebrivi mtrebisagan Tavis dasaca-vad aqrolad SenaerTebs (aldehidebs), romlebic warmodgenilia trans-2 -oqtanalisda trans-2-dekanalis saxiT (sur 1)

sur. 1 trans-2 -oqtanali trans-2-dekanali

kvleva, Sedegebi: aziuri farosanas biologia moicavs mavneblis gamviTarebissam stdias (kvercxis, nimfas da imagos faza). kvercxi Ria yviTeli Seferilobisaa, Ca-lagebulia klasterebad 20 dan 32 erTeulamde da miwebebulia patroni mcenaris foT-lebsa da nayofebze. Sedgenilia aziuri farosanas ganviTarebis entomologiurikalendari (diag.1) saidanac Cans, rom:_ mavnebeli zamTrobs zrdasruli (imagos) fazaSi;_ zrdasruli fazebis kopulacia iwyeba diapauzidan gamosvlidan ori kviris Semdeg;_ imagos mier kvercxdeba iwyeba da intervalebiT grZeldeba dedlis sicocxlisbolomde. TiToeul piramidisebur klasterSi 28-30-32 kvercxia, isini TeTri ferisaa(sur.2) da optimalur pirobebSi erTi dedali 400-mde kvercxs debs. kvercxdeba war-moebs mcenaris foTlis qveda mxares;_ pirveli nimfebi kvercxidan iCekeba 4-5 dRis Semdeg;_ mavnebels gaaCnia 5 nimfaluri faza. TiToeuli grZeldeba erT kviras, temperaturiscvlilebis Sesabamisad;_ zrdasruli nimfebi gamoirCevian aqtualuri moZraobiTa da kvebiT. isini adviladgadaadgildebian mcenaris vegetatiur nawilebze, frenen da ikvebebian (wuwnian)nayofebs. Mmavnebeli xasiaTdeba mCxvlet-sawuwni piris aparatiT;_ zrdasruli mweri azianebs mcenaris TiTqmis yvela nawils, gansakuTrebiT ki nayo-febs. misgan nawuwni adgilebi korpdeba, magrdeba da mosavali kargavs sameurneo mni-Svnelobas;_ aziurma farosanam guriis regionSi, 2018 wels, mogvca ori Taoba: pirveli Taobiskvercxdeba daiwyo maisis Sua dekadaSi da gagrZelda ivlisis meore dekadamde.paralelurad erTi kviris SualediT iCekeboda nimfebi, romelTa xnovanebac 5-mdeavida. TiToeuli kans icvlida 7-10 dRis SualediT; meore Taoba daiwyo ivlisis meo-re dekadaSi da gagrZelda seqtembris Sua ricxvebamde. seqtemberSi ukve arsebobda me-ore Taobis sxvadasxva zomisa da sqesis imagoebi, romlebic izrdebodnen zomaSi dazamTris diapauzaSi gadavidnen. Tumca, mavnebeli zamTarSi srul diapauzaSi mainc arimyofeba da temperaturis awevisTanave iwyebs gadaadgilebas. zamTris ganmavlobaSimaTi didi nawili ixoceba. aziuri farosana siTbos moyvaruli mweria.

72

sur 2. aziuri farosanas kvercxis faza

laboratoriaSi kvercxis stadiis miReba SesaZlebelia intensiuri ganaTebis(6400 luqsi) da SedarebiT dabali (50-55%) fardobiTi tenianobis pirobebSi 16:8 saaTisganmablobaSi. kvercxi ganviTarebisaTvis Tavsdeba petris jamebze datenianebulfiltris qaRaldze da warmoebs yoveldRiuri dakvirveba nimfebis gamovlinebaze.miRebuli nimfebi ovaluri formisaa moyviTalo-moyavisfro SeferilobiT dadamaxasiaTebeli mowiTalo-Savi laqebiT. Semdgomi xnovanebis ekzemplarebi ukvemuqdebian da aReniSnebaT moTeTro xazebi ulvaSebsa da fexebze. nimfebis gamosakvebadgamoiyeneba axalgazrda lobiosa da stafilos nawilakebi. sakvebi ecvlebaT yovelmeore dRes (sur. 3)

sur.3 imagos damatebiTi kveba

bunebaSi Segrovili farosanebidan aRsaniSnavia 3 sxvadasxva morfologiuriniSnis ekzemplarebi: 1) aziuri farosana; 2) mwvane feris ovaluri baRlinjo da 3)mogrZo formis yavisferi baRlinjo. isini aseve zianis momtanebi arian.

mdedrobiTi da mamrobiTi zrdasruli formebi erTmaneTisagan gansxvavdebianzomiT: dedlebi-1.44 sm, xolo mamrebi ufro mcire zomisani-1.20 sm. isini aseve gan-sxvavdebian ukana ventraluri lapotiT (sur.4)

73

sur 4. mamri zrdasruli ; mdedri zrdasruli

Cvens mier awonili iqna mdedrisa da mamris TiTo ekzemplaris, romelTa saSu-alo wonam Seadgina 0.03-0.033 mgr. amave dros aTvlili iqna sqesTa Sefardeba Tveebismi-xedviT, yoveli 100 mavneblidan. mdedrisa da mamris ricxovnoba 2017-2018 ww. moza-mTre fazebSi TiTqmis 1:3 Seadgenda mdedrebis sasargeblod.

daskvnebi: farosanas biologiis Seswavlisas gansakuTrebuli yuradReba eqce-oda misi bunebrivi mtrebis gamovlinebas. guriis regionSi, mavneblis kvercxebis gro-vaSi, romelic ganlagebuli iyo Txilis kulturaze, gamovlinda ori saxeobis para-ziti: Anastatus Bifasciatus da Reduvidae Sp. nimfebis grovaSi SemCeuli iqna fitoseidebisgvaris aRniSnuli mtacebeli tkibebis TiTo-orola ekzemplari. xolo simindis kul-turaze ganlagebuli kvercxebis grovaze ganviTarebuli iyo Savi feris soko (saxeo-bis garkveva mimdinareobs).

mezamTre imagoebze gamocdili iqna biopreparat bitoqsibacilinis aqtivizire-buli xsnari da Biomax-v; Care Guard-is suspenziebi:- biopreparatebis mier mavneblis sikvdilianoba Seadgenda 2-3%-s, romelic gamo-vlinda Sesxurebidan me 7-8 dRes.- vfiqrobT, rom sikvdilianobis es maCvenebeli gamowveuli iyo mavneblis mosvene-biT mdgomareobaSi yofnis Sedegad, vinaidan am dros isini ubralod ar ikvebebian.

74

aziuri farosanas entomologiuri kalendari (dasavleT saqarTvelo 2018 w.)diagrama 1

I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

generacia

I II III I II III I II III I II III I II III I II III I II III I II III I II III I II III I II III I II III

-1

-2

-3 -4 -5 -5 -5

I

თაობა

-1

-2 -3 -4 -5

II

თაობა

kvercxi

nimfa 1nimfa 2nimfa 3nimfa 4nimfa 5

-1-2-3-4-5

imago mamaliimago dedali

brZolis RonisZieba

Lliteratura:

1. Hsiao, T. Y. 1977. A handbook for the determination of the Chinese Hemiptera-Heteroptera. Vol. 1, Sci- ence Press. Beijing, China.

2. Zhang, S. M. [ed.] 1985. Economic insect fauna of China, Fasc. 31, Hemiptera (1).Science Press. Beijing, China

3. Holts, T., and Kamminga, K. 2010. Qualitative anal- ysis of the pest risk potential of thebrown mar- morated stink bug (BMSB), Halyomorpha halys (Stål), in the UnitedStates. United State Depart- ment of Agriculture-APHIS.

4. Laskey T. et. al. 2012. Impact of the Invasive Brown Marmorated Stink Bug, Halyomorpha halys (Stål),in Mid-Atlantic Tree Fruit Orchards in the United States: Case Studies of Commercial ManagementPsycheVolume 2012, ArticleID 535062,14 pages http://dx.doi.org/10.1155/2012/535062

5. Jacobs, S. 2011. Brown Marmorated Stink Bug, Halyomorpha halys. Pennsylvania StateUniver- sity, Factsheet, pp. 5. Http://www.ento.psu.edu/ extension/factsheets

6. Gill, S., Klick, S., and Kenney, S. 2010. Brown mar- morated stink bug. IPM Pest Alert.University of Maryland Extension. 4 pp.

7. Hamilton, G. C., and Shearer, P. W. Brown Mar- morated stink bug – a new exoticinsect in New Jersey. Fact Sheet FS002. Rutgers Cooperative Extension. 2 pp

The results of bioecological study of brown marmorated stink bug-Halyomorpha halys(Stal) in the conditions of Western Georgia

Ese Jakely- Academic doctor of Agriculture,Angelina Nikolashvili- Academic Doctor of Biology.

Key words: bug, polyphage, imago, nymph plase, parasite, biopreparation

Abstract

Halyomorpha halys(Stal) is a polyphage harmful and feeds with the 300 species of plant fruit. Stady owthis biology in the subtropical zone of Western Georgia. brown marmorated stink developed two generation: thefirst is in May of July and the second-of July in September. In Winter the second generation pass in half-diapause. The entomological calendar of harmful is drawn. hare been identified two types of entomophage:Anastatus Bifasciatus and Reduvidae Sp.

It was noted that the pest is reduced by play mites- phytoseids.Tested different types of biopreparation

76

saqarTveloSi pomidvris samxreT amerikuli menaRme CrCilis (Tutaabsoluta M.) sicocxlis ciklis Seswavla

TaTia xositaSvili-doqtoranti, saqarTvelos teqnikuri universitetis agrarulimecnierebebis da biosistemebis inJineringis fakulteti,

ნino lomiZe-saqarTvelos teqnikuri universitetis asocirebuli profesori.

referati

statiaSi ganxilulia DdRemde ucnobi detalebi pomidvris samxreT amerikuli menaRmeCrCilis Sesaxeb, mniSvnelovania Tuta absoluta-s gamravlebis Taviseburebebis detaluri Seswavla,radgan es saxeoba axladadventirebulia Cvens qveyanaSi da bunebrivia, saqarTvelos pirobebis

Sesabamisad, sruliad gansxvavebul bio-ekologiuri Taviseburebebs avlens. weliwadSi 10-12Taobas iZleva, sqesobrivi produqcia 260-mde kvercxia. biologiur cikls asrulebs 29-38 dReSi

an ufro adrec, rac garemo pirobebzea damokidebuli. menaRme CrCili (tuta absoluta) msoflioSifarTod gavrcelebuli saxeobaa.

pomidvris samxreT amerikuli menaRme CrCilis kvercxi-mcire zomisaa, cili-ndruli, sigrZiT 0.35 mm, siganiT-0.22 mm. feri-moyviTalo-TeTri (axladdadebuli),moyviTalo-narinjisferi (gamoCekvis win). kvercxs debs foTlis qveda mxares, cal-ca-

თlke an mcire gundebad, iSvia ad Reroze da ufro iSviaTad nayofze.

sqesobrivi produqciis ganawileba mcenaris organoebis mixedviTcxrili 1

matli-mavnebels axasiaTebs 4 larvuli (matli) asaki. Cveni kvleviT, sasaTburemeurneobebSi misi ganviTarebis xangrZlivoba aRmoCnda 11-14 dRe. matli oTxive asakSigansxvavebuli zomisa da Seferilobisaa. pirveli asakis matlis sigrZea 0.5-0.8 mm,moyviTalo-TeTri, Tavi mura Savi feris. axalgazrda matli naRmavs foTols daikvebeba mezofilis qsovilebiT, ar azianebs epidermiss. meore asakis matlis sigrZe

saSualod 2.8 mm-ia. კvebasa da zrdasTan erTad moyviTalo-mwvane fers iRebs, Taviszeda mxareze Savi zoli gaaCnia. mesame asakis matlis sigrZe saSualod 4.5 mm-ia,mowiTalo Sefe-rilobis. meoTxe asakis matlis sigrZe 7.5 mm-mdea. zrdasruli matlimomwvano-var-disferia, daWuprebis win wyvets kvebas.

Wupri–Tavdapirvelad mwvanea, Ria yavisferi, axdili, formiT-cilindruli, Sefe-riloba-Ria yavisferi, zomiT 4-5 mm sigrZe, 1.1 mm sigane, iWupreben mis mierve ga-keTebul ablabudis Txel parkSi. niadagis zeda fenaSi, foTlis zedapirze, nayofze,upiratesad ki naRmebSi, rac damokidebulia garemo pirobebze.

Wupris ganviTarebis xangrZlivobaa 9-11 dRe. Mmavnebelma SeiZleba gamoizamTroskvercxis, Wupris an imagos stadiaSi.

imago-gaSlili frTebiT pepela 10-13 mm-ia, mcire zomis, sigrZiT 5-6mm. winafrTebi movercxlisfro-nacrisferi qercliT aris dafaruli, romelzec muqi ferislaqebia. ukana frTebi bevrad ufro viwroa. rogorc wina, ise ukana frTebs Semo-vlebuli aqvs mura-monacrisfro grZeli jinjilebi. sxeuli viwro, muclis bolowamaxvilebuli, ulvaSebi Zafisebri, damuxluli, muxlebi or ferSia-monacvleobiT

foTlebi 73%

Reroebi 21%

jamis foTolakebi 5%

mwvane nayofebi 1%

77

Ria da muqi, sigrZiT 10 mm. mamri CrCilis pepela ufro muqi ferisaa, vidre mdedri.sicocxlis xangrZlivoba ♀ - 10-15 dRe, ♂ - 6-7 dRe.

mavneblis populaciaSi umniSvnelod Warboben mdedrebi, anu sqesTa Sefardeba arisdaaxloebiT 1:1. mdedrebis muclis qveda nawili TeTria, gverdebze 4 Savi zoliT.mdedri debs 160-260-mde kvercxs.

daskvnebi: adventuri saxeobebidan dReisaTvis pomidvris kulturaze yvelaze problematuria

pomidvris samxreT amerikuli menaRme CrCili Tuta Absoluta. Tuta Absoluta-s matlis fazaSi aqvs mRrRneli piris aparati. Sesabamisad mavneobs

matli.

ganviTarebis fazebi: kvercxi, matli, Wupri da imago, anu axasiaTebs sruli metamo-rfozi.

Cveni gamokvlevebiT, mavnebeli zamTrobs kvercxis, Wupris an zrdasrul fazaSi.daWupreba SeiZleba moxdes niadagSi, foTlis zedapirze, upiratesad ki naRmebSi.

embrionis ganviTareba grZeldeba 5-7 dRe. Wupris-11-15 dRe, matlis 11-14 dRe, xoloimago STamomavlobis unaris mqone xdeba Wupridan gamofrenidan 9 dReSi.biologiuri cikli sruldeba 28-38 dReSi. erTi mdedri debs 160-260 kvercxs.

Tuta Absoluta xasiaTdeba maRali reproduqciuli potencialiT da aris polivo-ltinuri-weliwadSi 10-12 Taoba viTardeba.

gamoyenebuli literatura

1. g.yanCaveli. entomologia. Tbilisi 1976. Gv.58-85; gv186;

2. sursaTis uvneblobis, veterinariisa da mcenareTa dacvis erovnuli samsaxuri. PპomidvrissamxreT amerikuli menaRme CrCili Tuta Absoluta;3. Anonymous1. 2001. North Dakota State University (NDSU http://www.ag.ndsu.nodak.edu/aginfo/ndipm) /ipmdefi-nition.htm. Accessed, December 15, 2011;4. Anonymous 2. 2010. http://www.econatur.eu/index.php?sec=26&y=2010&a=491, 16/09/2010 Control de Tuta absoluta.Accessed June 24, 2011.5. CFIA. 2010. Tomato leafminer- Tuta absoluta Pest Fact Sheet.http://www.inspection.gc.ca/english/plaveg/pestrava/tutabs/tech/tutabse.shtml. Accessed, December 19, 2011;6. www.tutaabsoluta.com

Life cycle of South American tomato leaf miner (Tuta Absoluta M.)

T.khositashvili-Master student, Georgian Technical University Faculty of Agricultural Sciences and BiosystemsEngineering,N. lomidze- Associate Professor of Technical University of Georgia

Key words: plant protection, insect, Tuta absoluta M.

Abstract

Tuta absoluta (Meirick 1917) is a micro lepidoptera insect, Its primary host is tomato, although potato, aubergine,common bean, physalis and various wild solanaceous plants are also suitable hosts. Damage in fetuses and leaves, plantdamage is recorded in other organs, the larvae of T. absoluta attack the foliage by penetrating into the leaf and feeding on themesophyll tissues. The feeding behaviour results in irregular mines on the leaf surface. Subsequently, damaged leaves shrivel,decreasing the photosynthetic capacity of the plants and potentially decreasing the plant’s ability to defend itself from otherharmful agents. When the attacks are severe, the leaves have a burnt appearance. Older (3rd - 4th instar) larvae can feed onall parts of tomato plants. They can leave their mines and travel to new locations to mine again. This behaviour may result indamage to all stages of plant growth. The larvae produce large galleries in the leaves, burrow into stalks, apical buds, andgreen and ripe fruits.

78

mecxoveleoba da sakvebwarmoeba

Livestock and feed production

Zovebis teqnika sxvadasxva tipis saZovrebisaTvis

ioseb sarjvelaZe-soflis merneobis mecnierebaTa doqtori, profesori.

sakvenZo sityvebi: balaxnari, saZovari, yuaTianoba, Zovnadoba, Zovebis vadebi, monacvleoba, Zovebis

cikli.

referati

saZovrebis usistemo gamoyeneba ganapirobebs bunebrivi balaxnaris kordis daSlas, gadaqelili bilikebis

warmoqmnas, ferdobebis daRarvas da eroziuli kerebis waemoqmnas. mTis saZovrebis calkeuli nakveTebis kon-

figuracia gansazRvravs Zovebis ileTebis monacvleobas, xolo SeuRobav farTobze Zovebis teqnikas gansa-

zRvravs mwyemsis gamocdileba, igi Tvalyurs adevnebs saZovarze cxovelis Tanabar ganawilebas, aregulirebs

Zovebis temps, irCevs Zovebis marSruts, dawyebis, damTavrebis da dawyurvebis vadebs dRis ganmavlobaSi,

Tavidan icilebs meCxeri balaxnaris gadaZovebas.

saqarTvelos bunebrivi saTib-saZovrebi warmoadgens maRalxarisxiani sakvebis miRebis TiTqmiserTaderT, saimedo da iaf wyaros. saZovris gamoyenebis sistemebTan mWidro kavSirSia pirutyvis Zo-

vebis sworad warmarTvis ileTebis gamoyeneba. pirutyvis saZovruli Senaxvis erT-erT mniSvnelovan

upiratesobas warmoadgens saZovarze yofnis dadebiTi moqmedeba pirutyvze: sufTa haeri, SeuzRudavimoZraoba, organizmis gamZleobas sxvadasxva daavadebebis mimarT, saZovarze namyofi pirutyvi Sem-

dgomSi ukeT itans zamTris baguri Senaxvis pirobebsa da uamindobas.

Zovebis amJamad gamoyenebuli ukiduresad eqstensiuri sistema ganapirobebs bunebrivi balaxna-ris saxeobaTa gaRaribebas da uaryofiTi procesebis ganviTarebas. es pirvel rigSi exeba mTavari ka-

vkasionis kalTebze ganlagebul saZovrebs, romelTa danawevrebuli da cicabo reliefi eroziisa da

denudaciis bazisebis Rrma ganlagebiT, mZlavri da Seuqcevadi gamanadgurebeli movlenebis swrafiganviTarebiT iwvevs niadagis gadarecxvis da Camorecxvis procesebs.

mTis saZovrebze calkeuli nakveTebis konfiguraciis gaTvaliswinebiT Zoveba umjobesia ganxo-

rcieldes ferdobis gaswvrivi mimarTulebiT.cxovelis meqanikuri zemoqmedebisagan niadagis daSlis Tavidan acilebis mizniT Tixnarze Zoveba

unda daiwyos maSin, rodesac tenianoba ar aRemateba 12-24%, silnar da qviSnar niadagebze 8-14%.

ufro naklebi tenianobis dros cxovelTa Zoveba niadagis gamtverianebas iwvevs, xolo SedarebiTmaRali tenianobis mqone niadagi Zovebis Sedegad deformacias ganicdis, warmoiqmneba CaWyletili

adgilebi, ziandeba mcenareTa fesvTa sistema. cicabo da tenian ferdobebze Zoveba dauSvebelia, vina-

idan Cliqis gacureba Wris niadagis zeda fenas da azianebs balaxis fesvis yels.garkveuli mniSvneloba aqvs Zovebis dros cxovelis moZraobis siCqares. igi damokidebulia nak-

veTis reliefze, saZovris tipsa da mosavlianobaze, amindze, cxovelis jiSsa da asakze. cnobilia,

rom civ amindSi cxoveli ufro Cqara moZraobs, cicabo adgilebze gaTelil bilikebs mihyveba. no-rmaluri Zovebis SemTxvevaSi cxovelis moZraobis siCqare ar aRemateba 300-350 metrs saaTSi.

saqarTvelos baris kulturul naTes saZovarze mizanSewonilia zafxulSi SemoRebuli iqnes

dRis Semdegi ganrigi: dilis Zoveba 5-9 saaTebSi, pirveli wvela 9-11 sT, dRis dasveneba, saWi-roebisas damatebiTi kveba 11-15 sT, Zoveba 16-21 sT, meore wvela 21-23 sT, Ramis dasveneba 23-5 sT.

bunebriv sezonur saZovrebze, sadac, rogorc wesi, Zoveba SeuRobav nakveTebze xdeba, Zovebis

teqnikis efeqturoba bevrad aris damokidebuli mwyemsis gamocdilebasa da naxiris (faris) marTvisunarze. gamocdili mwyemsi farisaTvis gankuTvnil farTobs bunebrivi sazRvrebiT an sxva raime

niSniT (qvebis grova, buCqnari, didi lodi, xevi, buCqi da a.S.) gamijnul nakveTebad yofs, romelTa

79

monacvleobiT gaZovebas awarmoebs. igi Tvalyurs adevnebs saZovarze cxovelis Tanabar ganawilebas,

aregulirebs Zovebis temps, irCevs Zovebis marSruts, dawyebis, damTavrebis da dawyurvebis vadebsdRis ganmavlobaSi, Tavidan icilebs meCxeri balaxnaris gadaZovebas. Zovebis dros is faris win

unda iyos 8-10 m manZilze, saxiT farisaken, ar unda dauSvas calkeuli cxovelis win gavardna,

TandaTanobiT ukusvliT saSualeba misces cxovels SeZlebisgvarad ukeT gamoiyenos balaxnari. mor-bedi mwyemsi ukan miyveba faras da cxovelebs CamorCenis an gverdze gasvlis saSualebas ar aZlevs.

bevr qveyanaSi (zogjer CvenTanac) mwyemsis dauRalav TanaSemwes warmoadgens kargad gawvrTnili Za-

Rli, romelic mwyemsis miTiTebiT warmarTavs naxiris an faris moZraobas, icavs maT mtaceble-bisagan.

saZovris wlidan wlamde erTi da igive, Tundac regulirebuli, winaswar SemuSavebuli reJimiT

gamoyeneba, saboloo jamSi mainc uaryofiTad moqmedebs balaxnaris mosavlianobaze, mis botanikurSedgenilobaze, yuaTianobasa da Zovnadobaze. sakvebad Zvirfasi balaxebis xSiri Zoveba daTavTavebis

fazamde arRvevs samarago sayuaTo nivTierebebis dagrovebis normalur mimdinareobas, aRar xdeba

mcenareTa TesliT gamravleba, rac am balaxebis TandaTanobiT mospobasa da sarevelebis momravlebasuwyobs xels. amave dros balaxnaris biologiuri ganaxlebisaTvis aucilebelia mcenareTa TesliT

gamravleba. Cveulebriv, balaxnaris saZovrad gamoyenebis dros regulirebuli Zovebis marto erTi

an ori ileTis wlebis manZilze gamoyeneba ar iZleva sasurvel Sedegs. aucilebeli xdeba raci-onaluri gamoyenebis da movlis garkveuli iseTi sistemis SemuSaveba da ganxorcieleba, sadac

rogorc wesi, gaTvaliswinebuli unda iyos nakveTebis morigeobiTi Zoveba.

aseT sistemas, romelSic garkveuli TanmimdevrobiT erTi an ramdenime wlis Semdeg meordebabalaxnaris produqtiulobis SenarCunebisa da matebisaken mimarTuli saZovris gamoyenebis da mo-

vlis calkeuli RonisZiebebis da xerxebis SeTanawyoba, romlis safuZvels warmoadgens Zovebis va-

debis, gamoyenebis jeradobis, gaZovebis da gaTibvis, gaZovebis da dasvenebis, Teslis momwifebis Sem-deg gamoyenebis, Zovebis sezonis Senacvleba wlebis mixedviT, saZovarTbrunvis saxelwodebiT aris

cnobili.

saZovris gamoyenebis vadebis Senacvleba wlebis mixedviT xorcieldeba nakveTebis gaZovebisdawyebis monacvleobiT. magaliTad, Tu mimdinare wels cxovelis Zoveba daiwyo pirveli nakveTis

gaZovebiT, maSin momdevno wels pirveli gaiZoveba meore nakveTi da a.S. gaZovebis da gaTibvis

monacvleobisas iTibeba is nakveTi, romelic wina wels pirveli gaiZova. balaxnari SeiZlebagaiTibos sasilose (sasenaJe) masis, Tivis dasamzadeblad optimaluri simwifis, marcvlovanebis

daTavTavebis da parkosnebis dakokrebis fazaSi, an Teslis momwifebis Semdeg Teslis damzadebis,

agreTve balaxnaris generatiuli gziT ganaxlebis mizniT. Zlier gadaqelil, degradirebulsaZovarze sameurneo mdgomareobidan gamomdinare aucilebelia gaTvaliswinebuli iyos erTi an

ramdenime wlis manZilze dasveneba da gaumjobesebis saTanado RonisZiebebis Catareba (sakvebibalaxebis SeTesva, kultur-teqnikuri samuSaoebis Sesruleba, ganoyiereba, sarevelebis mospoba da

sxv.).

sameurneo mdgomareobidan gamomdinare subalpuri saZovrebis cenozebis sxvadasxva saxeobisaTvisSemuSavebulia saZovarTbrunvis ramdenime sqema. gasaTvaliswinebelia is garemoebac, rom subalpuri

saZovrebis ufro maRalmosavliani da SedarebiT gavakebuli farTobis garkveuli nawili

(umTavresad saqarTvelos samxreT mTianeTSi), SesaZlebelia gaiTibos. subalpur saZovrebze, rogorcwesi, SesaZlebelia Zovebis sami ciklis Catareba saZovrul periodSi Semdegi ganawilebiT: 1 cikli

– mosavlianobis 35%, 2 cikli - 40% da mesame cikli-25%.

cxvris kvebis normebis mixedviT, romelic SemuSavebulia am dargis mecnierTa mier, erT nerbsdRe-RameSi, zafxulSi saSualod esaWiroeba 1,2-1,3 sakvebi erTeuli. subalpuri saZovrebis bala-

xnaris yuaTianobis gansazRvris monacemebis safuZvelze erTma nerbma agvistomde unda moZovos dRe-

RameSi 4,1-5,1 kg balaxi.alpur saZovrebze, sadac balaxnaris vegetaciis xangrZlivoba subalpur zonasTan SedarebiT

moklea, xolo mosavlianoba naklebi, saZovarTbrunvis mixedviT erT mindorze orjer Zovebisa da

gviani gaZovebis (Teslis momwifebis Semdeg) monacvleoba aris SesaZlebeli. alpuri saZovrebisbalaxnarisaTvis Zovebis pirvel ciklSi miiReba mTliani mosavlis 55%, xolo meore ciklSi ki

45%. aRniSnuli monacemebi ki unda iqnes gaTvaliswinebuli saZovrebis gamoyenebis ileTebis SemuSa-

vebis procesSi.

80

saqarTvelos yofili zooveterinaruli universitetis mecnierTa mier wleebis manZilze far-

TomasStaburi stacionaruli gamokvlevebis safuZvelze Seswavlili iqna bunebrivi sakvebi savar-gulebis ZiriTadi cenozebis balaxnaris movlis, gaumjobesebisa da racionaluri gamoyenebis gada-

udebel RonisZiebaTa xerxebi da ileTebi, romlTa ganxorcieleba mniSvnelovnad zrdis mecxo-

veleobis dargis rentabelobas da rac mTavaria saSualebas iZleva xangrZlivad SevinarCunoT bune-brivi mdelos unikaluri biomravalferovneba.

literatura:1. aglaZe g. sakvebwarmoeba (sakvebis warmoebis teqnologia da saZovruli meurneoba). Tbilisi. 2010; 565gv.

2. aglaZe g. sarjvelaZe i. mdelosnoba. Tbilisi, 2014. 456 gv.

3. aglaZe g. saZovrebisa da saTibebis racionaluri gamoyenebis Teoriuli safuZ-vlebi da praqtikuli xer-

xebi. Tbilisi, 2008. 104gv.

4. Вуазэн А. Продуктивность пастбищ. М. 1959. 271 ст.5. Klapp E. Wiesen und Weiden, Berlin und Hamburg, 1966. 612 p.6. Лепкович И.П. Современное луговодство, СПБ, 2005. 420 ст.

Grazing technique for different types of pasturesJosef Sarjveladze – Doctor of Agricultural Sciences, Professor.

Key words: Grass/herbage, pasture land, food value, grazing, graze period/time, rotation, cycle of grazing.

AbstractUnsystematic use of pastures determines collapse of natural grass barren creation of paths, demolition of

slopes and establishment of erosive cells. Configuration determines alternating of grazing tricks for a individualparts of mountain pastures, and on the unfenced area the technique of grazing determines experience of herder, heobserves the equal distribution of animals on the pastures, regulates the rate of grazing, chooses the route, start,end and limits of during the day, avoids grazing the sparse grasslands.

81

kvebis mrewveloba

Food Industryvitaminizebuli sirofi funqcionuri kvebis

produqtebisTvis

iamze CxartiSvili-teqnikis akademiuri doqtori,sofia papuniZe-biologiis akademiuri doqtori,

nino seidiSvili-teqnikis akademiuri doqtori,

zurab miqelaZe - soflis meurneobis akademiuri doqtori

sakvanZo sityvebi: Saqrovani sorgo, dawmenda, stabilizacia.

referati

statiaSi mocemulia dasavleT saqarTvelos teritoriaze moyvanili Saqrovani sorgosReroebidan miRebuli ujredis wvenis, wvenis miRebis Semdeg darCenili gamonawnexidan miRebulidifuziuri eqstraqtis, aseve wvenisa da eqstraqtis dakoncentrirebiT miRebuli sirofis dawmendafizikurqimiuri meTodebis gamoyenebiT. Saqrovani sorgo warmoadgens perspeqtiul kulturassxvadasxva asortimentis maRali kvebiTi Rirebulebis produqtebis warmoebisTvis. Saqrovanisorgo saukeTeso da iafi nedleulia bioeTanolis warmoebisTvis.Saqrovani sorgosgan miRebulmasirofma, romelic aseve cnobilia vitaminizebuli sirofis saxelwodebiT SeiZleba nawilobriv anmTlianad Caanacvlos kvebis mrewvelobaSi mravali dasaxelebis produqtis dasamzadeblad saWiroSaqris raodenoba. naxSirwylebi adamianis organizmSi energiis mTavar wyaros warmoadgens.

adamianis organizmma dRe-RameSi unda moixmaros 350-500g-mde naxSirwyali, romelSic saqarozaswili ar unda aRematebodes 20%-s. am mxriv, sorgos sirofi saukeTesoa. sorgos sirofi saqarozisgarda Seicavs glukozas, fruqtozas, aminomJavebs, maT Soris yvela Seucvlel aminomJavas, makro damikroelementebs; Ca, P, Mg, K, Na, Cu, Zn, Co, Mn, Fe, S , vitaminebs B1 , B2, PP, E , C. xsnad saxamebels,proteins. Saqrovani sorgos Reroebidan miRebuli ujreduli wvenis, difuziuri eqstraqtis dasirofis organoleptikuri da xarisxobrivi maCveneblebis amaRlebis mizniT kargi Sedegi miiRwevaaskangelis, bentonitis, aqtivirebuli naxSiris da Jelatinis gamoyenebiT. dadgenilda dawmendisoptimaluri parametrebi.

Saqris sorgo (Sorghum sochartum) miekuTvneba uZveles marcvlovan kulturas. misi sam-Sobloa sudani, eTiopia da sxva Crdilo-aRmosavleT afrikis qveynebi, sadac misi kulti-vireba daiwyes Cvens eramde me-4 saukuneSi. Semdeg, sorgos kultura gavrcelda CineTSi,indoeTSi, sadac igi dResac farTod gamoiyeneba sakvebad. sorgos kultivireba evropisqveynebma me-15 saukuneSi daiwyo. dReisaTvis cnobilia sorgos kulturuli da veluri sa-xeobis 60-mde jiSi, romelic gavrcelebulia msoflios 85-mde qveyanaSi.

Cveni kvlevis mizani iyo dasavleT saqarTveloSi, aWaris regionSi, moyvanili Saqrovanisorgos Reroebidan miRebuli ujreduli wvenis, difuziuri eqstraqtis da sirofis orga-noleptikuri (gemo, aromati, gamWvirvaloba) maCveneblebis gaumjobeseba meqanikuri dafiziko-qimiuri meTodebis gamoyenebiT.[1]

kvlevis obieqts warmoadgenda:Saqrovani sorgos Reroebidan miRebuli wveni, difuzi-uri eqstraqti da sirofi.

sorgos daqucmacebuli Reroebidan miRebuli wveni warmoadgens momwvano feris mRvriesiTxes, damaxasiaTebeli balaxis suniT.

82

pirveladi wvenis miRebis Semdeg darCenili gamonawnexis, 400C temperaturis wyliTdamuSavebiT miiReba sorgos eqstraqti 7-8% mSrali nivTierebis SemcvelobiT. miRebuliwvenis da eqstraqtis fiziko-qimiuri maCveneblebi mocemulia cxrilSi 1.

Saqrovani sorgos wvenis da eqstraqtis fiziko-qimiuri maCveneblebi cxrili 1

nimuSisdasaxeleba

wvenisgamosava-li, %

mSralinivTiere-ba, %

pHsaerToSaqrebi %

gluko-za,%

fruqtoza, %

saqaroza,%

qobuleTis raionSimoyvanili 46,2 16,2 5,2 14,2 3,2 3,4 7,0xelvaCau ris raionSimoyvanili 48,4 17,8 5,4 15,3 4,0 4,4 7,6difuziuri estraqti 25.0 7-8 5,7 12,2 1,3 1,4 3,2

rogorc cxrilidan Cans, sorgos wvenSi da eqstraqtSi mniSnelovani wili ukavia fru-qtozas da glukozas.pirvel etapze wvenis gawmenda uxeSi meqanikuri minarevebisa da Sewonili nawila-

kebisagan, xdeba filtraciiT, kapronis badis gamoyenebiT.sorgos wveni warmoadgens rTul biologiur siTxes, romelSic mudmivad mimdinareobs

fiziko-qimiuri da bioqimiuri procesebi. wvenSi, eqstraqtSi da sirofSi arsebuli mikro-organizmebis, veluri safuvrebis da damJangavi fermentebis inaqtivaciisaTvis, mdgra-dobis asamaRleblad da nawilobriv gauferulebis mizniT Catarda sulfitacia 60mg/lraodenobiT. Catarebuli cdebiT dadgenda, rom gogirdis anhidridis es minimaluri rao-denoba amcirebs SemdegSi sxva gamoyenebuli damwmendi saSualebebis raodenobas (60mg/lSO2 raodenoba 2g/l bentonitTan an askangelTan kompleqsSi Tavisi efeqturi zemoqmedebiTSeesabameba 100mg/l SO2-s zemoqmedebas. wvenis da eqstraqtis sulfitaciis da desu-lfitaciis Sedegebi, mocemulia cxrilSi 2.

