saqartvelos parlamentis aparati - parliament · samecniero centrebis (romelta senaxva...
TRANSCRIPT
kvleviTi departamenti
saqarTvelos parlamentis aparati
analitikuri ganyofileba
mecnierebis politika mcire qveynebSi
Sinaarsi:
Sesavali
1. kvlevis organizacia norvegiaSi
2. mecnierebisa da teqnologiebis politika avstriaSi
3. kvlevisa da ganviTarebis politika CexeTis respublikaSi
4. mecnierebis politika fineTSi
5. mecnierebis politika latviaSi
6. mecnierebis politika sloveniaSi
7. mecniereba estoneTSi
daskvna
gamoyenebuli literatura da informaciis wyaroebi
Sesavali
mecniereba ara mxolod kulturis ganuyofeli da umniSvnelovanesi
nawilia, aramed, amave dros, qveynis ekonomikuri da socialuri progresis
ganmsazRvrelsac warmoadgens.
me-20 saukuneSi amerikelma sociologebma Semoitanes e.w. `did
mecnierebis~ cneba imis misaniSneblad, rom mniSvnelovani aRmoCenebi sul
ufro xSirad xorcieldeba mecnierTa didi jgufebis mier _
saerTaSoriso TanamSromlobaze, srulyofil aparaturaze, masStabur
eqsperimetsa da axal teqnologiebze dayrdnobiT. ris Sedegadac
mecnierebis `brwyinvale~ warmomadgenelTa (talantebis) rolic ki TiTqos
Semcirda. amis naTelsayofad birTvuli fizikisa da genuri teqnologiis
bolodroindeli aRmoCenebic gamodgeba. amrigad, `mcire~ da `did~
mecnierebebs Soris gansxvaveba ZiriTadad kvlevis masStabebSi _
aparaturis parametrebsa da monawileTa raodenobaSi sxvaobiT
ganisazRvreba.
ukve me-20 saukuneSi mravali patara saxelmwifo gaCnda (aRdga)
evropaSi da mTel msoflioSic. gaeros wevri qveynebis raodenobam 200-s
miaRwia. da aqac warmoCnda `didi~ da `mcire~ mecnierebis problema, magram
cota sxva gagebiT: mecniereba supersaxelmwifosa da mecniereba mcire
qveynebSi. gasagebia, rom mecniereba erTaSorisi, kosmopolituri bunebisaa:
aRaraa germanuli fizika an franguli qimia, magram yvela qveyanaSi
mecnierebis ganviTareba mainc individualuria _ erovnuli samecniero
centrebiTa da mecnierebaSi adgilobrivi, specifikuri tradiciebiT. am
TvalsazrisiT patara qveynebi yovelTvis iCagreba. maT ar gaaCniaT
mecnierebis _ gansakuTrebiT fundamenturi mecnierebis _
kvleviTi departamenti
2
ganviTarebisaTvis aucilebeli resursebi. amis gamo, didia mcire
qveynebidan inteleqtis gadinebis masStabebi (gansakuTrebiT amerikis
SeerTebul StatebSi). intensiuria mecnierTa biznesis sferoSi
gadanacvlebis procesic.
sabWoTa kavSiris daSlis Semdgom saqarTvelos, rogorc `patara~
qveynis, mecniereba yvela am da uamravi sxva problemis winaSe aRmoCnda,
romelTa didi nawili swored mecnierebis organizaciis sabWouri
sistemidan iRebs saTaves. rogorc cnobilia, sabWoTa kavSiri Tanxebs ar
iSurebda mecnierebis ganviTarebisaTvis. samecniero centrebi mTeli
qveynis teritoriaze iyo ganlagebuli. regionaluri kvleviTi institutebi
uzarmazar dawesebulebebs warmoadgenda, sadac dasaqmebuli iyo aTasobiT
TanamSromeli. magram kvleviTi prioritetebi mimarTuli iyo mTeli
kavSiris saWiroebebze da ar iTvaliswinebda im respublikisa Tu regionis
moTxovnilebebs, sadac es dawesebulebebi iyo ganlagebuli. aseTi msxvili
samecniero centrebis (romelTa Senaxva saqarTvelosnairi `mcire~
qveynebisaTvis didi fufunebaa) daSla mecnierTa Soris umuSevrobis
mkveTr zrdas iwvevs. uTuod gasaTvaliswinebelia sabWouri mecnierebis
dasavleTisagan sruli izolacis uaryofiTi Sedegebic.
mecnierebis ganviTarebisadmi damokidebuleba qveynis politikuri
arCevanis maxasiaTebelia, ramdenadac saqarTvelom mtkiced airCia evropaSi
gaerTianebis gza, mizanSewonilia gavecnoT im `mcire~ postsabWouri
qveynebis mecnierebis politikas, romlebic ukve evrogaerTianebis wevrebi
gaxdnen.
garda amisa, gTavazobT cnobebs evropis SedarebiT mcire, magram
mowinave ekonomikis mqone qveynebis (norvegia, avstria, fineTi)1 mecnierebis
politikis Sesaxeb.
kvlevis organizacia norvegiaSi
miuxedavad imisa, rom norvegia ar aris evrogaerTianebis wevri, 1987
wlidan is monawileobs evrokavSiris farglebSi ganxorcielebul
kvlevebSi da ixdis wliur Sesatans – 40 mln. dolars. norvegia
CrdiloeTis sxva qveynebTan erTad monawileobs erTobliv kvleviT da
saganmanaTleblo RonisZiebebSi. norvegieli mecnierebi daexmarnen litvel
kolegebs mecnieruli kvlevis mdgomareobis SefasebaSi qveynis mier
damoukideblobis miRebis Semdeg. norvegiel mkvlevarebs didi xnis
nayofieri TanamSromloba akavSirebT TavianT kolegebTan amerikis
SeerTebul StatebSi, sadac bevri maTgani swavlobda.
norvegiaSi daaxloebiT 40,000 adamiania dakavebuli kvleviTi da
saganmanaTleblo saqmianobiT (maT Soris 5600 doqtori (DPh)2). mrewvelobaSi dasaqmebulia daaxloebiT 12,600 adamiani (maTgan 650-s aqvs
doqtoris xarisxi), institutebSi 10000 (1300 doqtori) da umaRlesi
ganaTlebis sferoSi 18,100 (370 doqtori). mTlianad norvegia kvlevasa da
ganviTarebaze weliwadSi daaxloebiT 2,1 miliard dolars xarjavs. aqedan
mrewveloba afinansebs 50%-s, saxelmwifo 43%-s, ucxouri wyaroebis wili
1 “sruliad evropis mecnierebaTa akademiebis asociaciis“ prezidentma, profesorma piter
drenTma, romelic saqarTveloSi oficialuri vizitiT imyofeboda, samecniero-kvleviTi
saqmianobis gardaqmnisas baltiispireTis qveynebis garda, evropis sxva qveynebis, upiratesad ki
avstriis, gamocdilebis gaTvaliswinebisken mogviwoda. 2 Doctor of Philosophy
kvleviTi departamenti
3
ki 7%-ia. es Tanxa Seadgens norvegiis mTliani Sida produqtis mxolod
1.7%-s, rac gacilebiT mcirea SvedeTsa da fineTSi kvlevasa da
ganviTarebaze daxarjuli Tanxis procentul maCveneblebze da odnav
naklebia daniis Sesabamis maCveneblebze. kvleviTi saqmianobis SedarebiT
mwiri dafinanseba ganpirobebulia rogorc kvlevis Sedegebis naklebi
efeqturobiT, aseve mTavrobis strategiuli gadawyvetilebiT, ar gazardos
biujetis es nawili im wlebSi, rodesac mas didi Semosavali aqvs
navTobisa da gazis mrewvelobidan. kvleviTi saqmianobis dafinanseba 1995-
1997 wlebSi 5%-iT Semcirda. aseTi fiskaluri politika vrceldeba
mrewvelobis dafinansebazec. 1993-95 wlebSi samrewvelo kvleva da
ganviTareba 1%-iT Semcirda. amave periodSi, institutebis seqtoris
dafinanseba Semcirda 8%-iT, Tumca universitetebma moaxerxes
SeenarCunebinaT kvlevisa da ganviTarebis dafinansebis Zveli done.
kvleviTi saqmianobis ZiriTadi nawili (mTliani xarjebis 57%) oslosa da
mis maxlobel qalaqebSi xorcieldeba.
norvegiaSi oTxi ZiriTadi universiteti, 26 regionaluri da 8
specializebuli kolejia, sadac swavlobs 185,000 studenti. maTgan
yvelaze mniSvnelovani aris oslos universiteti da trondeimis
mecnierebisa da teqnologiis norvegiuli universiteti, romelic
specializebulia sainJinro saqmesa da teqnologiebSi. universitetebSi
tardeba fundamenturi kvlevebi. umaRlesi ganaTlebis seqtori mecnieruli
kvlevebisaTvis yovelwliurad saxelmwifosagan daaxloebiT 400 milion
dolars iRebs, norvegiis samecniero sabWo (Research Council) ki _ 120
milions.
norvegiaSi maRalganviTarebuli `sainstituto seqtoria”, sadac
Sedis daaxloebiT asi kvleviTi instituti da amdenive dawesebuleba,
romlebSic kvleva saqmianobis erT-erTi ZiriTadi mimarTulebaa. am
institutebSi teqnologiuri xasiaTis gamoyenebiTi kvlevebi ZiriTadad
kontraqtis safuZvelze xorcieldeba. sainstituto seqtoris mTliani
xarjebi wliurad Seadgens daaxloebiT 600 milion dolars, aqedan 240
milions saxelmwifo gaiRebs 120 milionamde _ norvegiis samecniero sabWo.
Tumca mTavroba amcirebs am seqtoris subsidirebas da institutebs
TviTdafinansebaze gadasvlas aiZulebs.
norvegiis kvlevis sabWo. 1993 wels norvegiaSi arsebuli kvleviTi
sabWoebi gaerTianda stortingis (norvegiis parlamenti) mier Catarebuli
kvlevis safuZvelze. axali, gaerTianebuli sabWo, romelsac norvegiis
kvlevis sabWo daerqva, anawilebs kvlevisaTvis saWiro saxsrebs da
rekomendaciebs uwevs mTavrobas samecniero da teqnikur sakiTxebSi. sabWo
eqvemdebareba ganaTlebis, kvlevisa da saeklesio saqmeebis saministros,
romelic mis erT-erT ZiriTad damfinansebels warmoadgens. kvlevis sabWo
dafinansebas Rebulobs aseve sxva saministroebisgan, rogoricaa
magaliTad, mrewvelobisa da vaWrobis, Tevzis mrewvelobis, soflis
meurneobis, janmrTelobisa da garemos dacvis. mTlianad, sabWos biujeti
(360 milioni dolari) Seadgens mTavrobis mier mecnieruli kvlevisaTvis
gamoyofili Tanxis meoTxeds.
norvegiis kvlevis sabWoSi gaqra disciplinebis mkveTri gamijnva
magram ara, e.w. disciplinaTaSorisi struqturebis xarjze. gamoiyofa
mizansa da amocanaze orientirebuli eqvsi ganyofileba:
kvleviTi departamenti
4
• mrewveloba da energetika (navTobi, zRvaosnoba, momsaxureba) 88 mln
dolari (mTliani Tanxis 25%);
• mecniereba da teqnologia. 75 mln dolari (21%);
• biomrewveloba da damuSaveba (TevzWera, soflis meurneoba, veterinaruli
medicina, satyeo mrewveloba da kvebis mrewveloba). 59 mln dolari (17%);
• kultura da sazogadoeba (humanitaruli, socialuri mecnierebebi,
saxelmwifo marTva da momsaxureba). 45 mln dolari (12%);
• garemo da ganviTareba (mdgradi ganviTareba da ganviTarebadi
sazogadoebebisaTvis daxmarebis gaweva). 36 mln dolari (10%);
• medicina da janmrTeloba, 22 mln dolari (6%).
administraciisa da sxva xarjebi mTliani Tanxis 9%-s Seadgens.