Saqrovani sorgodan miRebuli naturaluri wvenis, difuziuri eqstraqtis da sirofissulfitaciis da desulfitaciis eqsperimentis Sedegebi cxrili 2

gogirdisanhidridis Se-mcveloba, mg/l

pH are Suqgamtaroba%

NnimuSis

das

axel

eba

MSral

ini

vTiereb

a,

%

sulfit

acii

sSemdeg

des

ulfit

acii

sSemdeg

sulfit

acii

sSemdeg

des

ulfit

acii

sSemdeg

sulfit

acii

isS

emde

des

ulfit

acii

sSemdeg

mSral

ini

vTie

reb

a,

%

organoleptik

uri

Sef

aseb

a

naturalu-ri sorgoswveni

22,0 0,100 0,04 2 5,2 20 60 22,0odnavSesamCnevisimRvrive

difuzurieqstraqti 7,0 0,100 0,04 2 5,0 35 65 7,0

odnavSesamCnevisimRvrive

naturalu-ri wvenissirofi

53,0 0,100 0,05 3 5,2 20 50 53,0 mRvrie

difuzurieqstraqtissirofi

51,0 0,100 0,04 3 5,0 40 70 51,0 mRvrie

83

rogorc cxrili 2-dan Cans sulfitaciis Sedegad izrdeba Suqgamtaroba rac imazemiuTiTebs, rom sulfitacia garda mdgradobisa nawilobriv gamWvirvalobasac aniWebsnimuSebs.

Saqrovani sorgos wvenis simRvrive gamowveulia wvenSi cilebis da saxameblis Semcve-lobiT. wvenis cilovani nivTierebebidan gasufTaveba unda Catardes ise, rom narCeni ci-lis raodenoba ar aRematebodes 15mg/l-Si. [4,5]

eqsperimentulma kvlevebma gviCvena sorgos wvenSi da difuziur eqstraqtSi cilovanisimRvrivis da mwvane feris mocilebis mizniT saukeTeso Sedegs iZleva granulirebuli,gaaqtivebuli naxSiris, askangelis an bentonitis gamoyeneba.-bentoniti anu polibenti aris aluminis hidratirebuli silikatis xsnadi kazeinis daPVPP-s naerTi;- askangeli ГОСТ 18-49-71, bentonituri Tixa anu askangeli ;-Jelatini kolperli (Colle Perle) aris cxoveluri warmoSobis Jelatini moqmedebis are pH =

5-6,5-gaaqtiurebuli granulirebuli naxSiri ОУ-Б markis.

laboratoriuli kvlevebis Sedegad dadgenda gamwebavi nivTierebebis optimaluri rao-denoba. Catarebuli eqsperiomentis Sedegebi mocemulia cxrilSi 3.

sorgos wvenis da difuziuri eqstraqtis askangeliT, bentonitiT da aqtivirebulinaxSiriT dawmendis cdis Sedegebi. cxrili 3

cdisTvis aRebuliwvenis raodenoba, ml

wvenSi damatebuliraodenoba g/l

miRebuli SedeginimuSSidamatebu-lirao-denoba

ml

askangelibentoniti

aqtivire-bulinaxSiri

askange-libentoniti

aqtivire-bulinaxSiri

askangelibentoniti

aqtivirebu-li naxSiri

0,25 200 200 0,25 0,25 ar SeimCnevanaleqi

ar SeimCnevanaleqi

0,5 200 200 0,5 0,5 „ „

1,0 200 200 1,0 1,0 SeimCnevamcirenaleqi

SeimCnevamcirenaleqi

1,5 200 200 1,5 1,5 SeimCnevaformir.naleqi

SeimCnevaformir.naleqi

2,0 200 200 2,5 2,0 gamWvirvale

gamWvirvale

2,5 200 200 3,0 2,5 gamWvi-rvale

gamWvi-rvale

SeniSvna: sorgos wvenis da eqstraqtis dawmendaze askangelis da bentonitis erTnairiraodenoba ixarjeba.

rogorc cxrilidan Cans, askangelisTvis da bentonitisTvis gawebvis optimaluriraodenoba Seadgens 2,5g/l-dan 3,0g/l-mde.

rogorc Catarebulma eqsperimentulma kvlevebma gviCvena Saqrovani sorgos ReroebidanmiRebuli ujredis wvenis da difuziuri eqstraqtis vakuum aparatSi dakoncentrirebisSemdeg miRebuli 51%-iani da 53%-iani sirofebis gakamkamebisTvis optimaluri efeqturi

84

Sedegi miiRweva Jelatinis 100-150g/l da 2-dan 2,5g/l bentonitis kombinirebuligamoyenebiT .Saqrovani sorgos sirofis mwarmoebel bevr qveyanaSi ar xdeba wvenis dawmenda[2,3]. aseTi

wvenis dakoncentrirebiT miRebuli sirofi sorgos Taflis saxelwodebiTaa cnobili dawarmatebiT gamoiyeneba rogorc Taflis Semcvleli da damatkbobeli dietur kvebaSi, maTSoris diabetiT daavadebuli adamianebisTvis, bavSvTa da sportsmenTa kvebaSi, da mrava-lferovani asortimentis, funqcionuri daniSnulebis kvebis produqtebis dasamzadeblad.

gamoyenebuliliteratura;

1. Чхартишвили И.Н., Кобахидзе М.А., Сеидишвили Н.Р. Композиции биоэкстрактов дляпроизводства функциональных напитков. Материалы II международной научной конференции.Ставрополь. 2011.

2. Ефремова Е.Н. Петров Н.Ю. Технолдогия переработки сорго. ГНУ Нижне- Волжскый НИИСХ. №42012. Агрономия и лесное хозяйство.

3. Гребенкин А.Д. получение глюкозно-фруктозных сиропов из сахарного сорго/Хранение ипереработка сельхозсырья. 2006. №9. с 26-28.

4. Лосева В. А. Ефремов А.А. Гундрова М.Н. Голова К.В. Очистка соков сахарного сорго сиспользованием флокулянтов. Успехи современного естествознания 2011 №7 С 145-145

5. CxartiSvili i. seidiSvili n. papuniZe s. mwvane Txevadi Cais gakamkamebis fiziko-qimiuri da bioqimiuri meTodebi. saqarTvelos erovnuli akademiis macne. qimiisseria. ISSN-6074 №4 tomi 40/ Tbilisi. gv. 299-302.2014.

Vitamin syrup for functional products

Iamze Chkhartishvili – Academic Doctor of technical,Sophio Papunidze- Academic Doctor of biology,Nino Seidishvili – Academic Doctor of technical,Zurab Mikeladze – Academic Doctor of agricultural

Key words: sweet sorghum, cleaning, stabilization

Abstract

he purpose of this article was to clean natural cell juice, made from sorghum stems grown in Western Georgia,diffusion extract obtained from bagasse after juice, syrup obtained from concentration of natural juice anddiffusion extract by using physical-chemical methods.Sweet sorghum is perspective culture for the production of high nutritive value products of various assortments.Syrup made from sweet sorghum also known as vitamin syrup, can partly or completely replace the quantity ofsugars needed to produce many types of food in the food industry.

Carbohydrates are the main source of energy in the human body. Human body should consume up to 350-500 carbohydrates per day, where the share of succharose should not exceed 20%. Sorghus syrup, besides sucrose,contains glucose, fructose, amino acids including all the essential amino acids, macro and microelements; Ca, P,Mg, K, Na, Cu, Zn, Co, Mn, Fe and S, vitamins B1, B2, PP, E, C, solvent starch and protein. Good results areachieved by using of askangel, bentonite, activated carbon and gelatin to increase the organoleptic and qualitativeindicators of cell juice, diffusion extract and syrup obtained from sweet sorghum stems.

The optimal parameters of clearing have been established.

85

metyeveoba

Forestry

aWaris wiflnarebSi tyis bunebrivi ganaxlebis mdgomareoba

Suaxevis satyeo meurneobis magaliTze

a. ZirkvaZe-soflis meurneobis akademiuri doqtori, saqarTvelos teqnikuri universitetis

agraruli teqnologiebis da biosistemebis inJineringis fakulteti,r. daviTaZe-soflis meurneobis akademiuri doqtori, wminda tbel abuseriZis saxelobis saswavlo

universiteti

sakvanZo sityvebi: wifeli, tipi, ganaxleba, qvetye, sixSire.

referati:

statiaSi ganxilulia Suaxevis satyeo meurneobis wiflis tyeebis ZiriTad formaciebSibunebrivi ganaxlebis mdgomareoba, romelic xasiaTdeba sxvadasxva sixSi-riT da sxvadasxvatyis tipiT. mocemulia daskvnebi.

Sesavali

saqarTvelos mTis tyeebs udidesi wyalSemnaxavi, niadagdacviTi da havis maregulirebelimniSvneloba aqvs. isini mTis ferdobebze arsebul niadags Camorecxvisagan icaven, dasaxlebul pun-

qtebsa da gzebs ki_mewyerebis, Tovlis zvavebis, niaRvarebis da sxva eroziuli movlenebisagan. are-

gulireben wylis reJims da amiT xels uwyoben mdinareTa Tanabari donis SenarCunebas. aqedan gamo-mdinare, mTis tyeebis ganaxlebis da aRdgenis mecnieruli Seswavla da saTanado RonisZiebebis Semu-

Saveba erT-erT mniSvnelovan problemas warmoadgens. igi zogjer adamianis Caurevlad Zlier Wianu-

rdeba da bevr SemTxvevaSi SesaZlebelia meurneobrivad sasurvel mizans verc ki miaRwios. tyisbunebriv ganaxlebasTan dakavSirebulia ara marto misi umniSvnelovanesi produqtebis merqnis rao-

denobrivi da xarisxobrivi nedleulis miReba, aramed sxva mniSvnelovani funqciebis Tvisebrivad Se-

sruleba, rac mTis tyeebs akisria. tyis bunebrivi ganaxleba damokidebulia Teslmsxmoarobaze, misi ganmeorebis sixSireze, Teslis

Senaxvasa da gaRiveba-aRmocenebis pirobebze, tyis sixSireze, mkvdari safaris sisqeze, balaxeuli

safarisa da qvetyis ganviTarebis xarisxze da sxva.kvlevis obieqts warmoadgens Suaxevis satyeo meurneobis wiflnarebi. aRniSnuli teritoriis

tyeebi warmodgenilia wiflnarebis sxvadasxva sixSiriTa da tyis tipiT. kerZod, wiflnarebi ielis

qvetyiT; wiflnarebi wivanaTi; wiflnarebi qristesbeWedaTi, wiflnarebi mayvliT da wiflnarebimaradmwvane qvetyiT.

kvlevis meTodebi: bunebrivi ganaxlebis Seswavla xdeboda 0.5 ha sanimuSo farTobebze arebul

2X2 saaRricxvo baqnebze, xolo ganaxlebis Sefaseba ki v. gulisaSvilis (1956) ganaxlebis Sefase-bis skaliT.

kvlevis Sedegebi: monacemebma gviCvena, rom usistemo, Zlieri intensiobis Wrebis da gamudme-

buli usistemo Zovebis gavleniT dabali da saSualo sixSiris wiflnar koromebSi bunebrivi gana-xlebis procesi praqtikulad Sewyvetilia. im koromebSi ki, sadac maradmwvane qvetyea an niadagi

Zlier gakordebulia sxvadasxva xorblovanebis monawileobiT, bunebrivi ganaxlebis araviTari niSani

ar aRiniSneba. dakvirveba gviCvenebs, rom erTwlian xorblovnebs aqvs konkurentuli gavlena tyisSemqmneli ZiriTadi saxeobebis aRmonacen-mozardze, rac sabolood ganapirobebs aRniSnuli saxeobe-

bis bunebrivi ganaxlebis procesis srul Sewyvetas, ganusazRvrelad xangrZlivi drois ganmavlo-

baSi.

86

Cvens mier wiflis bunebrivi ganaxleba Seswavlili iqna sxvadasxva intensivobis Wris tyekafebze

tyis umTavresi tipebis mixedviT. monacemebi mocemulia cxril 1-Si, saidanac naTlad Cans, romdidi intensivobis WrebiT gameCxerebul(0.1-0.2) wiflnar koromebSi tyis bunebrivi ganaxleba yvela

tyis tipSi aradamakmayofilebelad mimdinareobs.

kerZod, meCxer (0.1-0.2) wiflnar koromebSi ielis qvetyiT, aRmonacen-mozardis saerTo ra-odenoba 1 ha-ze 1.8 aTas cals Seadgens, 0.3-0.4 sixSireSi 2.4 aTas cals, xolo 0.5-0.6 sixSireSi

ki-3.0 aTas cals. meCxer wiflnar koromebSi, romlebic warmodgenilni arian wivanaTi da qristes-

beWedaTi, aRmonacen-mozardis saerTo raodenoba 1 ha-ze Sesabamisad 4.5 aTas da 3.4 aTas cals Sea-dgens. 0.3-0.4 sixSiris koromebSi–4.8 da 4.6 Tas cals Seadgens, xolo saSualo (0.5-0.6) sixSi-

ris koromebSi ki Sesabamisad 17.3 aTas da 14.2 aTas cals Seadgens. mayvliani da maradmwvane qvet-

yiani wiflnarebis tyekafebi, rogorc meCxeri (0.1-0.2), aseve dabali (0.3-0.4) da saSualo (0.5-0.6)sixSiris koromebic umetes SemTxvevaSi aradamakmayofilebeli bunebrivi ganaxlebiT xasiaTdeba.

meCxer wiflnarebSi mayvlis qvetyiT, aRmonacen-mozardis saerTo raodenoba 1 ha-ze 1.9 aTas ca-

ls Seadgens, 0.3-0.4 sixSireSi 3.5 aTas cals, xolo 0.5-0.6 sixSireSi ki – 3.0 aTas cals.

wiflis aRmonacen-mozardis raodenoba 1 ha-ze aTasi cali tyis tipebis mixedviT cxrili 1

koormebis sixSire

aRmonacen-mozardis saerTo raodenoba 1 ha-ze aTas c-SisimaRlis jgufebis mixedviT ( sm )

0.1-0.2 0.3-0.4 0.5-0.6

tyis

tipi

0-10

11-30

31-50

51 >

sul

0-10

11-30

31-50

51 >

sul

0-10

11-30

31-50

51 >

sul

ielis qvetyiani

wiflnari 0.9 0.5 0.3 0.1 1.8 1.4 0.7 0.3 - 2.4 1.2 0.9 0.6 0.3 3.0

wivaniani

wiflnari 1.7 1.3 1.1 0.4 4.5 1.8 1.4 1.0 0.6 4.8 4.6 3.8 2.5 1.6 17.3

wiflnari

qristesbeWedaTi 1.4 1.0 0.6 0.4 3.4 1.6 1.3 1.1 0.6 4.6 5.2 4.0 3.1 1.9 14.2

mayvlis qvetyiani

wiflnari 1.2 0.7 - - 1.9 1.6 1.2 0.6 - 3.5 1.3 1.0 0.5 0.2 3.0

maradmwvane

qvetyiani

wiflnari

0.6 0.3 - - 0.9 0.9 0.6 - - 1.5 1.0 0.6 0.2 - 1.8

Mmaradmwvane qvetyian, meCxer wiflnar korobebSi bunebrivi ganaxleba praqtikulad Sewyveti-lia, dabali (0.3-0.4) siSiris koromebSi aRmonacen-mozardis saerTo raodenoba 1 ha-ze 1.5 aTas ca-

ls Seadgens, saSualo sixSiris koromebSi ki–1.8 aTas cals. yovelive zemoT aRniSnulidan Sei-Zleba iTqvas, rom maradmwvane qvetye rCeba ZiriTad xelSemSlel faqtorad bunebrivi gana-

xlebis damakmayofilebeli msvlelobisaTvis.

saqonlis ZovebiT gamowveuli tyis kvlavwarmoebis, tyis bunebrivi ganaxlebis sakiTxebi sa-qarTveloSi farTo masStabiT Seiswavla k. eganovma (1973), romlis gamokvlevebiT Cans, rom maRali

sixSiris koromebSi Zoveba TiTqmis ar xdeba balexeulobis ar arsebobis gamo, xolo dabali (0,3-

0,4) da saSualo (0,5-0,6) sixSiris koromebSi ki intensiurad mimdinareobs.yovelive zemoT aRniSnulidan gamomdinare SeiZleba Semdegi daskvnebis gakeTeba:

87

1. wifnari tyis formaciebSi wiflis bunebrivi ganaxlebis ukeTesi pirobebi 0,5-0,6 sixSiris koro-

mebSi gvxvdeba. aRniSnul koromebSi Wrebis da sxva sameurneo RonisZiebis warmoebis dros gaTvali-swinebuli unda iyos sixSiris optimumi 0.5-0.6 sixSiris SenarCuneba;

2. 0.3-0.4 sixSiris koromebSi unda moxdes wiflis bunebrivi ganaxlebisaTvis xelSewyoba, aRmo-

nacen-mozardis saqonlisagan garkveuli droiT (10-12 wliT) dacva;3. didi intensivobis WrebiT gameCxerebul wiflnar koromebSi tyis bunebrivi ganaxleba yvela tyis

tipSi aradamakmayofileblad mimdenareobs;

4. wiflnaro koromebi, romlebic warmodgenilia wivanaTi da qristesbeWedaTi, meCxeri da dabalisixSiris koromebi aradamakmayofilebeli ganaxlebiT xasiaTdeba, xolo saSualo sixSiris koromebSi

tyis bunebrivi ganaxleba damakmayofileblad mimdinareobs.

5. mayvliani da maradmwvane qvetyiani wiflnari koromebi, rogorc meCxeri, aseve dabali (0.3-0.4) dasaSualo (0.5-0.6) sixSiris koromebi aradamakmayofilebeli bunebrivi ganaxlebiT xasiaTdeba.

gamoyenebuli literatura:

1. baxsoliani t. – saqarTelos wiflnarebi, Tbilisi 2002;

2. gigauri g. _ saqarTvelos tyeebi, "poligrafi" Tbilisi 2004.

3. jafariZe T. _ metyeveoba, "ganaTleba" Tbilisi 2003.4. xidaSeli S. papuniZe v. - aWaris tyeebi "sabWoTa aWara" baTumi 1976.

5. egonovi k. _ saqonlis Zovebis gavlena saqarTvelos mTis foTlovan tyeebze, "mecniereba"

Tbilisi 1973.

Condition of natural forest renewal in Ajara beech forestsOn the example of the Shuakhevi forestry farm

A. Dzirkvadze- Academic doctor of agricultural, Georgian Technical University faculty of Agriculturalsciences and Biosystems Engineering;

R. Davitadze-Academic doctor of agricultural. St. Tbel Abuseridze University of Teaching

Key words: Beech, Type, Refresh, Subdivision, Frequency.

Abstract Mountain forests have a great water-keeping, soil-protective and climate regulator importance. Thence, toresearch mountain forests renewal and work out relevant activities both are an important problems. Researches are held in high-mountainous in beech-forest places. According to research it is clear because of incessant cutting and intensive pasturing the process of naturalrenewing is practically interrupted in low and neutral frequency places. Because of frequent pastures in protected beach-forest places the renewal process is better. Renewal of beechforests in low frequency areas is unsatisfactory and the average frequency is good for renewal. In different places of the forest frequency, favorable activities for natural renewing process are worked outand the conclusions are made too.

88

M mikrobiologia

Microbiology

TuSuri gudis yvelis mikrobiotas dominanti

komponentebi

Tamar saCaneli–doqtoranti,lia amiranaSvili–biologiis akademiuri doqtori,nino gageliZe-biologiis akademiuri doqtori

sakvanZo sityvebi: TuSuri gudis yveli, bunebrivi mikrobiota, propionmJava baqteriebi,

rZemJava baqteriebi, safuvrebi.

referati

saqarTvelos tradiciul yvelebs Soris teqnologiisa da sagemovno TvisebaTaTaviseburebiT gansakuTrebiT gamoirCeva TuSuri gudis yveli. Seswavlilia TuSeTis rvaveTemis sxvadasxva sofelSi rZis sxvadasxva saxeobis da momwifebis teqnologiiT damzadebuligudis yvelis 14 nimuSis mikrobuli Semadgenloba. yvelis nimuSebSi mikroorganizmebisgamosavlenad gamoiyeneboda seriuli ganzavebis meTodi. Ca-Tesva xorcieldeboda seleqtiur

sakveb areebze: rZemJava baqteriebis–MRS da M17 agarze, propionmJava baqteriebis-or sakvebareze: Kreb’s Yeast Lactate Medium(PI) da Propionigenium modestum Medium(PII), safuvrebis-WLN-ze.Catarebuli gamokvlevebiT dasturdeba, rom TuSuri gudis yvelis nimuSebi Seicavs mi-kroorganizmTa gansxvavebul raodenobebs. Seswavlili yvelis yvela nimuSis mikrobiotasSemadgeneli dominanti komponentebi iyo rZemJava baqteriebi (laqtokokebi, streptokokebi dalaqtobacilebi), aseve, propionmJava baqteriebi da safuvrebi. rZemJava da propionmJava baqte-riebis da safuvrebis raodenoba TuSur gudis yvelSi araa damokidebuli rZis saxeobaze; ase-ve araa damokidebuli momwifeba gudaSi moxda Tu polieTilenis parkSi, magram korelaciaSia

titrul mJavianobasTan, rac Tavis mxriv, momwifebis etapzea damokidebuli.

Sesavali

saqarTvelos tradiciul yvelebs Soris teqnologiisa da sagemovno TvisebaTa Ta-viseburebiT gansakuTrebiT gamoirCeva TuSuri gudis yveli. TuSuri gudas msgavsiyveli iwarmoeboda kavkasiis saqarTvelos nawilSi Cvens w.aR.-mde me-4 aTaswleulSi(1). am unikaluri tradiciuli yvelis damzadebis ZiriTadi principebi TiTqmis ucvle-li rCeba dRemde.

yvelis momwifeba aris kompleqsuri procesi da moicavs mikrobiologiur da bio-qimiur cvlilebebs, romlis Sedegadac yalibdeba damaxasiaTebeli gemo da struqtura(2). bunebrivi mikrobiota mniSvnelovan rols TamaSobs yvelis xarisxis da iseTi Tvi-sebebis formirebis procesSi, rogoricaa aromati, struqtura da garegnuli maCvene-blebi. yvelis momwifebisas mimdinare procesebSi ganmsazRvreli roli ekuTvnis rZe-mJavur da propiomJavur duRilebs da, Sesabamisad, rZemJava da propionmJava baqteri-ebs. Tumca, samwuxarod, jer kidev saTanadod ar aris Seswavlili TuSuri gudas fo-rmirebaSi monawile mikroorganizmebi; Cven mxolod 2 Sromas mivakvlieT, romlebSices sakiTxia ganxiluli (3, 4). aqedan gamomdinare, aucilebelia TuSuri gudas, rogorctradiciuli da Rirebuli rZis produqtis niSandoblivi mikrobiotas gamokvleva dadaxasiaTeba misi biomravalferovnebis gamosavlenad.

89

Cveni kvlevis mizans warmoadgens sxvadasxva tipis rZidan da rogorc gudaSi, isepolieTilenis parkSi momwifebuli TuSuri gudis yvelis bunebrivi mikrobiotas Sema-dgeneli dominanti komponentebis dadgena.

sakuTari gamokvlevebiTuSuri gudis yveli saqpatentis mier daregistrirebulia rogorc geografiuli

aRniSvna, romelic mxolod TuSeTSi mzaddeba (5), amitom, TuSuri gudas mikrobiotasdominanti komponentebis dasadgenad aRebul iqna gudis yvelis 14 nimuSi TuSeTis rva-ve Temis sxvadasxva soflidan. nimuSebis SerCevisas gaTvaliswinebuli iyo, rom dRei-saTvis TuSuri gudis yveli 3 saxis rZisgan mzaddeba: 1. cxvris rZis; 2. Zroxis rZisada 3. cxvar-Zroxis rZis narevisgan (50%-50%); da, meore mxriv, yvelis momwifeba xdebarogorc tradiciuli wesiT-gudaSi (gakreWili bewviT SigniTa mxridan) (6), ise polie-Tilenis parkSi.

TuSuri gudas nimuSebis aRebis adgilebi da damzadebis teqnologia mocemuliacxrili 1-Si.

TuSuri gudis yvelis nimuSebis warmomavloba da teqnologia

cxrili 1

warmoSobis adgiliნიმუშის№ Temi sofeli

momwifebisteqnologia

rZis saxeoba

I wovaTa sagirTa guda cxvari

III ivanaurTa gogrulTa gudacxvrisa daZroxis narevi

IV piriqiTi(aRma) girevi guda Cxvari

V samcixi WeSo guda Zroxa

VI xecurTa doWu guda cxvari

VII CaRma omalo guda Zroxa

VIII CaRma omalo guda cxvari

IX wovaTa indurTa guda cxvari

X xecurTa doWu guda Zroxa

XI wovaTa indurTa guda Zroxa

XII WanWaxovani xaxabo guda cxvari

XIII samcixi kvavlo guda cxvari

XIV gomewari vakisZiripolieTilenisparki

cxvari

XV gomewari vakisZiripolieTilenisparki

Zroxa

yvelis nimuSebSi mikroorganizmebis gamosavlenad gamoiyeneboda seriuliganzavebis meTodi (7). amisaTvis, TiToeuli nimuSis 10 gr-is homogenizeba xdebo-

da sterilur parkSi (Whirl-Pak Stand-Up Bags) 90 ml 0,85% NaCl-is xsnarSi. seriuliganzavebebi keTdeboda amave xsnarSi. CaTesva xorcieldeboda seleqtiur sakvebareebze: rZemJava baqteriebis - MRS da M17Magarze, propionmJava baqteriebis - or

sakveb areze: P I (g/l: natriumis laqtati-10 ml, safuvris eqstraqti- 3, peptoni-2,

KH2PO4 - 0,52, K2HPO4 - 2,80, agari - 15) da P II (g/l: safuvris eqstraqti - 1, askorbinis

mJava - 0,10, natriumis laqtati - 4ml, MgSO4 - 0,2, K2HPO4 - 0,010, (NH4)2SO4 - 0,1, NaCl – 10,agari - 15) (8), safuvrebis - WLN-ze. rZemJava baqteriebis inkubacia mimdinareobda

anaerobul pirobebSi 37 °C temperaturaze 72 sT-is ganmavlobaSi; propionmJava

baqteriebis-aseve, anaerobul pirobebSi 30 °C temperaturaze 168 sT-is ganmavlo-

90

baSi; safuvrebis-aerobulad, 25 °C temperaturaze 72 sT, mikrobTa saerTo raode-

nobis gansazRvra xdeboda PCA-ze. am SemTxvevaSi inkubacia mimdinareobda 30 °Ctemperaturaze 124 sT. Sedegebi mocemulia cxrili 2-Si da nax. 1-ze.

yvelis nimuSebidan sxvadasxva sakveb arezegamoyofili mikroorganizmebis raodenoba

cxrili 2

lg kwe/g sxvadasxva sakveb arezenimuSis №

MRS M17 PI PII PCA WLNI 4.32 4.7 4.57 4.35 4.19 4.42

III 4.31 4.19 4.55 4.56 4.86 4.55

IV 3.15 4.32 4.26 3.99 4.12 4.9

V 4.71 4.19 4.17 4.38 3.79 4.31

VI 4.90 4.48 4.75 4.64 4.82 5.3

VII 4.58 4.03 4.47 3.82 3.87 4.15

VIII 4.44 4.56 4.22 3 3.86 4.48

IX 4.70 4.42 4.55 4.26 4.07 4.64

X 4.67 3.42 4.47 4.15 4.08 4.34

XI 4.58 4.92 5.09 4.37 4.42 4.52

XII 4.95 4.34 4.70 4.76 4.22 5.02

XIII 4.3 4.92 5.01 5 3.9 4.37

XIV 4.47 4.18 4.07 3.6 3.98 4.09

XV 4.64 4.99 4.27 3.0 3.89 3.18

mikroorganizmTa kwe-s raodenoba sxvadasxva sakveb arezenaxazi 1

cxrili 2 da nax 1-dan Cans, rom Seswavlili yvelis nimuSebi Seicavda mikro-organizmTa gansxvavebul raodenobebs. yvelis nimuSebis umravlesobas axasiaTe-

91

bda rZemJava baqteriebisTvis gankuTvnil areze ganviTarebuli koloniiswarmomqmneli erTeulis (kwe) simravle. am mxriv gamoirCeoda VI da XII nimuSebi,Sesabamisad, 7.94 × 104 kwe/g da 8.8×104 kwe/g. es yvelebi damzadebulia cxvrisrZidan da momwifebulia gudaSi. aRniSnul nimuSebSi uxvadaa, aseve, propionmJava

baqteriebi (P I 5.6×104-4.97×104 da P II შემთხვევაში 4.96×104 - 5.8×104 kwe/g) da safuvrebi(19.72×104 da 10.44×104 kwe/g, Sesabamisad). SedarebiT mcirea streptokokebis raode-noba (3.04×104 da 2.16×104 kwe/g, Sesabamisad).

streptokokebi, rZemJava da propionmJava baqteriebi yvelaze naklebi iyo IVnimuSSi, romelic, aseve, damzadebulia cxvris rZidan da momwifebulia gudaSi.magram nimuSi aRebulia gudaSi momwifebis sawyis etapze da xasiaTdeba dabalititruli mJavianobiT (gamouqveynebeli monacemebi).

gudaSi momwifebuli 12 nimuSis (I-XIII) da polieTilenis parkSi momwifebuli

2 nimuSis (XIV da XV) Sedarebam aCvena, rom am ukanasknelSi momwifebul yvelSiSedarebiT mcire raodenobiTaa mikroorganizmTa yvela Seswavlili jgufi–

სstreptokokebi და rZemJava baqteriebiს გარდა, რომელთა რაოდენობა 9.80×104 და4.36×104 შეადგენდა.

streptokokebisTvis gamosayof areze (M17) gazrdili baqteriebis raodenobiTgamoirCeoda I, VI, VIII, IX, XII, XIII da XV nimuSebi. savaraudod, yvelis am nimuSe-bSi streptokokebis didi raodenoba gapirobebuli unda iyos momwifebis pro-cesis dasrulebis Sedegad pH-is dabali maCvenebliT (gamouqveynebeli monacemebi).

propionmJava baqteriebis SemTxvevaSi gamoviyeneT 2 saxis sakvebi are. oriveareze yvelaze meti kwe aRiricxa XI da XIII nimuSebSi, xolo kwe-s yvelazedabali maCvenebeli VIII, XIV da XV nimuSebSi. Tumca PI sakvebi are ufro nayo-fieri aRmoCnda propionmJava baqteriebis gamosavlenad.

mikrobTa saerTo raodenobis SemTxvevaSi, romelic moicavs mezofiluraerobul da fakultatur anaerobul baqteriebs, umetesad SeiniSneba susti zrda.gamonaklisia III da VI nimuSebi, romlebSic maTi raodenobaa aris 7.2×104 kwe/g da6.64×104kwe/g, Sesabamisad.

yvelis yvela nimuSSi safuvrebis raodenoba iyo met-naklebad erTnairi, Tum-ca XII da, gansakuTrebiT, VI nimuSi, gamoirCeoda safuvrebis gansakuTrebuli si-mravliT (19.72×104 kwe/g da 10.44×104¬kwe/g, Sesabamisad). Cvenis azriT, safuvrebisaseTi siWarbe gamowveuli unda iyos aloqtonuri (gare) safuvrebiT.

daskvnebiCatarebuli gamokvlevebiT dasturdeba, rom TuSuri gudis yvelis nimuSebi

Seicavda mikroorganizmTa gansxvavebul raodenobebs.yvela Seswavlili yvelis nimuSis mikrobiotas Semadgeneli dominanti kompo-

nentebi iyo rZemJava baqteriebi (laqtokokebi, streptokokebi da laqtobacilebi),aseve propionmJava baqteriebi da safuvrebi.

rZemJava da propionmJava baqteriebis da safuvrebis raodenoba TuSur gudaSiaraa damokidebuli rZis saxeobaze; aseve, araa damokidebuli momwifeba gudaSimoxda Tu polieTilenis parkSi

rZemJava da propionmJava baqteriebis da safuvrebis raodenoba TuSurgudaSi damokidebulia momwifebis etapze, da Sesabamisad, titrul mJavianobaze.

92

literatura

1. Korakhashvili A., Jeiranashvili G.. Tushuri Guda Cheese and EU Food Safety Regulations. Bulletin ofthe Georgian National Academy of Sciences, 2016, 10, 3, 143-1492. MCSweeney PLH. Biochemistry of cheese ripening. International Journal of Dairy Technology, 2004,57, 2/3, 127-1443. vaCnaZe m. l. TuSuri yvelis rZismJava baqteriebi. eqsperimentuli agronomiisinstitutis moambe. 1930, N 4, gv.42-59;4. Саруханиян Ф.Г. Микрофлора созревания тушинского сыра (чанах). Известия АрмянскогоФилиала Академии Наук СССР. 1942, 6 (20), 2б 87-985. geografiuli aRniSvna: "TuSuri guda". saqpatenti. registraciis № 14,registraciis TariRi: 24.01.2012, ganacxadis №1583/07, ganacxadis Setanis TariRi:06.09.2011.6. boWoriZe g. TuSeTi. Tbilisi, mecniereba, 1993, 492 gv.7. ГОСТ 26809.2-2014. Молоко и молочная продукция. Правила приемки, методы отбора иподготовка проб к анализу. Часть 2. Масло из коровьего молока, спреды, сыры и сырные продукты,плавленые сыры и плавленые сырные продукты8. ГОСТ 32901-2014. Молоко и молочная продукция. Методы микробиологического анализа.9. Ronald M.Atlas. Handbook of microbiological media, Fourth Edition. Washington, D.C. 2010. 2043p.

The dominant component of microbiota Tushetianguda cheese

Tamar Sachaneli – PhD Student,Lia Amiranashvili - Academic Doctor of Biology,Nino Gagekidze - -Academic Doctor of Biology

Key wards: Tushetiain Guda, natural microbiota, propionic acid bacteria, lactic acid bacteria, yeasts.

Abstract

Tushetian Guda is especially distinguished among the conventional Georgian cheeses by technology andpeculiarities of taste properties. Chemical composition and microbiota of 14 Guda cheese samples made byvarious sorts of milk with different ripening technologies collected from different villages of all eightcommunities of Tusheti has been studied. To reveal microorganisms in cheese samples the serial dilutiontechnique was used. Inoculation was carried out on selective nutrient media: lactic acid bacteria – on MRS andM17 agar, propionic acid bacteria – on PI and P II nutrient media, and yeasts – on WLN. Based on the studiesconducted it has been confirmed that samples of Tushetian Guda contained different amounts of microorganisms.The dominant component of microbiota for all studied cheese samples was lactic acid bacteria (lactococci,streptococci and lactobacilli) and also propionic acid bacteria and yeasts. The amounts of lactic acid bacteria,propionic acid bacteria and yeasts in Tushetian Guda do not depend on type of milk as well as on aging conditions(whether in sheep skin or in plastic bag); however they are in correlation with titer acidity, which in its turn,depends on aging stage.