kvlevis sabWos TiToeul ganyofilebas sakuTari xelmZRvaneloba
hyavs. yovel ganyofilebas aqvs qveganyofilebebi, romlebic muSaoben
strategiul programebze, individualur proeqtebze, infrastruqturebze.
tardeba aseve erToblivi RonisZiebebi. magaliTad, 1998 wels informaciisa
da komunikaciis teqnologiis 33 mln-iani biujeti dafinansda: mecnierebisa
da teqnologiis ganyofilebidan (ZiriTadi kvlevis CatarebisaTvis), aseve
mrewvelobisa da energiis (gamoyenebiTi kvlevebisaTvis), kulturisa da
sazogadoebis (sazogadoebaze zemoqmedebisaTvis) da medicinisa da
janmrTelobis ganyofilebebidan (am sferoebSi Catarebuli
saqmianobisTvis).
norvegiaSi fundamenturi mecnierebis dafinansebas ZiriTadad
ganaTlebis, kvlevisa da saeklesio saqmeebis saministro axorcielebs.
fundamentur kvlevas, gamoyenebiT kvlevebsa da teqnologiebis
ganviTarebasTan erTad, didi yuradReba eqceva. metad mniSvnelovnad
iTvleba zRvis resursebis kvleva, maRali xarisxis samecniero teqnikis
ganviTareba, sakvebis xarisxisa da usafrTxoebis Sefaseba, sainformacio
da sakomunikacio teqnologiis daxvewa, demokratiuli mmarTvelobis
ganviTareba da fundamenturi kvleva. sabWos TiToeul ganyofilebas
sakuTari ZiriTadi prioritetuli mimarTulebebi gaaCnia.
norvegiis kvlevis sabWo, rogorc saxelmwifo dawesebuleba,
warmarTavs iseT mniSvnelovan saqmianobebs, rogoricaa: kvlevisa da
ganviTarebis saerTaSoriso TanamSromloba, arqtikasa da antarqtikaSi
kvlevis Catareba (5 mln dolari weliwadSi) da sxva. TanamSromlobs
evrokavSirsa da evropis sxva qveynebTan, iseve rogorc amerikis SeerTebul
StatebTan. sagareo saqmeTa saministro afinansebs kvlevis sabWos
centraluri da aRmosavleT evropis, afrikisa da aziis zogierT
qveyanasTan TanamSromlobisaTvis.
1997 wlis bolos norvegiis kvlevis sabWom Caatara qveyanaSi qimiis
dargis ganviTarebis Sefaseba, romelmac mravali problema warmoaCina.
moxsenebaSi aRniSnulia, rom Zalian mcirea gamorCeulad ganviTarebuli
dargebis ricxvi, kvleva saWiroze metad eyrdnoba tradiciebs,
struqturebi Zalian mouqnelia, `kvlevis atmosfero stimulis momcemi ar
aris”, personali TiTqmis ar aris mobiluri da ugulvebelyofilia qimiisa
da biologiaSi erToblivi kvlevebis mniSvneloba. es daskvnebi Sokis
momgvreli aRmoCnda, vinaidan tradiciulad qimia norvegiaSi mecnierebis
erT-erTi wamyvan dargs warmoadgenda. am detalurma Sefasebam udidesi
kvleviTi departamenti
5
gavlena iqonia ara mxolod qimiis, aramed sxva mecnierebebis
ganviTarebazec.
mokle mimoxilva. norvegia cdilobs samecniero kvlevisaTvis
SeimuSaos Sesaferisi politika _ swrafad cvalebad msoflioSi
konkurentunarianobis SenarCunebis aucileblobisa da qveynis simciris
gaTvaliswinebiT. ZiriTad damabrkolebel faqtorebs warmoebasTan
dakavSirebuli kvlevis sisuste da samecniero kvlevebis dafinansebis
simwire warmoadgens. Sedegad, norvegia skandinaviaSi bolo adgilze
aRmoCnda kvlevasa da ganviTarebaze gamoyofili Tanxis raodenobiT
(mTlian Sida produqtze gadaangariSebiT). norvegiis mrewvelobis
stabiluri ganviTarebis mizniT xelisufleba kvlevis saWiroebisaTvis
gankuTvnili finansebis did nawils mimarTavs gamoyenebiTi strategiuli
programebis dafinansebaze, arapirdapiri individualuri kvlevebis
Catarebaze. kvleviTi teqnikis modernizaciis xarjebic umniSvneloa;
iTvleba, rom amisaTvis saWiroa wliurad 13 mln dolari, magram
gamoiyofa mxolod am Tanxis meoTxedi. da bolos, profesorTa xelfasi
(wliurad daaxloebiT 45 aTasi dolari), Zalian dabalia imisaTvis, rom
moizidos saukeTeso axalgazrda mkvlevarebi.
am da sxva faqtorebis gaTvaliswinebiT, norvegiis mecniereba
mniSvnelovani problemebis winaSe dgas. norvegiaSi qimiis mecnierebis
ganviTarebis Sefasebam (1998 wels) naTlad mianiSna arsebuli viTarebis
Secvlis aucileblobaze. imis gamo, rom norvegiis profesorTa
daaxloebiT naxevari momdevno aTi wlis ganmavlobaSi albaT pensiaze
gava, aucilebeli xdeba sistemuri cvlilebis ganxorcieleba
universitetebSi niWieri axalgazrdebis mosazidad. norvegiis kvlevis
sabWom aRiara, rom `qveyana ganicdis regress mniSvnelovan dargebSi” da
rom momavlis amocanaa `norvegiis kvlevis sistemis gaaxalgazrdaveba”,
fundamenturi kvlevebis Catareba, `axali samecniero codnis Seqmna da
disciplinebis ganviTareba”. norvegias, rogorc ayvavebulsa da maRali
inteleqtualuri SesaZleblobebis mqone qveyanas, amis potenciali
namdvilad gaaCnia.
mecnierebisa da teqnologiebis politika avstriaSi
Cven cxovreba gviwevs codnaze dafuZnebul sazogadoebaSi.
warmoebisaTvis codna ufro mniSvnelovania, vidre kapitali an Sroma.
qveynis simdidrec ZiriTadad kvleviT potencialzea damokidebuli.
ekonomikuri TanamSromlobisa da ganviTarebis organizacia (Organization for Economical Co-operation and development) da evrokavSiri moTxovnas uyeneben
wevr qveynebs, ganaxorcielon axali ekonomikis ganviTarebisaTvis saWiro
cvlilebebi, rac erTaderTi gzaa ekonomikuri aRmavlobisa da
umuSevrobis daZlevis uzrunvelsayofad.
am mxriv, metad sainteresoa avstriis magaliTi, sadac dominirebs
mrewvelobis tradiciuli dargebi da kvlevebisa da mecnierebis sferoze
gamoyofili Tanxebi ki sakmaod mwiria. amis miuxedavad, umuSevrobis done
dabalia, xolo ekonomikuri zrdis tempi ufro maRali, vidre evropis
mraval sxva qveyanaSi. ismis kiTxvebi: aris Tu ara mecnieruli kvlevis
maRali done mTavari winapiroba inovaciebisa, romlebic keTildReobis
ganmsazRvrel faqtors warmoadgens? aris Tu ara Zveleburi ekonomika
kvleviTi departamenti
6
dabali teqnologiebis sinonimi, xolo axleburi _ maRali
teqnologiebisa? da aseve, unda SeizRudos Tu ara teqnologiuri
politika maRali teqnologiebisa da axleburi ekonomikis ganviTarebis
TvalsazrisiT?.
avstriis Zveli struqturebisa da produqtiulobis maRali donis
paradoqsi; teqnologiuri politikis ori gansxvavebuli stili
evrokomisiis mier SemuSavebuli evropuli inovaciebis aRmricxveli
sistemis mixedviT, avstria bolo adgilze imyofeba; Tumca, bolo oci
wlis manZilze, avstriaSi warmoebis produqtiuloba, yvela sxva evropul
qveyanasTan SedarebiT (Tu ar CavTvliT irlandias), Zalian swrafi tempiT
gaizarda, amasTan 60%-iT ufro swrafad _ vidre amerikis SeerTebul
StatebSi, miuxedavad aq arsebuli axali tipis ekonomikisa. avstriuli
paradoqsis asaxsnelad jer unda dazustdes: 1. aris Tu ara sazogadoebis
gamokiTxva informaciis miRebis namdvilad sando wyaro saerTaSoriso
doneze Sedarebebis gasakeTeblad. aRmoCnda, rom qveynebi am gamokiTxvis
warmoebisas sxvadasxva saxis ganmartebebs iyenebdnen, ase rom, bevri
monacemis axsna ubralod Zalian rTulia. 2. amgvari gansxvavebebi
realuric rom iyos, saerTo monacemi mainc gaurkvevelia: mrewvelobis
zogierTi dargis ganviTareba inovaciebis intensiurobas gulisxmobs,
zogierTis ki _ ara. mrewvelobis sxvadasxva sferoSi inovaciebis
intensivoba sxvadasxvanairad fasdeba. magaliTad, zogan is SeiZleba
produqtiulobisa da samuSao saaTebis SefardebiT fasdebodes, an kidev
gulisxmobdes TanamSromelTa gadamzadebis xarisxs. zogierT warmoebaSi
ki kvleva da ganviTareba ufro intensiuria, vidre gamocdilebaze
orientirebuli samuSaoebi. daskvna is aris, rom inovaciis intensivoba
Zalian gansxvavebulad aRiqmeba sxvadasxva saxis mrewvelobaSi.
avstriisaTvis ki damaxasiaTebelia mrewvelobis iseTi struqtura,
romelSic inovaciebis intensivoba naklebad SeiCneva.
avstriuli paradoqsi asec SeiZleba aixsnas: inovaciebis naklebobas
ganapirobebs investiciebis maRali maCvenebeli. maRali teqnologiuri
standartebis aRWurvilobaSi investiciebis Cadeba nawilobriv mainc
enacvleba inovaciebs. avstriulma firmebma evropel konkurentebTan
SedarebiT 10%-iT, xolo amerikelebTan SedarebiT _ 20%-iT meti
investiciebi ganaxorcieles. aq saWiroa ganvasxvavoT inovaciebis ZiriTadi
wyaro da maTi buneba. Tu amerikaSi inovaciebis wyaro mecnierebaa da
akademiasa da firmebs Soris mWidro TanamSromloba arsebobs, evropuli
inovaciebi momxmareblis mier imarTeba. evropuli konkurentunarianoba
gamocdilebaze dafuZnebul codnas emyareba da ara mecnierebaze
dafuZnebul inovaciebs, rogorc es amerikaSi xdeba. amerikuli inovaciebi
axali produqtebis Seqmnazea orientirebuli, maSin roca evropuli
siaxleebi tradiciuli produqtebis gaumjobesebas da xarisxis amaRlebas
isaxaven miznad. marTalia evropuli strategia axali amerikuli
ekonomikuri strategiisagan Zalian gansxvavebulia, igi mainc sakmaod
warmatebulia.
kvleviTi departamenti
7
avstriis sakiTxis ufro safuZvliani Seswavla cxadyofs, rom
tradiciul warmoebaze farTod gavrcelebuli Sexeduleba maRali
teqnologiebis dargSi siaxleebis miuReblobaze, mcdaria. teqnikuri
progresi, inovaciebi da warmatebebi dabalteqnologiur sferoebSi iseve
vlindeba, rogorc maRalteqnologiur warmoebebSi. ufro metic, xSirad
dabalteqnologiuri warmoeba maRal-teqnologiuri inovaciebiT
xasiaTdeba.
momxmarebelze orientirebuli inovaciebi did gavlenas axdens
warmoebis strategiaze, rasac Tan axlavs garkveul problemebic. kerZod,
aseTma inovaciebma SeiZleba gauTvaliswinebeli struqturuli
cvlilebebi gamoiwvios. rogorc cnobilia, momxmarebelze orientirebuli
warmoeba ufro warmatebulia moklevadian da saSualovadian periodebSi.
magram aseT SemTxvevaSi, radikaluri siaxleebis gatarebis da bazrisTvis
metad saWiro axali produqciis Seqmnis procesis Seferxebis saSiSroeba
Cndeba. 90-ian wlebamde avstriis teqnologiuri politika upiratesobas
inovaciur sistemas aniWebda. Tumca yvela axali teqnologia sulac ar
yofila misaRebi. mecnierebas, kvlevebs da kompiuterul produqcias ori
damoukidebeli samTavrobo fondi afinansebda, magram ramdenadac maT
metad SezRuduli SesaZleblobebi gaaCndaT, es komptencia sam samTavrobo
departamentze gadanawilda. 90-ian wlebSi naTeli gaxda, rom avstriam,
sxva ganviTarebul qveynebTan SedarebiT, did warmatebebs miaRwia. mas ukve
SeeZlo ganeviTarebina qveynisaTvis sasicocxlo mniSvnelobis mqone
teqnologiebi. saWiro gaxda axali teqnologiuri politikis SemuSaveba.
Seiqmna ramdenime savaraudo proeqti, romlebic mTavrobam safuZvlianad
ganixila. es iyo 1996-99 wlebSi `teqnologia-informacia-politika~, da
proeqti `centraluri xelisuflebis teqnologiuri koncefcia” (1996).
bolo wlebSi teqnologiuri politikis roli avstriaSi
mniSvnelovnad gaizarda. gamoikveTa ramdenime metad aqtualuri sakiTxi.
magaliTad: kvlevasa da ganviTarebaze arsebuli qvotebis gazrda;
swavlebis donis amaRlebaze mimarTuli sauniversiteto reformebis
Catareba, aseve institutebis raodenobis Semcireba da muSakebis
mobilurobis gazrda; teqnologiur politikaze yuradRebis gamaxvileba;
samTavrobo daxmarebis koncentrireba ufro radikalur siaxleebze
mecnierebis garkveul sferoebSi; sawarmoebisa da akademiebis
TanamSromlobis gaRrmaveba da sxva mravali.
yvelaze mtkivneul sakiTxs warmoadgens umaRlesi saswavleblebis
reforma, romelic Zalian neli tempiT mimdinareobs. dReisaTvis
universitetebi ukve warmoadgenens avtonomiur erTeulebs, magram maTi
struqtura jerac ra Secvlila.
reformis gasatareblad teqnologiebis saministrom SeimuSava
ramdenime programa, romlebic mdgrad ganviTarebazea (mdgradi energetika
da garemos dacvis teqnologiebi) mimarTuli.
inovaciis mTavar wyaros warmoadgenen `Kplus–iniciativa~3 da
mTavrobis `programa bio-medicinis dargSi~. orive efuZneba
SesaZleblobebis gamoyenebisa da gafarToebis strategiebs.
3 “KPLUS-iniciativa“ aris kvlevis politikis iniciativa, romlis mizania TanamSromlobis
gaZliereba avstraliis universitetebsa da mrewvelobas Soris da amgvarad teqnologiebSi
avstriis ekonomikis konkurentunarianobis amaRleba.
kvleviTi departamenti
8
Kplus programis farglebSi Seiqmna specialuri centrebi, sadac
xorcieldeba akademiebisa da korporaciebis erToblivi muSaoba
sakonkurso kvlevebze. aseTi centrebi SeiZleba dafuZndes erTdroulad
xuTi firmis, an erTze meti kvleviTi institutis mier _ ara umetes Svidi
wlis vadiT. centris mizani unda iyos konkretul dargSi maRali donis
kvlevebis Catareba. saWiro Tanxebis 40%-s uzrunvelyofen Tavad monawile
firmebi, 35%-s _ centraluri mTavroba, danarCeni Tanxebi SeiZleba
moZiebul iqnas sxvadasxva fondidan.
dRemde avstriaSi 12 aseTi centri Seiqmna, maTSi gaerTianebulia 170
firma da 40 kvleviTi instituti. pirveli oTxi wlis ganmavlobaSi
saxelmwifos daxmarebam 87 mln. evro Seadgina. am drois gavlis Semdeg,
centrebis muSaobis Sefasebis safuZvelze dadginda momdevno sami wliT
maTi funqcionirebis aucilebloba. Kplus centrebis kvlevebis sferos warmoadgens: kompiuteruli
teqnologiebi, virtualuri realoba da vizualizacia, maRali
sakomunikacio teqnologiebi, eleqtroqimia, bio-molekuluri Terapia da
sxva
2002 wels konkursi gamocxadda axali centrebis Seqmnaze. am
proeqtis mixedviT unda dafinansdes: oTxi 10-wliani, xuTi 5-wliani da 6
ganusazRvreli vadis proeqti. yovel 3 weliwadSi erTxel aucileblad
unda moxdes am proeqtebis Sefaseba.
aseTi centrebisagan gansxvavebiT, biocentrebi ufro mecnierebazea
dafuZnebuli da mimarTulia `axali ekonomikisaken~. biocentrebma gza
gauxsna bio-teqnologiur kvlevebs. 1993 wlidan moyolebuli, yuradReba
bio-samedicino teqnologiebze iqna gadatanili. saerTaSoriso
standartebis mixedviT avstria metad gvian CaerTo bio-teqnologiur
saqmianobaSi. misi magaliTi naTlad gvaCvenebs, rom pirobebis miuxedavad,
SesaZlebelia SesaniSnavi Sedegebis miReba. es Sedegebi miRweul iqna
ramdenime iseTi faqtoris kombinaciiT, rogorebicaa: finansuri mxardaWera
kvleviTi institutebisadmi; Zalisxmevis koncentracia; yvela samTavrobo,
sauniversiteto da samewarmeo doneebs Soris TanamSromloba da sxva.
avstriaSi metad mniSvnelovania sawarmoo inovaciebze
orientirebuli bio-teqnologiuri centrebis arseboba. Stirianis regionSi
samanqano industriis ramdenime maRalteqnologiuri firmaa, romlebic
dizelis Zravis gaumjobesebaze muSaobs. 90-ian wlebSi mTavrobam es
firmebi erTmaneTTan daakavSira. amis Sedegad ufro advili gaxda
ucxouri investiciebis mozidva. es gaerTianeba metad warmatebuli
gamodga. amJamad, gaerTianebaSi 100-ze meti kompania Sedis. xolo regioni
msoflios erT-erTi yvelaze produqtiuli centri gaxda manqanebis
specialuri modelebis gamoSvebis dargSi.
yovelive zemoTqmuli naTelyofs, rom: 1. e.w `Zvel ekonomikaSi~
siaxleebis Semotanas didi warmatebis motana SeuZlia; 2 – sawarmoo
inovaciebi SeiZleba iseTive warmatebuli gamodges, rogorc teqnologiuri
siaxleebi. 1999 wlis arCevnebis Semdeg axalma xelisuflebam SeimuSava
axali gegma, romliTac meti aqcenti gakeTda teqnologiur politikaze.
gegmaSi Setanilia kvlevebis qvotis gazrda. 3 – sawarmoo siaxleebi,
specifikuri institutebi, teqnologiuri TanamSromlobis organizeba, an
gaerTianebebis Camoyalibeba iseTive mniSvnelovania, rogorc minimum,
wminda teqnikuri siaxleebi. 4 – mTavrobis, akademiebisa da biznesis
TanamSromloba metad nayofieria kvlevebisa da ganviTarebis dargSi.
kvleviTi departamenti
9
kvlevisa da ganviTarebis politika CexeTis respublikaSi
CexeTis respublika kvlevisa da ganviTarebis politikis
gansazRvrisas eyrdnoba ganviTarebuli qveynebis tradiciebs, romelTa
mixedviTac mecniereba miCneulia kulturul Rirebulebad, romelic
adamianebis ZiriTadi sulieri moTxovnilebebis dakmayofilebas emsaxureba.
mecnieruli kvleva, erTi mxriv, akmayofilebs adamianis survils _
iswavlos da gaifarTovos Tavisi msoflmxedveloba da meores mxriv, igi
warmoadgens materialuri aqtivebis Seqmnisa da sazogadoebis mudmivi
ganviTarebis winapirobas. CexeTSi kvlevisa da ganviTarebis politikis
ZiriTadi mizania kvlevisa da ganviTarebis efeqturobis amaRleba, aseve
moqnili da mdgradi ekonomikuri ganviTarebis uzrunvelyofa.
miznebi da prioritetebi
kvlevisa da ganviTarebis maRali efeqturoba ver miiRweva adamianuri
da materialuri resursebis Serwymis gareSe. samecniero kvlevis
warmatebis xarisxi damokidebulia produqciis, teqnologiebisa da
momsaxurebis saerTaSoriso bazarze misi Sedegebis gamoyenebaze. aseve
mniSvnelovania saerTaSoriso doneze kvlevis Sedegebis gamoqveyneba da
maTi Sefaseba. Zalian sasargebloa sistemuri da Tematuri prioritetebis
diferenciaciac.
sistemuri prioritetebi
am etapze CexeTSi yvelaze mniSvnelovani sistemuri prioritetebia:
- fundamenturi kvleva;
- gamoyenebiTi kvleva;
- adamianuri resursebi;
- regionaluri aspeqtebi;
- saerTaSoriso TanamSromloba.
mecnerebis dafinansebis mTavar wyarod kvlavac rCeba saxelmwifo
biujeti, romelic ZiriTadad mimarTulia iseT kvlevebze, romelTa
Sedegebic aRiarebuli iqneba saerTaSoriso doneze. fundamentur
kvlevebSi axali specialistebis momzadebisaTvis metad mniSvnelovania
Tavisufali da SemoqmedebiTi garemos Seqmna. amis gamo, mecniereba sul
ufro da ufro aqtiurad ukavSirdeba ganaTlebis seqtors. es procesi
yvelaze naTlad universitetebSia warmodgenili.
gamoyenebiTi kvleva. saxelmwifo saxsrebi (rogorc miznobrivi, aseve
institucionaluri) iyo da yovelTvis iqneba gamoyenebiTi kvlevis
dafinansebis mxolod damatebiTi wyaro. sasoflo-sameurneo da satyeo
kvlevebis gamoklebiT, dafinansebis mTavari wyaro biznesis seqtori unda
iyos. zogadad ki, saxelmwifo biujetidan miRebuli dafinanseba ar unda
scildebodes evrokavSiris standartebiT dawesebul zRvrebs.
kvleviTi departamenti
10
adamianuri resursebi. kvlevisa da ganviTarebis sistema ver iqneba
efeqturi monawileTa SesaZleblobebisa da motivaciis mudmivi ganaxlebis
gareSe. am sferoSi momuSave adamianTa saSualo asakis zrdis problema
moiTxovs kompleqsur gadawyvetas, raSic Sedis: mecnieruli kvleviT
axalgazrdobis daintereseba, rac adreul periodSi unda moxdes;
axalgazrda specialistebisaTvis ekonomikuri situaciis gaumjobeseba;
niWieri studentebisa da mecnierebisaTvis profesiuli winsvlis
xelSewyoba; axalgazrda mecnierTa mivlinebebis dafinanseba (rogorc
qveynis SigniT, aseve mis farglebs gareT); perspeqtiul axalgazrda
mecnierTa kvleviTi gundebis Seqmnis uzrunvelyofa.
regionaluri aspeqtebi. CexeTis respublikaSi kvleviTi centrebis
ZiriTadi nawili ramdenime qalaqsa da tradiciul universitetebSia
koncentrirebuli. amitom, mTavrobam ASeimuSava grZelvadiani politika,
romelic regionebSi mecnierebis ganviTarebazea mimarTuli. es
gansakuTrebiT mniSvnelovania naklebad ganviTarebuli regionebisaTvis,
sadac umuSevrobis done gacilebiT maRalia.
msoflio ekonomikis globalizacia da mzardi informaciuli
nakadebi xazs usvams saerTaSoriso kvlevisa da ganviTarebis
TanamSromlobaSi CexeTis CarTvis aucileblobas, rac, Tavis mxriv,
ganapirobebs fundamenturi kvlevebis efeqturobis zrdasa da
sazogadoebisaTvis meti ekonomikuri sargeblobis motanas.