93

botanika

BotanyqaTqaTa (TeTri) SroSanis (Lilium candidum L.) kultura

roza biZinaSvili-biologiis akademiuri doqtori

sakvanZo sityvebi: geofiti, dekoratiuli, samkurnalo, heliofiti, mezofiti,gamravleba, kultivireba

referati

naSromi eZRvneba msoflioSi uZvelesi warsulidan kultivirebul, dekoratiuli da mrava-lmxrivi samkurnalo TvisebebiT gamorCeul mcenares-qaTqaTa (TeTr) SroSans (Lilium candidum L.),romlis kulturas saqarTveloSi amJamad naklebi yuradReba eqceva.

saqarTvelos erovnul botanikur baRSi introducirebuli mcenaris ZiriTadi maxasiaTe-blebis (biomorfologiuri Taviseburebebi, fenologiuri dakvirvebebi, reproduqciis unari,gamravlebis xerxebi, movla-moyvana) Seswavlis Sedegad gamovlenilia qaTqaTa SroSanis int-roduqciis maRali potenciali ara mxolod humidur, aramed aRmosavleT saqarTvelos semia-riduli klimatis pirobebSi dasanergad.

Sesavali

qaTqaTa SroSani yuradRebas ipyrobs lamazi TeTri, aromatuli yvavilebisa da mi-sgan miRebuli surnelovani zeTebisa da nairgvari malamoebis gamo. mas umRerodnenZvelberZeni filosofosebi da poetebi-dioskoridi, plinius didi, homerosi. „madonasSroSans”, rogorc mas xSirad uwodebdnen, qristianobis pirveli dReebidanve mii-Cnevdnen siwmindisa da keTilSobilebis simbolod, swored amis gamo, misi gamosaxu-leba xSirad gvxvdeba aRorZinebis epoqis moqandakeebis, mxatvrebis, arqiteqtorebisnamuSevrebSi. bevrad ufro adre, Zveli romaelebi da berZnebi qeds ixridnen mis wi-naSe da saRvTo mcenared miiCndaT.

„madonas yvavili”

94

amavdroulad, qaTqaTa SroSani gamoirCeva mravalmxrivi samkurnalo TvisebebiT daaqtiurad gamoiyeneba xalxur medicinaSi, kosmetologiasa da parfiumeriaSi.

samkurnalod ixmareba rogorc bolqvebi, romlebsac amzadeben SemodgomiT an adregazafxulze, aseve yvavilebi da foTlebi, agroveben ivnis-ivlisSi. xasiaTdeba Wri-lobebis Semaxorcebeli, tkivilgamayuCebeli, sisxldenis SemaCerebeli, anTebis sawina-aRmdego, Sardmdeni, amosaxvelebeli, matonizirebeli moqmedebiT. mas iyeneben sxvadasxvatkivilis (saxsrebis, Sakikis da sxv.), Tvalis, gaciebisa da sasunTqi gzebis daavade-bebisas, damwvrobis, Zirmagarebis, wylulebis, Wrilobebis Sesaxorceblad, Sinagani daa-vadebebisas da sxv. kosmetologiaSi gamoiyeneba rogorc kanis damcavi, damarbilebeli,damamSvidebeli, gamaTeTrebeli, aRmdgeni, ferimWamelebis, anTebiTi procesebis, Worfli-sa da pigmenturi laqebis mosaSorebeli saSualeba. farTod gamoiyeneba parfiumeriaSic,eTerzeTebisa da sunamoebis warmoebaSi [1].

Sromis ZiriTadi nawili

qaTqaTa SroSani (Lilium candidum L. ) mravalwlovani erTlebniani geofitia, msxvili,7-8 sm diametris, momrgvalo-konusuri bolqviT, Sedgeba lanceta formis moyviTalo-TeTri qerqlebisagan. Rero 70-120 sm-mde simaRlisaa, mwvane, SiSveli. foToli oritipisaa: fesvTanuri, farTolancetaa, 20 sm sigrZisa da 5 sm-mde siganis, warmoiqmnebaSemodgomiT (mcenare am foTlebiT izamTrebs); Reroseuli foTlebi martivia, lance-ta an farTolanceta, maxvilwveriani, gluvi, 10 sm-mde sigrZis da 2 sm-mde siganis.orsqesiani yvavilebi, 5-20 raodenobiT Sekrebilia mokle piramidalur mtevnebad, fo-rmiT farTo Zabrisebria, swori, 7-8 sm diametris, mimarTulia zeviT an iribad zeviT,qaTqaTa TeTri, ZirSi moyviTalo, aromatuli. nayofi mSrali kolofia, Tesli msxvi-lia. yv. VI-VII; nay. VIII.

qaTqaTa SroSanis vegetatiuri da generatiuli organoebi

aRmosavleT xmelTaSuazRveTuri saxeobaa. farTodaa kultivirebuli zomieri sar-tylis qveynebSi. SroSanebis kultivireba uZveles warsulidan iwyeba, maT Soris erT-erTi pirvelTagania qaTqaTa SroSani, romlis kultura 3000 welze mets iTvlis.mezofitia, heliofiti. SroSanis kulturis gamozrda gansakuTrebul sirTules ar

95

warmoadgens, Tu gvecodineba misი Taviseburebebi da davicavT umTavres agroteq-nikur RonisZiebebs. maTTvis gankuTvnili nakveTebi daculi unda iyos qarisa da Warbitenisagan. mgrZnobiareni arian zafxulis maRali temperaturis mimarT. kargad itanenrogorc zamTris dabal temperaturas, aseve gazafxulisa da Semodgomis wayinvebs.moiTxovs nayofier, wyalgamtar, neitraluri reaqciis niadagebs.

Ria gruntSi erT adgilas SroSani mohyavT ramdenime wlis ganmavlobaSi, ris ga-moc bolqvebis dasargavad niadagis momzadeba erT-erTi mniSvnelovani pirobaa maTiwarmatebuli gamozrdisaTvis. dargvis win niadags baraven 40-50 sm siRrmeze, SeaqvT ne-Sompala an – 8-10 kg m2- ze, kiri–200-500 g m2-ze, mineraluri sasuqebi–100 g m2-ze.

dargvisa da gadargvis optimaluri vada Tbilisis pirobebisaTvis Semodgomaa (seq-tembris bolo-oqtombris Sua ricxvebamde). ufro nagvianeb dargvas mivyavarT bol-qvebis sust dafesvianebasTan da, xSir SemTxvevaSi, maT daRupvasTan. gazafxulzedargvis SemTxvevaSi mcenareebi sustad da dakninebulad viTardeba. bolqvebs Cve-ulebriv rgaven im siRrmeze, romelic samjer aRemateba maT diametrs; ufro Rrmaddargvas rigi upiratesoba aqvs, did siRrmeSi meti tenia da SroSanebi Tavs ukeTgrZnoben. aseve SemodgomiT ufro maRalia temperatura, rac xels uwyobs fesvebisswrafad warmoqmna-ganviTarebas; xolo gazafxulze Rrmad darguli bolqvebidan sa-yvavile ylortebis zrda Senelebulad mimdinareobs, rac maT gazafxulis wayinvebi-sagan icavs. dargvis Semdeg aucilebelia safuZvliani morwyva, rac xels uwyobs bolqvis nia-dagSi gamagrebas, fesvTa sistemis mowesrigebas da maT intensiur zrdas. vegetaciis periodSi mcenareTa movla mdgomareobs niadagis gafxvierebaSi, sareve-lebis mocilebaSi, morwyvasa da gafxvierebaSi, mcenareTa profilaqtikur damuSave-baSi mavneblebisa da daavadebebis mimarT. vegetaciis dasasruls, SemodgomiT aucile-belia sayvavile ylortebis gadaWra da Camocvenili foTlebis gadayra [2]. mravldeba rogorc vegetatiurad, aseve TesliT. TesliT gamravlebis SemTxvevaSirekomendebulia Tesva Catardes axlad Segrovili TesliT Semodgomaze; am SemTxve-vaSi aRmonaceni momavali wlis gazafxulze warmoiqmneba. gaRivebis daCqarebisa da

mosvenebis periodis darRvevisaTvis mimarTaven civ stratifikacias 0-dan 10-mde te-meraturaze an 16-18 saaTis ganmavlobaSi gamdinare wyalSi garecxvas; es RonisZiebebiiwvevs Canasaxis diferenciaciis daCqarebas da SroSanis Teslebis aRmocenebis ama-Rlebas. Teslebis mcire raodenobis SemTxvevaSi, Tesaven kecebSi an saTes yuTebSi miwismsubuq nazavSi, romelic Sedgeba 2 wili kargad garecxili qviSisagan, 1 wili ne-Sompalisa da 1 wili kordis miwisagan. yuTebs mWidrod tkepnian da aTavseben sa-

TburebSi 18-20C temperaturaze; saWiroebs zomier rwyvas, radgan Warbi teni Teslebislpobas iwvevs. rodesac warmoiqmneba aRmonaceni da ganviTardeba pirveli namdvilifoToli, warmoebs jguTva ufro nayofier niadagSi, aseve yuTebSi 4-5 sm daSorebiT.dargvis siRrme 6-8 sm-ia. tenis SenarCunebis mizniT CiTilebs ayrian daqucmacebultorfs. Teslebis didi raodenobis SemTxvevaSi, Cvens pirobebSi, SesaZlebelia maTi uSu-alod Ria gruntSi Tesva. am SemTxvevaSi unda SeirCes naxevrad daCrdiluli da qari-sagan daculi adgilebi. Tesaven adre gazafxulze an SemodgomiT. saWiroebs zomierrwyvas; ganviTarebul aRmonacens toveben gadaurgvelad momavali wlis gazafxula-mde. gazafxulze–aprilis dasawyisSi norC bolqvakebs Txrian da rgaven kargad gaf-xvierebul da ganoyierebul niadagSi, iseTive daSorebiTa da siRrmiT, rogorc zemoTiyo aRniSnuli. pirvel wlebSi aucilebelia aRmonacenis gulmodgined movla,niadagis xSiri gafxviereba, sarevelebis mospoba, Txevadi organuli sasuqiT gano-yiereba da zomieri rwyva. Teslidan miRebuli mcenareebi yvaviloben mesame-meoTxewels. SroSanebis vegetatiuri gamravleba meyvavileobis praqtikaSi farTodaa danergili.gasamravleblad SeiZleba gamoyenebul iqnes mcenaris yvela vegetatiuri nawili(bolqvis qerqlebi, Svileuli bolqvakebi, sayvavile ylortebi da foTlebic ki [3].

96

Tu mcenares didi xniT davtovebT erT adgilze, bolqvis irgvliv mravaliSvileuli bolqvaki warmoiqmneba, romelic mcenaris dakninebas iwvevs. isini CndebianZveli bolqvis kvirtebidan, qerqlebis ZirSi, agreTve stolonebze-miwisqveSaReroebze. mcenareebma msxvili Svileuli bolqvakebiT SeiZleba pirvelsave welsiyvavilon, magram umravlesoba meore, zogjer mesame welsac yvavilobs. bolqvakebis daxarisxeba zomebis mixedviT xdeba. maT rgaven gasamravlebelrigebSi, ufro foTlis warmoqmnis Semdeg; wvril bolqvakebs yuTebSi rgaven; sadaciyeneben Semdegi Semadgenlobis miwis nazavs: 1 wili kordis, 1 wili foTlis, qviSismcire minareviT da stoveben gadasazamTreblad sardafSi an civ saTburSi; yvavilobaiwyeba me-2-3 wels.

dargvis siRrme damokidebulia bolqvis simsxoze, agreTve niadagis Semadge-nlobaze; rogorc wesi, bolqvebs rgaven iseT siRrmeze, romelic 3-jer aRemateba misbolqvebis diametrs. individebs, romlebsac ganviTarebuli aqvT damatebiTi, bolqviszeda fesvebi, rgaven 15-20 sm siRrmeze; xolo rodesac bolqvebze qveda fesvebiaganviTarebuli–10-15 sm siRrmeze. SroSanebis gadargva axal adgilze sasurvelia araugvianes 4-5 wlis Semdeg, zafxulis bolos an Semodgomis dasawyisSi, rogorc kiRero gaxmeba. sagazafxulo gadargvas cudad itanen. SroSanis morwyva sasurveliaumTavresad sagazafxulo vegetaciis dros, rekomendebulia sistematiuri morwyvaxangrZlivi mSrali zafxulis periodSi. vegetaciis dros atareben sasuqian(umTavresad azotian) rwyvebs [4]. SroSanebze daregistrirebulia 10-ze meti saxeobis mavneblebi: SroSanis buzi,Trifsebi, bolqvovanTa tkipa, bugrebi, xoWoebi, SroSanis foTolWamia, Reroseuli dagaluri nematodebi, cxvirgrZela, moluskebi da sxv. maT Soris gansakuTrebiT zianismomtania SroSanis foTolWamia - foTlebis SemoRrRnas iwyebs kideebidan, gadadisSuagulSi, tovebs momrgvalo-mogrZo naxvretebs. brZolis RonisZiebebi: sarevelebis regularuli ganadgureba, bugrebisa da xoWo-ebis xeliT Segroveba, mcenareebis Sesxureba qlorofosiT (0,1 — 0,15%) an balaxebisnayeniT - (abzinda, maRali dezura), inseqticidebis gamoyeneba. SroSanebis yvelaze gavrcelebul daavadebas fuzariozi warmoadgens, romelic ga-mowveulia gvari Fusarium-is sokoebiT. mcenare umTavresad ziandeba fesvebidan, sai-danac vrceldeba miwiszeda nawilSi. sokoebi gadadis agreTve nematodebisa da zo-gierTi mwerebis saSualebiT. sporebi vrceldeba qariT an wvimis wveTebiT, xvdeba ramcenareze, iwyebs gaRivebas, warmoiqmneba miceliumi, romelic iWreba qsovilebisSigTavsSi. fuzarioziT dazianebisas aRiniSneba fesvebisa da bolqvis fuZis lpoba,sidample gadadis bolqvis centralur nawilSi da sayvavile Reros ZirSi. daavadebasxels uwyobs maRali temperatura da teni. dazianebuli mcenareebi nadgurdeba.

nacrisferi sidample-azianebs mcenaris TiTqmis yvela nawils-foTlebs, Reroebs,kokrebsa da yvavilebs. maTze warmoiqmneba mrgvali, yavisferi laqebi, mowiTalo-yavisferi arSiiT. daavadebis ganviTarebasTan erTad laqebi erTiandeba, viTardebaSavi, gluvi sklerociumebi da qsovilebis didi monakveTebi nacrisferi nafifqiTaadafaruli. avadmyofobis gamomwvevi soko izamTrebs niadagSi, bolqvebze da mcena-reul narCenebze.

sklerotuli sidample-daavadebuli mcenaris bolqvebi lpeba, ifareba TeTri mice-liumiT Savi sklerociumebiT. daavadeba kerebis saxiT viTardeba, mis ganviTarebasxels uwyobs maRali tenianoba da niadagis mJavianoba.

Janga-foTlebze warmoiqmneba ufero wvrili laqebi, romlebic TandaTanobiTzomebSi matulobs da yviTldeba; am adgilebSi epidermisis qveS warmoiqmneba za-fxulis uredosporebi. Reros epidermisze SemodgomiT SeiniSneba amoburculi muqiyavisferi sxeulebi, saidanac viTardeba zamTris sporebi, romlebic gazafxulzeazianeben norC mcenareebs.

penicilezi-saSiSi, sakmaod farTod gavrcelebuli daavadebaa, romelsac iwvevs

gvari პenicilium-is sokoebi. sayvavile Reroebi, yvavilebi da bolqvebi lpeba daifareba mwvane nafifqiT.

97

brZolis RonisZiebebi: minimumamde rom SevamciroT SroSanebis sokovani daava-debebiT gamowveuli zarali, aucilebelia Catardes rogorc agroteqnikuri, asevemeqanikuri-gamanadgurebeli RonisZiebebi-mcenareebis Sesxureba da bolqvebis SewamlvafungicidebiT.

fuzariozis sawinaaRmdegod rekomendebulia niadagis dezinfeqcia formaliniT, 250ml 40 %-iani xsnaris 10 l wyalSi, dargvamde 2-3 kviriT adre. Zlier dazianebulimcenareebi nadgurdeba. SesxurebisaTvis gamoiyeneba: euparini (0,2%), fundozoli (0,05-0,1%), topsini -М (0,05—0,2%), bavistini (0,05— 0,1%) da sxv.

nacrisfri sidamplis sawinaaRmdegodac igive preparatebi gamoiyeneba rogorcfuzariozis dros, magram dargvis win aucilebelia bolqvebis Sewamlva ТМТД (0,5—1%) -is suspenziaSi 30-60 wuTis ganmavlobaSi. aseve ixmareba fungicidebi - fentiurami(8-10 g/kg), fundozoli (0,2-0,5%-iani suspenzia) da sxv. Tavidan rom iqnes acilebuli sklerotuli sidample, SroSanebisTvis arCevennayofier, fxvier da kargi drenaJis mqone neitralur an sustmJave reaqciis nakveTebs.ar aris rekomendebuli xSiri dargvebi. daavadebebis aRmoCenisas, mcenareebis dargvaZvel adgilebSi mxolod ara umcires 5 wlis Semdegaa SesaZlebeli. daavadebulimcenareebi nadgurdeba miwasTan erTad, xolo infeqciis kerebSi yrian qlorian kirsan nacars. daavadebebs xels uwyobs agreTve moWarbebuli rwyva da mcenareebis daC-rdilva. mniSvnelovania bolqvebis dacva dartymebisa da meqanikuri dazianebebisagan. SroSanebi ziandebian virusuli daavadebebisaganac, maTi gamomwvevia ujredis Sidaparazitebi. daavadebis pirveli niSnebis gamovlenisTanave rekomendebulia mcenareebisganadgureba [4,5,6]. Cveni dakvirvebebidan gamomdinare, SroSanis saxeobebis kultivireba TavisufladaaSesaZlebeli Tbilisis semiariduli klimatis pirobebSi, Tu Sesabamisad iqnebadaculi yvela agroteqnikuri RonisZiebebi.

literatura

1. https://womanadvice.ru/belaya-liliya-cvetok-lekar2. biZinaSvili roza erTlebniani samkurnalo geofitebis kultivirebis perspe-qtivebi. “mwignobari”, Tbilisi, 2018.

3. Базилевская Н.А., Г.П. Олисевич, А.Г. Марков, А.П. Радищев Многолетние цветы открытого грунта.Изд. Министерства коммунального хозяйства РСФСР. М. 1959.

4. Баранова М.В. Лилии Агропромиздат Ленинград, 19905. Академия Наук СССР, Главный ботанический сад. Вредители и болезни цветочно-декоративных растений. Изд. Наука. Москва, 1982.6. http://flower.onego.ru/lukov/lilium_il.html

White Lily (Lilium candidum L.) Culture

Roza Bidzinashvili - Academic Doctor of Biology

Key words: geophyte, ornamental, medicinal, heliophyte, mesophyte, propagation, cultivation

AbstractThe work is dedicated to Lilium candidum L., an ornamental plant with multilateral medicinal properties which was

cultivated in the ancient times. The plant is paid less attention in Georgia.Having studied the main peculiarities (biomorphological features, phonological observations, reproductive capability,

methods of propagation, care and maintenance) of the introduced plant in the National Botanical Garden of Georgia highintroduction potential of the plant has been demonstrated not only in humid but in the conditions of the semiarid climate ofEast Georgia.

98

lamazi ucunas (Colchicum speciosum Stev.) morfo-biologiuri

Taviseburebebi

roza biZinaSvili-biologiis akademiuri doqtori

sakvanZo sityvebi: geofiti, dekoratiuli, samkurnalo, introduqcia, iSviaTi,kolxikumi.

referati

gvari Colchicum l.–is warmomadgenlebi uZveles samkurnalo mcenareTa ricxvs miekuTvnebian,maT Soris gamorCeulia kavkasiis subendemuri saxeoba - lamazi ucuna (Colchicum speciosum Stev.),romelic mravali qveynis farmakopeaSia Setanili da misgan miRebuli preparatebi adamia-nisaTvis sasicocxlod mniSvnelovania.

aTeuli wlebia saqarTvelos (Tbilisis) erovnul botanikur baRSi mcenare warmatebiTaaintroducirebuli, gadis ganviTarebis yvela fazas, axasiaTebs gamZleoba Tbilisis semi-ariduli klimaturi pirobebisadmi, aris yinvagamZle, zafxulis gvalvisagan ar ziandeba,vinaidan im droisaTvis mosvenebis mdgomareobaSi imyofeba. axasiaTebs regularuli gamra-vleba TesliT da vegetatiurad. statiaSi yuradReba gamaxvilebulia zemoaRniSnul niSanTvi-sebebze, xorotipze, gavrcelebaze, habitatebze, biologiur Taviseburebebsa da kultivirebaze.

Sesavali

uZveles warsulSi, rodesac berZnebi SeiWrnen legendebiT mocul kolxeTSi dagaecnen mis mcenareul safars, maTi yuradReba miiqcia erT-erTma mcenarem, romeliczafrans (Crocus) miamsgavses. igi Zlier Sxamiani iyo (cxovelebi ar ekarebodnen) da sa-ocari Tviseba hqonda, nayofebi foTlebTan erTad gazafxulze viTardeboda, yvavi-lobda ki SemodgomiT. berZnebma mas, misi samSoblos aRsaniSnavad “kolxikumi”(Colchicum) uwodes.

gv. Colchicum-is warmomadgenlebi uZveles samkurnalo mcenareTa ricxvs miekuTvne-bian, maT Soris gamorCeulia ucuna (Colchicum speciosum Stev.). galeni, Zveli romiscnobili eqimi ucunas Teslebs karg saSualebad Tvlida nikrisis qaris (podagra)sawinaaRmdegod. aqedan cnobebi mis Sesaxeb gavrcelda evropaSic. XIII s-Si gamovidaberZeni eqimis dimitri papagenosis traqtati, romelic specialurad nikrisis qarsmieZRvna da iq sxva mcenareebTan erTad ucunas Teslebic iyo aRniSnuli. SuasaukuneebSi didi saxeli moixveWa frangi oficris husonis samkurnalo saSualebam,romelic “husonis wylis” saxelwodebiT iyo cnobili da panacead iTvleboda. wamlisSemadgenloba gasaidumloebuli iyo, vidre erTma ingliselma farmacevtma argamoikvlia, rom ucunas Rvinis nayens warmoadgenda [1].

kavkasiaSi lamazi ucunas tuberbolqvis fxvnils xmarobdnen Cirqovani Wrilo-bebisa da gangrenuli wylulebis samkurnalod [2].

mcenaris etimologiis Sesaxeb saintereso mosazreba aqvs z. mayaSvils (1996), “ro-gorc samkurnalo mcenare SeiZleba iyos “uwuno” [3].

Sromis ZiriTadi nawilibotanikuri daxasiaTeba: lamazi ucuna-Colchicum speciosum Stev. (ojaxi saTovliase-

brni - Colchicaceae) mravalwlovani balaxovani mcenarea 40-50 sm-mde simaRlis miwiszedaylortebiT. tuberbolqvi 3,5-5 sm-mde sigrZis da 2,5-4 sm-mde siganisaa, momrgvalo,gamonazards moklebuli, dafarulia yavisferi, uxeSi qerqliT, iviTarebs gamsxvi-

99

lebul fesvebs. foToli 3-4 (6), mogrZo lanceta an elifsuria, wverSi moblagvo, 18-25sm sigrZisa da 3,5-5 sm siganis, SiSveli, grZel vaginiani. yvavili martoulia,orsqesiani, msxvili, iisfer-vardisferi, usuno, 20-25 sm sigrZis; yvavilsafari mili-sebr-Zabrisebria, misi foTlebi 6-ia, or wred ganlagebuli, Ziridanve SezrdiligrZel cilindrul milad. yvavilebi Semodgomaze viTardeba, xolo foTlebi danayofebi – gazafxulze. nayofi elifsuri, mravalTesliani, 5 sm-mde sigrZis kolofia;Tesli sferulia, danaoWebuli, msxvili, yavisferi, xorcovani arilusiT.

fenologia: tyis sartyelSi vegetacias iwyebs Tebervlis bolos da amTavrebsivnisis pirvel naxevarSi, Tesli mwifdeba maisis bolos; xolo subalpur sartyelSi–ivnisis bolos. yvaviloba Sesabamisad mimdinareobs agvistos bolos da seqtembrispirvel naxevarSi an seqtember-oqtomberSi.

lamazi ucunas tuberbolqvi

lamazi ucunas kokrianoba da yvaviloba

გაზაფხულზე განვითარებული vegetatiuri ylortebi da nayofebi

mniSvneloba: dekoratiuli da samkurnalo mcenarea. samkurnalo nedleuls Ziri-Tadad tuberbolqvi warmoadgens, romelsac agroveben yvavilobis periodSi, agvistosbolodan Sua oqtombramde. nedleuli samkurnalo Tvisebebs 3 Tves inarCunebs.

100

Seicavs alkaloidebs, maT Soris ZiriTadia-kolxicini (Zlier toqsikuria, iTvlebamitozur Sxamad), kolxamini, speciozini da kolxicerini. kolxamini xasiaTdebakolxicinis msgavsi moqmedebiT, magram nakleb Sxamiania. orive nivTiereba miekuTvnebakarioklastur Sxamebs, xasiaTdebian ujredis birTvis dayofis (mitozi) SeCerebisunariT. aRniSnuli alkaloidebi gansazRvravs mcenaris saerTo farmakologiur mim-arTulebas. antimitozuri aqtivobidan gamomdinare gamoirCevian avTvisebiani simsivne-ebis sawinaaRmdego moqmedebiT. tuberbolqvebis garda samkurnalod Teslebic gamoi-yeneba, romlebic aseve mdidaria alkaloidebiT. Uucunasgan miRebulia preparatebi:0,5% kolxaminis malamo, gamoiyeneba kanis kibos endofituri da egzofituri formebisI da II stadiis dros; kolxaminis peroraluri gamoyenebis ZiriTad maCvenebels war-modgens leikozi da kuW-nawlavis kibo, romelic operatiul mkurnalobas ar eqve-mdebareba. mcire dozebiT miRebisas afarToebs sisxlZarRvebs, swored amiTaagamowveuli misi Terapiuli efeqti nikrisis qaris, revmatiuli daavadebebisa danevralgiis dros. kolxicinis Semcveli preparatebis miReba am SemTxvevaSi Sedegiania,magram gabeduli, vinaidan diapazoni mkurnalobasa da mis toqsikurobasTan dozebSiZalian mcirea. igi ar unda aWarbebdes 0,001 g 3-4 jer dReSi.

ucunas alkaloidebi farTod gamoiyeneba genetikur gamokvlevebSi, agreTve sele-qciaSi poliploiduri formebis misaRebad [4, 5, 6, 7].

maRali toqsikurobidan gamomdinare, kolxicinis preparatebiT mkurnaloba eqimismeTvalyureobis gareSe dauSvebelia!

xorotipi:kavkasiis subendemia, atropatanur-kavkasiuri elementi. klasikuri adgilisaqarTveloa. Holotypus: Caucasus Ex Iberia Bulbos misit D.Wilhelmsi (H; isotypus: LE!).

saerTo gavrceleba: mcire azia (aRm. anatolia); Crd. irani.kavkasia: Crd. kavk.; samxr. kavk.: azerb., somx.saqarTvelo: afxazeTi, svaneTi, raWa-leCxumi, samegrelo, aWara, Sida qarTli,

qarTli, mTiuleTi, kaxeTi, TrialeTi, javaxeTi, mesxeTi [8].Tbilisis SemogarenSi Cvens mier aRiricxa Semdegi punqtebis-veres xevi, wyneTi,

kojori, wodoreTi, cxvariWamia, bevreTi, norios tyis fitocenozebSi.habitati: ucuna sinaTlismoyvaruli mezofitia, farTo ekologiuri amplitudiT;

kargad viTardeba wvril-RorRian niadagebze, gaurbis Warbtenian adgilebs, izrdebawiflnar-wablnar, wiflnar-rcxilnar-nekerCxlian tyeebSi, mdinarispira murynarebSi,buCqnarebis rayebSi, tyekafebze, fiWvnari da naZvnari tyeebis pirebze, gansakuTrebiTWarbadaa mTis Sua sartylis natyevar mdeloebze. arealis dasavleTiT umTavresadgvxvdeba tyis mezofilur mcenareebTan, mTis Sua sartylidan subalpur sartylamde,zRv. d. 2500 (3000) m-mde. farTo rayebi damaxasiaTebelia subalpuri sartylis SemdegiformaciebisaTvis: maRalbalaxeuloba da subalpuri mdeloebi; mTis Sua da zeda sa-rtyelSi ucunas populaciebi tyis sartyelSi gvxvdeba. arealis aRmosavleT dasamxreT nawilSi dakavSirebulia mTamdelos formaciebTan, tyis zeda sartylis me-Cxer tyeebTan da subalpur mdeloebTan, sadac farTo dajgufebebs qmnis [9, 10].

populaciebis ricxovnoba da struqtura: wlebis ganmavlobaSi saqarTvelos sxva-dasxva kuTxeSi bunebriv fitocenozebSi Cvens mier Catarebuli dakvirvebebissafuZvelze unda aRiniSnos, rom lamazi ucunas arsebuli populaciebi ganicdisstruqturul cvlilebebs, maTi raodenoba yovelwliurad mniSvnelovnad mcirdeba.marTalia, mcenareTa simravlis gamo, rig punqtebSi jer SeumCnevelia cenozis rRvevisprocesebi, magram misi ormagi datvirTvidan gamomdinare (dekoratiuli, samkurnalo),am procesebis aseTi saxiT gagrZeleba udavod imoqmedebs populaciebSi mcenareTaraodenobaze.

ricxovnobis Secvlis mizezebi: ZiriTadi limitirebis faqtori anTropogenuristresiT unda iyves gamowveuli, yvavilebisa da tuberbolqvebis intensiuri Segro-veba, rasac emateba xanZrebi, rekreacia, saqonlis araregulirebadi Zoveba, mcenare-ebis gaTelva, ekotopis ngreva, teritoriebis sameurneod aTviseba.

populaciebis dacvisa da SenarCunebis RonisZiebebi: bunebaSi dacva da farTodkultivireba.

101

SeniSvna: saqarTvelos erovnul (Tbilisis) botanikur baRSi introduqciis mizniTlamazi ucunas sawyisi masala tuberbolqvebis saxiT pirvelad Segrovda gasulisaukunis 80-ian wlebSi, afxazeTSi, avadxaraze, subalpur mdeloebze, sadac mcenarefarTo populaciebiT iyo warmodgenili (mas Semdeg mcenareTa ganaxleba vegetatiurigziT periodulad warmoebda).

biologiuri Taviseburebebi: rogorc cnobilia, lamazi ucuna xasiaTdeba sezonuriganviTarebis originaluri cikliT. yvavilobs SemodgomiT (seqtember-oqtomberi) ufo-Tlo mdgomareobaSi. fotosinTezirebuli foTliseuli ylortebi, nayofebi miwis ze-dapirze warmoiqmneba mxolod momavali wlis gazafxulze (Tebervlis bolos, mart-is pirvel ricxvebSi). Teslmsxmoiarobis Semdeg (ivnisi) ylortebis miwiszeda nawilixmeba da mcenareebi zafxulSi (ivlis-agvisto) gadadian e.w. „mosvenebis” periodSi. misTvis damaxasiaTebelia simpodialuri zrda-ganviTareba da tuberbolqvebis yove-lwliuri cvla. misi TiToeuli wliuri ylorti warmoadgens damoukidebel individs,romelic Tavis ganviTarebaSi gadis kvirtis Sida fazas (xangrZlivoba 1 wlamde),ylortebis miwisqveSa da miwiszeda ganviTarebis fazas (12-13 Tve) da bolos dedi-seuli tuberbolqvis (8-12 Tve) fazas. sul ucunas calkeuli individebi cxovroben2,5-3 wels. kultivireba: gv. Colchicum-is saxeobebi, romelTaTvisac damaxasiaTebelia yovelwli-urad tuberbolqvebis cvla, miekuTvneba e.w. vegetatiur mcirewlovanTa tips [9].geofitebi (stolonur-tuberovani da stolonur-bolqvovani biomorfebi) Setaniliavegetatiurad moZrav mcenareTa jgufSi, romlebsac, vegetatiuri gamravleba kargadaqvT gamoxatuli da fitocenotikur mniSvnelobas iZens. bunebriv pirobebsa da kulturaSi lamazi ucuna warmatebiT mravldeba TesliT davegetatiurad. Tesli grovdeba SeyviTlebuli kolofebis gaxsnis dasawyisSi, vinaidanmaT mogvianebiT WianWvelebi sakvebad iyeneben. kolofebs aSroben gaSavebamde, risSemdegac maTgan gadmoyrian Teslebs, romlebsac maleve Tesaven. zedmetad gadamSra-lebuli Teslebis daTesvisas klebulobs aRmonacenis ricxvi da xSirad aRmocenebacmogvianebiT, daTesvidan 1 wlis Semdeg iwyeba. Teslebis Ria gruntSi aRmoceneba 70-80%-ia. Tesli Rivdeba or periodSi: SemodgomiT da gazafxulze. SemodgomiT, rogo-rc wesi, axladSegrovili Teslebis daTesvisas, aRmonaceni gazafxulze, martis bo-los-aprilis dasawyisSi warmoiqmneba; gazafxulze ki aucilebelia stratificire-buli Teslis Tesva, romelTa aRmonaceni 4-4,5 TveSi viTardeba. aRmonacenis lebanidiferencirebulia vaginad, damakavSireblad da haustoriad, romelic Teslis endo-spermSia CaRrmavebuli. hipokotile sustadaa ganviTarebuli, ris gamoc iqmneba STa-beWdileba lebnis vaginis uSualod gadasvlisa mTavar fesvad, romelic vertika-lurad qveviT izrdeba. pirveli mwvane foToli cilindrulia, milisebri. pirvelifoTlis vaginis ZirSi sagazafxulo vegetaciis damTavrebisas formirdeba 1 mcirezomis tuberbolqvi, mkveTrad gamoxatuli deziT. dezi specializirebuli organoa,romelic emsaxureba niadagSi ganaxlebis kvirtis CaRrmavebas. zrdasrul mcenareebs,rogorc wesi, dezi ara aqvT. es metad mniSvnelovani Tavisebureba gaTvaliswinebulunda iqnes mcenaris gadargvisas. vegetatiuri mcenareebi SeiZleba gadairgas imgvarad,rom ar mivdioT mkacrad gansazRvrul siRrmes, vinaidan axalgazrda tuberbolqvebiTandaTanobiT monaxaven TavianT adgils niadagSi da normalurad gaizrdebian daganviTardebian. generaciuli mcenareebi SeiZleba gadairgas (niadagis meqanikuri Semadgenlobidandamoukideblad) 18-22 sm siRrmeze. ufro naklebi siRrmiT dargvis SemTxvevaSi, mce-nareebi swrafad amTavreben gazafxulis vegetacias da ufro sustad viTardebian. ge-neraciuli egzemplarebis tuberbolqvebs ukve dakarguli aqvT dezis warmoqmnis una-ri da yovelwliuri ganaxlebisas ar SeswevT niadagSi Sesabamis siRrmeze CaRrma-vebis unari. mravali bolqvovani da tuber-bolqvovani mcenareebisaTvis vegetatiuri gamravleba(Svileuli) warmoadgens maTi masobrivi gamravlebis ZiriTad safuZvels, rogorcbunebriv pirobebSi, ise kulturaSi. am mcenareebSi vegetatiuri gamravlebisupiratesobas warmoadgens is, rom drois mokle periodSi SesaZlebelia miRebul iqnes

102

mozrdili mcenareebi, rac ar SeiZleba iTqvas TesliT warmoqmnil individebze, rome-lTaTvisac didi sasicocxlo ciklis virginaluri periodi grZeldeba aTeulwlo-biT. ase mag., Colchicum speciosum-isTvis, romelic dasavleT saqarTveloSi farTopopulaciebiTaa warmodgenili, literaturuli monacemebis Tanaxmad, yvavilobis fazadgeba me-15-18 savegetacio wels [9], xolo kulturis pirobebSi es saxeoba yvavilobsme-6-7 wels [11].