Tematuri prioritetebi
Tematur prioritetebSi Sedis rogorc orientirebuli, aseve
araorientirebuli kvlevebi. araorientirebuli kvlevebis SemTxvevaSi
Temebsa da meTodologiebs TviTon mkvlevarebi arCeven. rac Seexeba
orientirebul kvlevebs, aq prioritetebi ganisazRvreba moqalaqeebis,
sazogadoebisa da qveynis ekonomikis saWiroebebidan gamomdinare. am
procesSi umniSvnelovanes rols asrulebs CexeTis xelisufleba.
araorientirebuli kvleva. araorientirebuli fundamenturi
kvlevebis Temebisa da meTodologiebis SerCeva mocemuli sferos
mkvlevarebis gadasawyvetia. am procesSi mTavroba ar ereva. erTaderT
kriteriums warmoadgens moralisa da eTikis saerTaSorisod aRiarebuli
principebi da mainc, araorientirebul kvlevebSi CarTuli samecniero
institutebi da organizaciebi, romlebic dafinansebas saxelmwifo
biujetidan iReben, valdebulni arian gaiTvaliswinon Semdegi:
a) kvlevis Sedegebi regularulad fasdeba damoukidebeli komisiebis mier;
b) kvleviTi problemebis warmatebuli gadaWra moiTxovs resursebis
(adamianuri, teqnologiuri da finansuri) garkveul koncentracias da
amdenad, resursebi ar unda ifantebodes Zalian bevr proeqtze.
g) kvlevis es nawilic unda emsaxurebodes CexeTis mecnierebis prestiJis
amaRlebas mTels msoflioSi da unda iTvaliswinebdes kvlevisa da
ganviTarebis perspeqtivebTan dakavSirebul moTxovnebs.
orientirebuli kvleva. orientirebuli kvlevis prioritetebis
SerCeva efuZneba:
kvleviTi departamenti
11
a) qveynis ekonomikis mosalodnel moTxovnebs, romelTaTvisac SeiZleba
moZiebul iqnas saxelmwifo saxsrebi;
b) adamianuri da ekonomikuri potencialis mdgradi ganviTarebis moTxovnebs;
g) kvlevisa da ganviTarebis potenciur SesaZleblobebs respublikaSi.
es prioritetebi unda Camoyalibdes kvlevisa da ganviTarebis kargad
struqturirebul da koordinirebul erovnul programaSi da aseve,
kvleviT gegmebSi. sasargebloa programebis dayofa Tematur da
horizontalur programebad, romlebic qmnian orientirebuli kvlevebis
struqturas.
strategia da misi ganxorcielebis gzebi
mecnierebis politikis erT-erT umTavres nawils warmoadgens
strategia misi ganxorcielebisa da realizaciis meqanizmebi, romelTa
roli gansakuTrebiT izrdeba kanonmdeblobasa da finansur sferoSi
mniSvnelovani cvlilebebis mimdinareobisas. amdenad, es sakiTxi bevrad
ufro aqtualuria gardamaval periodSi myof qveynebSi, vidre
maRalganviTarebulSi, sadac stabiluri garemo da mecnierebis politikis
damkvidrebuli tradiciebia.
CexeTis mecnierebisa da kvlevebis politika emyareba samTavrobo
programas, romlis mixedviTac 2002 wlisaTvis saxelmwifo daxmareba
gaizarda mSp-is 0,7%-mde, rac Semdegi sqemiT ganxorcielda:
1. 2000 wels - mSp-is 0,6%;
2. 2001 wels - 0,65%;
3. 2002 wels - 0,7%.
Semdgomi kvlevebis politika ganisazRvra Tematuri prioritetebidan
da ekonomikuri politikidan gamomdinare. Tumca, mTavrobis grZelvadiani
politika kvlevasa da ganviTarebasTan mimarTebaSi ucvleli darCa _
saxelmwifo daxmarebis gazrda, evrokavSiris standartebTan daaxloebis
mizniT. saxelmwifo daxmareba ZiriTadad koncentrirebuli iqneba
grZelvadian fundamentur kvlevebze, maRali riskis mqone gamoyenebiT
kvlevebsa da aseve iseT RonisZiebebze, romelTa Sedegebi gamoyenebul
iqneba mcire da saSualo zomis sawarmoebSi.
kvlevisa da ganviTarebis dafinanseba unda ganxorcieldes rogorc
saxelmwifo, aseve arasamTavrobo dawesebulebebis saxsrebiT. es xels
Seuwyobs ara mxolod gadasaxadis gadamxdelTa Tanxebis dazogvas, aramed
saxelmwifos makroekonomikur miznebsa da sawarmoTa mikroekonomikur
midgomebs Soris optimaluri Tanafardobis damyarebasac. dafinansebis
TvalsazrisiT sami saxis kvleviTi saqmianoba gamoiyofa: fundamenturi
kvleva, gamoyenebiTi da ganviTarebaze mimarTuli kvlevebi. saxelmwifo
dafinanseba am sferoebze Semdegnairadaa ganawilebuli:
fundamenturi kvlevebi - xarjebis 100%
gamoyenebiTi kvlevebi - xarjebis 50%
ganviTarebaze mimarTuli kvlevebi - xarjebis 25%.
erTobliv proeqtebSi, romlebic moicavs saxelmwifo dafinansebaze
myof organizaciebsa da kerZo sawarmoebs, saxelmwifo dafinansebis
maqsimaluri zRvari SeiZleba Semdegnairad gaizardos:
a) 10%-iT, rodesac finansdeba mcire an saSualo zomis sawarmo;
kvleviTi departamenti
12
b) 10%-iT, rodesac dafinansebas iyenebs regioni, sadac umuSevrobis done
gansakuTrebiT maRalia;
g) 10%-iT, Tu finansdeba mTavrobis mier mxardaWerili ekonomikuri seqtori;
d) 15%-iT, Tu dafinansebulia evrokavSiris CarCo programiT
gaTvaliswinebuli proeqtebi.
miuxedavad amisa, savaldebuloa saerTo wesis dacva, romlis
mixedviTac saxelmwifo dafinansebis zRvari ar unda gascdes: a) gamoyenebiTi kvlevis SemTxvevaSi xarjebis 75%-s;
b) ganviTarebis SemTxvevaSi xarjebis 50%-s.
amasTan, saxelmwifo dafinansebis wesebi periodulad gadaisinjeba
da icvleba.
gamoyenebiTi kvlevebis SemTxvevaSi gamoiyeneba Serwymis efeqtis
strategia. mTavroba aseve afinansebs mrewvelobis ganviTarebasTan
dakavSirebul proeqtebs sesxebis saxiT _ Zalian mcire saprocento
ganakveTiT an saerTod uprocentod.
garda zemoT aRniSnulisa, saxelmwifo aseve axorcielebs
arapirdapir dafinansebasac, rac ZiriTadad emsaxureba sainovacio
klimatis Seqmnas qveyanaSi da aseve, kerZo biznesis saqmianobis
stimulirebas.
arapirdapir dafinansebas iuridiuli TvalsazrisiT bevri
praqtikuli upiratesoba gaaCnia. is ZiriTadad gamoiyeneba qveyanaSi maRali
gadasaxadebis arsebobis SemTxvevaSi, rogorc kompensaciis erT-erTi
forma. amas garkveuli dadebiTi mxareebi aqvs (mag. dabali
administraciuli gadasaxadebi).
morali da eTika
yvelafris mowesrigeba kanoniT da struqturuli organizaciiT
SeuZlebelia. kvlevebisa da mecnierebis dargSi, romelic dinamiuri
cvlilebebiT xasiaTdeba, gansakuTrebiT did mniSvnelobas iZens morali
da eTika. eTikis kodeqsi, ganixilavs kanonmdeblobis miRma darCenil
problemebs. is falsifikacias, kopirebas, kvlevebis Sedegebis arakanonieri
gamoyenebas da sxva problemur sakiTxebs aregulirebs.
eTikuri principebi efuZneba saerTaSoriso deklaraciebsa da
SeTanxmebebs jandacvisa da sxva iseT sferoebSi, sadac biologiuri
masala gamoiyeneba (soflis meurneoba, garemos dacva da sxva). Tu
kvleviTi saqmianoba ar eqvemdebareba msoflios samecniero sazogadoebis
mier aRiarebul eTikur da moralur principebs, CexeTSi is veranair
mxardaWeras ver miiRebs saxelmwifosagan.
mecnierebis politika fineTSi
fineTSi amJamad daaxloebiT 5 milioni adamiani cxovrobs. meore
msoflio omis Semdeg is sakmaod swrafad ganviTarda da agrarulidan
ganviTarebul industriul qveyanad gadaiqca. es ZiriTadad ganpirobebuli
iyo ganaTlebis, kvlevisa da mrewvelobis sferoSi resursebis
grZelvadiani mobilizaciiT.
kvleviTi departamenti
13
aqtiur samecniero politikaze fineTi 1960-ian wlebSi gadavida. am
politikis ZiriTad mizans warmoadgenda ekonomikuri zrda, cxovrebis
donis amaRleba, aseve kvlevebis intensiurobis gazrda da am
TvalsazrisiT dasavleTis industriuli qveynebis standartebTan
daaxloeba. mogvianebiT, yuradReba gamaxvilda maRali teqnologiebis
sferoSi kvlevebis xelSewyobaze da aseve `codnaze dafuZnebuli
sazogadoebis” mSeneblobaze. 1969 wels kvlevebze danaxarji mTliani Sida
produqtis daaxloebiT 0.8%-s Seadgenda. 1999 wlisaTvis es Tanxa TiTqmis
gaoTxmagda da man mTliani Sida produqtis 3,1 % Seadgina.
mecnierebis dafinanseba
1999 wels fineTSi kvlevebze gaweulma xarjebma mTlianad 3,87
miliardi evro Seadgina (mSp-is 3,1%), aqedan kerZo seqtorze 2640 milioni
evro (68%) iyo gamoyofili, universitetis seqtorze (umaRlesi ganaTleba)
760 milioni evro (20%)4, xolo saxelmwifo kvleviT institutebze _ 470
milioni evro (12%).
1991 wlidan 1999 wlamde kvlevebisa da ganviTarebis sferos
dafinanseba weliwadSi daaxloebiT 9%-iT izrdeboda. yvelaze swrafad
kerZo seqtori ganviTarda, gansakuTrebiT eleqtroteqnikis industria. ase
magaliTad, 1999 wels fineTis industriuli kvlevebis 1/3-s kompania nokia
awarmoebda.