Uucuna dekoratiul mebaReobaSi

bolqvovani da tuber-bolqvovani geofitebis bunebrivi gamravlebis intensivoba ga-nisazRvreba zrdasruli mcenaris ganaxlebis kvirtebis ricxviTa da ganviTarebisxarisxiT, romelTa mdgomareoba Tavis mxriv damokidebulia niadagur-klimatur piro-bebze. ucunas, rogorc wesi, uviTardebaT ori kvirti–qveda da zeda, romlebic war-moiqmneba pirveli da meore mwvane foTlebis ubeebSi. mxolod erTi kvirtis ganv-Tarebis SemTxvevaSi (Cveulebriv es aris qveda) xdeba mcenareebis yovelwliuri gana-xleba, xolo Tu zrdas iwyebs meore kvirtic, adgili aqvs vegetatiur gamravlebas.mcenareTa vegetatiur gamravlebaze arsebiTad moqmedebs zamTris dabali temperaturada niadagis tenianoba. kargi aeraciisa da niadagis normaluri tenianobis pirobebSiviTardeba damatebiTi kvirtebi, Warbma tenma niadagSi SeiZleba daCagros ara mxolodylortwarmoqmna, aramed vegetatiuri mravalwlovnebis miwisqveSa organoebis-tuber-bolqvebis ganviTareba. Cveni dakvirvebis Tanaxmad, bunebrivi zrdis adgilebSi ucuna inviTarebs budobrivklonebs, romelic 8-15-mde individs iTvlis, zogjer ki maTi ricxvi 30-35-s aRwevs.unda aRiniSnos, rom gvari Colchicum–is saxeobebSi, intensiuri vegetatiuri gamravleba,damaxasiaTebelia mxolod ucunasaTvis (Colchicum speciosum). mcenareTa vegetatiur ga-mravlebaze arsebiTad moqmedebs zamTris dabali temperatura da niadagis tenianoba.kargi aeraciisa da niadagis normaluri tenianobis pirobebSi viTardeba damatebiTikvirtebi, Warbma tenma niadagSi SeiZleba daCagros ara mxolod ylortwarmoqmna, ara-med vegetatiuri mravalwlovnebis miwisqveSa organoebis ganviTareba. im ganmsazRvre-li faqtorebidan, romlebic aregulirebs ucunas vegetatiur gamravlebas, upi-rvelesia dediseuli mcenaris ganviTarebis xarisxi, misi saxeobrivi specifiuroba dameores mxriv, ekologiuri maxasiaTeblebi. rogorc ukve aRvniSneT, zrdasruli tuberbolqvebisaTvis damaxasiaTebelia gana-xlebis ori kvirti: zeda da qveda. rogorc wesi, yovelwliurad viTardeba qvedakvirti; Tu orive erTdroulad iwyebs zrdas, es ukve vegetatiuri gamravlebissawindaria, vinaidan erT dediseul tuberbolqvze warmoiqmneba ori Svileuli.

103

xelovnurad vegetatiur gamravlebas atareben an adre gazafxulze–mcenareTa vege-taciis dawyebisas, an vegetaciis damTavrebis Semdeg-ivlisis bolos, agvistos dasa-wyisSi. maT Txrian, acileben foTlebsa da Zvel tuberbolqvebs; axalgazrda mce-nareebs rgaven calke, uxvad rwyaven; isini normalurad viTardebian, magram arnayofmsxmoiaroben. Zvel tuberbolqvSi zrdas iwyebs zeda kvirti, romelic ufro xSi-rad momdevno wels viTardeba. ucunas tuberbolqvebis gadargvis optimaluri dayvelaze xelsayreli periodia zafxulis “mosvenebis periodi” (ivlisi), rodesacSenacvlebadi tuberbolqvi ukve formirebulia da masSi samarago sakvebi nivTiere-bebis (saxameblis) maqsimumia, xolo ganaxlebis kvirti jer ganviTarebis adreul sta-diaSi imyofeba. ucunas rgaven naxevrad daCrdilul adgilebze. kargad viTardeba yvelanairi ti-pis, saTanadod damuSavebul, fxvier da sakmaod ganoyierebul, nakleb datenianebulniadagebze. saukeTeso sasuqs warmoadgens neSompala an kompostis miwa, romelicSeaqvT 10-15 kg odenobiT 1 m2 farTobze. niadags amuSaveben, ara umcires 25 smsiRrmeze. wvrili tuberbolqvebi irgveba-8-10 sm siRrmeze, 10-15 sm dacilebiT; msxvi-li tuberbolqvebi 12-15 sm siRrmiT, 25 sm dacilebiT. Svileul tuber-bolqvebs rgaven6-10 sm siRrmeze. erTsa da igive adgilas maTi moyvana rekomendebulia 5-7 wlis manZi-lze.

savegetacio periodSi mcenareTa movla mdgomareobs ganoyierebaSi, niadagis ga-fxvierebaSi, sarevelebis mocilebasa da saWiroebisamebr morwyvaSi. regularuli dauxvi morwyvis SemTxvevaSi, niadagSi zedmeti tenis arsebobisas, mcenaris calkeulorganoebze aRiniSneba lokokinebi, lorwo da nacrisferi sidample, romelic sokovandaavadebebs miekuTvneba. Aam SemTxvevaSi mcenares amuSaveben sistemuri moqmedebisfungicidebiT, preparatis forma–penkonazoli. damuSavebis win aucilebelia dazia-nebuli nawilebis gadaWra da dawva [7]

samrewvelo TvalsazrisiT metad perspeqtiulia lamazi ucunas kultivireba,romelic am gvaris sxva saxeobebisagan gansxvavebiT didi zomebiT gamoirCeva, risgamoc samkurnalo nedleulis damzadeba friad rentabeluria [11].

lamazi ucunas moSeneba saqarTveloSi SesaZlebelia TiTqmis yvela humidurraionSi; dasavleT saqarTveloSi zRv. d. 300-1500 m-ze, aRmosavleT saqarTveloSi kizRv. d. 800-1700 m-mde.

literatura

1. Сало В.М. Зеленые друзья человека. М., 1975.2. Ролловъ А.Х. Дикорастущие растения Кавказа, их распространение, свойства и применение. Типография К.П.Козловского. Тифлисъ, 1908.3. mayaSvili z. mcenareTa saxeldeba. “mecniereba”. Tbilisi, 1996.

4. Атлас лекарственных растений СССР. Медлит. М. 1962.5. Кортиков В.Н., Кортиков А.В. Лекарственные растения. Энциклопедия. Айриспресс Рольф. М., 1998.6. biZinaSvili r. avi seni da samkurnalo mcenareebi. „mwignobari”, Tbilisi, 2016.

7. biZinaSvili r. erTlebniani samkurnalo geofitebis kultivirebis perspeqtivebi. „mwi-gnobari”, Tbilisi, 2018.

8. saqarTvelos flora t. XVI. gamocema II. “universali”, Tbilisi, 2011.

9. Шорина Н.И. Характеристика природных зарослей безвременника великолепнего в Западном Закавказье ивозможности их эксплуатации. Растительные ресурсы I, вып. IV. М., 1965.10. Шретер А.И., Муравьева Д.А., Поскалн Д.А., Ефимова Ф. В. Лекарственная флора Кавказа.«Медицина»,М.,1979.11. biZinaSvili r. Tbilisis midamoebis floris samkurnalo geofitebi. “basiani”. Tbilisi,2009.

104

Morpho-biological peculiarities of Colchicum speciosum Stev

Roza Bidzinashvili - Academic Doctor of Biology

Key words: geophyte, ornamental, medicinal, introduction, rare, colchicum.

Abstract

The representatives of the genus Colchicum L. belong to the oldest medicinal plants, including the subendemicCaucasian species - Colchicum speciosum Stev., Which is included in the pharmacopoeia of many countries andthe preparations obtained from the plant have vital importance for humans. The plant has been successfully introduced in the National Botanical Garden of Georgia for decades, passesthrough all phases of development. It is characterized by steadiness to the semi-arid climatic conditions of Tbilisi.The plant is frost resistant and is not usually affected by summer droughts because it enters a dormant phase atthis time. It is characterized by regular propagation by seeds and vegetatively. The article focuses on the abovementioned peculiarities, chorotype, spread, habitats, biological features and cultivars.

105

agraruli ekonomika

Agrarian Economy

agraruli ekonomikuri mecnierebis

prioritetebi da sakvlevi areali

omar qeSelaSvili-saqarTvelos soflis meurneobis mecnierebaTa

akademiis akademikosi

sakvanZo sityvebi: agraruli ekonomikuri mecniereba, prioritetebi, sakvlevi areali.

referati

axali, progresuli moTxovnebis Sesabamisad mocemulia agrarul ekonomikuri mecnierebis prioritetul-

perspeqtiuli samecniero-kvleviTi mimarTulebebi, romliTac mecnierebs saSualeba miecemaT airCion sasu-

rveli problemebi da Temebi.

ZiriTadi prioritetuli mimarTulebaa `saqarTvelos agraruli seqtoris ekonomikuri zrdis resursuli

da institucionalur-marketinguli, zonalur-diferencirebuli strategiuli sistemis damuSaveba~, romelic

calkeuli Temebisagan Sedgeba. Camoyalibebulia aRniSnuli prioritetuli problemis aqtualoba, mizani, amo-

canebi, siaxle da mosalodneli Sedegebi.

calkea gamoyofili soflis meurneobis sawarmoo infrastruqturis, agraruli warmoebis optimizaciisa

da moxmarebis racionalizaciis, soflis meurneobis struqturuli da organizaciuli gardaqmnis, sasursaTo

usafrTxoebis, samTo soflis meurneobis ganviTarebis, agraruli bazris formirebisa da regulirebis eko-

nomikuri meqanizmis perspeqtiuli problemebi.

axali, progresuli moTxovnebis Sesabamisad agrarul ekonomikur mecnierebaSi, sabiujeto, sa-

granto da saxelSekrulebo dafinansebisaTvis unda gamoiyos ramdenime prioritetuli samecniero-

kvleviTi mimarTuleba, romliTac mecnierebs saSualeba miecemaT airCion sasurveli problemebi daTemebi.

pirveli prioriteti:`saqarTvelos agraruli seqtoris ekonomikuri zrdis resursuli da institucionalur-marke-

tinguli, zonalur-diferencirebuli strategiuli sistemis damuSaveba~.

aRniSnuli prioritetuli problema moicavs:

1. programa: soflis meurneobis ganviTarebis mravlfaqtoruli situaciuri analizi, marketi-nguli strategiisa (modelis) da dargobriv-regionuli optimizirebuli prognozis (Tvalsawieri

da Soreuli periodisaTvis) damuSaveba.

1.1. soflis meurneobis ganviTarebis ekonomikur-teqnologiuri da marketinguli garemos Sefa-seba, mravalfaqtoruli situaciuri analizi, ZiriTadi tendenciebisa da kanonzomierebebis gansa-

zRvra;

1.2.sasoflo-sameurneo warmoebis specializaciis (dargobrivi struqturis), dargTa da kul-turaTa SeTanawyobis gansazRvra, misi ekonomikuri Sefaseba da zonalur-diferencirebuli opti-

maluri parametrebis dadgena;

1.3. soflis meurneobis ganviTarebis marketinguli strategiis (modelis), perspeqtiuli amo-canebisa da prioritetebis gansazRvra da dargobriv-regionuli prognozis (Tvalsawieri da Sore-

uli periodisaTvis) damuSaveba.

2. programa: agromenejmentis zonalur-diferencirebuli, organizaciul-samarTlebrivi for-mebisa da sxvadasxva donis mixedviT modificirebuli, strategiul-programuli, optimizirebuli

modelebisa da misi praqtikuli realizaciis sistemuri rekomendaciebis damuSaveba.

106

2.1. fermeruli, sxva tipis sasoflo-sameurneo, integrirebuli da kooperirebuli sawarmoebis

menejmentis strategiul-programuli, optimizirebuli modelebis Seqmna da misi gamoyenebis siste-muri rekomendaciebis damuSaveba;

2.2. agraruli seqtoris raionuli donis menejmentis strategiul-programuli, optimizire-

buli modelebis Seqmna da misi gamoyenebis sistemuri rekomendaciebis damuSaveba;2.3. agraruli seqtoris saxelmwifoebrivi donis menejmentis strategiul-programuli, opti-

mizirebuli modelebis Seqmna da misi gamoyenebis sistemuri rekomendaciebis damuSaveba;

2.4. investiciebis mozidvisa da organizaciul-samarTlebrivi formebis mixedviT zonalur-dife-rencirebuli gamoyenebis menejmentis strategiul-programuli, optimizirebuli modelebis Seqmna da

misi realizaciis sistemuri rekomendaciebis damuSaveba.

3. programa: soflis meurneobis sawarmoo-resursuli potencialis gamoyenebis zonalur-dife-rencirebuli Sefaseba da misi prognozireba, marketinguli moTxovnebis Sesabamisad.

3.1.miwis resursebisa da sasoflo-sameurneo savargulebis gamoyenebis zonalur-diferencire-

buli Sefaseba da prognozireba, marketinguli moTxovnebis Sesabamisad; 3.2.ZiriTadi sawarmoo fondebis gamoyenebis zonalur-diferencirebuli Sefaseba da prognozireba,

marketinguli moTxovnebis Sesabamisad;

3.3.materialur-teqnikuri resursebis momaragebisa da gamoyenebis zonalur-diferencirebuli Sefa-seba da prognozireba, marketinguli moTxovnebis Sesabamisad;

3.4. SromiTi resursebis gamoyenebis zonalur-diferencirebuli Sefaseba da prognozireba, marke-

tinguli da Sromis bazris moTxovnebis Sesabamisad.4. programa: soflis meurneobis, organizaciul-samarTlebrivi formebis mixedviT modifici-

rebuli, zonalur-difrencirebuli ekonomikuri meqanizmisa da institucionaluri sistemis srul-

yofis rekomendaciebis damuSaveba.4.1. axali organizaciul-samarTlebrivi formebisa (m.S. integrirebuli) da ekonomikuri subi-

eqtebis (institutebis) formirebisa da regulirebuli ganviTarebis ekonomikur-organizaciuli Ro-

nisZiebebis damuSaveba da prognozireba;4.2. safinanso-sabanko da fulad-sakredito urTierTobaTa sistema (meqanizmi) da misi srulyo-

fis zonalur-difrencirebuli rekomendaciebis damuSaveba;

4.3. sagadasaxado meqanizmis srulyofis zonalur-difrencirebuli rekomendaciebis damuSaveba;4.4. sasursaTo produqciis fasebisa da faswarmoqmnis sistemis srulyofis, zonalur-diferen-

cirebuli sarekomendacio, sarealizacio fasebis Tanafardobis optimaluri moculobebis da misi

regulirebis meqanizmis damuSaveba; 4.5. dargobrivi da zonalur-diferencirebuli sagareo-ekonomikuri kavSirebis regulirebisa da

srulyofis ekonomikuri meqanizmisa da ganviTarebis prognozebis damuSaveba.aRniSnuli prioritetuli problemis aqtualoba, mizani, amocanebi, siaxle da mosalodneli

Sedegebi Semdegnairad yalibdeba:

aqtualoba, siaxle da mniSvneloba:aRniSnuli prioritetuli strategiis (problemis) damuSavebis saWiroeba gansakuTrebuli aqtu-

alobiTa da simwvaviT dadga DdRevandel etapze, Semdegi mizezebis gamo:

_soflis meurneobis mTeli situaciuri analizi, romliTac dasturdeba am dargis arasworigziT da dausabuTebeli ganviTareba da Sedegad didi disproporciebi da arsebuli sawarmoo resu-

rsebis uyairaTo gamoyeneba (eqspertuli SefasebiT soflis meurneobaSi amJamad, sawarmoo-

resursuli potenciali daaxloebiT 50%-iT gamoiyeneba, samTo raionebSi ki ufro naklebi dniT),aucilebels xdis damuSavdes mecnieruli rekomendaciebi, misi ekonomikur-teqnologiuri sistemis

mkacrad miznobrivi gamoyenebis TvalsazrisiT;

_sabazro ekonomikaze qveynis gadasvlam Seaferxa soflad axali tipis sasoflo-sameurneosawarmoebis, m.S. manamde sruliad ucxo fermeruli meurneobebis dasabuTebuli formireba da fun-

qcionireba, adgilobrivi resursuli (sawarmoo) potencialis udanakargo da efeqturi gamoyeneba,

gaZnelda maTTvis swori sawarmoo mimarTulebis micema, rac uzrunvelyofda mdgrad ganviTarebas. yovelive aman Seqmna didi winaaRmdegobebi da Seferxebebi sasoflo-sameurneo warmoebaSi da qve-

ynis, gansakuTrebiT soflis Raribi fenis mosaxleobis sasursaTo produqtebiT TviTuzrunvelyo-

107

fisaTvis, gaauaresa maTi socialuri mdgomareoba, gamoiwvia uaryofiTi migraciuli procesebi sofe-

li-qalaqis mimarTulebiT. es gamokveTili tendencia moiTxovs axlebur, Sesabamis ekonomikur da socialur kriteriumebze

dayrdnobili gadawyvetilebebis SemuSavebas, sasoflo-sameurneo warmoebis struqturuli srul-

yofis, dargobriv-regionuli ekonomikis optimizaciisa da racionalizaciis, axali organizaciul-samarTlebrivi formebis danergvis, sawarmoo-resursuli potencialis mkacrad miznobrivi gamo-

yenebis, marketinguli moTxovnebis Sesabamisad sasoflo-sameurneo warmoebis specializaciis (dar-

gobrivi struqturis) dazustebisa da daxvewis, gamarTul menejmentze dayrdnobiT adgilobriviraionuli da mTeli qveynis sabazro segmentebis sakuTari warmoebis sasursaTo produqtebiT

maqsimalurad gajerebis amocanis gadawyvetis da yovelive amis Sesabamisad, institucionaluri sis-

temisa da ekonomikuri meqanizmis, Tanamedrove moTxovnebze morgebuli, sruliad axali, progresulimodelis damuSavebis TvalsazrisiT, rac sistematiurad unda ixvewebodes da zustdebodes.

am problemis mecnierulad dasabuTebulma gadawyvetam xeli unda Seuwyos soflis meurneobis

ekonomikuri zrdis, resursuli potencialis efeqturi gamoyenebisa da logikurad, sasursaTo pro-duqtebiT TviTuzrunvelyofis prioritetuli, saxelmwifoebrivi amocanis warmatebiT gadawyvetas,

Sesabamisad ki sagareo-ekonomikuri kavSirebis ganmtkicebas da saqarTvelos, msoflio integrirebul

procesebSi stabilurad CarTvas.aRniSnuli prioritetuli strategiis aqtualoba da siaxle dasturdeba imiT, rom:

masSi, Cvens praqtikaSi pirvelad iqneba asaxul-warmodgenili soflis meurneobis funqcioni-

rebis ekonomikur-teqnologiuri garemo, farTo speqtris ekonomikur-organizaciuli sistema, regi-onul-dargobrivi modifikaciebiT, specifikuri TaviseburebebiT, resursuli da sawarmoo potenci-

aliT, ekonomikuri da institucionaluri meqanizmiT, integraciis ganviTarebis SesaZleblobebiTa da

formebiT.naSroms, mecnierulTan erTad didi gamoyenebiTi mniSvneloba eqneba. jer erTi_igi, saSualebas

miscems mecnierebs daeyrdnon safuZvlian, utyuar, amasTan, erT sistemaSi Tavmoyril masalas, cno-

bebs, monacemebs, parametrebs, Sefasebebsa da poziciebs soflis meurneobis mTeli sistemuri ciklismixedviT; meores mxriv_igi, soflis meurneobaSi dasaqmebuli muSakebisaTvis (fermerebi, ojaxuri

meurneobebi, specialistebi) warmoadgens ekonomikur-organizaciul RonisZiebaTa erTian, yovli-

smomcvel da praqtikuli TvalsazrisiT mdidar, rekomendaciuri stilis qrestomatias, romelzedayrdnobiTac maT saSualeba eZlevaT, Tanamedrove moTxovnebis safuZvelze da masze dayrdnobiT ga-

uZRven meurneobas (warmoebas) da amiT garantia Seqmnan mogebis misaRebad da stabiluri kvlavwa-

rmoebisaTvis.prioritetuli strategiis damuSavebis mizani da amocanebi:

prioritetuli strategiis damuSavebis mizania: dadgindes da Sefasdes saqarTvelos soflismeurneobis, marketingul moTxovnebze morgebuli da momavalze orientirebuli, ganviTarebisa da

ekonomikuri zrdis zonalur-diferencirebuli, dargobriv-regionuli struqturuli da strategi-

uli (prognozuli) sistema, sawarmoo-resursuli potenciali, menejmentis optimizirebuli modeli,institutcionaluri da ekonomikuri meqanizmi.

am samuSaoebma erTian ciklSi unda moaqcios regionul-dargobrivi, ekonomikur-organizaciuli,

resursuli, institucionaluri da mecnieruli arsenali (miRwevebi, Sefasebebi, poziciebi, reko-mendaciebi, momavlis midgomebi) da amiT safuZveli Seqmnas soflis meurneobis TiToeli dargis,

misi sawarmoo potencialis, ekonomikuri meqanizmis calkeuli berketis, marketinguli moTxovnebis

Sesabamisi gamoyenebisaTvis da amis Sedegad mTeli qveynis ekonomikuri da mecnieruli potencialisamaRlebisaTvis.

aRniSnuli miznis realizacia moiTxovs Semdegi amocanebis gadawyvetas:

Catardes soflis meurneobis ganviTarebis mravlfaqtoruli situaciuri analizi;

damuSavdes soflis meurneobis ganviTarebis marketinguli strategia (modeli) da dargobriv-re-gionuli optimizirebuli (Sewonasworebuli) prognozi (Tvalsawieri da Soreuli perio-

disaTvis);

marketinguli moTxovnebis Sesabamisad Sefasdes soflis meurneobis sawarmoo-resursuli po-

tencialis zonalur-diferencirebuli gamoyeneba da damuSavdes misi prognozi;

108

damuSavdes soflis meurneobis, organizaciul-samarTlebrivi formebis mixedviT modificire-

buli, zonalur-difrencirebuli ekonomikuri meqanizmisa da institucionaluri sistemis srul-

yofis rekomendaciebi;

damuSavdes agromenejmentis zonalur-diferencirebuli, organizaciul-samarTlerivi formebisa

da sxvadasxva donis mixedviT modificirebuli, strategiul-programuli, optimizirebuli

modelebis da misi praqtikuli realizaciis sistemuri rekomendaciebi.mosalodneli Sedegebi:

realuri ekonomikur-organizaciuli da institucionaluri sistemis Seqmna, soflis meurneobis

ekonomikuri zrdisaTvis, misi stabiluri tempebisa da zomieri masStabebis uzrunvelyofa;

stabiluri mikro da makro ekonomikuri garemos Seqmna;

mtkice fulad-materialuri, safinanso-sakredito da sagadasaxado bazis Seqmna sasursaTo usa-

frTxoebis uzrunvelyofisTvis da maTi gamoyenebis ukugebis amaRleba;

potenciurad mzardi sasursaTo bazis Seqmna sagareo-ekonomikuri kavSirebis gafarToebisa da

srulyofisaTvis;

potenciurad mzardi da sasursaTo produqtebiT miznobrivad gajerebuli regionuli sasursa-

To (agraruli) bazris formireba da regulirebuli gamoyeneba;

sawarmoo-resursuli potencialis gamoyenebis regulireba da misi ukugebis amaRleba;

sawarmoo infrastruqturis racionaluri gamoyenebis regulireba da misi ukugebis amaRleba;

sasursaTo produqciis fasebisa da faswarmoqmnis sistemis srulyofa;

sagareo-ekonomikuri kavSirebis regulireba da `sakuTari sagareo bazris~ Seqmna;

integrirebuli (m.S mini-integrirebuli) da kooperirebuli sawarmoebis ganviTarebis uzrunvel-

yofa;

axali ekonomikuri subieqtebis (institutebis) regulirebuli ganviTarebis uzrunvelyofa;

agromenejmentis, organizaciul-samarTlebrivi formebisa da sxvadasxva donis mixedviT sru-lyofa da misi ukugebis donis amaRleba;

soflis meurneobis gaZRolis ekonomikuri meqanizmis srulyofa;

ucxouri da adgilobrivi investiciebis zrda, misi gamoyenebis regulireba da ukugebis donis

amaRleba;

TiToeuli fermeruli meurneobisa da agraruli seqtoris sawarmoo da servisuli tipis fo-

rmirebebis funqcionirebis ukugebis donis amaRleba;

soflad mcxovrebi ojaxebis materialuri da socialuri pirobebis gaumjobeseba;

ekonomikuri disproporciebis daZleva soflad da sabazro urTierTobebze morgebuli saxel-mwifoebrivi regulirebis sistemis Seqmna.

naSromis realizacia safuZvels Seqmnis amaRldes TiToeuli fermeruli meurneobisa da saso-

flo raionebSi gaadgilebuli agraruli seqtoris sawarmoo da servisuli tipis formirebebisfunqcionirebis ukugebis done, gaumjobesdes soflad mcxovrebi ojaxebis materialuri, socialuri

da amdenad sulieri pirobebi, rac dadebiT gavlenas moaxdens saqarTvelosaTvis iseT mtkivneul

problemaze, rogoricaa ukanasknel aTwleulSi dafiqsirebuli kritikuli demografiuli situaciada zogierT raionSi aSkarad gamokveTli depopulaciis procesi.

yvela am sakiTxis mogvareba saSualebas mogvcems daZleuli iqnas dRemde arsebuli didi eko-

nomikuri disproporciebi da Seusabamobebi da safuZveli Caeyaros warmoebis, sabazro urTi-erTobebze morgebul saxelmwifoebriv regulirebas.

amdenad, naSromis realizaciis mosalodneli dadebiTi Sedegebi gadauWarbeblad SeiZleba Sefa-

sdes rogorc globaluri da strategiul-istoriuli mniSvnelobisa.miznis (ideis) warmatebuli realizaciis saSualebebi da xelSemwyobi pirobebi:

ideis realizaciisaTvis saqarTveloSi mdidari inteleqtualuri resursi arsebobs, dagrovilia

didi tradiciebi soflis meurneobis zonaluri specializaciisa da integraciis, warmoebis marTvisada gaZRolis specifikuri problemebis kvlevis mimarTulebiT.

sasoflo-sameurneo sawarmoebs, m.S. fermerul meurneobebs gaaCniaT kargi bunebrivi, teqnolo-

giuri da ekonomikuri pirobebi da myari potenciali, romelTa mecnierulad dasabuTebul re-

109

komendaciebze dayrdnobiTac maT SeuZliaT gadawyviton sasursaTo produqtebiT TviTuzrunvelyo-

fis amocana. amisaTvis saWiroa sagangebo, miznobrivi gamokvlevebis Catareba da Sesabamisad, am amocanaze mor-

gebuli zonalur-diferencirebuli rekomendaciebis damuSaveba, rasac didi praqtikuli mniSvneloba

eqneba.damuSavebuli programis realizacias xels Seuwyobs fermeruli meurneobis, sxva tipis saso-

flo-sameureo sawarmoTa is ZiriTadi motivacia, rom programaSi mocemuli sawarmoo da ekono-

mikuri potencialis optimizirebul-miznobrivi parametrebis gamoyenebiT, sawarmoo procesis ga-ZRolis sistemis srulyofis safuZvelze isini miaRweven garantirebulad maRal saboloo Sedegebs

da SeZleben momgebian funqcionirebas. amis Sedegad Seiqmneba myari marketinguli garemo da sasu-

rsaTo usafrTxoebis maRali foni, rac TavisTavad, TiToeuli sawarmoo formirebis stabiluri dawarmatebuli marTvis xelSemwyobi piroba iqneba.

xazi unda gaesvas imasac, rom yvela am pirobis Seqmnas xels Seuwyobs TviT programaSi moce-

muli Sesabamisi damcavi ekonomikuri meqanizmi. programis realizacia moiTxovs sistematiur mecnierul konsultaciebsa da zedamxedvelobas,

saWiro koreqtirebebisa da dazustebebis etapobrivad Setanas, regionuli, sagareo-ekonomikuri,

marketinguli motivaciebisa da moTxovnebis gaTvaliswinebiT. es imas niSnavs, rom programis Sedgenaar aris erTjeradi aqti. igi dinamiuri procesi unda iyos.

programis realizaciis pozitiuri Sedegebi mosaxleobisaTvis:

programis realizacia, rac gamoixateba Sesabamisi mecnieruli xasiaTis rekomendaciebis damu-SavebiTa da praqtikuli gamoyenebiT, sasoflo-sameurneo sawarmoebs. m.S. fermerul meurneobebs

SesaZleblobas miscems adgilobrivi mikrozonaluri pirobebisa da agromarketinguli motivaciebis

gaTvaliswinebiT dasabuTebulad SearCion da ganaviTaron is dargebi da sasoflo-sameurneo kul-turebi, romlebic yvelaze metad esatyviseba da pasuxobs adgilobriv specifikur niadagur-kli-

matur, teqnologiur da ekonomikur (resursul) faqtorebs, amasTan, daakmayofilebs im mo-Txo-

vnebs, romelsac uyenebs maT Sidazonaluri ekonomikuri kavSirebi, adgilobrivi sabazro se-gmentebis gajerebis, sasursaTo bazris swori formirebisa da mosaxleobisaTvis misaRebi faswa-

rmoqmnis amocanebi.

yovelive amis Sedegad Seiqmneba myari da stabiluri baza adgilobrivi warmoebis sasursaToproduqtebiT TviTuzrunvelyofis donis TandaTanobiTi amaRlebisaTvis.

Sedegebis Sefaseba;

samecniero-kvlevis Sedegebi Sefasdeba ekonomikuri efeqtianobis maCvenebelTa mTeli sistemiT,riTac dadgindeba maTi praqtikuli gamoyenebis (danergvis) Sedegad mosalodneli ekonomikuri uku-

gebis doneebi, calkeuli RonisZiebis mixedviT, TiToeuli RonisZiebis praqtikuli realizaciismizanSewonilobis zRvrebi (sagangebo meTodebis momarjvebiT), gaiTvleba Sesabamisi prognozuli pa-

rametrebi da proporciebi, daisaxeba mecnieruli rekomendaciebis sistema dargobriv-regionuli

diferenciaciiT.monitoringis meqanizmi, romelic eyrdnoba ekonomikuri maxasiaTeblebisa da korelaciur-regre-

siuli analizis meTodebis gamoyenebas, uzrunvelyofs dakvirvebas, meTvalyureobasa da kontrols

problemis damuSavebis TiToeuli RonisZiebis mixedviT kvlevis mimdinareobaze, mis mizanSeoni-lobaze, gamarTlebulobaze, gzadagza SesaZlo koreqtirebebis Setanis pirobiTa da SesaZle-

blobebiT. dasaSvebia kvlevis procesis cvlilebis RonisZiebebis SemuSavebac, saTanado indika-

torebis moSveliebiT. aRniSnuli monitoringi uSualodaa dakavSirebuli saxelmwifos ekonomikur politikasTan, agra-

ruli reformis moTxovnebTan, sagareo-ekonomikuri kavSirebis ganviTarebasTan da am TvalsazrisiT

SesaZlo cvlilebebTan, agreTve samewarmeo kanonmdeblobis da sxva sakanonmdeblo safuZvlebis cli-lebasTan, amitom, kvlevis dros yovelive es mxedvelobaSi iqneba miRebuli, ramac unda uzrun-

velyos kvlevis procesis srulyofa da miRebuli Sedegebis sarwmunoobisa da utyuarobis maRali

donis miRweva. aseTi monitoringis sistema agraruli xasiaTis ekonomikur gamokvlevebSi pirvelad dainergeba,

es ki moiTxovs am specifikuri monitoringis ganxorcielebis meTodologiuri bazis Seqmnasa da

etapobriv srulyofas.

110

am prioritetuli problemis `saqarTvelos agraruli seqtoris ekonomikuri zrdis resursuli

da institucionalur-marketinguli, zonalur-diferencirebuli strategiuli sistemis damuSaveba~CarCoebSi SeiZleba damuSavdes Semdegi programebi, Temebi da samecniero-gamoyenebiTi proeqtebi

(sagranto, saxelSekrulebo da sxva formiT dafinasebis safuZvelze):

1. saqarTvelos soflis meurneobis ekonomikur-teqnologiuri, samecniero-gamoyenebiTi zonalur-dargobrivi strategiuli rekomendaciebi;

2. saqarTvelos agromarketinguli atlasi;

3. Tbilisis agromarketinguli atlasi;4. saqarTvelos miwis resursebis zonalur-diferencirebuli ekonomikuri Sefaseba da misi sama-

rketingo-sarekomendacio fasebis gansazRvra (warmoebis optimaluri moculobebis dadgeniT);

5. sasoflo-sameurneo savargulebis zonalur-diferencirebuli samarketingo-sarekomendacio fase-bis gansazRvra da misi gamoyenebis meqanizmi;

6. miwis resusebis bazris formirebisa da regulirebis rekomendaciebi;

7. miwis resursebisa da sasoflo-sameurneo savargulebis gamoyenebis monacemTa bankis Seqmna; 8. ZirTadi sawarmoo fondebis gamoyenebis monacemTa bankis Seqmna;

9. soflis meurneobis materialur-teqnikuri resursebis (potencialis) gamoyenebis zonalur-di-

ferencirebuli, ekonomikuri parametrebis gansazRvra, misi calkeuli saxeebis (sferoebis) mixedviT; 10. soflis meurneobis materialur-teqnikuri resursebis Sida da sagareo bazris formirebisa da

regulirebis rekomendaciebi;

11. materialur-teqnikuri resursebiT momaragebis monacemTa bankis Seqmna; 12. masalatevadobis zonalur-diferencirebuli doneebis dadgena da misi amaRlebis rekomendaci-

ebis damuSaveba;

13. SromiTi resursebis dargobriv-regionuli gamoyenebisa da misi srulyofis ekonomikuri pa-rametrebis dadgeba;

14. soflad Sromis bazris formirebisa da regulirebis ekonomikuri meqanizmi, marketinguli

moTxovnebis gaTvaliswinebiT; 15. SromiTi resursebis gamoyenebis monacemTa bankis Seqmna;

16. Sromatevadobis zonalur-diferencirebuli doneebis dadgena da misi regulirebisa da ama-

Rlemis rekomendaciebis damuSaveba; 17. agrarul seqtorSi bioklimaturi potencialisa da wylis resursebis zonalur-diferenci-

rebuli gamoyenebis regulirebisa da ukugebis amaRlebis rekomendaciebis damuSaveba;

18. sawarmoo potencialis zonalur-diferencirebuli gamoyenebis ekonomiuri meqanizmis gansa-zRvra da misi regulirebis RonisZiebebis damuSaveba;

19. agrarul seqtorSi inteleqtualuri resursebis formirebisa da gamoyenebis ekonomikuri pa-rametrebis gansazRvra da misi optimaluri doneebis dadgena;

20. inteleqtualuri resursebis bazris formirebisa da gamoyenebis rekomendaciebis damuSaveba;

21. agrarul seqtorSi mecnierul-teqnikuri progresis prognozirebisa da gamoyenebis miznobriv-kompleqsuri, strategiuli programis damuSaveba (teqnikur-ekonomikuri dasabuTebiT);

22. agrobiznesis administrirebis, organizaciul-samarTlebrivi formebis mixedviT modifici-

rebuli, ekonomikur-programuli modelebisa da misi danergvis praqtikuli rekomendaciebis damuSa-veba;

24. sasursaTo produqciis saqonelbrunvis zonalur-diferencirebuli optimaluri modelebis

damuSaveba; 25. investiciebis mozidvisa da organizaciul-samarTlebrivi formebis mixedviT diferenci-

rebuli gamoyenebis ekonomikuri Sefaseba da prognozireba;

26. sainvesticio strategiisa da misi ukugebis ekonomikuri parametrebis gansazRvra;27. mecnierul-teqnikuri progresis faqtorebis gamoyenebis srulyofis rekomendaciebisa da pro-

gnozis damuSaveba;

28. dargobrivi da zonalur-diferencirebuli sagareo-ekonomikuri kavSirebis regulirebisa dasrulyofis ekonomikuri meqanizmisa da ganviTarebis prognozebis damuSaveba (produqciis eqsport-

importis optimaluri balansebis dadgeniT);

111

29. samewarmeo samarTlis, miwasTan, uZrav qonebasTan da sasursaTo bazris regulirebasTan da-

kavSirebuli samarTlebrivi datvirTvis normebis ekonomikuri dasabuTeba da maTi gamoyenebissrulyofis rekomendaciebis damuSaveba;

30. saadgilmamulo urTierTobaTa, organizaciul-samarTlebrivi formebis mixedviT modifici-

rebuli samarTaldacvis menejmentis sistemuri programis Sedgena da misi realizaciis rekomen-daciebis damuSaveba;

31. integrirebuli (m.S. mini-integrirebuli) da kooperirebuli sawarmoebis (formirebebis) Seq-

mnisa da ganviTarebis zonalur-diferencirebuli rekomendaciebisa da optimaluri parametrebisdamuSaveba.

32. agraruli seqtoris Sida da sagareo-ekonomikuri kavSirebisa da merketinguli moTxovnebis

Sesabamisi menejmentis avtomatizebuli sistemebis eleqtronuli versiis Seqmna da misi rea-lizaciis prognozuli rekomendaciebis damuSaveba.

33. agraruli seqtoris inovaciatevadobis globalur-lokaluri doneebis dadgena, misi gamo-

yenebis zonalur-diferencirebuli modelireba da menjmentis sistemuri rekomendaciebis damuSaveba.

calke unda gamoiyos perspeqtiuli problema: `soflis meurneobis sawarmoo infrastruqturis gamoyenebis zonalur-difrencirebuli Sefaseba,

misi regulirebis sistemuri rekomendaciebis damuSaveba da prognozireba, marketinguli moTxovne-

bis Sesabamisad~.am problemis CarCoebSi SeiZleba damuSavdes Semdegi programebi, Temebi da samecniero-gamoyene-

biTi proeqtebi: 1. soflis meurneobis sawarmoo infrastruqturis gamoyenebis zonalur-diferencirebuli Se-fa-

seba, misi regulirebis sistemuri rekomendaciebis damuSaveba da prognozireba, marketinguli

moTxovnebis Sesabamisad; 2. sawarmoo infrastruqturis progresuli organizaciul-samarTlebrivi m.S. mini-integri-rebuli

struqturebis Seqmnisa da funqcionirebis ekonomikuri meqanizmis damuSaveba;

3. sawarmoo infrastruqturis monacemTa bankis Seqmna da misi mecnierul bazad gamoyeneba.

meore prioriteti:`agraruli warmoebis optimizaciisa da moxmarebis racionalizaciis integrirebuli zonalur-

diferencirebuli sistemebis damuSaveba”.

programebi: 1. sasoflo-sameurneo intensiuri (programirebuli) warmoebis dargobriv-diferencirebuli done-

ebis, sabazro motivaciebis Sesabamisi ukugebis amaRlebis strategiuli (prognozuli) ekonomikuri

parametrebis gansazRvra da sistemuri rekomendaciebis damuSaveba; 2. soflis meurneobis dargobriv-regionuli, ekonomikur-teqnologiuri garemos Sefaseba da misi

gamoyenebisa da regulirebis racionalizacia;

3. soflis meurneobis dargobrivi da regionuli optimizaciis strategiuli programis damuSave-ba;

4. soflis meurneobisa da kvebis mrewvelobis zonaluri, organizaciul-samarTlebrivi formebis

mixedviT diferencirebuli gaZRolis sistemebi; 5. soflis meurneobisa da kvebis mrewvelobis integraciis srulyofis rekomendaciebi da optimi-

zirebuli teqnikur-ekonomikuri parametrebi;

6. sasoflo-sameurneo warmoebis optimizaciis integrirebuli, organizaciul-samarTlebriviformebis mixedviT diferencirebuli, zonaluri ekonomkur-teqnologiuri sistemebi;

7. raionis soflis meurneobis ganviTarebis strategiuli samecniero-gamoyenebiTi programa (ca-

lkeuli raionisaTvis); 8. fermeruli meurneobis menejmenti;

9. mini-integrirebul sawarmoTa biznes-gegmebis Sedgena da garantirebulad momgebiani marTvis

meqanizmis damuSaveba; 10. sawarmoo potencialis formirebisa da gamoyenebis zonalur-diferencirebuli programireba da

misi racionalizaciis ekonomikur-organizaciuli sistemuri rekomendaciebis damuSaveba;

112

11. sasoflo-sameurneo produqciis (saqonlis) moxmarebis racionalizaciisa da optimizaciis zo-

naluri, organizaciul-samarTlebrivi formebis mixedviT diferencirebuli mravalvariantulisistemebis damuSaveba;

12. sasursaTo bazris formirebisa da regulirebis Sida da gare globaluri integrirebuli eko-

nomikuri meqanizmisa da misi srulyofis zonalur-difrencirebuli rekomendaciebis damuSaveba. 13. sasoflo-sameurneo warmoebis saxelmwifoebrivi regulirebis zonalur-diferencirebuli sis-

temis damuSaveba;

14. agrobiznesis organizaciisa da marTvis srulyofis zonalur-diferencirebuli sistemurirekomendaciebis damuSaveba;

15. universaluri agroekonomikuri enciklopediuri cnobaris momzadeba.

mesame prioriteti:agroekonomikuri sainformacio teqnologiuri sistemebi, sameurneo riskis dargobriv-regionu-

li strategiuli programuli modelebi da misi marTvis meqanizmi”.

programebi:

1. agroekonomikuri sainformacio teqnologiuri sistemebi da misi realizaciis strategiuli pro-grama;

2. agrosameurneo riskis dargobriv-regionuli, organizaciul-samarTlebrivi formebis mixedviT

modificirebuli strategiuli programuli modelebi da misi marTvis meqanizmi;3. agraruli teqnologiebis mravalfaqtoruli ekonomikur-analitikuri, zonalur-diferencire-

buli programuli modelebi da sarekomendacio optimaluri parametrebi;4. agraruli seqtorisa da misi organizaciul-samarTlebrivi formebis eleqtronuli marTvis pro-

gramuli modelebi da misi realizaciis rekomendeciebi.

meoTxe prioriteti: `soflis meurneobis, marketinguli moTxovnebis Sesabamisi struqturuli da organizaciuligardaqmnis strategiuli programa, teqnikur-teqnologiuri dasabuTebiTa da marTvis optima-

luri modelis dadgeniT~.

programebi:1. sasoflo-sameurneo warmoebis ganviTarebis, marketinguli moTxovnebis Sesabamisi, dargobriv-

regionuli, prognozuli, teqnikur-ekonomikuri, dasabuTebuli parametrebis damuSaveba;

2. soflis meurneobis, marketinguli moTxovnebis Sesabamisi, organizaciul-mmarTvelobiTi gar-daqmnisa da misi optimizaciis zonalur-diferencirebuli avtomatizebuli sistemuri modelisa

da misi realizaciis etapobrivi srulyofis rekomendaciebis damuSaveba;

3. soflis meurneobis sawarmoo-resursuli potencialis, marketinguli moTxovnebisa da axalistruqturuli da organizaciul-mmarTvelobiTi modelis Sesabamisi formirebisa da gamoyenebis

optimizirebuli, dargobriv-regionuli, strategiuli, sistemuri rekomendaciebis damuSaveba;

4. soflis meurneobis, struqturuli da organizaciul-mmarTvelobiTi gardaqmnis uzrunvel-myofi strategiuli, zonalur-diferencirebuli institucionaluri sistemisa da ekonomikuri

meqanizmis da misi realizaciis ukugebis rekomendaciebis damuSaveba.

calke unda gamoiyos Semdegi sakvlevi Temebi:1. agraruli warmoebis optimizaciisa da mdgradi ganviTarebis ekonomikuri modelireba;

2. agrosamrewvelo integraciis mdgradobis ekonomikuri meqanizmi;

3. miwaTmoqmedebis zonalur-diferencirebuli maRali samanqano teqnologiebis ekonomikuri Se-faseba axali energetikuli kriteriumebis safuZvelze;

4. meCaieobisa da Cais mrewvelobis integrirebisa da mdgradi ganviTarebis strategiuli pro-

grama da misi realizaciis ekonomikuri meqanizmi;5. soflis meurneobis gaZRolis sistemebis enciklopediuri ekonomikur-teqnologiuri da

sacnobaro-normatiuli rekomendaciebi;

6. saqarTvelos agraruli seqtoris teqnologiur-resursuli potenciali da misi zrdis eko-nomikuri meqanizmi;

7. samTo soflis meurneobis ganviTarebis erovnuli programa (ekonomikur-teqnologiuri reko-

mendaciebi da marTvis meqanizmi);

113

8. sasoflo-sameurneo kulturaTa movla-moyvanis zonalur-diferencirebuli teqnologiuri

sistema da rekomendaciebi (sacnobaro-normatiuli parametrebis asaxviT);9. sasoflo-sameurneo pirutyvisa da frinvelis moSenebisa da movla-Senaxvis zonalur-dife-

rencirebuli teqnologiuri sistema da rekomendaciebi (sacnobaro-normatiuli parametrebis

asaxviT);10. soflis meurneobis ekonomikuri meqanizmi da marTvis sistema;

11. agroturizmis ganviTarebis ekonomikur-organizaciuli da teqnologiuri rekomendaciebi.

calke gamoiyofa saxelmwifoebrivi samecniero proeqti-“saqarTvelos sasursaTo usafrTxo-

ebis erovnuli strategiuli programa (uzrunvelyofis potenciali da ekonomiuri meqanizmi)”aqtualoba, pirobebi, dasabuTeba:

saerTod, saqarTveloSi, kerZod ki saqarTvelos soflis meurneobis mecnierebaTa akademiis

sistemaSi, iseTi globaluri xasiaTis, fartomasStaburi, didi saxelmwifoebrivi da strategiulimniSvnelobis samecniero-teqnikuri proeqti, rogoricaa “saqarTvelos sasursaTo usafrTxoebis

strategiuli programa”, jer ar Sesrulebula.

misi damuSavebis aqtualoba, didi mniSvneloba da gadaudebeli saWiroeba gamomdinareobs iqidan,rom aman xeli unda Seuwyos da gadamwyveti gavlena iqonios qveynis, mecnierulad dasabuTebuli,

gamarTuli da perspeqtivisTvis gamiznuli ekonomikuri meqanizmis sruliad axali, progresuli

modelis Seqmnaze da mis sistematiur srulyofaze, rac amJamadac da uaxloes wlebSic didisaxelmwifoebrivi, strategiuli amocanaa.

imis gamo, rom Cven jer kidev ar gagvaCnia Tanamedrove moTxovnebze morgebuli saqarTvelossasursaTo usafrTxoebis strategiuli programa, Tavisi urTierTSwonasworebuli Semadgeneli

nawilebiT da amis Sesabamisad ekonomikis marTvis srulyofili meqanizmiT, ikargeba da gamouye-

nebeli rCeba mZlavri materialuri da inteleqtualuri potenciali, romlis swori amoqmedebisSedegadac saqarTvelos SeuZlia ekonomikurad Zlieri qveyana da saerTaSoriso masStabiT saimedo

partniori iyos.

xazgasasmelia, rom cxovrebis donis ganmsazRvreli da sasursaTo uzrunvelyofis ZiriTadimaCveneblebiT saqarTvelo sagrZnoblad CamorCeba ekonomikuri da kerZod sasursaTo usafrTxoebis

kritikul parametrebs, romlis ZiriTadi mizezi arsebuli pirobebisa da SesaZleblobebis, saxel-

mwifo specialuri programis CarCoebgareSe, araracionaluri da didi xarvezebiT gamoyenebaa. amis Sesabamisad, qveynis ekonomikuri stabilizaciisa da mTeli agraruli seqtoris myari

ganviTarebis mizniT, aucilebeli xdeba, cnobil mecnierTa erToblivi ZalisxmeviT damuSavdes saxe-

lmwifoebrivi mniSvnelobis, gamoyenebiTi xasiaTis, saqarTvelos sasursaTo usafrTxoebis stra-tegiuli programa.

saqarTveloSi, kompleqsuri, miznobrivi programebis damuSavebis xaziT, saqarTvelos soflis

meurneobis mecnierebaTa akademiis sistemaSi, mdidari tradiciebi arsebobs. adreul periodSi inten-siurad muSavdeboda: saqarTveloSi mecnierul-teqnikuri progresis strategiuli programa, agro-

samrewvelo kompleqsis ganviTarebis mravalvariantuli prognozebi, soflis meurneobis gaZRolis

sistemebis rekomendaciebi (gamoica xuTjer) da sxva konpleqsuri programebi, rac imaze miuTiTebs,rom qarTvel mecnierebs am mimarTulebiT kvlevis didi da mdidari tradiciebi aqvT. saTanado dafi-

nansebis pirobebSi maT xelewifebaT daamuSaon zemoT arniSnuli uaRresad saWiro da aucilebeli

kompleqsuri programa.mizani, mis misaRwevad Casatarebeli samuSaoebi:

proeqtis mizania SemuSavdes saqarTvelos sasursaTo usafrTxoebis farTomasStaburi, saxel-mwi-

foebrivi strategiuli programa, romelic iqneba: fundamentur-globaluri, miznobriv-stra-tegiuli, marketingul-motivaciuri, variantul-optimizirebuli, ekonomikurad usafrTxo, socia-

lurad orientirebuli da samarTlebrivad uzrunvelyofili.

dasaxuli miznis misaRwevad Sedgenilia proeqtis damuSavebis sqema (rogorc gaSlil-detali-zebuli ise SemWidroebuli_gamsxvilebuli formatiT).

aRniSnuli proeqtis SemWidroebuli formatiT asaxuli ZiriTadi blokebi, anu ZiriTadi Sema-

dgenlebia (Tavebis saxiT warmodgenili):I_sasursaTo usafrTxoeba, rogorc XXI saukunis msoflio problema, globalizaciis pirobebSi.

114

II_saqarTvelos soflis meurneobis ganviTarebis pirobebi, Tavisebrebebi, sawarmoo specializacia,

ZiriTadi tendenciebi da kanonzomierebebi.III_saqarTvelos kvebis mrewvelobis dargobrivi struqtura, ganviTarebis ZiriTadi tendenciebi da

kanonzomierebebi.

IV- saqarTvelos mosaxleobis sasursaTo produqtebiT uzrunvelyofis faqtiuri done da progno-zuli, optimisturi farglebi, kvebis fiziologiuri normebis Sesabamisad.

V_saqarTvelos soflis meurneobisa da kvebis mrewvelobis ganviTarebis strategiuli marketi-

nguli modeli_rogorc sasursaTo usafrTxoebis realured mosalodneli dargobrivi parametrebisgansazRvris (dadgenis) mecnieruli, amosavali baza.

VI_saqarTvelos sasursaTo usafrTxoebis uzrunvelyofis arsebuli da optimisturad prognozire-

badi sawarmoo potenciali.VII_sasursaTo usafrTxoebis dargobriv_strategiuli produqtiuli potenciali da misi uzru-

nvelyofis teqnologiuri sistema (soflis meurneobisa da kvebis mrewvelobis dargebis mixedviT

(2025 wlisaTvis).VIII_ sasursaTo usafrTxoebis uzrunvelyofis ekonomikukuri meqanimi-samarTavi sistema.

IX_saqarTvelos sasursaTo usafrTxoebis menejmenti (optimaluri modelebi saxelmwifo, raionul

da sawarmos doneze).X_saqarTvelos sasursaTo usafrTxoebis marketinguli samsaxuri, regionuli da sagareo bazrebis

segmentacia.

XI_ saqarTvelos sasursaTo usafrTxoebis strategiuli programis ekonomikuri Sefaseba.XII_ saqarTvelos sasursaTo usafrTxoebis riskis Sefaseba.

XIII_ saqarTvelos sasursaTo usafrTxoebis samarTlebrivi safuZvlebi.

XIV_ saqarTvelos sasursaTo usafrTxoebis monacemTa bankis Seqmna.mosalodneli Sedegebi:

proeqtis safuZvelze damuSavdeba saqarTvelos sasursaTo usafrTxoebis da amis Sesabamisad

adgilobrivi mosaxleobis da turistTa da damsvenebelTa sursaTiT stabiluri uzrunvelyofisZiriTadi mimarTulebebi da konkretuli teqnikur-ekonomikuri parametrebi, rac damyarebuli iqneba

saqarTvelos soflis meurneobis dargobrivi struqturis srulyofisa da sawarmoo-ekonomikuri

potencialis racionalur gamoyenebaze, soflad axali organizaciul-samarTlebrivi formirebebisekonomikurad momgebian funqcionirebaze, soflis meurneobisa da kvebis mrewvlobis marTvis sru-

lyofil, instituciurad uzrunvelyofil ekonomikur meqanizmze, saeqsporto-saimporto balansis

swor dacvaze, sawarmoo infrastruqturis donis mniSvnelovnad amaRlebaze, inteleqtualuriresursebis maqsimalurad miznobriv gamoyenebaze, myar samarTlebriv garantiebze.

yovelive amas didi strategiuli mniSvneloba aqvs, rac mtkice safuZvels Seqmnis imisaTvis, romsaxelmwifo TviT gamovides menejeris rolSi.

yovelive amis Sedegad etapobrivad iqneba miRweuli saqarTvelos, rogorc mniSvnelovani

geopolitikuri funqciis mqone saxelmwifos, ekonomikuri usafrTxoeba, rasac adgilobriv (lo-kalur) mniSvnelobasTan erTad didi sagareo-ekonomikuri datvirTva eqneba.

miznis warmatebuli realizaciis xelSemwyobi pirobebi:

damuSavebuli proeqtis (strategiuli programis) realizaciis ZiriTadi ganmsazRvreli iqnebaTviT masSi mocemuli ekonomikuri meqanizmisa da samarTlebrivi normebis upirobo da savaldebulo

dacva da Sesruleba, rasac, aseve TviT programaSi Camoyalibebuli Sesabamisi damcavi meqanizmis

gamoyeneba Seuwyobs xels. programis realizacia moiTxovs sistematiur mecnierul konsultaciebsa da zedamxedvelobas,

saWiro koreqtirebebisa da dazustebebis etapobrivad Setanas, regionuli, sagareo-ekonomikuri,

marketinguli motivaciebisa da moTxovnebis gaTvaliswinebiT. es imas niSnavs, rom programis Sedgenaar aris erTjeradi aqti. igi dinamiur sistemad yalibdeba, rac imis aucileblobas iwvevs, rom

saqarTveloSi Seiqmnas sasursaTo usafrTxoebis mudmivmoqnedi miznobrivi centri, romelsac gansa-

zRvruli eqneba funqciebi da ulebamovaleobani.

calke unda gamoiyos problema: agraruli bazris formirebisa da regulirebis ekono-

mikuri meqanizmi.

115

amocanebi:

1. damuSavdeba agraruli bazris formirebis, misi segmentaciisa da regulirebis ekonomikurimeqanizmis SemuSavebis meTodika, ganisazRvreba maCvenebelTa sistema da ZiriTadi kriteriumebi da

moxdeba maTi klasifikacia;

2. Seswavlili iqneba da ekonomikurad gaanalizdeba saqarTvelos soflis meurneobis (resur-suli potencialisa da produqciis warmoeba-miwodebis) Tanamedrove mdgomareoba, gamovlindeba

ZiriTadi tendenciebi, proporciebi da kanonzomierebebi, dargobriv-regionul WrilSi;

3. damuSavdeba sasursaTo produqciis (soflis meurneobisa da misi gadamuSavebis produqte-bis) moxmarebisa da fiziologiuri normebis mixedviT uzrunvelyofis zonalur-diferencirebuli

doneebi da misi racionalizaciisa da optimizaciis balansebi;

4. gamoiyofa zonalur-diferencirebuli agraruli (sasursaTo) sabazro segmentebi, moxde-ba maTi klasifikacia, konkurentunarianobis moTxovnebis gaTvaliswinebiT, dadgindeba maTi sasu-

rsaTo produqtebiT gajerebis (miwodebis) faqtobrivi da prognozuli doneebi, Sesabamisi reko-

mendaciebis damuSavebiT;5. damuSavdeba sasursaTo produqciis saeqsporto-saimporto balansebi da misi optimaluri

regulirebis strategiuli meqanizmi;

6. dadgindeba calkeuli saxis sasursaTo produqciis zonalur-diferencirebuli sarekomen-dacio-sagarantio sarealizacio fasebis optimizirebuli doneebi, dargobrivi prioritetulobis

SenarCunebis mizniT da SemuSavdeba misi saxelmwifoebrivi da sabazro regulirebis meqanizmi, saSi-nao da sagareo ekonomikuri urTierTobebis principebis gaTaliswinebiT;

7. damuSavdeba sarekomendacio winadadebebi saSuamavlo-sarealizacio formirebebis, sasursa-

To birJebis, auqcionebis, gamofena-gayidvebis da sxva savaWro sarealizacio tipis institutebis Ca-moyalibebisa da funqcionirebis Sesaxeb;

8. damuSavdeba ZiriTadi sasursaTo produqtebis saqonelbrunvis optimaluri parametrebi

da misi saxelmwifoebrivi da sabazro regulirebis rekomendaciebi;9. damuSavdeba agraruli bazris saxelmwifoebrivi da sabazro regulirebis ekonomikuri da

finansuri berketebis diferencirebuli gamoyenebis strategiuli rekomendaciebi da prognozuli

parametrebi;10. damuSavdeba hejirebisa da fiuCeruli garigebebis danegvis rekomendaciebi;

11. damuSavdeba rekomendaciebi saqarTvelos `sakuTari sagareo bazris~ formirebisa da fun-

qcionirebis ekonomikuri meqanizmis Sesaxeb.

SeniSvna:

inteleqtualuri sakuTrebis samarTlis, saavtoro da momijnave uflebebis Sesaxeb saqa-

rTvelos kanonis moTxovnebis Sesabamisad, zemoT CamoTvlili problemebis, proeqtebisa daTemebis samecniero-kvleviTi mizniT gamoyeneba, avtoris nebarTvis gareSe ikrZaleba.

116

Priorities of Agrarian Economic Science and a Scopeof Research

Omar Keshelashvili-Academician of the Georgian Academy of Agricultural Sciences.

Key words: agrarian economic science, priorities, scope of research.

AbstractThe article discusses new trends in agrarian economic science and its priorities. One of the demanded

directions today is “Georgian agrarian sector, its economic, resource, institutional, marketing and zonal diffe-rential systems”. This direction includes different problems and aspects. The aims, novelty and expected results ofthe new direction in agrarian science are given in the present study.

Future perspectives of development and problems in the following fields of agrarian economic science arediscussed, namely: production infrastructure of agriculture, optimization of production, rational application,structural and organizational change, food safety, agrarian market development and economic mechanisms ofregulations.

117

meRvineobis roli qveynis ekonomikisa da eqsportis

ganviTarebis mimarTulebiT

lia kuraxCiSvili-finansebis doqtori, stu

sakvanZo sityvebi: biznesi, mTliani Sida produqti, meRvineoba, Rvinis eqsporti.

refarati:

saqarTveloSi ekonomikuri da socialuri fonis mkveTri gaumjobesebisaTvis sasicocxlo mniSvneloba aqvs

biznesis ganviTarebas. biznesis aRmavlobis Sedegad aris SesaZlebeli mTliani Sida produqtis (mSp) gazrda.

mTliani Sida produqtis warmoebaSi soflis meurneobas mokrZalebuli (7%), magram sacicoxlod mniSvne-

lovani roli aqvs. soflis meurneobis specifikis TvalsazrisiT saqarTvelo msoflio mniSvnelobis regionia.

bolo wlebSi, soflis meurnebis struqturaSi gansakuTrebuli roli da mniSvneloba mieniWa meRvineobas.

meRvineobis popularizebam da eqsportis mimarTulebiT miRweulma warmatebam, didi stimuli misca adgi-

lobriv warmoebas da biznesis ganviTarebas. qarTuli Rvinis saeqsporto bazrebis ganviTarebis marketinguli

strategiis ganxorcilebam, rasac saxelmwifo kerZo seqtorTan erTad akeTebs, qarTuli Rvinis cnobadoba

gazarda. Sesabamisad, moTxovna qarTul produqtze wlidan wlamde matulobs. tradiciul bazrebTan erTad,

saeqsporto nawarmze gaizarda moTxovna axal bazrebze, maT Soris aziis qveynebSi.

2019 wlis pirvel kvartalSi saqarTvelodan msoflios 37 qveyanaSi 19.4 mln boTli (0.75l) Rvinoa

eqsportirebuli, rac 2018 wlis amave maCvenebels 10%-iT aRemateba. mTlianobaSi, 2019 wlis pirvel kvar-

talSi Rvinis, brendis, WaWis, Camosasxmeli brendis da sabrende spirtis eqsportis Sedegad miRebuli Semo-

savlebis zrda 2018 wlis ianvar-martis maCvenebelTan SedarebiT 4%-s aRwevs. saWiroa meti yuradReba

mieqces saerTaSoriso bazrebis diversifikacias, ekonomikis am seqtorSi finansuri resursebis mozidvas,

radgan Rvino aris qveyanaSi yvelaze eqsportirebadi produqti.

saqarTveloSi ekonomikuri da socialuri fonis mkveTri gaumjobesebisaTvis sasicocxlo

mniSvneloba aqvs biznesis ganviTarebas. pirvel rigSi, saWiroa dabegvris miznebisTvis gansazRvru-li klasifikacia dauaxlovdes statistikis mier SemuSavebul meTodologias. specialurad Semu-

Savebuli xelSemwyobi programebis meSveobiT moxdes seqtoris swrafi zrda. biznesis aRmavlobis

Sedegad aris SesaZlebeli mTliani Sida produqtis (mSp) gazrda, myari saSualo fenis Camoyali-beba, dasaqmebisa da sxva mravali problemis gadaWra. ganviTarebul qveynebSi es kargad aqvT gaa-

zrebuli. iq biznesis roli mTlian ekonomikaSi metad mniSvnelovania. axali angariSis mixedviT, msoflio banki 2019 wels saqarTvelos ekonomikis 4.6 %-iT zrdas

varaudobs, misive monacemebiT saqarTvelo saSualoze dabali Semosavlebis mqone qveynebis jgufidan

saSualoze maRali Semosavlebis mqone qveynebis kategoriaSi gadavida. mTliani Sida produqtis warmoebaSi soflis meurneobas mokrZalebuli (7%), magram saci-

coxlod mniSvnelovani roli aqvs. miuxedavad imisa, rom soflis meurneobis produqciis gadammu-

Savebel sawarmoTa wili mSp-Si sul 4%-s Seadgens, am dargSi dasaqmebulia saqarTvelos mosa-xleobis daaxloebiT 50%.

2018 wels mSp-s struqtura dargebis mixedviT Semdegnairad gadanawilda: mrewveloba (25%),

mSenebloba (13%), vaWroba (12%), transporti da kavSirgabmuloba (9%), soflis meurneoba (7%),operaciebi uZravi qonebiT, ijara da momxmareblisTvis momsaxurebis gaweva (6%), saxelmwifo

mmarTveloba (6%), jandacva da socialuri (4%), danarCeni dargebi (17%).

118

soflis meurneobis specifikis TvalsazrisiT saqarTvelo msoflio mniSvnelobis regionia. igi

warmoadgens vazis samSoblos da xorblis warmoebis uZveles keras. bunebrivi da ekonomikuripirobebis mravalferovnebam da moTxovnilebebma xangrZlivi istoriis manZilze soflis meurneobis

dargobrivi mravalferovneba gamoiwvia.

agrobiznesis mTliani gamoSvebis wili qveynis ekonomikis mTlian gamoSvebaSi procentulad2010-2018 wlebSi Semdegnairad Camoyalibda: 2010-2013 wlebSi 17%-is farglebSi meryeobda, 2014

wels 18.1% miaRwia, xolo 2018 wels 14.8%-mde daeca.

bolo wlebSi, soflis meurnebis struqturaSi gansakuTrebuli roli da mniSvneloba mie-

niWa meRvineobas. saqarTvelos masStabiT, yvela kuTxe cnobilia meRvineobis adgilobrivi, tra-diciuli meTodiT. maT Soris yvelaze gavrcelebulia kaxuri tradiciuli, romelic ZiriTadad ka-

xeTSi da, SedarebiT naklebad, kaxeTis mimdebare regionebSi gamoiyeneba. Rvinis damzadebis gansxva-

vebuli meTodia qvevris Rvino, romelic iuneskos mier aRiarebulia rogorc kulturuli memkvi-dreoba. iseT patara qveyanas, rogoric saqarTveloa, aqvs uamravi gansxvavebuli Rvino da jiSi.

msoflioSi 4000-mde vazis jiSia cnobili, maT Soris 525-s qarTuli warmoSoba aqvs. msoflio

venaxebis farTobebis TiTqmis 1% saqarTveloze modis.meRvineobis popularizebam da eqsportis mimarTulebiT miRweulma warmatebam, didi stimuli

misca adgilobriv warmoebas da biznesis ganviTarebas. Rvinis erovnuli saagentos veb-gverdze

ganTavsebuli informaciis Tanaxmad saqarTveloSi 860 (maT Soris didi nawili TbilisSia), xolokaxeTis regionSi 262 Rvinis kompania da marania registrirebuli. sawarmoebis raodenoba bolo

wlebSi gaaTmagda.

119

qarTuli Rvinisa da alkoholuri sasmelebis saeqsporto arealis gafarToebam saerTaSoriso

bazarze qarTuli produqciis dabruneba ganapiroba. biznesis xelSemwyob pirobas warmoadgensbazrebis diversifikacia, venaxebis farTobebis dadgena, aRwera da venaxebis aRricxvianobis saka-

dastro sistemis Seqmna, aseve, sxvadasxva raionis mixedviT yurZnis raodenobisa da warmoebis mas-

Stabebis gansazRvra. mevenaxeoba-meRvineobis seqtors aqvs sakmaod didi diversifikaciis SesaZleblobebi, romelic

mxolod nawilobriv aris aTvisebuli fermerebisa da sawarmoebis mxridan.

gasaTvaliswinebelia rom, im jiSebisaTvis, romlebic unikalur mikroklimats moiTxoven daSesabamisad, mcire raodenobis mosavals iZlevian, ekonomikuri efeqtianoba gacilebiT maRalia da

mza produqciis sacalo fasi mniSvnelovnad aRemateba maRalmosavliani jiSebisagan gansxvavebuli

yurZnis Rvinoebis fass. qarTuli Rvinis saeqsporto bazrebis ganviTarebis marketinguli strategiis ganxorcilebam,

rasac saxelmwifo kerZo seqtorTan erTad akeTebs, qarTuli Rvinis cnobadoba gazarda. Sesabamisad,

moTxovna qarTul produqtze wlidan wlamde matulobs. tradiciul bazrebTan erTad, saeqsportonawarmze gaizarda moTxovna axal bazrebze, maT Soris aziis qveynebSi. Rvinis erovnuli saagento,

romlis uSualo movaleobac aris qveyanaSi vazisa da Rvinis warmoebis xelSewyoba, ukanaskneli

wlebis ganmavlobaSi aqtiurad axdens qarTuli produqtis popularizacias mTel msoflioSi. Rvinis erovnuli saagento, romlis uSualo movaleobac aris qveyanaSi vazisa da Rvinis wa-

rmoebis xelSewyoba, ukanaskneli wlebis ganmavlobaSi aqtiurad axdens qarTuli produqtis popu-

larizacias. tradiciuli ruseTis bazris garda, qarTuli Rvinis realizacia izrdeba evropis qve-ynebSi, amerikaSi, CineTSi, iaponiaSi. saxelmwifo did mniSvnelobas aniWebs qarTuli Rvinis eqspo-

rts strategiul bazrebze. miRweuli Sedegic mudmivad mzardia.

2019 wlis pirvel kvartalSi saqarTvelodan msoflios 37 qveyanaSi 19.4 mln boTli (0.75l)Rvinoa eqsportirebuli, rac 2018 wlis amave maCvenebels 10%-iT aRemateba. eqsportirebuli Rvinis

Rirebuleba 47 mln aSS dolars aRwevs, rac 2018 wlis analogiur monacemebze 16%-iT metia.

qarTuli Rvinis realizacia gazrdilia rogorc amerikis, ise aziis, evropisa da tradiciulibazrebis mimarTulebiT.

mTlianobaSi 2019 wlis pirvel kvartalSi Rvinis, brendis, WaWis, Camosasxmeli brendis da

sabrende spirtis eqsportis Sedegad miRebulma Semosavlebma 67.7 mln aSS dolars gadaaWarba,zrda 2018 wlis ianvar-martis maCvenebelTan SedarebiT 4%-s aRwevs. qarTuli Rvinis eqsportis

zrda strategiul bazrebze qveynebis mixedviT Semdegnairad gadanawilda: SvedeTi (313%), aSS

(165%), bulgareTi (161A%), Semdeg modis safrangeTi (41%), poloneTi (39%), belorusi (36%),CineTi (23%), lietuva (21%), estoneTi (18%), ruseTi (15%), monRoleTi (7%).

radgan Rvino aris qveyanaSi yvelaze eqsportirebadi produqti, amitom saWiroa meti

yuradReba mieqces saerTaSoriso bazrebis diversifikacias, ekonomikis am seqtorSi fina-

nsuri resursebis mozidvas, sasursaTo usafrTxoebis uzrunvelyofas da soflad siRaribis

daZlevas.