1997-1999 wlebSi samecniero kvlevebze saxelmwifom 250 milioni evro
gamoyo. am Tanxis naxevarze odnav meti teqnologiuri kvlevebisaTvis iyo
gankuTvnili, daaxloebiT 20% _ fineTis universitetebisa da
akademiisaTvis. es Tanxa saxelmwifo aqciebis gayidvidan iqna miRebuli.
mecnierebis politikaze gadawyvetilebis miReba
fineTis saxelmwifo biujets, finansebis gadanawilebas
universitetebze, akademiebze, kvleviT institutebsa da sxva
organizaciebze amtkicebs parlamenti. amasTanave, arsebobs mecnierebisa da
teqnologiebis politikis sabWo, romelic mTavrobis mrCevel organos
warmoadgens. igi aerTianebis mTavrobis, akademiisa da mrewvelobis
warmomadgenlebs. Tavad sabWo ar qmnis mecnierebis politikas da ar iRebs
gadawyvetilebebs dafinansebis sakiTxebTan dakavSirebiT, Tumca mis
Sexedulebebs gansakuTrebuli datvirTva gaaCniaT. sabWo amzadebs
winadadebebs mecnierebis politikasTan dakavSirebiT. universitetebis
dafinansebis Taobaze momzadda axali kanonproeqti, magram dafinansebis
sakiTxebze azrTa sxvadasxvaobis gamo proeqti ar iqna miRebuli. amJamad,
axali kanonis miRebamde universitetebs Soris fondebis gadanawilebis
sakiTxs ganaTlebis saministro wyvets.
fineTis mecnierebaTa akademia
4 aq unda aRiniSnos, rom sauniversiteto dafinansebis 40 % gamoiyeneba kvlevebisaTvis. xolo
R&D 66 % finansdeba kerZo seqtoridan da 31 % samTavrobo seqtoridan. dafinansebis 3 %
ucxour wyaroebze modis.
kvleviTi departamenti
14
fineTis akademia aris mecnirebis marTvisa da dafinansebis ZiriTadi
organo. fineTis mecnierebaTa akademia ar aris akademia Tavisi
tradiciuli gagebiT, is ufro warmoadgens fineTis kvleviTi sabWoebis
sistemas. kvleviTi sabWoebi anawileben finansebs ganacxadebisa da
eqspertebis daskvnis safuZvelze. kvlevaze gamoyofili Tanxis maqsimum
25% xmardeba winaswargansazRvrul kvleviT programebs, xolo danarCeni
mimdinare kvlevisTvis gankuTvnili “Tavisufali” fulia. kvleviTi
sabWoebi aseve afinanseben aspiranturas, post-sadoqtoro da saerTaSoriso
samecniero TanamSromlobas, aseve mTlian ganakveTze momuSave umcros da
ufros mecnier muSakebsa da profesorebs. kvlevebi ZiriTadad
universitetebsa da kvleviT institutebSi warmoebs.
fineTis mecnierebaTa akademiis wliuri biujeti daaxloebiT 170
milion evros Seadgens. Tanxis 80%-ze meti sauniversiteto kvlevebze
ixarjeba.
fineTis akademia sam weliwadSi erTxel amzadebs angariSs fineTSi
mecnierebis mdgomareobis Sesaxeb. angariSi ganixilavs fineTSi mecnierebis
politikas, organizaciasa da dafinansebas.
gamoyenebiTi teqnologiuri kvlevis ZiriTadi damfinansebeli organo
aris TEKES _ erovnuli teqnologiuri saagento (ets), romelic
eqvemdebareba vaWrobisa da mrewvelobis saministros.
ets-s biujeti 400 milion evroze metia. am Tanxis 35% univeritetebsa
da kvleviT intitutebs gadaecema. danarCeni _ kerZo sawarmoebze ixarjeba.
kompaniebi, romlebic ets-isagan dafinansebas iTxoven, valdebuli
arian TviTonac moizidon fondebi.
arc fineTis akademias da arc ets-s sakuTari kvleviTi institutebi
ara aqvT, maTi fondebi emsaxureba sauniversiteto, kvleviTi institutebisa
da kompaniebis kvleviT saqmianobas. miuxedavad imisa, rom akademia da ets-i
sxvadasxva saministros daqvemdebarebaSi imyofebian, maT Soris arsebobs
mWidro TanamSromloba da isini erToblivad afinanseben kvleviT
proeqtebs.
prioritetebi da strategia samecniero politikaSi
yovelwliurad warmoebs molaparakebebi, erTis mxriv, Sesabamis
saministros, xolo meores mxriv _ universitetebs, ets-s, fineTis
mecnierebaTa akademiasa da kvleviT institutebs Soris. molaparakebebis
dros ikveTeba prioritetebi, ganisazRvreba miznebi da maT misaRwevad
saWiro resursebi. yovel oTx weliwadSi erTxel ganaTlebis saministro
universitetebTan erTad amzadebs sauniversiteto sistemis ganviTarebis
gegmas, romelsac sabolood mTavroba amtkicebs. am gegmiT TiToeul
universitetSi dgindeba: sxvadasxva dargSi samagistro swavlebis
prioritetebi; aspirantTa raodenoba; kvlevebis sfero; saerTaSoriso
TanamSromlobis mimarTulebebi. xdeba sauniversiteto resursebis
gadanawileba da sxva. fineTi monawileobas iRebs evrokavSiris CarCo
programaSi, rac Zalian mniSvnelovania, ramdenadac misi proeqtebis
dafinanseba am programis farglebSi 200 milion evros aRemateba. fineTi
aseve monawileobs sxva evropul programebSi, saidanac miRebuli
dafinanseba 17 miliard evros Seadgens. fineTi warmodgenilia, agreTve,
axal evropuli kvlevis mrCevelTa sabWoSi. fundamentur mecnierebaSi
gamoiyeneba dargobrivi dafinanseba, Tumca amave dros gamoiyofa ramdenime
kvleviTi departamenti
15
erovnuli prioriteti. qveynis prioritetebs mecnierebis dargSi bio-
teqnologiebi da sainformacio teqnologiebi warmoadgens. saxelmwifo
dafinansebac ZiriTadad am sferoebzea mimarTuli.
sakvalifikacio centrebi da samecniero parkebi
kvlevebis sferoSi, fineTSi 26 sakvalifikacio centri arsebobs. es
centrebi akademiisagan iReben gansakuTrebul dafinansebas, rac akademiis
biujetis 5 %-s Seadgens. centrebi funqcionirebs universistetebsa da
kvleviT institutebSi da finansdeba Semdegnairad: damfuZnebeli
organizaciisagan – 34%, ganaTlebis saministrosagan – 9%, fineTis
akademiisagan – 15%, ets-idan – 4% da sxva gareSe wyaroebidan – 39%. am
centrebis mTliani wliuri xarji 48 milion evros Seadgens.
kvleviTi erTeulebi da mkvlevarebi valdebulni arian gansazRvron
miznebis Sesasruleblad saWiro strategia.
2002-2007 wlebSi fineTSi 16 axali centris dafuZnebaa dagegmili.
dReisaTvis qveyanaSi aTamde samecniero parki funqcionirebs, romlebic
nawilobriv mTavrobis mier finansdeba. samecniero parkebis dafinansebas
ZiriTadad mrewveloba uzrunvelyofs, proeqtebze gamoyofili Tanxis
meSveobiT,
mecnierebis infrastruqtura
1991-94 wlebSi universitetebis biujeti Semcirda, ris gamoc
gaZnelda mkvlevarebis Sesabamisi samecniero mowyobilobiT
uzrunvelyofa. mcire biujetisa da studentebis didi ricxvis gamo,
sauniversiteto departamentebs seriozuli problemebi gauCndaT. es
sakiTxebi sxvadasxva doneze ganixileboda, maT Soris parlamentSic da
Sedegad moiZebna kidec damatebiTi fondebi. amasTanave, fineTis akademiam
zedmeti danaxarjebisaTvis daamtkica kompensaciebis sistema
universitetebsa da kvleviT institutebSi momuSave mkvlevarebisTvis,.
dafinansebis SewyvetasTan dakavSirebiT, sauniversiteto biblioTekebic
didi problemebis winaSe aRmoCndnen. veRar xerxdeboda samecniero
Jurnal-gazeTebis gamowera, axali saxelmZRvaneloebisa da sxva samecniero
literaturis SeZena. Tumca, es problema nawilobriv mogvarda sxva
qveynebis biblioTekebTan TanamSromlobiT, sesxebisa da internetis
meSveobiT. ganaTlebis saministro amJamad afinansebs fineTSi
eleqtronuli sabiblioTeko sistemis mowyobis saqmes.
teqnologiuri inovaciebisa da akademiasa da mrewvelobas Soris
TanamSromlobis waxaliseba
erovnuli teqnologiuri saagentos (TEKES) roli Zalian
mniSvnelovania. garda amisa arsebobs fineTis kvlevebisa da ganviTarebis
erovnuli fondi (SITRA), romelic parlaments emorCileba. es organizacia
ZiriTadad maRali teqnologiebis proeqtebs afinansebs. fineTSi maRali
teqnologiebis swrafi ganviTareba, nawilobriv mainc, ganpirobebulia
teqnologiebis kvlevasa da danergvaSi grZelvadiani investiciebiT, aseve
qveynis kvlevisa da ganviTarebis saagentoebs Soris mWidro
TanamSromlobiT.
kvleviTi departamenti
16
mrewvelobasa da teqnikur universitetebs, tradiciulad, sakmaod
mWidro kavSirebi aqvT. bevri proeqti mrewvelobidan finansdeba, mravali
sadiplomo namuSevari samrewvelo kompaniebSi muSavdeba, xdeba personalis
gacvla. eleqtronikis sferoSi momuSave zogierTi kompania Tavis
TanamSromlebs damatebiTi ganaTlebis miRebisa da aspiranturaSi swavlis
saSualebasac aZlevs kompaniaSi kvalificirebuli TanamSromlebis ricxvis
gazrdis mizniT. samecniero parkebi akademiasa da mrewvelobas Soris
TanamSromlobis erT-erTi xelSemwyobi pirobaa.
fineTSi umaRlesdamTavrebulebi, rogorc wesi, advilad Souloben
samsaxurs. Tumca, samsaxuri yovelTvis idealuri ar aris. zogierT
teqnologiur sferoSi, gansakuTrebiT sainformacio teqnologiebSi,
igrZnoba kvlaficiuri kadrebis ukmarisoba. es ZiriTadad gamowveulia am
sferos metad swrafi ganviTarebiT. maRali kvalificiis mqone
specialistTa deficiti medicinis sferoSic SeimCneva. humanitaruli da
socialuri mecnierebis warmomadgenlebis ricxi sakmaod didia, magram
maTi treningi da maTze moTxovna sakmarisadaa dabalansebuli. ganaTlebis
saministros mizans warmoadgens magistrisa da profesoris xarisxis mqone
pirebis raodenobis gazrda. kursdamTavrebulTa 70%-s mainc unda hqondes
garantirebuli samuSao adgili universitetSi an sxva saswavlo
dawesebulebaSi.
qalTa statusi
teqnologiis garda yvela sferoSi universitetis studentebis
umravlesoba qalia. aspiranturasa da ufro maRal doneebze qalebis wili
SedarebiT naklebia, magram aqac SeiniSneba maTi ricxvis zrdis tendencia.
1999 wels profesoris axlad miniWebuli xarisxis mqoneTa 43 procents
qalebi warmoadgendnen. amJamad maTi wili 20%-ia. teqnologiis
universitetebma qali studentebis mosazidad SemoiRes damatebiTi kursebi
maTematikaSi im msurvelTaTvis, romelTac am saganSi mxolod mokle kursi
aqvT gavlili skolaSi. zogierT universitetSi dawesda profesoris
stipendia “qalTa kvlevis” sakiTxebSi. fineTSi 37 profesoris kvleviTi
stipendiidan erT-erTi specialurad atarebs saxels: ”qalTa sakiTxebi da
genderuli kvleva”.
samecniero ganaTleba da treningi
dReisaTvis fineTSi sakmaod problemuria maTematikasa da
sabunebismetyvelo mecnierebebSi saTanado codnis mqone abiturientTa
nakleboba. amis gamosasworeblad, fineTis akademia yovelwliurad awyobs
saSualo skolebis moswavleTa Sejibrs, samecniero kvlevebisadmi maTi
interesis gasaRrmaveblad. gamarjvebulebi iricxebian universitetSi.
gansakuTrebuli niWiT dajildoebuli bavSvebis gamosavlenad
univeristetebsa da saSualo skolebs Soris TanamSromlobis sxva
formebic arsebobs.
universiteti
fineTis sauniversiteto sistemaSi daaxloebiT 20 000 studenti
iricxeba, rac am asakis adamianTa erT mesameds Seadgens. msurvelTAricxvi
kvleviTi departamenti
17
gacilebiT metia. yovelwliurad magistris xarisxs 12000-mde studenti
iRebs. SemdgomSi es ricxvi mniSvnelovnad unda gaizardos. fineTSi sul
20 universitetia. universitetSi studentebis mozidva metad aqtualuria.
gansakuTrebul problemas warmoadgens garicxulTa raodenoba zogierT
sferoSi. cota xnis win dawesda saxelmwifo stipendiebi. aris mosazreba
ganaTlebis miRebis periodis Semcirebaze da swavlebis maqsimalur (srul)
vadad 10 weliwadis dawesebaze.