120

literatura:

1. sainformacio-analitikuri portal, qarTuli Rvinis kompaniebi http://vinoge.com/qarTuli-Rvinis-kompaniebi

2. saqarTvelos statistikis erovnuli samsaxuri http://geostat.ge3. Tamar lazariaSvili, mevenaxeoba-meRvineobis ganviTarebis problemebi saqarTveloSi,

20074. qarTuli Rvinis asociacia http://www.gwa.ge5. qveynis ZiriTadi monacemebi da mimarTulebebi, 2015-2018 wlebi, saqarTvelos finansTa

saministro, http://www.mof.ge/BDD;

The Role of Winemaking in Economy and Export Development of theCountry

Lia Kurakhchishvili-Doctor of Finance, GTU

Key words: business, gross domestic product, winery, wine export

Abstract

L In Georgia business development has got a vital importance for sharp improvement of economic and social background.The business development will give possibility to increase gross domestic product (GDP). In the GDP growth rate ofGeorgia, agriculture has a small (7%) but a vital role. In terms of agriculture specificity, Georgia is a world-renowned region.In recent years, the winemaking has obtained a special role and importance in the structure of the agriculture. The promotionof winemaking and the success achieved in export direction have strongly stimulated both local production and businessdevelopment. The state, together with the private sector has implemented marketing strategies of export marketsdevelopment for Georgian wine. The above mentioned strategies have increased awareness of Georgian wine. Accordingly,there is a growing demand for Georgian products. Together with traditional markets, export products have increased demand for new markets, including Asian countries.In the first quarter of 2019, Georgia exported 19.4 million bottles (0.75 GEL) in 37 countries of the world, which is more than10% of the same indicator in 2018. In general, in the first quarter of 2019, revenues from wine, brand, chacha, bottling ofbrand and brandy spirits have been increased by 4%, compared to the first quarter (January-March) of 2018. We need to paymore attention to diversification of international markets, attracting financial resources in this sector of economy, as wine isthe most exported product in the country.

121

1. qeris movla-moyvanis teqnologiuri rekomendaciebi

g.aleqsiZe-saqarTvelos soflis meurneobis mecnierebaTa akademiis akademikosi,

g,jafariZe-saqarTvelos soflis meurneobis mecnierebaTa akademiis akademikosi,

o.qeSelaSvili-saqarTvelos soflis meurneobis mecnierebaTa akademiis akademikosi,

o.liparteliani-saqarTvelos soflis meurneobis mecnierebaTa akademiis wevr-korespondenti,

e.SafaqiZe-saqarTvelos soflis meurneobis mecnierebaTa akademiis akademikosi,

akademiuri doqtorebi: a.giorgaZe, g.CxutiaSvili, n.kakabaZe, f.begoiZe, z.saraliZe.

qeri msoflios uZvelesi sasoflo-sameurneo kulturaa, moixsenieboda 7000 wlis winaT.

moicavs 50 saxeobas da zRvis donidan 5000 metrzea gavrcelebuli. saqarTvelo da kerZod amie-rkavkasia warmoadgens qeris warmoSobis keras. qers mravalmxrivi gamoyeneba aqvs. pirvel rigSi is

warmoadgens maRalxarisxovan koncentrirebul sakvebs. am mxriv is ukeTesia, vidre simindi. mTiani

raionebisaTvis qeri warmoadgens sasursaTo produqts, mas xmaroben rogorc purs. aris ko-smopolituri mcenare. saqarTevloSi iTeseba TiTqmis yvela klimatur zonaSi. misi mravalmxrivi

gamoyenebis mniSvneloba gapirobebulia marcvlis fermentuli da qimiuri SemcvelobiT. gansa-

kuTrebiT diastaziT. 100 kg qeris marcvali Seicavs 122,2 energetikul sakveb erTeuls. misimarcvlidan Rebuloben fqvils, burRuls, Nnamjas. saqonlis sakvebad metad mniSvnelovania. aris

Seucvleli sakvebi mecxoveleobaSi. xels uwyobs xorcis xarisxis amaRlebas da kvercxmdeblobas.

gamoiyeneba medicinaSic. dadebiTad moqmedebs nerviul sistemaze, kargia xvelebis sawina-aRmdegod da Tirkmelebis daavadebisadmi.

qeri uZvelesi droidan gamoiyeneba ludis warmoebaSi. misgan amzadeben agreTve yavis

komponentebs. saluded yvelaze kargia qeris iseTi jiSebi, romlebic marcvalSi Seicavs didiraodenobiT saxamebels da mcire raodenobiT cilas. salude qeris jiSebSi cila 9-dan 12%-mdea.

saxamebeli 60-70% eqstraqti 75%.

saqarTvelos soflis meurneobis mecnierebaTa

aGkademia fermerul meurneobaTa dasaxmareblad

Georgian Academy of AgriculturalSciences for helping to Farming

G

sasoflo-sameurneo kulturaTa

movla-moyvanis teqnologia

Technology of cultivation ofagricultural crops

122

qeris marcvali aris miniseburi da fqviliseburi. minisebureba migviTiTebs cilebis maRal

Semcvelobaze. fqviliseburi marcvali advilad eqvemdebareba dalaoebis process da gvaZlevsdamakmayofilebeli xarisxis alaos. qeris xarisxze moqmedebs cilebis, saxameblis da eqstra-

qtulobis raodenoba. eqstraqtulobis raodenoba izrdeba saxameblis matebiT, cilebis SemcirebiTa

da absolituri wonis zrdiT. eqstraqtulobis gansazRvra aucilebeli maCvenebelia salude qerisSefasebisaTvis. salude TvisebebiT xasiaTdebian Zveli Tesli, yazbegi, palidum 596, dvorani,

TeTnuldi da alaverdi. safuraJe qeris jiSebia: zes-5, miraJi, axalTesli, bazaleTi, jvari da

mcxeTa, romlebic xasiaTdeba marcvalSi cilis maRali SemcvelobiT.qeris mosavlianobis da misi xarisxis gadidebis ZiriTadi faqtoria jiSi da Tesli. am ori

faqtoris miRwevebiT amerikisa da evropis mowinave qveynebma qeris mosavlianoba 58%-iT gaadides.

saqarTveloSi uxsovari droidan cnobilia qeris ori biologiuri jgufi: saSemodgomo dasagazafxulo. eqvsmwkriviani, oTxmwkriviani da or mwkriviani. pirveli da mesame umTavresad

sagazafxulo formebia. rac Seexeba oTxmwkrivian pers, masSi aris rogorc saSemodgomo, ise

sagazafxulo formebi.

daraionebuli (rekomendirebuli) jiSebis daxasiaTebayazbegi 1. gamoyvanilia yofili saqarTvelos miwaTmoqmedebis institutSi mutagezesis

meTodiT, adgilobrivi jiSidan. mcenaris simaRle 80-90 sm. xasiaTdeba mokle da mtkice ReroTi.

Cawolis mimarT gamZlea, TavTavi fxiani, kompaqturi, aris adreuli savegetacio periodis(savegetacio dReTa ricxvi 217). aris zamTar da gvalvagamZle. marcvlis Cacvena ar axasiaTebs.

1000 marcvlis masa 36,4 gr. Seadgens. aris maRalmosavliani. dedoflis wyaros jiSTagamocdispunqtebze man mogvca 58,7 centneri ha-ze. rekomendebulia qarTlis sarwyavi zonebisaTvis.

ZvelTesli. gamoyvanilia yofili saqarTvelos miwaTmoqmedebis instututis mcxeTis

saseleqcio sadguris mier masobrivi gamorCeviT. ekuTvnis saxesxvaoba palidums. aris eqvsmwkriviani,Calisferi yviTeli, ovaluri formis, 1000 marcvlis masa 40-50 gr. aris zamTargamZle, ar wveba,

axasiaTebs Zlieri produqtiuli bartyoba.

trebi. gamoyvanilia amerikis SeerTebul StatebSi. TavTavi mravalmwkriviania, fxiani,Calisebr yviTeli. fxagrZeli da uxeSi, Zlier dakbiluli. is Znelad scildeba TavTuns. ekuTvnis

saxesxvaoba palidums. 1000 marcvlis masa 33-38 gr-ia. Rero saSualo simaRlisaa aris saSualo

saadreo, gvalvagamZle, ar wveba, daavadebebisa da mavneblebis mimarT aris imunuri. rekome-ndirebulia saqarTvelos sarwyavi raionebisaTvis.

zes-5. gamoyvanilia miwaTmoqmedebis institutSi gama dasxivebiT jiS yazbegidan. aris

mravalmwkriviani, miekuTvneba saxesxvaoba nutanss. mcenaris simaRle 100-110 sm. 1000 marcvlis masa40-43 gr-ia. TavTavi moyviTalo narinjisferi, mkvrivi, marcvali elifsiseburi formis, save-

getacio periodi 201 dRe. aris daavadebebisadmi Cawolisadmi gamZle. iTeseba mxolod SemodgomiT,

misi saSualo saheqtaro mosavali 57 centneria.meTesleoba

saTesle masala aRebuli unda iyos mxolod da mxolod saTesled gamoyofili nakveTidan,

sadac Catarebulia jiSuri margvla, radgan am pirobebSi aRebuli Tesli xasiaTdeba msxvili,kargad ganviTarebuli marcvlebiT, kargi gaRvivebis unariT, ganwmendilia yovelgvari minarevebisagan

da aqvs maRali sasoflo-sameurneo vargisianoba. meTesleobam, rogorc dargma, unda uzrunvelyos

daraionebuli jiSebis jiSiani Teslis im odenobiT gamravleba, rom dakmayofildes masze qveynismoTxovna.

jiSiani Tesli daraionebuli jiSis saTesled vargisi masalaa, romelic Tavisi xarisxobrivi

maCveneblebiT akmayofilebs saxelmwifo standartis normas. jiSiani Teslis xarisxobrivi maCve-neblebi isazRvreba misi wminda jiSianobiT da TesviTi RirsebiT.

maRalxarisxovani jiSiani Tesli maRali wminda jiSianobiT unda xasiaTdebodes. saTesled

daSvebulia jiSiani Teslis sami kategoria. I kategoriis Teslis wminda jiSianoba ar unda iyos99,5%-ze naklebi, masSi am kulturis sxva minarevi ar unda aRematebodes 0,5%-s; II kategoriis

Teslis wminda jiSianoba ar unda iyos 98%-ze dabali; III kategoriis ki 95%, amaze dabali

maCveneblis mqone Tesli saTesled ar daiSveba.wminda jiSianobis mixedviT Teslis kategoria dgindeba jiSiani naTesis aprobaciis Sedegad.

123

TesviTi Rirseba ganisazRvreba Teslis saerTo siwmindiT, gaRvivebis energiiT, aRmocenebis

unariT, tenianobiT, 1000 marcvlis woniTi sisaRiT. am maCveneblebis mixedviT Teslis garkveulipartia miekuTvneba ama Tu im klass, rac dadgindeba ama Tu im partiis Teslis nimuSis analizis

Sedegad Teslis kontrolis laboratoriaSi.

saTesled vargisad daSvebulia I, II, III klasis Tesli. magaliTad qeris jiSiani Tesli Iklass miekuTvneba im SemTxvevaSi, Tu ZiriTadi kulturis Tesli am partiaSi aris 99%. saerTo

minarevi ar aRemateba 1%-s. xolo aRmocenebis unari ar aris 95%-ze naklebi. II klasis Tesli_

98,5%. aRmocenebis unari ar aris 90%-ze dabali. III-97% aRmocenebis unari 90%-ze dabali.Tesli, romelic pasuxobs saxelmwifo standartis moTxovnas, kondiciuri Teslia.

daraionebuli jiSis jiSiani Teslis umaRlesi xarisxis sawyisi partia elituri Teslia. am

Teslidan miRebuli pirveli Taobis Tesli I reproduqciaa. sul aris VI reproduqcia. rac ufroaxlosaa Taoba elitasTan miT ufro maRalmosavliania is. elitis warmoebisas gamoyenebulia sele-

qciis da meTesleobis specialuri meTodebi.

elitis gamoyvanis procesi–pirveladi meTesleobaa. pirveladi meTesleoba urTierTdakavSi-rebul Semdeg rgolebSi sruldeba: 1. gamorCevis sanerge; 2. saTesle sanerge (pirveli wlis, meore

wlis); 3. gamravlebis sanerge; 4. superelita. 5. elita. gamorCevis sanergeSi saTesled gamoiyeneba

am jiSis elitis an I reproduqciis naTesidan SerCeuli saukeTeso mcenreTa msxvili Tesli. Tesvatardeba xeliT an specialuri saTesiT. TiTo TavTavi 1m mwkrivSi. aqedan aRebuli Tesli inaxeba

saTesle sanergeSi dasaTesad. saTesle sanergeSi daiTeseba gamorCeuli sanergidan aRebuli Semo-

wmebuli Tesli.am sanergeSi mcenareTa zrda-ganviTarebisaTvis unda Seiqmnas optimaluri pirobebi. vege-

taciis manZilze tardeba dakvirvebebi daavadebaTa da mavnebelTa mimarT gamZleobaze. mosavlis

aRebis win uvargisi mcenareebi daiwuneba da gamoecleba naTess. gamravlebis sanergis farTobi imismixedviT daiTeseba Tu ra farTobzea saWiro am jiSis elitis warmoeba. mTeli vegetaciis manZilze

gamoiyeneba maRali agroteqnika. aq miRebuli unda iqnes maRali mosavali da daculi unda iqnes

jiSis siwminde. Aა mitom, cvilisebur simwifeSi saWiroa Catardes jiSobrivi margvla.superelitis sanergeSi iTeseba gamravlebis sanergedan miRebuli Tesli. jiSuri siwmindis

SenarCunebisaTvis tardeba saxeobrivi da jiSobrivi margvla. naTesSi tardeba jiSuri kontroli-

aprobacia. aqedan miRebuli daxarisxebuli da Semowmebuli Tesli gamoiyneba elitis nakveTisdasaTesad.

meTesleobaze mimagrebuli unda iyos konkretuli miwis farTobi da meTesleobaSi momuSave

gamocdili specialisti. man unda uzrunvelyos saTesle nakveTebze Tesvis droulad da xarisxianadCatareba. igi pasuxismgebelia aprobaciis droulad Catarebaze. sawyobis dezinfeqciaze. moamzados

mosavlis aRebamde kalo, Teslmwmendi ma-nqanebi. ar unda moxdes Teslis dasarevlianeba.yoveli sawarmoo jiSis jiSuri Tvisebebis SenarCunebis mniSvnelovani RonisZiebaTagania

Teslis siwmindis dacva. meqanikuri (sarevela mcenareTa Tesli) jiSobrivi (qerSi-qeris sxva jiSi)

saxe-obrivi (qerSi-Wvavi da xorbali) dasarevlianebisagan.sxvadasxva kulturaTa jiSebi warmoebis pirobebSi yovelTvis rom xasiaTdebodnen produ-

qciis maRali xarisxiT, meTesleobis procesSi saWiroa gatardes jiSis Tvisebebis SemanarCunebeli

rigi RonisZiebebi da agroteqnikis Taviseburi wesebi.samecniero dawesebuleba axorcielebs meTesleobis or ZiriTad amocanas: jiSTcvlasa da

jiSTganaxlebas.

jiSTacvla–RonisZiebaa warmoebaSi myofi Zveli jiSis Secvla axlad daraionebuli,maRalmosavliani jiSiT.

jiSTganaxleba–RonisZiebaa daraionebuli jiSis gadagvarebisagan dacvis da misi SemdgomSi

gaumjobesebis mizniT, amave jiSis ukeTesi maRalxarisxovani elituri TesliT Secvla.samecniero dawesebulebas unda hqondes saSualeba qveynis masStabiT daakmayofilos moTxovna

saSemodgomo da sagazafxulo qeris elitur Teslze.

124

qeris jiSebis da hibridebis ekonomiuri efeqtianoba

(yofili mcxeTis saseleqcio sadguri)

kultura,jiSi

hibridi

mosavali

t/ha

standa-rti

matebat/ha

prod.Rireblba

lari

ekonom.efeqt.

lari/ha-

ze

gavrcelebisareali

qeri,bazaleTi

4,5-5,0 dvorani 0,8-1,0 0,5-0,5 400-600 mesxeT java-xeT. mTagor.

qarTlissarwy.raioni

qeri

TeTnuldi

6,0-7,0 dvorani 1,2 0,5-0,6 600-720 saS.qeris

mTesvel

yvela raionSi

qeri

mcxeTa

6,0-6,5 dvorani 1,1 0,5-0,6 550-660 saS. qeris

mTesvel yvela

raionSi

qeri jvari 4,5-7,0 dvorani 1,2-1,5 0,5-0,6 600-900 saS. qerismTesvel yvela

raionSi

mravalmwkriviani qeri

zes-5

6,5-7,0 yazbegi 0,7-1,2 0,5-0,6 350-720 saSemodgomoqeris mTesvel

yvela raionSi

125

2. lobios movla-moyvanis teqnologiuri rekomendaciebi

g.aleqsiZe-saqarTvelos soflis meurneobis mecnierebaTa akademiis akademikosi,

g,jafariZe-saqarTvelos soflis meurneobis mecnierebaTa akademiis akademikosi,

o.qeSelaSvili-saqarTvelos soflis meurneobis mecnierebaTa akademiis akademikosi,

o.liparteliani-saqarTvelos soflis meurneobis mecnierebaTa akademiis wevr-korespondenti,

e.SafaqiZe-saqarTvelos soflis meurneobis mecnierebaTa akademiis akademikosi,

akademiuri doqtorebi: a.giorgaZe, p.vaCeiSvili, l.tyemalaZe, n.kakabaZe.

ლობიოს წარმოშობის ორი კერა არსებობს: ამერიკა და სუბტროპი-კული აზია. ამის მიხედვით,ლობიოს ყოფენ ორ ჯგუფად. აზიური წარმოშობის ლობიო უფრო გავრცელებულია,წვრილმარცვლიანია, დაბალტანიანია, გრძელი და ვიწრო პარკით, პარკში მარცვლების დიდირიცხვით--6 და მეტი.

ამერიკული ლობიოსათვის დამახასიათებელია მსხვილმარცვლიანობა, ფართე მოკლე პარკი დამარცვლების მცირე რიცხვი პარკში-3-6 მარცვალი, ღერო მაღლა მხვიარა და მოითხოვs მეტტენიანობას.

ლობიოს გვარს მიეკუთვნება 150-მდე ბოტანიკური სახეობა. მათგან კულტურაში ცნობილია 20სახეობა. ყველაზე მეტად გავრცელებულია ერთი სახეობა- ჩვეულებრივი ლობიო-phaseolus vulgaris L.

ლობიოს ძირითადი გამოყენება სასურსათოდ. ეს გაპირობებულია იმით რომ, იგი მდიდარიაცილებით (ჯიშების მიხედვით) 20-30%–მდე, ნახშირწყლებით 50-55%, აგრეთვე, მისი თესლი შეიცავს2-3.5%-მდე ცხიმს.

ლობიოს ცილა შეიცავს შეუცვლელ ამინომჟავებს, რომელთა მიღება აუცილებელია ადამიანისორგანიზმის ზრდა–განვითარებისთვის.

ლობიოს ცილა მონელებადობის მხრივ უახლოვდება ცხოველურ ცილას, მას ადამიანისორგანიზმი კარგად ითვისებს. ლობიო კალორიულობით 3.5-ჯერ აღემატება კარტოფილს, 5-ჯერკომბოსტოს და ა.შ.

ლობიოს მწვანე პარკს აქვს მრავალმხრივი სასურსათო გამოყენება ის მდიდარია ვიტამინებით,შეიცავს შაქარს, სახამებელს და სხვა.

ლობიოს, როგორც მარცვლიდან ასევე პარკიდან ამზადებენ სხვა–დასხვა სახის ცივ და ცხელსაუზმეს,საწებლებს, წვნიან საჭმელებს, და სხვადასხვა ნაციონალურ კერძს. ლობიოს თესლისაგანამზადებენ ფქვილს, რომელიც გამოიყენება ხორბლის ფქვილთან ერთად საკონდიტრო წარმოებაშიდა მაკარონის დასამზადებლად. ლობიოს პარკი გამოიყენება საკონსერვო წარმოებაში. გარდა ამისათესლის მოსავლის აღების შემდეგ ნარჩენი ნამჯა გამოიყენება საქონლის საკვებად. ლობიოს მწვანენორჩი ფოთლისაგან ამზადებენ ლიმონის მჟავას.

126

ლობიოს აქვს დიეტური თვისებები. გამოიყენება თირკმელების, ნაღვლის ბუშტის, ნერვიულისისტემის და კუჭ-ნაწლავის დაავადებების შემთხვევაში. მისგან ამზადებენ სხვადასხვა დაავადებისსამკურნალო მედიკამენტებს.

ლობიოს აქვს უდიდესი აგროტექნიკური მნიშვნელობა, ის, როგორც სხვა პარკოსანი კულტურებინიადაგში აგროვებენ აზოტს და საუკეთესო წინამორბედია თავთავიანი და სხვა კულტურე-ბისთვის(პარკოსნების გარდა).საქართველოში გავრცელებული ლობიოს ძირითადი ჯიშები:ცანავა- გამოყვანილია საქართველოს სასელექციო სადგურის მიერ. მცენარე კუტია, სიმაღლე 25-35 სმ

თესლის ფორმა კვერცხისებურ-სფეროსებურია, ჯიშისთვის დამახასიათებელია ორგვარი შეფერვა:1. თესლის ძირითადი ფონი ღია მოყვითალო-მოვარდისფროა მეწამული ფერის ლაქებით.2. თესლის ძირითადი ფერი წითელია, ღია მოყვითალო მოვარდისფრო ლაქებით პარკი ოდნავმოხრილია, მობრტყო ოდნავ დანაოჭებული, დაუმწიფებელი პარკების ფერი მწვანე, მოვარდისფო-მეწამული ფერის ლაქებით და ზოლებით. პერგამენტის შრე უნვითარდება გვიან, მწვანე პარკისძაფიანობა, თესლის ჩამოყალიბების ფაზაში უდრის 14-26 %–ს. ჯიში ადრეულია. თესლის მოსავალისაშუალოდ არის 1.3-1.5 ტ/ჰა-ზე.სიმინდის ადგილობრივი წითელი-(წითელი ლობიო, სიმინდის ლო–ბიო, მინდვრის ლობიო,

კავიანი ლობიო) ფართოდაა გავრცელებული მთელ საქართველოში, განსაკუთრებით კი დასავლეთნაწილში. ჯიში ხვიარაა, თესლი მობრტყო-ელიფსური ფორმისაა, წითელი ფერის. პარკი ხმლი-სებური ფორმისაა, ხასიათდება ძლიერი და ადრეული პერგამენტის შრით და ძაფიანობით. ჯიშისაგვიანოა მარცვალი სასურსათოდ კარგი ღირსებისაა, იხარშება სწრაფად. აქვს კარგი გემოვნურითვისებები ადვილად იტანს დაჩრდილვას ამიტო მოჰყავთ სიმინდში შეთესილი. თესლის მოსავალისაშუალოდ 1 – 1.3 ტ/ჰა–ზე.

ადგილობრივი წითელი-(ადგილობრივი წითლად ჭრელი). ადგილობრივი ჯიშია, გავრცელებუ-ლია ძირითადად კახეთის რეგიონში. ბუჩქის ფორმა კუტია, თესლის ძირითადი შეფერვაკრემისფერია წითელი ლაქებით. მცენარის სიმაღლე უდრის 30-45 სმ-ს. პარკი ცილინდრულიფორმისაა, ფართე ოდნავ მოხრილი. დაუმწიფებელი პარკი მწვანეა-მოწითალო იისფერი ლაქებით.სამარცვლე ჯიშია, თესლი კარგი ღირსებისაა, თესლის მოსავალი 1–1.2 ტ/ჰა-ზე.

გურული 1152 - საქართველოს სასელექციო სადგურის ჯიშია. ბუჩქი კუტია თესლი მობრტყოფორმისაა, ახასიათებს თესლის ორგვარი შეფერვა :1. ჩალისფერი ღია წითელი ლაქებით და 2. წითელი ჩალისფერ–ვარდისფერი ლაქებით.ყვავილი თეთრი, პარკი ოდნავ მოხრილი, დაუმწიფებელი პარკი მწვანეა, დამწიფებული კიჩალისფერი-მეწამული ფერის ლაქებით. უნივერსალური ჯიშია, საშუალო საადრეოა. პარკსსუსტად უნვითარდება პერგამენტი (1.6 %) და ძაფი (3%).

ჯუმი-გამოყვანილია მცხეთის სასელექციო სადგურში. ჯიში სამარცვლე მიმართულებისაა.მცენარე ძირითადად კუტია, ზოგჯერ ინვითარებს მოკლე კავანებს. მცენარის სიმაღლე 40 სმ-ია.მარცვალი საშუალო სიმსხოსია, თეთრად ჭრელი მუქი ლაქებით, მარცვალი იოლად იხარშება, აქვსკარგი გემური თვისებები. მარცვლის საშუალო მოსავალი 1.6 - 2.0 ტ/ჰა-ზე.

მრავალმარცვალა - გამორჩეულია მსოფლიო კოლექციიდან. მიწათმოქმედების ს.კ ინსტიტუ-ტის სართიჭალის საცდელ სადგურში. ჯიში არის მაღალმოზარდი უნივერსალური ხასიათდებასუსტი პერგამენტით და ძაფიანობით ყვავილი თეთრია, პარკის სიგრძე არის გრძელი, პარკშიმარცვლების რაოდენობა 10-12 სმ-ია. მარცვლის ფერი ყავისფერი. ჯიში არის არაცვენადი, საადრეო,ადვილად ხარშვადი და საუკეთესო გემოვნური თვისებების მქონე.

საქართველოში ამჟამად დარეგისტრირებულია 42 სამარცვლე და საპარკე ლობიოს სელე-ქცი-ური და ხალხური ჯიში. ბაზრები კი გაჯერებულია უკონტროლოდ საზღვარგარეთიდანშემოტანილი ლობიოს მარცვლით თუ მწვანე პარკით, ეს ხდება იმიტომ, რომ მოსახლეობას ლობიოძირითადად მოჰყავს საბოსტნე მცირე ნაკვეთებზე. მოშლილია მეთესლეობის მწარმოებელიძირითადი რგოლები, რაც ხელს უშლის ლობიოს მარცვლის მოყვანას დიდ ფართობებზე, რათადაკმაყოფილდეს საქართველოს მოსახლეობა ამ ძვირფასი სასურსათო პროდუქტით.

127

სურ 1. ლობიო ჯიში მინდვრის წითელი

ნიადაგისა დამუშავება და განოყიერება

ლობიო ნიადაგის მიმართ საკმაოდ მომთხოვნი კულტურაა, ვიდრე სხვა სამარცვლე–პარკოსანიკულტურები.

ლობიო ცუდად ვითარდება ცივ, თიხნარ ნიადაგებზე, სადაც ნიადაგის ზედაპირთან ახლოსააგრუნტის წყალი. აგრეთვე მჟავე ნიადაგებზე.

ლობიო ადვილად ეგუება ნიადაგის მცირე მჟავიანობას, მაგრამ გაცილებით კარგ მოსავალსიძლევა ნეიტრალურ ნიადაგებზე.

ლობიოსათვის ნიადაგის დამუშავება უნდა განისაზღვროს წინა–მორბედი კულტურის მიხედვით.მაგ: თავთავიანებისაგან გათავისუ–ფლებული ნაკვეთი ჯერ უნდა აიჩეჩოს (აოშვა) 10-12 სმ_ზესარეველების გამოტყუების მიზნით, შემდეგ გადაიხნას 20-25 სმ- სიღრმეზე, ან მოხვნამდე შეტანილიუნდა იქნას ტოტალური მოქმედების ჰერბიციდი და 2-3 კვირის შემდეგ გადაიხნას მზრალად(შემოდგომაზე).

გაზაფხულზე ნიადაგის ნაყოფიერების მიხედვით (საჭიროა გაკეთდეს ნიადაგის ანალიზი)შეტანილი უნდა იქნას NPK სასუქი (N45P90K45). ლობიო თვითონ წარმოადგენს აზოტფიქსატორს,მაგრამ განვითარების პირველ ფაზაში აუცილებელია აზოტოვანი სასუქი. თესვი წინ 2-3 დღით ადრეაუცილებელია ნიადაგის კულტივაცია და მოსწორება.

სურ 2. ლობიოს ჯიში ბათუმურა

თესლის შერჩევა და თესვა

დასათესად შეძენილი უნდა იქნეს ზონისათვის დარეგისტრირებული ჯიში, რომელსაც უნდაჰქონდეს თესლის ხარისხის დამა–დასტურებელი საბუთი. აზოტის ფიქსაციის გაძლიერების მიზნითლობიოს თესლს, უშუალოდ თესვის წინ, ამუშავებენ ნიტრაგინით. ლობიოს თესვის სხვადასხვა წესიარსებობს წმინდა ნათესი და სხვა კულტურაში შეთესილი. ლობიო აგრეთვე ითესება მწკრივებად,

128

კვა–დრატულ–ბუდობრივად, ლენტური წესით, ლენტებს შორის 65 სმ, ხოლო ლენტებში მწკრივებსშორის 15 სმ–ზე.

წმინდა თესვას მიმართავენ დაბალმოზარდი (კუტი) ფორმების თესვისას მწკრივთა შორის 45-50სმ.ხოლო კვადრატულ-ბუდობრივად ითესება მხვიარა ფორმები (ჯიშები) 60X60სმ კვების არით.

ლობიოს სათესი ნორმა ჰექტარზე წმინდა თესვისას განისაზღვრება 60-120 კგ (ჯიშების მიხედვით:წვრილთესლიანი ჯიშები ითესება ურო ნაკლები ნორმით, ხოლო მსხვილმარცვლიანი უფრო დიდინორმით). კვადრატულ-ბუდობრივი წესით თესვისას 30-40 კგ - ია საჭირო.

გამოკვლევებით დადასტურებულია, რომ ლობიოს ყველაზე მაღალი მოსავალი მიღბულიაჰექტარზე 300-350 ათასი თესლის დათესვისას,რაც დაახლოებით უდრის 100-120 კგ/ჰა–ზე, ხოლოწვრილთესლიანი ჯიშებისათვის საჭირო იქნება 50-60 კგ/ჰა–ზე. საშუალო სიდიდის მქონეთესლისათვის კი იქნება მათი საშუალო ციფრი. ლობიოს მოკლე სავეგეტაციო პერიოდის ჯიშებიითესება სანაწვერალოდაც.

ლობიო სითბოსმოყვარული მცენარეა, თესლის გაღივებისათვის საჭირო ტემპერატურა 8-10გრადუსს უდრის. ამასთანავე, ლობიოს ნორჩი ნაზარდი ადვილად ზიანდება 1-20 ყინვის დროსაც კი.ამიტომ, ლობიოს თესვა უნდა დაიწყოს მაშინ, როდესაც ყინვების საშიშროება უკვე აღარ არის დანიადაგის სახნავ ფენაში ტემპერატურა საკმაო იქნება თესლის გაღივებისათვის.

საქართველოს აგროკლიმატური პირობების მრავალფეროვნების გამო ასეთი ტემპერატურა მისსხვადასხვა ნაწილში სხვადასხვა დროს მყარდება, ამიტომ, ლობიოს თესვაც სხვადასხვა დროს უნდაჩატარდეს, დაბლობ და თბილ ადგილებში თესვა შიძლება დაიწყოს 5 აპრილიდან, შემაღლებულ დამთიან რეგიონებში 20 აპრილიდან.

გამოკვლევების შედეგად დადგენილია, რომ ქართლის დაბლობ სარწყავ ზონაში ლობიოს თესვისოპტიმალური ვადაა 10-15 აპრილი, ხოლო სანაწვერალოდ თესვისას 10-20 ივლისი (ქერის აღებისშემდეგ).ლობიოს თესლის ჩათესვის სიღრმე 4-5 სმ_ია. ნიადაგის სტრუქტურის გათვალისწინებით +_

1-2 სმ.

სურ 3. ლობიოს ყვავილობა

ნათესის მოვლაწყლის, ჰაერისა და საკვები ნივთიერებების ნორმალური რეჟიმი ლობიოს მაღალი მოსავლის

მიღების საუკეთესო პირობაა. ამიტომ ნიადაგი ლობიოს ნათესის ქვეშ ყოველთვის უნდა იყოსფხვიერი და სუფთა მდგომარეობაში.

პირველი კულტივაცია ტარდება ლობიოს პირველადი ფოთლის განვითრების შემდეგ. მას უნდამიჰყვეს თოხნა. გათოხნიდან 10-15 დღის შემდეგ უნდა ჩატარდეს მეორე კულტივაცია თან თოხნა.ნიადაგის დასარევლიანების მიხედვით განისაზღვრება შემდგომი ღონისძიებები. სარეველებისწინააღმდეგ შესაძლებელია გამოვიყენოთ ჰერბიციდი.

სარწყავ პირობებში ლობიოს პირველი მორწყვა შეიძლება ჩატარდეს დათესვისთანავე (ამინდისმიხედვით), მორწყვის რაოდენობა დამოკიდებულია ნიადაგის ტიპზე, რელიეფზე და ამინდზე.მორწყვის შემდეგ თუ ნიადაგი პირს შეიკრავს საჭიროა კულტივაცია, ამიტომ, მორწყვა ტარდებაკულტივაციის ან თოხნის წინ.

129

ცხელი ამინდის პირობებში რწყვა დილის და საღამოს საათებში უნდა ჩატარდეს. ლობიო ვერიტანს წყლის ჩადგომას. ტენის ნაკლებობა განსაკუთრებით უარყოფითად მოქმედებს მცენარეზეყვავილობის პერიოდში, ტენის ნაკლებობა იწვევს ყვავილის ცვენას. აუცილებელია რწყვა ჩატარდესდაკოკრების ფაზაში. კუტი საადრეო ლობიოს ჯიშებისათვის ვეგეტაციის განმავლობაში საკმარისია3-4 მორწყვა, ხოლო საგვიანო ხვიარა ჯიშებისათვის 5-6-ჯერ და შეიძლება მეტიც იყოს საჭირო.

სურ 4. ლობიოს აღმონაცენი.სანაწვერალო ლობიო

სანაწვერალო ლობიოს თესვა, ან ერთი და იგივე ფართობზე განმეორებითი თესვა დამატებითიმოსავლის მნიშვნელოვანი წყაროა, ამის საშვალებას იძლევა საქართველოს კლიმატური პირობები.ქერის მოსა–ვლის აღების შემდეგ ან საადრეო ლობიოსაგან გათავისუფლებული ნაკვეთი უნდამოიხნას, დაკულტივატორდეს, მოსწორდეს და დაითესოს მოკლე სავეგეტაციო პერიოდის მქონეჯიშები. თესვა უნდა ჩატარდეს არა უგვიანეს 10-15 ივლისისა(მოვლითი ღონისძიებები ჩატარდებაიგივე რაც წინ განვიხილეთ). თესლის მოსავალი აიღება 15-20 ოქტომბერს. მოსავლიანობითსანაწვერალო ლობიო არ ჩამოუვარდება გაზაფხულზე ნათესს.

ლობიოს უმთავრესი მავნებლები

საქართველოს პირობებში ლობიოს კულტურის მთავარ მავნებლად ითვლება ლობიოს მემა-რცვლია, რომელიც აზიანებს თესლს როგორც მინდორში, ისე საცავში. მემარცვლია გავრცელებულიათბილი კლიმატის პირობებში, როგორც ჩანს მაღალ ადგილებში გრილი კლიმატური პირობები ხელსარ უწყობს მის განვითრებას. მემარცვლიას კვერცხიდან იჩეკება მატლი რომელიც იკვებება ლობიოსმარცვლიდან. ხოჭო კვერცხს დებს ან მარცვალზე ან პარკზე ან სამარცვლე ტომრებში.