aspirantura fineTSi samecniero kariera sakmaod prestiJulia, amitom aspirantTa
nakleboba ar SeimCneva. 1995 wels Seiqmna `aspirantTa skolebi~. maTi
saerTo raodenoba 2002 wlamde 97 iyo, xolo 2002 wels maTma ricxvma ukve
108 Seadgina. `skolebSi~ ganaTlebas daaxloebiT 4 000 studenti iRebs, maT
Soris 2 500 awarmoebs kvlevebs sruli samuSao dRis manZilze. is
studentebi, romlebic kargad swavloben, iReben srul finansur
daxmarebas oTx wlamde vadiT. 1 500 aspiranti awarmoebs kvlevebs
arasruli samuSao dRis ganmavlobaSi da muSaobs sxva samsaxurSi, an
profesoris asistentad. fineTis akademia exmareba aspirantTa skolebs
seminarebis mowyobis, mivlinebebis dafinansebisa da sxva TvalsazrisiTac.
bolo wlebSi mkveTrad gaumjobesTa studentebis mdgomareoba, gaizarda
kerZo fondebidan Semosuli Tanxebi. doqtoris xarisxis maZiebelTa
raodenoba 90-ian wlebSi gaormagda da 1999 wels 1165-s miaRwia. maZiebelTa
ricxvis zrda Semdgom periodSic gagrZelda. post-doqtoranturul
kvlevebs fineTis mecnierebaTa akademia afinasebs.
daskvna
samecniero kvlevebze yovelwliurad fineTis Sida erovnuli
produqtis 3.2%-ze meti modis, xolo am sferoze danaxarjebi 4 miliard
evros aRemateba. am Tanxis 65% kerZo seqtoridan Semodis, 31%-s ki
saxelmwifo uzrunvelyofs. samecniero politikis ZiriTad mizans
“codnaze dafuZnebuli sazogadoeba” warmoadgens. 90-ian wlebis bolos
kvlevisa da ganviTarebis zrdis ganakveTi wliurad 9%-s gautolda.
sakmaod swrafad gaizarda maRali teqnologiebis nawarmis wili da
eqsportidan miRebuli Semosavali amJamad bevrad aRemateba tradiciuli
satyeo-samSeneblo masalebisa da metalebis warmoebidan miRebul
Semosavals. es miRwevebi garkveulwilad gamomdinareobs kvlevebSi
grZlevadiani investiciebidan.
fundamenturi mecnierebis marTvisa da dafinansebis mTavari organo
fineTis mecnierebaTa akademiaa. mecnierebaTa akademiis wliuri biujeti
daaxloebiT 170 milioni evroa, rac kvlevaze saxelmwifos mier mTlianad
gaweuli xarjebis 13.5%-s Seadgens. am TanxebiT finansdeba ara mxolod
kvlevebi, aramed saerTaSoriso samecniero TanamSromloba, sakvalifikacio
centrebi, `aspirantTa skolebi~ da sxva.
mecnierebis politika latviaSi
kvleviTi departamenti
18
latviaSi daaxloebiT 5,000 mecnieria, romelTa nawili amJamad ar
aris srulad dasaqmebuli. sabWoTa periodSi mkvlevarTa umravlesoba
mecnierebaTa akademiis institutebSi muSaobda. jer kidev 1990 wels
latviis xelisuflebam miiRo iseTi kanonebi, romlebic latviis
samecniero saqmianobas sabWoTa yalibs moaSorebda. latviis mecnierebaTa
akademiis…mrCevelTa sabWod transformacia udidesi mniSvnelobis faqti
gaxldaT. kvleviTi institutebi, romlebic formalurad akademiis mier
imarTebodnen, damoukidebelni gaxdnen. gardaqmnis pirvel etapze es
institutebi formalurad latviis samecniero sabWos eqvemdebarebodnen,
amJamad ki ganaTlebisa da mecnierebis saministros daqvemdebarebaSi
imyofebian. am institutebSi muSaobs daaxloebiT 2100 adamiani, maT Soris
1700 doqtoris xarisxi aqvs.
morigi mTavari nabiji transformaciis procesSi grantebis sistemis
SemoReba iyo. es Zireulad ewinaaRmdegeboda sabWoTa stils, rac
institutebisaTvis kvleviTi fondebis zevidan ganawilebas gulisxmobda.
gardaqmnis mTavari problema saocrad didi samecniero da sainJinro
struqturis imdroindeli saWiroebebisaTvis morgebuli meqanizmiT
SecvlaSi gamoixateboda (1989 wels samecniero da sainJinro saqmianobiT
dakavebuli iyo 35,000 adamiani, maT Soris 17,000 mkvlevari; 1991 wels
akademiis institutebs jer kidev hyavdaT 4600 TanamSromeli). samecniero
institutebis ricxvis Semcirebis fonze saWiro gaxda, rom axalgazrdebi
dainteresebuliyvnen mecnierebiT da maTTvis moZebniliyo mimzidveli
samuSao latviaSi. es arc ise advili aRmoCnda. zogadad ekonomikuri
problemebis da aqedan gamomdinare dabali pensiebis gamo, xanSi Sesulma
mecnierebma amjobines institutebsa da universitetebSi moRvaweoba
gaexangrZlivebinaT. magaliTad, rigis teqnikur universitetSi fakultetis
111 wevridan 25 gadacilebulia65 wels. aqedan gamomdinare, doqtoris
xarisxis mqone latvieli mecnierebis saSualo asaki 54 welia. latviis
samecniero sabWom amis sawinaaRmdego nabijebi gadadga da finansurad
waaxalisa 100 saukeTeso studenti (stipendiebis 34 dolaridan daaxloebiT
160 dolaramde gazrdiT). damatebiTi RonisZiebebi tardeba dasavleTSi
inteleqtualTa gadinebis Semcirebis, zogjer maTi ukan dabrunebis
mizniTac. maRali erovnuli prioritetulobis mqone sferoebSi momuSave
gansakuTrebiT niWieri axalgazrda mecnierebis wasaxaliseblad daaweses
stipendiebi. gazardes pensiebi, raTa axalgazrdebisaTvis gaCeniliyo
samuSao adgilebi. cdiloben SeinarCunon kavSirebi cnobil emigrantebTan.
maT irCeven mecnierebaTa akademiis ucxoel wevrebad (amJamad akademiaSi 74
sruluflebian wevrTan erTad, 65 ucxoeli wevri iTvleba).
ganaTlebisa da mecnierebis saministro
1992 wels ganaTlebis saministro gafarTovda. masSi gaerTianda
mecnierebis sferoc umaRlesi ganaTlebisa da mecnierebis departamentis
saxiT, romelSic 7 adamiani muSaobs. axali saxelis (ganaTlebisa da
mecnierebis saministro) mqone struqturis funqciaa mecnierebis erovnuli
biujetis SemuSaveba da kanonSi Sesatani cvlilebebis momzadeba.
saministro akontrolebs mecnierebis biujetis daaxloebiT 10%-s,
romelic ZiriTadad bazarzeorientirebul saqmianobebsa da
infrastruqturas xmardeba. mis gankargulebaSia aseve sxva saministroebis
mier mecnierebisTvis gamoyofili Tanxebis 10%. 1994 wlis ivlisidan
kvleviTi departamenti
19
moyolebuli, saministros evaleba zedamxedveloba gauwios latviis
yofili mecnierebaTa akademiis institutebs (amJamad maTi ricxvi 25-s
Seadgens), magram institutTa umravlesobis dafinanseba latviis
samecniero sabWos mier xorcieldeba. 1995 wels parlamentma SemoiRo
umaRlesi ganaTlebisa da mecnierebis saxelmwifo ministris Tanamdeboba,
riTac xazi gaesva ganaTlebisa da mecnierebis mniSvnelobas latviis
saxelmwifo politikaSi.
mecniereba latviaSi orientirebulia or ZiriTad mizanze. pirveli
gulisxmobs fundamenturi cvlilebebis gatarebas: yofili akademiis
institutebis da umaRlesi ganaTlebis dawesebulebebis mier
ganxorcielebuli kvlevebis integracias, mecnierebis erTiani erovnuli
struqturis Camoyalibebas. (am amocanis Sesasruleblad mzaddeba
sakanonmdeblo baza). meore mizans warmoadgens kvlevis mimarTulebis ise
Secvla, rom qveyanam SeZlos ekonomikuri, kulturuli Tu socialuri
ganviTarebis TvalsazrisiT dasavluri modelis gamoyeneba.
gansakuTrebulad prioritetuli iqneba energetikis, garemos dacvisa da
transportis sferoebi.
latviis samecniero sabWo
latviis samecniero sabWos am etapze ekisreba pasuxismgebloba
uxelmZRvanelos qveynis mecnierebas, daafinansos mecnierebi da kvleviTi
institutebi. sabWo 20 wevrisagan Sedgeba. maTgan 14 sami wlis vadiT
airCeva, rogorc sagnobrivi komisiebis xelmZRvaneli pirebi, danarCeni
wevrebi ki warmodgenilni arian parlamentidan, ministrTa kabinetidan,
latviis mecnierebaTa akademiidan, universitetebis reqtorTa sabWodan,
latviel mecnierTa asociaciidan da latviis soflisa da satyeo
meurneobis akademiidan. sagnobrivi komisiebi grantze Semotanil
gancxadebebTan dakavSirebiT amzadeben daskvnebs; am komisiebSi 172
eqspertia gaerTianebuli, romelTagan 78 universitets, 77 latviis yofili
mecnierebaTa akademiis mier kontrolirebad institutebs, xolo 17 sxva
institutebs warmoadgenen. ganixileba sakiTxi imis Taobaze, aris Tu ara
arCevnebi saukeTeso gza im pirebis SesarCevad, romelTac unda moamzadon
zemoxsenebuli daskvnebi; da xom araa saWiro komisiebSi damatebiTi
eqspertebis Seyvana?
mecnierebis dafinanseba
latviaSi mecnierebis dafinansebis problemebi ukavSirdeba qveyanaSi
Seqmnil rTul ekonomikur viTarebas. qveynis mier damoukideblobis
miRebis Semdeg Seicvala kvlevisa da ganviTarebisaTvis gankuTvnili
fondebis wyaroebi. mrewveloba umniSvnelo rols asrulebda mecnierebis
dafinansebaSi. dafinanseba ZiriTadad mTavrobis mier xorcieldeba, Tu ar
CavTvliT ucxour Semowirulobebs. mTliani Sida produqtis mxolod 0.38%
xmardeba mecnierebas, maSin roca 1990 wels es cifri 1.6%-s Seadgenda.
ufro metic, mTliani Sida produqti bevrad ufro Semcirda, vidre es iyo
damoukideblobis miRebamde, igi TiTqmis ganaxevrda zemoaRniSnuli
kvleviTi departamenti
20
ekonomikuri problemebis mizeziT. Sesabamisad, bazarzeorientirebuli
kvlevebi mcire TanxebiT finansdeba (mecnierebis biujetis 8%).