საწყობის პირობებში ლობიოს მემარცვლიას წინააღმდეგ საბრძოლველად რეკომენდირებულიათესლის ფუმიგაცია. მემარცვლიას მოსპობა თესლში შესაძლებელია აგრეთვე დაბალი და მაღალიტემპერატურით. ლობიოს თესლი უძლებს 70% ტემპერატურამდე გახურებას 1 სთ–ის მანძილზე. 50-60 გრადუსზე გახურებით მისი გაღივების უნარი არ კლებულობს, ლობიოს მემარცვლია კი ამპირობებში სრულიად იღუპება. მინდვრის პირობებში მემარცვლიას წინააღმდეგ შესაძლებელია შეწა-მვლა სხვადასხვა ინსექტიციდით ყვავილობის დაწყებამდე და დაპარკების დროს.მოსავლის აღება დახარისხება და შენახვა

სამარცვლე ლობიოს იღებენ მცენარის ქვემო და შუა ნაწილზე პარკის დამწიფების პერიოდში.დამწიფების ნიშნებია თესლის გამაგრება, პარკის გახმობა და ფოთლების ჩამოცვენა. (კუტ ფორმებში)აგრეთვე ზოგ შემთხვევაში პარკის შეფერვაც. თუ თესლს აკლია მომწიფება, გაშრობის შემდეგ ისძნელად იხარშება.

130

ლობიოს მეტწილად იღებენ ხელით. ფართე მაშტაბიანი თესვის შემთხვევაში ლობიოს იღებენკომბაინით, ამიტომ საჭიროა ჯიშების ისე შერჩევა, რომ ქვედა პარკი არ იყოს ნიადაგის ზედაპირთანახლოს რათა დანაკარგები არ იყოს დიდი.

ლობიოს კუტ და ნახევრადმხვიარა ფორმებს პარკების ერთდროული მომწიფება ახასიათებს,ხოლო, ხვიარა ფორმების პარკის მომწიფება ზოგჯერ 3-5 კვირა გრძელდება. ამის გამო მათიმოსავლის აღება ორ ან სამ ფაზად ხდება.

ლობიო შეიძლება გაილეწოს პარკოსნებისათვის გათვალისწინებული სალეწით, შესაძლებელიახორბლის სალეწითაც, დოლისა და დეკას სათანადო დარეგულირების შემდეგ (რათა თესლისდამტვრევა არ მოხდეს). თუ მცენარე გასალეწად სათანადოდ არ არის გამშრალი შესაძლებელიანათესი ჯერ გაითიბოს ხოლო შემდეგ გაილეწოს(აღება ორ ფაზად). გამოლეწილი თესლი უნდაგაიშალოს საცავში და შემდეგ მოხდეს მისი დახარისხება თესლის საწმენდ დანადგარზე (პეტკუსი).უნდა შემოწმდეს თესლის სინესტე და 14% ტენიანობის შემთხვევაში უნდა დასაწყობდესპირმოკრულ ტომრებში.

131

3. bardis movla-moyvanis teqnologiuri rekomendaciebi

g.aleqsiZe-saqarTvelos soflis meurneobis mecnierebaTa akademiis akademikosi,

g,jafariZe-saqarTvelos soflis meurneobis mecnierebaTa akademiis akademikosi,

o.qeSelaSvili-saqarTvelos soflis meurneobis mecnierebaTa akademiis akademikosi,

o.liparteliani-saqarTvelos soflis meurneobis mecnierebaTa akademiis wevr-korespondenti,

e.SafaqiZe-saqarTvelos soflis meurneobis mecnierebaTa akademiis akademikosi,

akademiuri doqtorebi: a.giorgaZe, p.vaCeiSvili, l.tyemalaZe, n.kakabaZe.

ბარდა მიეკუთვნება პარკოსანთა ოჯახს. ის უხსოვარი დროიდანაა ცნობილი. ბარდის წარმოშო-ბის უძველესი კერებია ხმელთაშუა ზღვის ქვეყნები, კავკასიაში, სამხრეთ დასავლეთ აზიასა დასამხრეთ არაბეთში. მეცნიერთა დასკვნით კავკასია, კერძოდ საქართველო, ბარდის წარმოშობისერთ-ერთ უძველეს კერად ითვლება.

ბარდას აქვს მრავალმხრივი გამოყენება, სახალხო მეურნეობაში, ის გამოიყენება ადამიანისსაზრდოდ, ცხოველთა საკვებად, ნედლეულად მრეწველობაში და აგროტექნიკური თვალსაზრისითნიადაგის ნაყოფიერების გასაუმჯობესებლად. ბარდის ცილაში გვხვდება ცოცხალი ორგანიზმი-სათვის საჭირო ყველა ძირითადი ამინომჟავა. ბარდის თესლი შეიცავს 26-30 % ცილას, A1, B1, B2, დაC ვიტამინებს და მრავალ მინერალურ მარილებს.

ბარდის დაუმწიფებელ თესლს და საბოსტნე ფორმების მწვანე პარკს იყენებენ, როგორცბოსტნეულს მისგან ამზადებენ საუკეთესო ხარი–სხის კონსერვებს.

ამჟამად, საქართველოში დარეგისტრირებულია ბარდის 7 სელექციური ჯიშ-პოპულაცია. გთავა-ზობთ რამდენიმე მათგანის მოკლე დახასიათებას:

ახალქალაქის ადგილობრივი - საქართველოს ადგილობრივი ჯიშია, გამოყვანილია ხალხურისელექციით. ღეროს სიმაღლე 40-160 სმ-ია, პირველი პარკების მიმაგრების სიმაღლე 22-60 სმ-ია,ყვავილი მოვარდისფრო-მოლურჯოა, იასამნისფერი, პარკი წვრილია, ან ოდნავ მოხრილი თესლისრაოდენობა პარკში 3-7. თესლი მრგვალია ან დაკუთხულ-მრგვალი ფორმის, გლუვი, იშვიათადნაოჭიანი, მოვარდისფრო, მოყვითალო, რუხი-მომწვანო, რუხი-მოყავისფრო. დაფარულია მოლუ-რჯო-მოვარდისფრო წერტილებით და ლაქებით, ჭიპი შავია, ნაცრისფერ-რუხი ან რუხი მწვანე.

საშუალო საგვიანო ჯიშია, შედარებით გვალვაგამძლე, ნიადაგის მიმართ დიდ მოთხოვნებს არაყენებს, თესლის მოსავლიანობა 1,5-1,7 ტ/ჰა, მწვანე მასისა კი 2 - 2,5 ტ/ჰა.

მუხრანის 5 - გამოყვანილია ყოფილ საქართველოს სასელექციო სადგურში. ღეროს სიმაღლე160-18- სმ. პირველი პარკის მიმაგრების ადგილი 12-17 მუხლთაშორისია. ყვავილი თეთრია, პარკიდიდია სიგრძე 4-5 სმ. მარცვალი ღია ყვითელია ვარდისფერი ელფერით იხარშება ადვილად დაარის კარგი ღირსების. საშუალო სავეგეტაციო ჯიშია, გვალვაგამძლეა სამარცვლე დანიშნულებისაა,საშ. მოსავალი 2,8 ტ/ჰა.

132

მცხეთის 1-გამოყვანილია ყოფილ მცხეთის სასელექციო სადგურში. ჯიში მაღალმოზარდია70-150 სმ. მცენარე წვება, ყვავილი თეთრია, პარკი საშუალო ზომის მარცვალი მოთეთრო გლუ-ვზედაპირიანი, ჭიპი თეთრი, მარცვალი საშუალო სიმსხოსი.

საშუალო საგვიანო ჯიშია, საშუალოდ გვალვაგამძლეა. ნიადაგის ნაყოფიერების მიმართ დიდადმომთხოვნი არ არის. მარცვლის საშუალო მოსავალი 1.8-2.2 ტ/ჰა. კარგად ეგუება მთის ზონისკლიმატს და შესაძლებელია ბარის ზონაში მისი მოყვანა ზამთროსპირა თესვისას.

ნიადაგის დამუშავებაბარდის ნათესს დიდ ზიანს აყენებს სარეველები, ამიტომ, აუცილებელია მოხვნამდე შევიტანოთ

ტოტალური მოქმედების ჰერბიციდი. მოხვნა ჩატარდეს 25-27 სმ სიღრმეზე. ნიადაგი უნდა განო-ყიერდეს მინერალური სასუქებით, გამოკვლევის შემდეგ. ბარდა ნიადაგის მაღალი ნაყოფიერებისმომთხოვნი არ არის. კარგია თესვის წინ თესლის ნიტრაგინით დამუშავება.

ბარდის სათესლე მასალას უნდა გააჩნდეს ხარისხის დამადასტურებელი საბუთი. თესვა უნდაჩატარდეს ამა თუ იმ რეგიონისთვის დადგენილ თესვის ვადაში, ბარის ზონაში, გვიან შემო–დგომაზე ან ზამთრისპირა თესვის ვადაში, ხოლო მთიან ზონებში ადრე გაზაფხულზე, როცა კიიქნება თესვის საშუალება (ამინდის პირობებიდან გამომდინარე).

თესვის ნორმა და წესი. თესვის ნორმა და წესი დამოკიდებულია ჯიშის რაობაზე. დაბა–ლბუჩქიანი ჯიშები მეტი სიხშირით ითესება ვიდრე მაღალბუჩქიანი. აქედან გამომდინარე თეს-ვის ნორმაც მერყეობს 150-300 კგ/ჰა.

ბარდის თესვა მიმდინარეობს: 1 ვიწრომწკრივებად (მწკრივთაშორის 15 სმ) 2. ფართომწკრი-ვებად (მწკრივთაშორის 40-50 სმ, მეთესლეობის ნაკვეთებზე). 3. ორმწკრივიან ზოლებად (ზოლებსშორის 45 სმ. ხოლო მწკრივთაშორის 15 სმ).

ნათესის მოვლა. ბარდის ნათესის დასარევლიანების შემთხვევაში უნდა ჩატარდეს კულტივაციასაჭიროებისამებრ თუ დასარევლიანება ძლიერია უნდა გამოვიყენოთ ჰერბიციდი. ბარდა არის ტე-ნის მოყვარული მცენარე, რწყვის შემთხვევაში საჭიროა სიფრთხილე, ირწყვება დილა-საღამოს, ვერიტანს წყლის ჩაგუბებას.

მოსავლის აღება. სამარცვლე ბარდის აღებისას აუცილებელად გათვალისწინებული უნდაიქნეს ის გარემოება, რომ ბარდა წვება და დანაკარგის შესამცირებლად საჭიროა სხვადასხვა ზო-მების გატარება: ბარდის პარკი მომწიფების შემდეგ მალევე სკდება და მaრცვალი იბნევა, ამიტომსაჭიროა მისი აღება ორ ფაზად ჯერ გაითიბოს და შემდეგ გაილეწოს ჩვეულებრივი კომბაინით.გათიბვა დანაკარგების შემცირების მიზნით უნდა ჩატარდეს სპეციალურ სათიბელას თითებზედაყენებული ამწეს მეშვეობით.

გამოლეწილი თესლი უნდა განიავდეს გაიწმინდოს და 14 % ტენიანობამდე გაშრობის შემდეგჩაიყაროს ტომრებში და დასაწყობდეს.

ბარდის უმთავრესი მავნებელია მემარცვლია, რომელიც აზიანებს თესლს როგორც მინდორში,ისე ბეღლის პირობებში. მემარცვლია გავრცელებულია უმეტესად საქართველოს დაბლობ ზონაში.ამიტომ, მემარცვლიასთან ბრძოლის ერთ-ერთი ღონისძიება არის ბარდის თესვა მაღალ ზონებში1500-1800 მეტრის სიმაღლეზე, ზღვის დონიდან. ან ნათესის შეწამვლა სპეციალური ინსექტიცი-დით.

საწყობის პირობებში, ბარდის მემარცვლიას წინააღმდეგ საბრძოლველად რეკომენდირებულიადაზიანებული თესლიდან საღი თესლის გამოცალკევება. თესლის შეწამვლა თესვის წინ. თე-სლის თერმული დამუშავება ან გაცხელება ან გაყინვა, ( რომელიც არ იწვევს ჩანასახის ღილის და-ზიანებას).

133

4. soios movla-moyvanis teqnologiuri rekomendaciebi

g.aleqsiZe-saqarTvelos soflis meurneobis mecnierebaTa akademiis akademikosi,

g,jafariZe-saqarTvelos soflis meurneobis mecnierebaTa akademiis akademikosi,

o.qeSelaSvili-saqarTvelos soflis meurneobis mecnierebaTa akademiis akademikosi,

o.liparteliani-saqarTvelos soflis meurneobis mecnierebaTa akademiis wevr-korespondenti,

e.SafaqiZe-saqarTvelos soflis meurneobis mecnierebaTa akademiis akademikosi,

akademiuri doqtorebi: a.giorgaZe, p.vaCeiSvili, l.tyemalaZe, n.kakabaZe.

სოიო დიდი სახალხო–სამეურნეო მნიშვნელობის კულტურაა. სოიოს თესლი შეიცავს ცილებს 28-45%, ცხიმს 12-25 % (ზოგ შემთხვევაში მეტსაც) ნახშირწყლებს 28 % .

სოიოს თესლი კარგი შემცველობის გამო ფართოდ გამოიყენება ადამიანის საზრდოდ: ფქვილისდა სხვადასხვა ნაწარმის ზეთის, რძის და მისგან დამზადებული ყველის, მარგარინის და სხვათასახით. მისგან მზადდება ყავაც, რომელიც კარგი გემური თვისებებით ხასიათდება. მას დიდიმნიშვნელობა აქვს აგრეთვე სასოფლო-სამეურნეო ცხოველთა კვების საქმეში. ის არის ნედლეულისასოფლო-სამეურნეო მრეწველობის მრავალი დარგისათვის.

დიდია აგრეთვე სოიას აგროტექნიკური მნიშვნელობა, როგორც პარკოსნისა, ნიადაგისნაყოფიერების გადიდების საქმეში. სოიო გამოიყენება მწვანე სასუქადაც. იგი ერთ-ერთი საუკეთესოწინამორბედია სხვადასხვა კულტურისათვის.

წარმოშობით სოიო სამხრეთ-აღმოსავლეთ აზიის კულტურაა. მისი ველური ფორმები ნაპოვნიაჩინეთში, კორეასა და იაპონიაში. სოიო საქართველოში XIX საუკუნის ბოლოს გავრცელდა, მა-ლე მოიპოვა აღიარება და გაიშალა სელექციური მუშაობა. ამჟამად, საქართველოში დარეგისტრი-რებულია 19 სელექციური ჯიში და 5 ფორმა. გთავაზობთ ზოგიერთი მათგანის მოკლე დახასი-ათებას.

იმერული სოიო - ადგილობრივი ჯიშია, გაუმჯობესებულია ყოფილი საქართველოს სასელექციოსადგურის მიერ. მცენარის სიმაღლე 90–100 სმ, ზოგჯერ ღერო იზრდება 2 მ-მდე, მხვიარაა,ახასიათებს ძლიერი დატოტვა და უხვი შეფოთვლა. ყვავილი თეთრია, პარკი მსხვილი, მოყვითალო,ოდნავ მოხრილი. თესლი ჩალისფერი, ყვითელია, ოვალური. საგვიანოა, სუფთა ნათესში ჰა-ზეიძლევა 3,0-3,5 ტ. მარცვლის მოსავალს, სიმინდში შეთესვისას 1,1 - 1,3 ტ ჰა-ზე.

გურული სოიო - ადგილობრივი ჯიშია. გაუმჯობესებულია ყოფილი საქართველოს სასელექციოსადგურის მიერ. გავრცელებულია გურიასა და სამეგრელოში, ზღვის დონიდან 200-250 მ სიმა-ღლეზე.

134

ბუჩქი საშუალო სიმაღლისაა, 60-120 სმ, ნახევრად გადაშლილი, ღერო მსხვილი, უხეში, ახასი-ათებს ძლიერი დატოტვა და უხვი შეფოთვლა. ღეროს წვერო მთავრდება მტევნად შეკრული ყვა-ვილებით. ყვავილი იისფერია, პარკი მსხვილი, ოდნავ მოხრილი, ქერა–მონაცრისფრო შეფერვით,თესლი მსხვილია მომრგვალო-ოვალური, ყვითელი, ჭიპი მარცვლის კანის ფერისაა.

საგვიანო ჯიშია, ჰექტარზე იძლევა 2,4-3,2 ტ მარცვლის მოსავალს, ახასიათებს პარკების დას-კდომა და მარცვლის ცვენა.

მოწინავე 7 - ჰიბრიდული ჯიშია, გამოყვანილია საქართველოს სასელექციო სადგურის მიერ.საშუალო-საადრეოა, თესლის ცვენადობა არ ახასიათებს. დარაიონებულია აღმოსავლეთ საქართვე-ლოს დაბლობი სარწყავი ზონებისთვის. კოლხეთის პირობებში იძლევა 3.0 ტ/ჰა - ზე.

იმერული კომპაქტური - გამოყვანილია აბაშის ჯიშთა გამოცდის ნაკვეთზე, ადგილობრივიმასალიდან, შერჩევის მეთოდით. მიეკუთვნება საგვიანო ჯიშს. ბუჩქი სწორმდგომია, კუტი ფორმის,კომპაქტური, არ ახასიათებს ჩაწოლა, მომწიფებისას პარკები არ სკდება. ხელსაყრელია მექანიზი-რებული მოვლა-მოყვანისათვის. დარაიონებულია სუბტროპიკული ზონებისათვის.

სოიოს მაღალი მოსავლის მისაღებად საჭიროა ნიადაგის სათანადოდ მომზადება, რაც გამო-იხატება შემდეგში: მოხვნამდე ნაკვეთში შეტანილი უნდა იქნას ტოტალური მოქმედების ჰერბიცი-დი სარეველების მოსასპობად, 2-3 კვირის შემდეგ უნდა მოხდეს ნიადაგის მზრალად დამუშავებასოიასათვის, როგორც სხვა პარკოსნებისთვის მიზანშეწონილია ნიადაგის ღრმად ხვნა 25-27 სმ-ზე.

თესვისათვის თესლს უნდა ჰქონდეს ხარისხის დამადასტურებელი საბუთი. თესვის წინ უმჯო-ბესია თესლი დამუშავდეს პესტიციდით(დაავადებების თავიდან ასაცილებლად).

სოიო როგორც სათოხნი კულტურა, საჭიროა დაითესოს მწკრივთაშორის 60-70 სმ დაშორებით,ხოლო მცენარეთა შორის 18-20 სმ.

მექანიზირებული მოვლისათვის აგრეთვე ხელსაყრელია ბუდნებში თესვა. ბუდნებს შორის 60 X60 სმ ან 70 X 70 სმ. ბუდნაში 5-6 მცენარის დატოვებით.

სოიო ითესება სიმინდში შეთესილი სახით, მწკრივებშიც და კვადრატულ-ბუდობრივად, ბუდნა-ში 2 სოიო და 2 სიმინდის კულტურის დატოვებით. სოიოს სუფთად თესვის დროს ჰექტარზესაჭიროა 30-40 კგ თესლი, სიმინდში შეთესვის დროს კი 10-14 კგ.

სოიოს ჩათესვის სიღრმე ისეთივეა როგორიც სიმინდის-4-5 სმ. ნათესის მოვლა იწყებანათესის აღმოცენებისთანავე. ნიადაგის ჰაერაციის გაძლიერების მიზნით მსუბუქი დაფარცხვით.როცა მცენარე 3-4 ფოთოლს გამოიტანს, მიმართავენ ნათესის კულტივაცია გაფხვიერებას. შემდგომიკულტივაცია საჭიროა კიდევ, სანამ მწკრივებში მცენარეები შეიკვრება და გადაებმება ერთმანეთს.სარეველების წინააღმდეგ გამოიყენება ჰერბიციდი.

სოიო ტენს დიდი რაოდენობით მოითხოვს ყვავილობა, დაპარკების და მარცვლის შევსებისპერიოდში. ამიტომ, აუცილებელია ამ პერიოდში მისი მორწყვა.

მოსავლის აღება: სოიოს მომწიფებისას მისი ღერო და პარკები მუქდება, მურა ფერს იღებს,ფოთლები ყვითლდება და ცვივა, მარცვალი მაგრდება. მოსავლის აღების დაგვიანება არ შეიძლება,რადგან ზოგიერთ ჯიშს ახასიათებს პარკების დასკდომა და მარცვალი ცვივა.

135

სოიოს მოსავლის აღება შესაძლებებია ორ ფაზად, კომბაინით და თუ მარცვალის მომწიფებაგვიანდება (სხვადასხვა მიზეზთა გამო) ჯერ სამკალით უნდა გაითიბოს და შემდეგ გაილეწოსჩვეულებრივი კომბაინით. თუ ამინდი ამის საშუალებას არ იძლევა, მაშინ უნდა გაითიბოს და გა-დატანილი იქნეს ფარდულში. შეშრობის შემდეგ გაილეწოს.

გალეწილი მარცვალი დაუყოვნებლივ უნდა გაიწმინდოს და შეშრეს 13 -14 % ტენიანობამდე,რათა თავიდან იქნეს აცილებული თესლის ჩახურებეა შენახვის დროს.

136

5. muxudos movla-moyvanis teqnologiuri rekomendaciebi

g.aleqsiZe-saqarTvelos soflis meurneobis mecnierebaTa akademiis akademikosi,

g,jafariZe-saqarTvelos soflis meurneobis mecnierebaTa akademiis akademikosi,

o.qeSelaSvili-saqarTvelos soflis meurneobis mecnierebaTa akademiis akademikosi,

o.liparteliani-saqarTvelos soflis meurneobis mecnierebaTa akademiis wevr-korespondenti,

e.SafaqiZe-saqarTvelos soflis meurneobis mecnierebaTa akademiis akademikosi,

akademiuri doqtorebi: a.giorgaZe, p.vaCeiSvili, l.tyemalaZe, n.kakabaZe.

მუხუდო მიეკუთვნება პარკოსანთა ოჯახს. კულტურაში ცნობილია ერთწლიანი სახეობა cicerarietinum. მუხუდო საქართველოსთვის ენდემური კულტურაა(ლ.ლდეკაპრელევიჩი). მცენარე სწო-რმდგომია, პარკში თესლების რაოდენობა 1ან 2_ია იშვიათად 3-4 . ფოთოლი, ღერო და ნაყოფიშებუსული, მუხუდო სინათლისა და სითბოს მოყვარულია, უძლებს გვალვას და ყინვებს. იყენებენსასურსათედ და ცხოველთა საკვებად.

სურ 1. მუხუდოს ბოტანიკური სქემა.

მუხუდოს მნიშვნელობა: მუხუდოს თესლი შეიცავს დიდი რაოდენობით ცილას, ცხიმს დაწარმოადგენს მნიშვნელოვან სასურსათო და საქონლის საკვებ კულტურას. ადამიანის საკვებადგამოიყენება უმეტესად თეთრმარცვლიანი ფორმები, ხოლო, საქონლის საკვებად მუქმარცვლიანი.მუხუდოს საკვები ღირებულება არის მაღალი და კარგად შეითვისება ადამიანის ორგანიზმის მიერ.

მუხუდოს მარცვალი გამოიყენება ხალვის და რახატ-ლუხუმის დასამზადებლად, ის გამოიყენებააგრეთვე როგორც ყავის სუროგატი. მოუმწიფებელი მარცვალი გამოიყენება როგორც მწვანე ბარდა.მარცვლის ფქვილს იყენებენ საკონდიტრო წარმოებაში და პურის ფქვილში საკუპაჟეთ. მაკარონისწარმოებაში და სხვადასხვა დანიშნულებით.

მუხუდოს მაღლი გვალვაგამძლეობა, ყინვაგამძლეობა და მდგრადობა მემარცვლიას მიმართ არისგანსაკუთრებულად მნიშვნელოვანი. მაღლი ტენიანობის პირობებში ნაყოფის გამონასკვის პროცესიფერხდება და თავისთავად მოსავლიანობა მცირდება.

მუხუდო ინვითრებს მძლავრ ფესვთა სისტემას, რომელზედაც დიდი რაოდენობით სახლდებაკოჟრის ბაქტერიები, რომელთა მეშვეობითაც ხდება აზოტის ფიქსაცია.

137

ამ და სახვა დადებითი თვისებების გამო ის ნიადაგს ტოვებს გამდიდრებულს, როგორც აზო-ტოვანი შენაერთებით ასევე ნიადაგის ღრმა ფენებიდან ამოტანილი მინერალებით. ის საუკეთესოწინამორბედია ყველა კულტურისათვის (გარდა პარკოსნებისა).

საქართველოში დარეგისტრირებულია მუხუდოს რამოდენიმე ჯიში.ყოფილი მცხეთის სასელექციო სადგურის მიერ გამოყვანილია ორი ჯიში „ელექსირი“ და „არა-

გვი“ რომელთა პირველადი მეთესლეობა ამჟამად მიმდინარეობს სსიპ სოფლის მეურნეობისსამეცნიერო-კვლევითი ცენტრის წილკნის ბაზაზე. „ელექსირი“ გამოყვანილია საერთაშორისო კვლევის ცენტრის ICARDA–დან მიღებული მსო-ფლიო კოლექციიდან ინდივიდუალური გამორჩევის გზით. ჯიში არის ყინვაგამძლე, გვა-ლვაგამძლე, დაავადება-მავნებლების მიმართ გამძლე. მცენარე ინვითარებს ძლიერ დატოტვილღეროს და არწვება, რის გამოც ის ხელსაყრელია მექანიზებული მოვლა-მოყვანისთვის. მცენარისსიმაღლე 45-65 სმ, მარცვლის მოსავლიანობა 1,5 - 2,5 ტ/ჰა.

მარცვალი მსხვილი დანაოჭებულ ზედაპირიანია, მოყვითალო-მოჩალისფრო ფერის. გამოი-რჩევა კარგი გემოვნური თვისებებით.. დარეგისტრირებულია 2005 წლიდან. „არაგვი“-გამოყვანილია საერთაშორისო კვლევის ცენტრის ICARDA- დან მიღებული მსოფლიოკოლექციიდან ინდივიდუალური გამორჩევის გზით. ჯიში არის ყინვაგამძლე, გვალვაგამძლე,მცენარე არის დატოტვილი, არ წვება, ექვემდებარება მექანიზებულ მოვლა-მოყვანას. მარცვალისაშუალო სიმსხოსია გლუვზედაპირიანი, მოყვითალო ფერისაა. მცენარის სიმაღლე 55-70 სმ-ია.მარცვლის მოსავალი 2-3 ტ/ჰა. აქვს კარგი გემოვნური თვისებები. დარეგისტრირებულია 2010წლიდან

ორივე ჯიში არის ორთესელა ბუნების, მათი მოყვანა შესაძლებელია როგორც შემოდგომაზეთესვისას, ასევე, ადრე გაზაფხულზე თესვის დროს (არაუგვიანეს მარტის შუა რიცხვებამდე).

სურ2. მუხუდოს ჯიში ელექსირი.

ნიადაგის მომზადება და განოყიერება

ამჟამად, საქართველოში დარეგისტრირებული მუხუდოს ჯიშები არის ყინვაგამძლე, ამიტომ,მათი თესვისათვის ნიადაგის მომზადება იწყება წინამორბედი კულტურისაგან ნაკვეთის გათა-ვისუბლებისთანავე. რადგანაც მუხუდოს კულტურა ვერ იტანს დასარევლიანებულ ნიადაგს ამიტომაუცილებელია ტოტალური მოქმედების ჰერბიციდის შეტანა, თესვამდე, სამი კვირის შემდეგნიადაგი უნდა მოიხნას, სასურველია 27-30 სმ სიღმეზე (რადგან მუხუდოს ფესვთა სისტემავრცელდება ღრმად). შემდეგ, თესვამდე 10 დღით ადრე უნდა ჩატარდეს კულტივაცია, ხოლოშემდეგ ნიადაგი უნდა მოსწორდეს.

ნიადაგის დამუშავებისას ან თესვისას უნდა შევიტანოთ (ნიადაგის ანალიზის მიხედვით)N45P90K45 მინერალური სასუქი.

138

სურ 3. მუქმარცვლიანი მუხუდოს ჯიში.

თესლის მომზადება და თესვა

თესლის შეძენისას სათესლე მასალას უნდა ჰქონდეს ხარისხის დამადასტურებელი საბუთი.უნდა დაითესოს ის ჯიში, რომელიც რეკომენდირებულია იმ რეგიონებისთვის, სადაც წარმოებსთესვა.

თესვის დრო: ჩატარებული გამოკვლევებით, მუხუდოს ამჟამად დარეგისტრირებული ჯიშები„ელექსირი“, „არაგვი“ და „შირაქი“ შესანიშნავად იტანს ზამთრის ყინვებს (ახალმა აღმონაცენმაგადაიტანა-160 ყინვა). თესვის სასუკეთესო ვადაა ნოემბრის შუა რიცხვებიდან მარტის პირველდეკადამდე. (როცა ამინდი მოგვცემს საშუალებას). დაგვიანებული თესვისას იკლებს მოსავლიანობა.

თესვის წესი: თესვის წინ თესლი უნდა დამუშავდეს პესტიციდით. უნდა დაითესოს 45 სმმწკრივთაშორის და მცენარეთა შორის 10-15 სმ. ასეთი თესვის წესით ჰექტარზე იქნება ხუთასი ათსიმცენარე. მცენარეთა სიხშირე იწვევს დაავადების გაჩენის საშიშროებას და უარყოფითად მოქმედებსროგორც მოსავლიანობაზე ასევე მის ხარისხზე.

თესვის ნორმა: თესვის ნორმა მერყეობს ჯიშების მიხედვით 80-120 კგ-მდე. დარეგისტრირებულიჯიშების თესვის ნორმაა 100 კგ/ჰა.

თესლის ჩათესვის სიღრმე: ჩათესვის სიღრმე დამოკიდებულია ნიადაგის ფიზიკურ მდგო-მარეობაზე. მძიმე ნიადაგებში ჩათესვის სიღრმე ნაკლებია ვიდრე ქვიშნარ ნიადაგებში. ჩვეულებრივჩათესვის სიღრმედ მიჩნეულია 5-7 სმ.

მუხუდოს მავნებელ–დაავადებები: ლიტერატურული მონაცემებით საზღვარგარეთ მუხუდოსთესლი ზიანდება მემარცვლიათი, მაგრამ ჩვენთან, 17 წლიანი გამოკვლევებით მემარცვლიათიდაზიანების შემთხვევა არ დაფიქსირებულა. მცირედ ზიანდება ჩრჩილის მატლით. მუხუდოს ახალაღმონაცენს ანადგურებს მინდვის თაგვი, ამიტომ საჭიროა თუ შევნიშნავთ კერებს მათი განა-დგურება.

დაავადებებიდან აღსანიშნავია ასკოხიტოზი და ფუზარიოზი. განსაკუთრებით მძიმე შედეგებიმოაქვს ასკოხიტოზით დაავადებას, მას შეუძლია მთლიანი ნათესის განადგურება. ამ დაავადებისგავრცელებისთვის ხელსაყრელი პირობაა ჭარბტენიანობა და ნათესის დასარევლიანება.

სურ 4. მუხუდოს მენაღმე ბუზებისაგან დაზიანებული ფოთლები.

139

ნათესის მოვლა და მოსავლის აღება

მუხუდოს ნათესის მოვლისათვის ძირითადია ნათესის სისუფთავე სარეველებისაგან. ამისათვისსაჭიროა სპეციალური ჰერბიციდების გამოყენება. თუ ვერ მოხერხდა ჰერბიციდის გამოყენება საჭი-როა სარეველების მექანიკური განადგურება, კულტივაცია და მცენარეთა შორის თოხნა. კულტივა-ცია და თოხნა უნდა ჩატარდეს მანამ, სანამ მუხუდოს მცენარის ნამხრევები არ გადაიშლება (რათა არდაიმტვრეს) და თუ მაინც წამოიზარდა სარეველები ფრღხილად უნდა ჩატარდეს მარგვლა. მორ-წყვას არ საჭიროებს.

მუხუდოს მოსავლის აღება ტარდება მაშინ, როცა მცენარე და პარკები გაყვითლდება, გახმება დაპარკში მარცვალი გამაგრდება, ამ კულტურას, მომწიფების პერიოდში არ სცვივა მარცვალი. აღებახდება თავთავიანების ამღები კომბაინით, ერთ ფაზად, დოლის და დეკას დარეგულირებით, მარ-ცვალი რომ არ დაიმტვრეს. აღებული მოსავალი უნდა გაიშალოს საცავში და მალევე გაიწმინდოსთესლის დამხარისხებელ აგრეგატზე, მოთავსდეს ტომრებში. 14 % სინოტივის მქონე თესლი უნდაშევინახოთ მშრალ ნორმალურ ჰაერაციის პირობებში.

სურ 5. მუხუდო აღების ფაზაში

140

6. ospis movla-moyvanis teqnologiuri rekomendaciebi

g.aleqsiZe-saqarTvelos soflis meurneobis mecnierebaTa akademiis akademikosi,

g,jafariZe-saqarTvelos soflis meurneobis mecnierebaTa akademiis akademikosi,

o.qeSelaSvili-saqarTvelos soflis meurneobis mecnierebaTa akademiis akademikosi,

o.liparteliani-saqarTvelos soflis meurneobis mecnierebaTa akademiis wevr-korespondenti,

e.SafaqiZe-saqarTvelos soflis meurneobis mecnierebaTa akademiis akademikosi,

akademiuri doqtorebi: a.giorgaZe, p.vaCeiSvili, l.tyemalaZe, n.kakabaZe.

ოსპი lens esculenta (Lens culinaris) არის ერთ-ერთი ყველაზე უძველესი კულტურა, რომლისარსებობა დადასტურებულია ისტორიამდელ დროში. საქართველო ოსპის წარმოშობის მეორად კე-რად არის მიჩნეული.

ცილის შემცველობის მიხედვით ის სჯობნის ლობიოს, ბარდას, მუხუდოს და სხვა პარკოსანკულტურებს. წარმოადგენს ადამიანისთვის მნიშვნელოვან საკვებ პროდუქტს. მისგან მზადდებამრავალნაირი კერძი, იყენებენ ძეხვის წარმოებაში, ამზადებენ მრავალგვარ კონსერვს, გამოიყენებაყავის სუროგატად. გარდა სასურსათე დანიშნულებისა მას აქვს დიდი აგროტექნიკური მნიშვნე-ლობაც, როგორც ყველა პარკოსან კულტურას. ოსპის ფესვებზე სახლდება კოჟრის ბაქტერიები,რომელთა მეშვეობით ხდება აზოტის ფიქსაცია. ამით ის ამდიდრებს ნიადაგს. ამ თვისებების გამოსაუკეთესო წინამორბედია ყველა კულტურისათვის, გარდა პარკოსნებისა.

სურ 1. ოსპის ბოტანიკური სქემა

ოსპის მნიშვნელობა: ოსპის მარცვალი, ისევე როგორც ყველა პარკოსანი კულტურისა, შეიცავსდიდი რაოდენობით ცილას და წარმოადგენს მნიშვნელოვან სასურსათო და სასაქონლო საკვებ კუ-ლტურას. ოსპის საკვები ღირებულება მაღალია და კარგად შეითვისება ადამიანის ორგანიზმის მიერ.