1989 wlidan latviaSi institutebis sayovelTao dafinanseba Secvala
konkurenciaze dafuZnebulma individualuri grantebis sistemam. 1995 wels
latviis samecniero sabWos saSualebiT (mTavrobis mier gamoyofili
Tanxebis 80%) dafinansda 779 proeqti _ SeTavazebuli proeqtebis 70-80%.
individualur kvlevebze aqcentidan gamomdinare, institutebi
iZulebulni gaxdnen dafinanseba sxvadasxva meqanizmiT, ZiriTadad
grantebis saSualebiT, moipovon, institucionaluri infrastruqturis
dafinanseba kvlevebis mxolod 3%-isaTvis Tu iqneba sakmarisi.
grantebis sistemas, romelic mimzidvelia, radgan waaxalisebs
xarisxsa da iniciativas, uaryofiTi mxarec aqvs, rac gamoixateba
resursebis arakoordinirebulad gamoyenebaSi. es latviis msgavsi mcire
qveynisaTvis Znelad mosagvarebeli problemaa. 1997 wels daiwyo
seriozuli cvlilebebis ganxorcieleba: grantebis saxiT individualuri
mkvlevarebisaTvis gankuTvnili finansebi mkveTrad Semcirda (mecnirebis
55%-iani biujeti 30%-mde Camovida), ise rom biujetis 25% SeiZleboda
mimarTuliyo koordinirebuli erovnuli programebisadmi da zogierTi
prioritetuli dargebisadmi. romelime am meqanizmis mier dafinansebaze
Setanili ganacxadebi Tanasworuflebianobisa da konkurenciis principiT
ganixileboda. es axali midgoma Seiqmna gamokveTili prioritetebis
mxardasaWerad. esenia: bunebrivi resursebi da garemos dacva; jandacva;
latviuri ena, istoria, kultura da a.S. (“letonica”); socialuri ganviTareba
da bolos, aranakleb mniSvnelovani _ latviuri mecnierebisa da
mrewvelobis konkurentunarianoba.
latviaSi mecnierebis dRevandeli viTarebis analizi aCvenebs, rom
latvieli mecnierebi 21 saukunes miRwevebTan erTad seriozuli
problemebiT Sexvdnen. bolo wlebSi, dafinansebis minimaluri zRvaris
gansazRvris Sedegad gaqra zogierTi samecniero dargi. 2001 wlisaTvis
latviis erovnuli biujetis mixedviT latviis seimis biujeti
utoldeboda mecnierebis biujets. advili gamosaTvlelia, rom seimis
TiToeuli wevrisaTvis gamoyofili (100 wevri) da aqtiur latviel
mecnierTaTavis (2000 mecnieri) gankuTvnili Tanxebi Semdegnair
TanafardobaSia: 17:1.
latviaSi erovnuli biujetidan gamoyofili Tanxebi Semdeg
samecniero RonisZiebebs afinansebs:
1. evrokavSiris me-5 CarCo programaSi latviis monawileobisaTvis
gadasaxdeli Tanxa (mecnierebaze gamoyofili mTliani biujetis 5.3%). es
gaxlavT erTaderTi finansuri wyaro, romelic saxelmwifo garantiiT
yovelwliurad izrdeba (evrokavSiris debulebis Sesabamisad). latvieli
mecnierebi orjer met finansebs moipoveben, vidre es gamoyofilia am
programaSi latviis mxridan monawileobis misaRebad. zedmetia imaze
saubari, rom es dafinanseba modis evrokavSiris biujetidan. am saxis
samecniero RonisZiebaSi latvieli mecnierebi mZafr konkurencias uweven
evropel kolegebs da startic Zalian warmatebulad gamoiyureba. 2. saxelmwifos mier mier dakveTili kvlevebi (Seadgens mecnierebaze
gaTvlili biujetis 6.9%). amgvari fondebi nawildeba saministroebze,
lokaluri samecniero problemebis mosagvareblad. aseTi saxis kvlevebi
kvleviTi departamenti
21
finansdeba mxolod saxelmwifo biujetidan da ar xdeba sxva saxis
Tanxebis mozidva.
3. bazarze orientirebuli kvlevebi (10%). mis mizans warmoadgens mcire zomis
samecniero sawarmoebis waxaliseba konkretuli proeqtebis nawilobrivi
Tanadafinansebis gziT da teqnologiuri centrebis saqmianobis
xelSewyobiT. dafinansebis aseTi forma metad sasargebloa latviaSi
teqnologiis ganviTarebaSi mecnierebis CarTvis TvalsazrisiT, vinaidan es
asocirdeba (ukavSirdeba) gamoyenebiTi mecnierebis saWiroebebisaTvis kerZo
investiciebis mozidvas.
4. im samecniero saqmianobis xelSewyoba, romelic emsaxureba akademiur da
gamoyenebiT kvlevebs da aucilebeli infrastruqturis Senaxvas. amaze
saxelmwifo samecniero biujetis yvelaze didi nawilia (77,2%)
gamoyofili. miuxedavad imisa, rom es saqmianoba yvelaze nakleb
mimzidvelia damatebiTi dafinansebis mopovebis TvalsazrisiT, igi yvelaze
mkacrad kontroldeba saxelmwifo institutebis mier. imavdroulad,
kargad aris cnobili, rom mecnierebaze gamoyofili Tanxebi saxelmwifo
biujetSi TandaTan mcirdeba. es faqti iwvevs did gakvirvebas dasavlel
mecnierebSi, maT Soris evrokavSiris mecnierebSic. zusti cifrebiT Tu
vimsjelebT, mecnierebis biujeti sinamdvileSi gaizarda (7%-iT 2000 wels).
amis mizezi ki is gaxlavT, rom evrokavSiris moTxovniT, es Tanxebi
aucileblad unda gazrdiliyo. miuxedavad imisa, rom mSp gaizarda, es ar
asaxula mecnierebis dafinansebaze. aucilebelia dafinansebis
gadanawileba prioritetul dargebs Soris. am TvalsazrisiT latviis
samecniero sabWom latviis mecniereba xuT ZiriTad mimarTulebad dayo da
saxelmwifo fondebi Semdegnairad gaanawila:
- sabunebismetyvelo mecnierebebi 22%;
- sainJinro mecniereba 19%;
- medicina da biologia 26%;
- soflis da satyeo meurneoba 14%;
- humanitaruli da socialuri mecnierebebi 19%.
SeiZleba gaCndes SekiTxva, aris Tu ara amgvari ganawileba
safuZvliani da aris Tu ara am saxis saqmianoba dakompleqtebuli
kvalificiuri TanamSromlebiT. latviis mecnierebaTa akademiis
monacemebze dayrdnobiT latviaSi aris 2000 aqtiurad momuSave mecnieri –
isini, vinc asruleben samecniero samuSaos latviis kanonze `samecniero
saqmianobis Sesaxeb~ dayrdnobiT da visac miRebuli aqvs doqtoris wodeba
kanoniT gansazRvruli wesebis Sesabamisad. am specialistebis dayofa
samecniero dargebad pirdapir Seesabameba gamoyofil finansebs (ix.
cxrili#1).
kvleviTi potencialisa da mecnierebis saxelmwifo dafinansebis
Tanafardoba latviaSi (2001w.)
cxrili#1
kvleviTi
mimarTulebebis
jgufebi
aqtiur
ad
momuSa
ve
mecnier
ebi
%
samecniero
saqmianobis
finansuri
uzrunvelyo
fa
%
proeqte
bis
dafinans
eba
%
erTobli
vi
proeqteb
is
dafinanse
ba
%
sabunebismetyvelo 2 22 24 17
kvleviTi departamenti
22
mecnierebebi 2
sainJinro
mecnierebebi
1
9
19 18 24
medicina da
biologia
2
0
26 26 21
soflis da satyeo
meurneoba
1
4
14 13 18
humanitaruli da
socialuri
mecnierebebi
2
5
19 19 20
latviis samecniero sabWo afinansebs ori saxis proeqtebs: mcire
proeqtebs (grantebi), romelsac axorcilebs 3-5 mecnieri da did
gaerTianebul proeqtebs (programebi), romelzec mecnierTa ramodenime
jgufi muSaobs sxvadasva umaRlesi saswavleblidan da samecniero
institutebidan. am proeqtebis mizani sxvadasxvagvaria. mcire proeqtebi
ZiriTadad warmodgenilia umaRlesi saswavleblebis departamentebsa da
fakultetebze, rogorc akademiuri kvleva. am procesSi CarTulni arian
studentebi. didi proeqtebi ZiriTadad emsaxureba aqtualuri problemebis
gadawyvetas erovnul ekonomikaSi da xSirad mis ganxorcielebasa da
dafinansebaSi monawileobas iReben samTavrobo da municipaluri
struqturebi, aseve sawarmoebi.
latviis samecniero potencialis ufro detaluri analizi
gviCvenebs, rom mcire samuSao jgufebisaTvis gamoyofilia 4000-6000-mde
latviuri lati. dafinansebis aseTi done axasiaTebs yvela samecniero
dargs, rac niSnavs imas, rom fondebi sakmarisia mxolod xelfasebisa da
infrastruqturuli xarjebis dasafaravad. aqedan gamomdinare, naTlad
Cans, rom faqtiurad SeuZlebelia samTavrobo fondebis mozidva
mecnierebis ganviTarebisaTvis (magaliTad, samecniero aRWurvilobis
SesaZenad).
aseTi situacia grZeldeba wlebis manZilze da am drois
ganmavlobaSi proeqtebis (grantebis) raodenoba da fondebis ganawileba
faqtiurad ar Secvlila. SeiZleba mogveCvenos, rom latviaSi samecniero
potenciali da dafinanseba srul balansSia erTmaneTTan da qveynis
ganviTareba ar moiTxovs mecnierTa raodenobis gazrdas.
Tumca, unda aRiniSnos, rom latviis mecnierTa raodenoba 10 000
mosaxleze gaangariSebiT 1.9-jer naklebia vidre estoneTSi, 1.3-jer _ vidre
litvaSi, 2.6-jer _ vidre evrokavSirSi (ix. cxili#2) da a.S.
aqedan gamomdinare, imisaTvis, rom latviurma mecnirebam gavlena
moaxdinos qveynis ganviTarebaze, mecnierTa raodenoba unda gaizardos 1.5-
2.5-jer mainc. aRsaniSnavia, rom saxelmwifo biujetSi ar aris
gaTvaliswinebuli Tanxebis gamoyofa doqtoranturis studentebisaTvis
momavali ori wlis manZilze. 2000 wels latviaSi mxolod 22-ma miiRo
doqtoris xarisxi (maSin roca es ricxvi yovelwliurad 200–300 unda
iyos). maRalkvalaficiuri mecnierebis katastrofulad mcire ricxvi ara
mxolod aferxebs latviis umaRles sasawavleblebSi maswavlebelTa
momzadebis dones, aramed aseve SeuZlebels xdis samecniero-teqnologiuri
proeqtebis ganxorcielebas, rac metad saWiroa erovnuli ekonomikis
swrafi ganviTarebisa da ucxouri investiciebis mozidvisaTvis.
kvleviTi departamenti
23
mecnierTa raodenoba 10000 rezidentze
cxrili#2
Latvia 1998 18.6
Estonia 1998 34.8
Lithuania 1998 24.0
Hungary 1995 26.0
Poland 1995 29.0
Denmark 1995 57.0
Finland 1995 67.0
Sweden 1995 78.0
EU 1995 49.0
daskvnebi:
1. latviis amJamindeli samecniero potenciali ar aris sakmarisi umaRlesi
ganaTlebis xarisxis asamaRleblad saWiro moTxovnebis
dasakmayofileblad. aseve ar aris sakmarisi raodenoba iseTi
specialistebisa, romlebic CaerTvebian samecniero da teqnologiur
proeqtebSi. amJamad latviaSi aris daaxloebiT 2000 moqmedi mecnieri.
savaldebuloa iseTi programebis SemuSaveba da ganxorcieleba, romlebic
moaxdenen samecniero da akademiuri TanamSromlebis ganaxlebas.
2. mwirma saxelmwifo biujetma da investiciebis ukmarisobam gamoiwvia
latviis mecnierebaTa infrastruqturis kritikul zRvramde miyvana, rasac
mohyveba mravali samecniero dargis degradacia da specialistebis
gadineba sxva qveynebSi. ukve dRes daaxloebiT 1000 latvieli mecnieri
muSaobs sazRvargareT. savaldebuloa SemuSavdes da ganxorcieldes
umaRlesi ganaTlebisa da mecnierebis ganviTarebis erovnuli koncefcia.