ოსპის მარცვალი გამოიყენება სხვადასხვა საკვები პროდუქტის დასამზადებლად, გამოიყენებაროგორც ყავის სუროგატი. მისგან ამზადებენ ძეხვს, მრავალნაირ ეროვნულ კერძს, აუცილებელიპროდუქტია ადამიანის ნორმალური ზრდა–განვითარებისთვის, გამოიყენება მედიცინაში.

ოსპის მაღალი გვალვაგამძლეობა, ყინვაგამძლეობა და მდგრადობა მემარცვლიას მიმართ არისგანსაკუთრებულად მნიშვნელოვანი.

141

მაღალი ტენიანობის პირობებში ხდება მცენარის სწრაფი ზრდა და დიდი ვეგეტატიური მასისგანვითარება რის გამოც მცირდება მარცვლის მოსავლიანობა.

ოსპი ინვითარებს მძლავრ ფესვთა სისტემას, რომელზედაც დიდი რაოდენობით სახლდებაკოჟრის ბაქტერიები, მათი მეშვეობითაც ხდება აზოტის ფიქსაცია. ამ და სხვა დადებითი თვისებებისგამო ის ნიადაგს ტოვებს გამდიდრებულს და საუკეთესო წინამორბედია ყველა კულტურისათვის,გარდა პარკოსნებისა.

საქართველოში დარეგისტრირებულია ოსპის რამოდენიმე ჯიში. ყოფილი მცხეთის სასელექციოსადგურის მიერ გამოყვანილია ოსპის ორი ჯიში „პაბლო“ და „წილკანი“.

პაბლო - გამოყვანილია საერთაშორისო კვლევის ცენტრის ICARDA-დან მიღებული მსოფლიო კო-ლექციიდან, ინდივიდუალური გამორჩევის გზით. მცენარის სიმაღლე 40-55 სმ-ია. იგი ივითარებსსუსტ ბალახოვან ღეროს და ნაწილობრივ წვება, არის გვალვის, ყინვის, და დავადება–მავნებლებისმიმართ გამძლე, ქვედა პარკების მიმაგრების სიმაღლე არის 20 სმ, რაც, ხელს უწყობს მექანიზაციითმოსავლის აღებას. მარცვლის მოსავალი 1.5-2.7 ტ/ჰა. მარცვალი მსხვილია, ყავისფერი. ხასიათდებასწრაფი ხარშვადობით და კარგი საგემოვნო თვისებებით. ჯიში დარეგისტრირებულია 2005 წლი-დან.

წილკანი - გამოყვანილია საერთაშორისო კვლევის ცენტრის ICARDA -დან მიღებული მსოფლიოკოლექციიდან, ინდივიდუალური გამორჩევის გზით. ჯიში საშუალო სიმაღლისაა 25-35 სმ.ხელსაყრელ კლიმატურ პირობებში არ წვება. მარცვლის მოსავალი 2-3.5 ტ/ჰა. მარცვალი მოვა-რდისფროა, ხასიათდება სწრაფი ხარშვადობით და კარგი გემოვნური თვისებებით. წილკანიდარეგისტრირებულია 2010 წლიდან.

ნიადაგის დამუშავება და განოყიერებაამჟამად, საქართველოში დარეგისტრირებული ჯიშები არის ყინვაგამძლე, ამიტომ, ისინი

ითესება შემოდგომაზე. დასათესად ნიადაგის მომზადება იწყება წინამორბედი კულტურისგან ნა-კვეთის გათავისუფლებისთანავე. სარეველები დიდ ზიანს აყენებს ოსპის კულტურას, ამიტომ, საჭი--როა მოხვნის წინ შეტანილ იქნას ტოტალური მოქმედების ჰერბიციდი, 2-3 კვირის შემდეგ უნდამოიხნას, 25-27 სმ სიღრმეზე. შემდეგ უნდა დაკულტივატორდეს და მოსწორდეს. ნიადაგის ზედა-პირის მოსწორებას უდიდესი მნიშვნელობა აქვს, რადგან ოსპი არის დაბალმოზარდი, კომბაინითმოსავლის აღებისას დანაკარგები მცირდება.

ოსპისათვის დასათეს ნაკვეთში არავითარ შემთხვევაში არ შეიძლება ორგანული სასუქის შეტანა,რადგან ის იწვევს მცენარის ლაღ ზრდას, მცენარე წვება, ვეგეტაცია ხანგრძლივდება, რაც იწვევსმოსავლიანობის შემცირებას. უნდა ჩატარდეს ნიადაგის ანალიზი და საჭიროების მიხედვით თესვისწინ ან უშუალოდ თესვის დროს უნდა შევიტანოთ NPK სასუქი. (არ მოითხოვს ნიადაგის მაღალნაყოფიერებას).

თესლის მომზადება და თესვასათესლე მასალას უნდა ჰქონდეს თესლის ხარისხის დამადასტურებელი საბუთი.თესვის წინ აუცილებელია თესლი დამუშავდეს პესტიციდით. თესვის წინ ნიტრაგინის შეტანა

ამაღლებს მოსავლიანობას.თესვის ვადები: ამჟამად, საქართველოში დარეგისტრირებული ჯიშები „პაბლო“ „წილკანი“ და

„ზედაზენი“ არის ყინვაგამძლე და მათი თესვის საუკეთესო ვადებია ნოემბრის მეორე ნახევრიდანმარტის პირველ დეკადამდე, დაგვიანებული თესვა იწვევს მოსავლიანობის შემცირებას.

ჩატარებული გამოკვლევებით ოსპის თესვის საუკეთესო წესია მწკრივთაშორის 25 სმ. ჰექტარზემცენარეთა რაოდენობა 2 მილიონი.

თესვის ნორმა განისაზღვრება თესლის ზომის მიხედვით(ჯიშების მიხედვით) 60-120 კგ/ჰა_ზეთესლის ჩათესვის სიღრმე არის 4-6 სმ.

142

სურ 2. ოსპის ჯიში პაბლო

სურ 3. ოსპი ჯიში წილკანი

ნათესის მოვლა და მოსავლის აღებასარეველა მცენარეები განსაკუთრებით საშიშია ოსპისთვის განვითარების საწყის ფაზაში.

ამიტომ, აუცილებელია სარეველების წინააღმდეგ ბრძოლა ჰერბიციდით (თუ ამის საშვალებასმოგვცემს ამინდი, დღე-ღამური ტემპერატურა). უკიდურეს შემთხვევაში საჭიროა გათოხნა. ხოლოშემდგომ პერიოდში შესაძლებელია გაიმარგლოს სარეველებისაგან(მორწყვას არ საჭიროებს).

სურ 4. ოსპის ახალი აღმონაცენი

143

მავნებლები და დაავადებები

ლიტერატურული მონაცემებით, ოსპის მარცვალს აზიანებს მემარცვლია, რაც, ხანგრძლივიგამოკვლევების პირობებში არ შეგვინიშნავს, ეს, გაპირობებულია ოსპის ადრეულობით (მისიმოსავალი აიღება ივნისის ბოლოს). დაავადებათაგან ოსპს უჩნდება ჟანგა, რაც სწორი აგროტექნიკითდა ხელსაყრელი ამინდის პირობებით შესაძლებელია ავიცილოთ თავიდან. ასევე ფუზარიოზირომელიც არ იწვევს ნათესის მთლიან განადგურებას, მაგრამ, ამცირებს მოსავლიანობას და მოსა-ვლის ხარისხს.

მოსავლის აღება

ოსპის მოსავლის აღება უნდა დავიწყოთ მაშინ როცა მცენარის ქვედა და შუა იარუსის პარკებიგაყვითლდება და გახმება, შესაბამისად მცენარეს ფოთლები უხმება და ცვივა, მიუხედავად იმისა,რომ წვეროზე შესაძლებელია იყოს მწვანე ფოთლები და პარკები, რომლებიც მეტწილად ცარიელია.ოსპის მოსავლის აღება შესაძლებელია კომბაინით, რადგანაც მცენარე დაბალია საჭიროა კომბაინისდაბალ ჭრაზე დაყენება (ამიტომ აუცილებელია ნაკვეთი იყოს მოსწორებული, რათა აღების დროსმიწა არ შეჰყვეს). შესაძლებელია აგრეთვე მოსავლის აღება ორ ფაზად: ჯერ გაითიბოს და შემდეგგამომშრალი მასა გაილეწოს კომბაინით.

მოსავლის აღების დაგვიანება იწვევს მარცვლის როგორც ხარისხობრივ გაუარესებას, ასევერაოდენობრივ შემცირებას. აღებული მარცვალი აუცილებელია გაიშალოს დახურულ კალოზე,მალევე მოხდეს მისი გაწმენდა დამხარისხებელ მანქანაზე გატარებით. 14% ტენიანობის შემთხვევა-ში თესლი უნდა ჩაიყაროს ტომრებში და დასაწყობდეს მღრღნელებისაგან დაცულ ადგილას. ..

144

uZRveba ekonomikis mecnierebaTa doqtori,

profesori, akademikosi

omar qeSelaSvili

leqcia 2. ipoTeka (ipoTekuri sesxi)(momzadebulia internetis

masalebis mixedviT)

იპოთეკური სესხი არის უძრავი ქონებით უზრუნველყოფილი გრძელვადიანი მიზნობრივიკრედიტი, რომლის მეშვეობით შეგიძლიათ შეიძინოთ, ააშენოთ ან გაარემონტოთ უძრავი ქონება-ბინა, აგარაკი, მიწის ნაკვეთი.

სესხის პირობები ინდივიდუალურია და დამოკიდებულია მომხმარებლის შემოსავალზე, მისსაკრედიტო ისტორიაზე და შესაძენი ქონების ღირებულებაზე. იპოთეკური სესხის აღება შესა-ძლებელია, როგორც ეროვნულ, ისე უცხოურ ვალუტაში, საპროცენტო განაკვეთი დაახლოებით 8%-იდან იწყება, სესხის დაფარვის მაქსიმალური ვადა კი 180 თვე, ანუ 1,5 წელია.

იპოთეკური სესხის სარგებლობისას უნდა გავითვალისწინოთ ის დამატებითი დანახარჯები,რომელიც თან ახლავს:

სესხის გაცემის საკომისიო საპროცენტო განაკვეთი, საჯარო რეესტრის ან ნოტარიუსის ხარჯი, სესხის წინსწრებით დაფარვის პირგასამტეხლო მაქს. 2%. უძრავი ქონების და მსესხებლის სიცოცხლის დაზღვევის ღირებულება

იპოთეკური კრედიტის უძრავი ქონებით უზრუნველყოფა გულისხმობს, რომ სესხის მოქმე-დების პერიოდში თქვენ მიერ აღებული სასესხო ვალდებულების შეუსრულებლობის შემთხვევაშიბანკს უფლება აქვს, მოახდინოს უზრუნველყოფაში არსებული უძრავი ქონების რეალიზაცია.

სესხის დაფარვის გრაფიკი და საპროცენტო განაკვეთი დამოკიდებულია სხვადასხვა ფაქტორზე:კრედიტის მოცულობა, მსესხებლის შემოსავალი, მისი სტაბილურობა და სხვა. იპოთეკის ხელშე–კრულება რეგისტრირდება საჯარო რეესტრში.

იპოთეკა (ძვ.ბერძნ), იპოთეკური სესხი –კრედიტი უძრავი ქონების თავდებით. როგორც წესი გა–იცემა ბანკის მიერ, თუმცა კრედიტორი შეიძლება გახდეს ასევე ნებისმიერი სხვა სამართლებრივიპირი. იპოთეკური კრედიტის ამღები საკუთარ ვალდებულებას კრედიტის დაფარვაზე მისი კუ–თვნილი უძრავი ქონების თავდებად ჩადებით უზრუნველყოფს.

საქართველოში და რიგ სხვა ქვეყნებში ტერმინი „იპოთეკა“ ნიშნავს ბანკისგან კრედიტის მიღებასუძრავი ქონების შესასყიდად (მაგ. ბინის ან სახლის). ინგლისურში ამ სახის კრედიტისთვის არსე–ბობს სპეციალური ტერმინი “mortgage”. ანუ, ამ კატეგორიაში არ ხვდება სესხი სხვა მიზნობირივიდანიშნულებით, რომელსაც თავდებით უძრავი ქონება ედება.

ტერმინი „იპოთეკა“ პირველად საბერძნეთში გაჩნდა ჩვ. წ. VI ს.-ში. ბერძნები ასე აღნიშნავდნენმოვალის პასუხისმგებლობას კრედიტორის წინაშე საკუთარი მიწით. მსესხებლის მიწის ნაკვეთისსაზღვარზე სვამდენ ბოძს წარწერით, რომელიც აღნიშნავდა, რომ ეს მიწა სესხს უზრუნველყოფდა.სწორედ ეს ბოძი იწოდებოდა „იპოთეკად“, რომლის ძველი ბერძნულიდან ნიშნავს „მისადგმელს“.

uwyveti swavlebis darbazi

Continuous Studying Hall

145

იპოთეკა მოთხოვნის უზრუნველყოფის ერთ-ერთი ყველაზე ეფექტური საშუალებაა, რომელიცგირავნობის მსგავსად ანიჭებს კრედიტორს უფლებას დაიკმაყოფილოს თავისი მოთხოვნა იპო-თეკის საგნიდან, სხვა კრედიტორებთან შედარებით უპირატესად.

იპოთეკარის მოთხოვნა უზრუნველყოფილია უძრავი ქონებით, რაც იმას ნიშნავს, რომ ვის ხელ–შიც არ უნდა იყოს ეს უძრავი ქონება, როგორც არ უნდა განიკარგოს იგი, სანამ იპოთეკარი არ დაი–მაყოფილების თავის მოთხოვნას, მისი იპოთეკის უფლება იქნება ხელშეუხებელი, მათ შორის სხვაკრედიტორების მხრიდანაც.

იპოთეკის დროს არსებობს ორი სახის სამართლებრივი ურთიერთობა, რომლებიც მკაცრადგანსხვავდებიან.1) სანივთო–სამართლებრივი ურთიერთობა იპოთეკარსა და იპოთეკის საგნის მესაკუთრეს შორის-იპოთეკის საგნის მესაკუთრესა და იპოთეკარს შორის დადებულია იპოთეკის ხელშეკრულება,რომელიც წარმოშობს იპოთეკის უფლებას.2) ვალდებულებით–სამართლებრივი ურთიერთობა იპოთეკარს(კრედიტორსა) და მოთხოვნის პი-რად მოვალეს შორის-იპოთეკარსა და მოვალეს შორის დადებული ვალდებულებით-სამართლე-ბრივი ხელშეკრულება (მაგ: სესხი, ნასყიდობა, ნარდობა და ა.შ.), რომლიდან გამომდინარე იპო–თეკარის მოთხოვნის უზრუნველყოფის ფუნქციას ასრულებს იპოთეკის ხელშეკრულება.

აღსანიშნავია, რომ არ არის აუცილებელი მოვალე და იპოთეკის საგნის მესაკუთრე იყოს ერთი–დაიგივე პიროვნება.

იპოთეკის საგანია უძრავი ნივთები და მათთან დაკავშირებული უფლებები. მაგ: აღნაგობა, უზუ–ფრუქტი.

იპოთეკის საგანია ისეთი მოძრავი ნივთებიც, რომლებიც სამოქალაქო ბრუნვაში მოიაზრება,როგორც უძრავი ნივთები. მაგ: გემები და თვითმფრინავები.

უძრავი ნივთების იპოთეკით დატვირთვა არ არის დაკავშირებული, ნივთზე მფლობელობისგადაცემასთან, რაც აძლევს მოვალეს შესაძლებლობას გააგრძელოს საგნით სარგებლობა, თუმცამხარეები შეიძლება შეთანხმდნენ, იპოთეკის საგნის, იპოთეკარის მფლობელობაში გადაცემის შესა–ხებ.

იპოთეკის საგანი, ისევე, როგორც გირავნობის შემთხვევაში, შეიძლება იპოთეკარის მოვალის ანნებისმიერი სხვა მესამე პირის საკუთრებაში იყოს.

იპოთეკის უფლება ვრცელდება საგნის არსებით შემადგენელ ნაწილზეც, თუმცა იგი არვცელდება მის ნაყოფზე, თუ მხარეები საწინააღმდეგოზე არ შეთანხმდნენ, იპოთეკის ხელშე-კრულებაში.

იპოთეკარის მოთხოვნის შეუსრულებლობის/არაჯეროვნად შესრულების შემთხვევაში, იპოთე–კარი უფლებამოსილია საკუთარი მოთხოვნა დაიკმაყოფილოს იპოთეკის საგნიდან. მას ამის გაკე–თება რამდენიმე სხვადასხვა გზით შეუძლია.

იმისათვის, რომ იპოთეკარმა იპოთეკის საგანი საკუთრებაში მიიღოს უნდა არსებობდეს რამდე–ნიმე პირობა, ერთობლივად:

ა) იპოთეკის ხელშეკრულებაში განსაზღვრული უნდა იყოს იპოთეკის საგნის იპოთეკარის საკუ–თრებაში გადაცემის შესაძლებლობა.

ბ) იპოთეკით დატვირთული მოთხოვნის შეუსრულებლობის შემთხვევაში იპოთეკარმა და იპო–თეკის საგნის მესაკუთრემ ერთობლივი განცხადებით უნდა მიმართონ საჯარო რეესტრს, რომლი–თაც მოხდება იპოთეკის საგნის იპოთეკარის საკუთრებაში გადაცემა.

ხშირ შემთხვევაში იპოთეკის საგნის მესაკუთრე მარტივად არ თმობს ბინას და უარს აცხადებსრეესტრში ერთობლივი განცხადების წარდგენზე. ამ შემთხვევაში იპოთეკარი უფლებამოსილიასასამართლოს მიმართოს და მოითხოვოს ბინის მის საკუთრებაში გადაცემა.

სამოქალაქო კოდექსი ასევე ითვალისწინებს იმის შესაძლებლობას, რომ ნოტარიუსის მეშვეობითმოხდეს იპოთეკის საგნის იპოთეკარისათვის გადაცემის იძულებითი უზრუნველყოფა. ამისათვისსაჭიროა:

146

ა) იპოთეკის ხელშეკრულებაში განსაზღვრული უნდა იყოს იპოთეკის საგნის იპოთეკარის საკუ–თრებაში გადაცემის შესაძლებლობა.ბ) იპოთეკის ხელშეკრულებაშივე უნდა იყოს განსაზღვრული იმის შესაძლებლობა, რომ თუ მოვალეარ შეასრულებს ვალდებულებას, ნოტარიუსი უფლებამოსილია გასცეს აღსრულების ფურცელი.გ) იპოთეკის ხელშეკრულება უნდა იქნეს შედგენილი საჯარო ნოტარიული აქტით.

იპოთეკის უფლება იურიდიულ ძალას იძენს საჯარო რეესტრში რეგისტრაციის მომენტიდან.იპოთეკის ხელშეკრულებაში აღინიშნება უძრავი ნივთის მესაკუთრე, იპოთეკარი, სავარაუდო

მოვალე მესამე პირი. მხარეთა შეთანხმებით გარიგებაში შესაძლებელია აღინიშნოს აგრეთვე უზრუ–ნველყოფილი მოთხოვნის ოდენობა, სარგებელი, შესრულების ვადა და სხვა პირობები.

147

Sinaarsi–CONTENTSgv.

mecniereba- Sciences-...................................................................................................................................... 4guram aleqsiZe, givi jafariZe, omar qeSelaSvili- soflis meurneobis mdgradi ganviTarebis

prioritetuli RonisZiebebi .......................................................................................................................................................... 4

Guram Aleksidze, Givi Japaridze, Omar Keshelashvili- Prioritized Activities for SustainableDevelopment of Agriculture in Georgia ................................................................................................................. 9ცოტნე სამადაშვილი-საქართველოს სასოფლო-სამეურნეო ინსტიტუტი (სამართალმემკვიდრე აგრარულიუნივერსიტეტი) 90 წლისაა ................................................................................................................................. 10

Tsotne Samadashvili-Georgian Agricultural Institute (legal successor Agricultural university of Georgia) is 90 years old ...................................................................................................................................................... 14memcenareoba- plant-industry ........................................................................................................................ 15v.goliaZe, c.qaSakaSvili, d.afxazava, T.reviSvili-feihoas perspeqtiuli formebis kvlevis

Sedegebi ....................................................................................................................................................................................................... 15

V. Goliadze, Ts. Kashakashvili, D. Apkhazava, T. Revishvili- The results of the research ofprospective forms of Feijoa ..................................................................................................................................... 19Tamar narimaniSvili-samcxe-javaxeTSi saSemodgomo xorblis movla-moyvanis tradiciuli

agroteqnologia da misi analizi ............................................................................................................................................. 20

Tamar Narimanishvili- Traditional agro technologies of growing/caring of autumn wheat inSamtskhe-Javakheti region and its analysis ............................................................................................................ 24nunu kutalaZe, zurab miqelaZe, Temur gorgilaZe, Tamar gogoliSvili samkurnalo da

kvebiTi Rirebulebis mqone velurad mzardi mcenaris-sviis kultivireba ....................................................... 25

Nunu Kutaladze, Zurab Miqeladze, Temur Gorgiladze,Tamar Gogolishvili- Cultivation of thewild-growing plant with medical and nutritional value – hop ................................................................................ 27seleqcia da genetika-Breeding and Genetics- ........................................................................................... 28ზურაბ ბუკია-ციტრუსოვანთა მეთოდური ჯიშთაგამოცდა-საგზური ჯიშისათვის წარმოებაში ................... 28Zurab Bukia-Methodical exam of citrus of test of species for the producing of breed ..................................... 29ზურაბ ბუკია-სამეურნეო ვარგისი ნიშნების მემკვიდრეობა მანდარინის -Citrus Reticulata Bl.ნუცელარული ნათესარების ვეგეტაციურ თაობაში .............................................................................................................................. 30

Zurab Bukia- Agricultural suitable signs heritage of tangerine -Citrus Reticulata Bl. In thevegetative generation of nucellar relatives ............................................................................................................ 33ზურაბ ბუკია-ფორთოხლის - Citrus Sinensis (L.)Osb. ნაყოფის სამედიცინო ეფექტი და სელექციისძირითადი მიმართულებები ................................................................................................................................................................................ 34

Zurab Bukia- Orange - Citrus Sinensis (L.) Osb. The medical effect of the fetus and the main directionsof the selection ...................................................................................................................................................... 36ზურაბ ბუკია, ციცინო ათამაშვილი, ნუნუ გოგია-სამკურნალწამლო მემცენარეობის ძირითადიპრინციპები და კულტურათა სელექცია ......................................................................................................................................... 37Zurab Bukia, Tsitsino Atamashvili, Nunu Gogia- Basic Principles of Cure-treatment plant andCultures Selection ................................................................................................................................. 39mexileoba-Fruit-growering ........................................................................................................................... 40ე. მაღლაკელიძე, ზ. ბობოქაშვილი, ვ. კაკაშვილი-“სამბა”- ბლის (Prunus Avium) ახალი ინტროდუცი-რებული ჯიში საქართველოში ............................................................................................................................................................................. 40

Ellen Maghlakelidze, Zviad Bobokasvili, Vano Kakashvili-'Samba'-the new Introduced SweetCherry (Prunus avium L.) Cultivar in Georgia ..................................................................................................... 48ე. მაღლაკელიძე, ზ. ბობოქაშვილი, ვ. კაკაშვილი, ლ. ციგრიაშვილი-ქლიავის სორტიმენტისგაუმჯობესება ............................................................................................................................................................................................ 49Ellen Maghlakelidze, Zviad Bobokasvili, Vano Kakashvili, Lasha Tscigriasvili- Improvement of plumassortment in Georgia .......................................................................................................................................... 55avTandil mesxiZe, ramaz WaraliZe, daviT baraTaSvili, dali qamadaZe-msxlis zogierTi

perspeqtiuli jiSi Suaxevis municipalitetSi ............................................................................................................... 56

148

A. Meskhidze, R. Tchagalidze, D. Baratashvili, D. Kamadadze-Some perspective pear species atShuakhevi Municipality ......................................................................................................................................... 59niadagmcodneoba da agroqimia-Soil Science and Agrochemistry .......................................................... 60ცოტნე სამადაშვილი, ლევან უჯმაჯურიძე, გულნარი ჩხუტიაშვილი, ამირან თხელიძე, მირიანჩოხელი, ნუგზარი ბენდიანიშვილი-ახალი ორგანული სასუქი ეკოროსტი და მისი გამოყენებისპერსპექტივები ........................................................................................................................................................................................... 60

Tsotne Samadashvili, Levan Ujmajuridze, Gulnari Chkhutiashvil, Amiran Tkhelidze, MirianChokheli, Nugzari Bendianishvili- New organic fertilizer Ecorost and prospects of its application ........... 64mcenareTa dacva-Plant protection ................................................................................................. 65s. SaniZe, n. biwaZe- xorblis rizosferos arbuskulur-mikorizuli sokoebis Seswavlis

meTodologia .......................................................................................................................................................................................... 65

S. Shanidze, N. Bitsadze- ethodology for studying arbuscular-mycorrhizal fungi of wheat rhizosphere ...... 69ese jayeli, angelina nikolaSvili-aziuri farosanas-Halyomorpha halys (Stal), bioekologiis

Seswavlis Sedegebi dasavleT saqarTvelos pirobebSi .............................................................................................. 70

Ese Jakely, Angelina Nikolashvili- The results of bioecological study of brown marmorated stink bug-Halyomorpha halys(Stal) in the conditions of Western Georgia ....................................................................... 75TaTia xositaSvili, ნino lomiZe- saqarTveloSi pomidvris samxreT amerikuli menaRme

CrCilis (Tuta absoluta M.) sicocxlis ciklis Seswavla ....................................................................................... 76

T.khositashvili, N. lomidze- Life cycle of South American tomato leaf miner (Tuta Absoluta M.) ............. 77mecxoveleoba da sakvebwarmoeba- Livestock and feed productionioseb sarjvelaZe-Zovebis teqnika sxvadasxva tipis saZovrebisaTvis ............................................................ 78Josef Sarjveladze- Grazing technique for different types of pastures ............................................................. 80kvebis mrewveloba- Food Industry ............................................................................................................ 81iamze CxartiSvili, sofia papuniZe, nino seidiSvili, zurab miqelaZe-vitaminizebuli

sirofi funqcionuri kvebis produqtebisTvis .................................................................................................................. 81

Iamze Chkhartishvili, Sophio Papunidze, Nino Seidishvili, Zurab Mikeladze- Vitamin syrup forfunctional products ................................................................................................................................................ 84metyeveoba-Forestry ......................................................................................................................................... 85a. ZirkvaZe, r. daviTaZe- aWaris wiflnarebSi tyis bunebrivi ganaxlebis mdgomareoba Suaxevis

satyeo meurneobis magaliTze .................................................................................................................................................... 85

A. Dzirkvadze, R. Davitadze- Condition of natural forest renewal in Ajara beech forests On the exampleof the Shuakhevi forestry farm ............................................................................................................................ 87mikrobiologia-Microbiology ........................................................................................................................ 88Tamar saCaneli, lia amiranaSvili, nino gageliZe- TuSuri gudis yvelis mikrobiotas

dominanti komponentebi ...................................................................................................................................................................... 88

Tamar Sachaneli, Lia Amiranashvili, Nino Gagekidze- The dominant component of microbiotaTushetian guda cheese ............................................................................................................................................ 92botanika- Botany ............................................................................................................................................... 93roza biZinaSvili- qaTqaTa (TeTri) SroSanis (Lilium candidum L.) kultura ........................................ 93

Roza Bidzinashvili- White Lily (Lilium candidum L.) Culture ....................................................................... 97roza biZinaSvili-lamazi ucunas (Colchicum speciosum Stev.) morfo-biologiuri

Taviseburebebi ....................................................................................................................................................................................... 98

Roza Bidzinashvili- Morpho-biological peculiarities of Colchicum speciosum Stev ..................................... 104agraruli ekonomika-Agrarian Economy ................................................................................................. 105omar qeSelaSvili- agraruli ekonomikuri mecnierebis prioritetebi da sakvlevi areali ........ 105

Omar Keshelashvili- Priorities of Agrarian Economic Science and a Scope of Research ........................... 116lia kuraxCiSvili- meRvineobis roli qveynis ekonomikisa da eqsportis ganviTarebis

mimarTulebiT ...................................................................................................................................................................................... 117

Lia Kurakhchishvili- The Role of Winemaking in Economy and Export Development of the Country ... 120

149

saqarTvelos soflis meurneobis mecnierebaTa aGkademia fermerul meurneobaTa

dasaxmareblad-Georgian Academy of Agricultural Sciences for helping to Farming .......................... 121sasoflo-sameurneo kulturaTa movla-moyvanis teqnologia-Technology of cultivation ofagricultural crops ............................................................................................................................................. 121g.aleqsiZe, g,jafariZe, o.qeSelaSvili, o.liparteliani, e.SafaqiZe, a.giorgaZe,

g.CxutiaSvili, n.kakabaZe, f.begoiZe, z.saraliZe- qeris movla-moyvanis teqnologiuri

rekomendaciebi ................................................................................................................................................................................... 121

g.aleqsiZe, g,jafariZe, o.qeSelaSvili, o.liparteliani, e.SafaqiZe, a.giorgaZe,

p.vaCeiSvili, l.tyemalaZe, n.kakabaZe-lobios movla-moyvanis teqnologiuri rekomendaciebi.... 125

g.aleqsiZe, g,jafariZe, o.qeSelaSvili, o.liparteliani, e.SafaqiZe, a.giorgaZe,

p.vaCeiSvili, l.tyemalaZe, n.kakabaZe-bardis movla-moyvanis teqnologiuri rekomendaciebi......... 131

g.aleqsiZe, g,jafariZe, o.qeSelaSvili, o.liparteliani, e.SafaqiZe, a.giorgaZe,p.vaCeiSvili, l.tyemalaZe, n.kakabaZe-soios movla-moyvanis teqnologiuri rekomendaciebi ...... 133

g.aleqsiZe, g,jafariZe, o.qeSelaSvili, o.liparteliani, e.SafaqiZe, a.giorgaZe,

p.vaCeiSvili, l.tyemalaZe, n.kakabaZe-muxudos movla-moyvanis teqnologiuri rekomendaciebi .. 136

g.aleqsiZe, g,jafariZe, o.qeSelaSvili, o.liparteliani, e.SafaqiZe, a.giorgaZe,

p.vaCeiSvili, l.tyemalaZe, n.kakabaZe- ospis movla-moyvanis teqnologiuri rekomendaciebi ..... 140

uwyveti swavlebis darbazi- Continuous Studying Hall ...................................................................... 144o.qeSelaSvili- ipoTeka (ipoTekuri sesxi) .................................................................................................................. 144

Sinaarsi–-CONTENTS............................................................................................................................................................... 147

150

moTxovnebi dasabeWdad warmosadgeni statiebis mimarT

(saerTaSoriso standartebis Sesabamisad)

1. statiis moculoba ganisazRreba 10 gv-mde. warmodgenili unda iyos erT egzemplarad (LitNusx anAcadNusx-11; 1.0 intervalze; zomebi: Top 1.5; Bottom 1.5; Left 2.5; Right 1.5) da CD-ze.

2. statias win unda uZRodes saTauri, Semdeg mosdevdes avtor(eb)is dasaxeleba, xarisxisa da

wodebis miTiTebiT; calke striqonad unda iyos warmodgenili saZiebo (sakvanZo) sityvebi;3. statias unda gaaCndes mecnieruli Rirebuleba;

4. statia unda iyos kiTxvadi (stilisturad daxvewili, mecnierulad da enobrivad redaqtire-

buli);5. statias unda axldes mkafio referati (1000 niSani an 100-250 sityva) qarTulad (origina-lis

enaze) da inglisurad. inglisurenovani referati erTaderTi wyaroa, romlis mixedviTac ucxoeli

specialisti afasebs qarTveli mecnieris publikacias, iyenebs Tavis publikaciaSi, di-skusiaSi SedisavtorTan da a.S.

6. monacemebi, romlebic ar iTargmneba (avtoris gvari, gamoyenebuli literaturis CamonaTvali da

sxva) warmodgenili unda iyos romauli alfavitiT. amisaTvis gamoiyeneba transliteraciis erT-erTi saerTaSoriso sistema (magaliTad (Unoffical system). araromauli alfavitiT SeiZleba

warmodgenili iyos mxolod statiis teqstebi da naxatebi saitze;

7. moTxovnebi referatis mimarT;

referati (Abstract) unda gadmoscemdes samuSaos (samecniero naSromis) arss da gasagebi unda

iyos mkTxvelisaTvis TviT publikaciis wakiTxvis gareSe. igi ar unda Seicavdes iseT masalas

rac ar aris publikaciis ZiriTad teqstSi;

referatSi mokled da zustad unda aisaxos statiis Sinaarsi, masSi gadmocemuli unda iyos

samuSaos ZiriTadi faqtebi da Sedegebi;

referatis teqsti unda iyos lakoniuri da mkafio, Tavisufali zedmeti sityvebisagan, ga-

moirCeodes formulirebis damajereblobiT;referati unda Seicavdes statiis Sinaarsis Semdeg aspeqtebs:

- samuSaos sagani, Tema, mizani;

- samuSaos Catarebis meTodi an meTodologia;- samuSaos Sedegebi;

- Sedegebis gamoyenebis sfero;

- daskvnebi;samuSaos sagani, Tema da mizani gadmoicema im SemTxvevaSi, roca is ar Cans statiis saTaurSi.

samuSaos Catarebis meTodi an meTodologia aRweril unda iqnas im SemTxvevaSi, Tu igi gamo-

irCeva siaxliT an sainteresoa am samuSaos gamoyenebis TvalsazrisiT. unda SevecadoT ar gamoviyenoT CarTuli sityvebi (mag. statiis avtori ganixilavs...)

(samagaliTo frazebi: gansazRvrulia, gaanalizebulia, vlindeba, SeswavliT miiReba Semdegi

Sedegebi, gapirobebulia, gamowveulia, rac ganapirobebs da a.S.).8. referati inglisur enaze unda iyos:

informaciuli (ar Seicavdes zogad frazebs);

originaluri (ar iyos qarTuli referatis zusti kalki);

Sinaarsiani (asaxavdes statis ZiriTad Sinaarss da kvlevis Sedegebs);

struqturuli (misdevdes statiis logikas);

`inglisurenovani~ (dawerili xarisxiani inglisuri eniT da inglisurenovani specialuri

terminebiT);

kompaqturi (Seicavdes 100-250 sityvamde).

151

saqarTvelos soflis meurneobis mecnierebaTa akademia

Georgian Academy of Agricultural Sciences

m o a m b e(samecniero SromaTa krebuli)

B U L L E T I N(Scientific Papers)

#1(41)

gamomcemeli: saqarTvelos soflis

meurneobis mecnierebaTa akademia

Publisher: Georgian Academy ofAgricultural Sciences

teqnikuri redaqcia:g,mosaSvili-teqnikis akademiuri doqtori, teqnikuri redaqtori, veb-gverdis redaqtori,i.baxtaZe-inglisuri versiis redaqtori.

saaRricxvo-sagamomcemlo Tabaxi: 16.8

pirobiTi nabeWdi Tabaxi: 18.8

Tbilisi-TBILISI-2019

152