3. latviis mecnierebas gaaCnia garkveuli gamocdileba nawilobriv
saxelmwifo biujetis saxsrebis gamoyenebasTan erTad damatebiTi
dafinansebis mozidvisa evrokavSiridan da sxva wyaroebidan. amJamad
latvieli mecnierebi monawileoben evrokavSiris mexuTe CarCo programaSi,
ramac gamoiwvia dafinansebis gaormageba. ramdenime samecniero institutSi
gadasaxadebi aRemateba saxelmwifo dafinansebas, anu sxva sityvebiT rom
vTqvaT, bevr samecniero dargs SeuZlia qveynisaTvis momgebiani gaxdes
inovaciur saqmianobebTan dakavSirebiT saTanado erovnuli strategiis
gamomuSavebis SemTxvevaSi.
mecnierebis politika sloveniaSi
plebiscitis Sedegad (1991) slovenia gamovida iugoslaviis
socialisturi federaluri respublikidan da damoukideblobis
gamocxadebis Semdeg daiwyo demokratiuli gardaqmnebi, romelSic
aRiarebuli da mxardaWerilia Tavisufali sabazro ekonomika, adamianis
uflebebi da religiuri mrwamsis Tavisufleba. amis Sesabamisad
ganxorcielda ekonomikis transformacia. slovenia aRmoCnda savaWro
blokadaSi iugoslaviisa da sxva socialisturi qveynebis mxridan. qveynis
kvleviTi departamenti
24
ekonomikam dakarga Tavisi mTavari bazrebi da momwodeblebi. problemis
mogvareba mxolod Tavisufali sabazro ekonomikis CamoyalibebiT,
evrokavSirTan da mezobel qveynebTan daaxloebiT iyo SesaZlebeli.
dasavleTis Tavisufali bazari gzas uxsnida mxolod
maRalkvalificiur da Tanamedrove teqnologiur produqtebs. sloveniis
ekonomikam da mrewvelobam gadainacvla axal bazrebze, axali
teqnologiebis, produqtebisa da momsaxurebis SemoRebiT. am process Tan
sdevda didi sirTuleebi: umuSevrobis swrafi zrda, mravali kompaniis
daxurva, zogierTi maTganis Semcireba; Tavis doneze mxolod pirveladi
moxmarebis produqciis mwarmoeblebi rCebodnen. yvela
arasicocxliunariani warmoeba daixura an gaiyida kapitalis
dasagroveblad axali investiciebis mozidvis mizniT, magram amave dros
saWiro iyo warmoebis modernizacia. mravalma organizaciam saerTod
gaauqma kvlevisa da ganviTarebis departamentebi. kvleviTi samuSao
sloveniaSi ormagad dazaralda. pirveli – saxelmwifo Semosavlebis
sagrZnoblad SemcirebasTan erTad, Semcirda kvleviT saqmianobebze
gamoyofili Tanxebi; meore – Sesustda kvlevisa da ganviTarebis sferos
TanamSromloba ekonomikasa da warmoebasTan, Semcirda SekveTebi am
ukanasknelTa mxridan. kvleviTi samuSaoebi universitetebSi, kvleviT
institutebsa da yvela sxva kvleviT erTeulebSi mniSvnelovnad Semcirda.
institutebis metad mwiri dafinanseba gamomdinareobda mwiri saxelmwifo
finansebidan da Sida ekonomikidan wamosuli umniSvnelo raodenobis
SekveTebidan. es pirobebi gagrZelda ramdenime weliwads da kvleviT
institutebSi mniSvnelovani cvlilebebi gamoiwvia: maTi masStabebis
Semcireba, personalis pensiaze gaSveba, mkvlevarTa migracia warmoebaSi an
Tavisufali bazris sxva sferoebSi. winamdebare mokle angariSSi naTlad
Cans gardamavali periodis sirTuleebis gavlena sloveniaSi kvlevasa da
ganviTarebaze da is, Tu rogor SenarCunda kvleviTi potenciali im
sirTuleebis miuxedavad, romelic Tan sdevda am periods.
damoukideblobis pirveli wlebi, rogorc zemoT aRiniSna,
sloveniisaTvis mZime gamodga, gansakuTrebiT ekonomikuri ganviTarebis
TvalsazrisiT. yvelafris gaTvaliswinebiT, xelisuflebis prioritetebma
gadainacvla sasicocxlod ufro mniSvnelovani sakiTxebisaken,
rogorebicaa sazogadoebis arsebobis SenarCuneba, qveynis suvereniteti da
erovnuli SeiaraRebuli Zalebis mSenebloba. aseT pirobebSi kvleva da
ganviTareba ver moxvda prioritetebSi. samTavrobo gadawyvetilebebi
kritikuli situaciidan gamomdinare miiReboda. mecnierebisa da
teqnologiebis saministro muSaobda mxolod da mxolod wina wlebis
inerciiT da ar iyo koncentrirebuli strategiul mimarTulebebsa da
cvlilebebze. iyo mcdelobebi iseTi strategiuli gadawyvetilebis
miRebisa, romlebic exeboda fundamenturi kvleviTi dawesebulebebisa da
erovnuli mniSvnelobis mqone kvleviTi institutebis SenarCunebas,
sloveniis bunebrivi da kulturuli memkvidreobis sferoSi Catarebuli
kvlevebis mxardaWeras, garemos dacvasa da sxva. kvlevebis mimarTulebis
organizaciasa da kvlevebisa da ganviTarebis dafinansebaze debatebma
TandaTan ufro rTuli xasiaTi miiRo. amas ganapirobebda socialuri
mizezebi da umuSevrobis maRali done. aSkara iyo, rom fundamenturi
restruqturizacia did winaaRmdegobas Sexvdeboda. zogadad, kvlevis
reorganizacia metad rTuli procesia da saWiroebs masStabur midgomas,
romelic daefuZneba problemebis gadawyvetis erTian xedvas. amis
kvleviTi departamenti
25
aucileblobas is faqtic adasturebs, rom damoukideblobis pirveli aTi
wlis manZilze sloveniaSi xuTjer Seicvala mecnierebisa da
teqnologiebis ministri, rasac Tan sdevda kvlevisa da ganviTarebis
strategiis Secvlac. amasTan, mecnierebis organizaciis, kvlevisa da
ganviTarebis dafinansebisaTvis saWiro kanonmdeblobis miRebis procesi
daaxloebiT rva weliwadi gaiwela. marTalia, 1994 wlidan garkveul
gadawyvetilebebs iRebdnen kvlevisa da ganviTarebis sferoSi, magram
ZiriTadi strategiis Camoyalibeba am TvalsazrisiT ar momxdara.
erovnuli kvlevis programa da teqnologiuri saqmianobis aRwera
1995 wlis 24 ianvars, sloveniis parlamentma sloveniis erovnuli
kvlevis programa daamtkica. programam daakanona miznebi da prioritetebi
kvlevisa da ganviTarebis sferoSi, aseve dafinansebis sakiTxebi. yvelaze
mniSvnelovani iyo gadawyvetileba, romliTac kvlevisa da ganviTarebis
biujeti yovelwliurad unda gazrdiliyo 10%-iT, manam sanam is ar
miaRwevda mTliani erovnuli produqtis 2.5%-s, rac daaxloebiT 2000
wlisaTvis iyo navaraudevi. am Tanxebis daaxloebiT 1.5% unda wamosuliyo
saxelmwifo fondebidan, xolo danarCeni _ kerZo mrewvelebisagan.
gardamavali periodis erT-erT ZiriTad mizans warmoadgenda ganaTlebisa
da kvlevis sferoebSi wvrTnebis Catareba. es programa iTvaliswinebda ara
mxolod arsebuli kvleviTi fakultetebis SenarCunebas da maTi
aRWurvilobis ganaxlebas, aramed aseve arsebuli codnisa da
gamocdilebis gaziarebas kompaniebisaTvis. dRes naTelia, rom kvleviTi
institutebis ZiriTadi modelebi ar Secvlila, radgan yvela Zveleburad
ganagrZobda funqcionirebas. amitom daisva kvlevisa da ganviTarebis
sferoSi ganxorcielebuli saqmianobebis xarisxis amaRlebis,
saerTaSoriso kvlevebisa da mklvevarTa mobilurobis xelSewyobis
sakiTxi. aseve, mniSvnelovani iyo programa gansakuTrebuli niWiT
dajildoebuli axalgazrda mkvlevarebisaTvis, romelTac xeli Seuwyves
kvleviTi institutebis SenarCunebas. naTelia, rom sloveniaSi kvlevisa da
ganviTarebis prioritetebi ar iyo mkafiod gansazRvruli da amis Sedegad
kvleviTi saqmianoba metad gafantul xasiaTs atarebda. Sesabamisad, ver
uwevda daxmarebas qveynis ekonomikasa Tu warmoebias. mTliani erovnuli
Semosavali yovelwliurad izrdeboda da nawilobriv axdenda kvlevisa da
ganviTarebis sferoSi daufinanseblobis kompensacias. kvleviTi
saqmianobis dafinaseba 1992 wels Seadgenda mTliani Sida produqtis 0.66%,
1993 wels gaizarda da Seadgina 0.72%, xolo 1995 wels _ 0.73%. 1996 wels
Semcirda 0.62%-mde, 1998 wels gaizarda 0.69%-mde. bolo ramdenime wlis
manZilze dafinanseba 0.7%-ze SeCerda. kvlavac ucnobia da arasodes ar iyo
axsnili Tu ratom gadawyvita mTavrobam da parlamentma gansxvavebuli
mimarTuleba mieca kvlevisa da ganviTarebis sferos dafinansebisaTvis.
ambobdnen, rom amis mizezi iyo Tanxebis deficiti saxelmwifo da
samTavrobo xarjebidan gamomdinare. oficialuri monacemebiT, am sferos
dafinansebaSi Tanabar monawileobas iRebda rogorc saxelmwifo aseve
kvleviTi departamenti
26
arasamTavrobo organizaciebi. evrostatis5 monacemebis mixedviT 1998 wels
sloveniaSi kvlevebisa da ganviTarebis sferos dafinanseba Seadgenda
mTliani erovnuli produqtis 1,42%-s da erT-erTi yvelaze maRalia, sxva
gardamavali ekonomikis qveynebis dafinansebasTan SedarebiT. sloveniis
kvlevisa da ganviTarebis sferos dafinanseba aRemateboda zogierTi
evropuli qveynis dafinansebas, ase magaliTad saberZneTSi es Tanxa
Seadgenda 0.51%, portugaliaSi 0.78%, espaneTSi-0.90%, italiaSi – 1.04%,
irlandiaSi – 1.39%, da iyo ufro dabali, vidre avstriaSi (1.78%),
belgiaSi (1.98%), britaneTSi (1.87%), daniaSi (2.07%). sloveniis danaxarjebi
kvlevasa da ganviTarebaze ufro dabalia vidre evropis qveynebis saSualo
maCvenebeli – 1.92%, da gacilebiT dabalia SvedeTTan – 3.70%, iaponiasTan
– 2.91% da aSS-sTan – 2.62%, SedarebiT. es is qveynebia, romlebic
mecnierebis ganviTarebaze yvelaze met Tanxas xarjavs.
gardamaval wlebSi kvlevisa da ganviTarebis saqmianobazeD moTxovna
metad dabali iyo. kvlevis sferoSi mouSave jgufebi, universitetebi da
institutebi gadavidnen fundamentur kvlevebsa da samecniero statiebis
gamoqveynebaze. miuxedavad imisa, rom statiebis raodenobam sakmaod
moimata, msoflioSi sloveniis ekonomikis konkurentunarianoba ar
gazrdila. kvleva da ganviTareba sloveniaSi veranairad ver uWerda mxars
ekonomikisa da mrewvelobis ganviTarebas. aqedan gamomdinare, mxardaWera
kvlevebisa da ganviTarebisaTvis sakmaod Semcirda. amis mizezi gaxldaT
isic, rom parlamentma metad mcire dafinanseba SesTavaza kvlevebis
sferos. 2001 wels Sveicariis mier momzadebul angariSSi am TvalsazrisiT
slovenia 45-e adgilze aRmoCnda 47 lider qveyanas Soris.
1998 wlidan sloveniaSi teqnologiebis sferoSi aRmavloba daiwyo,
Seiqmna makoordinirebeli jgufi, romelic awarmoebda sxvadasxva saxis
saqmianobas da pasuxismgebeli iyo am sferoSi dagegmarebis sakiTxebze. mis
mier SemuSavda 10 welze gawerili gegma.
kvlevisa da ganviTarebis sferoSi momuSaveD jgufebi, universitetebi
da kvleviTi institutebi did dainteresebas iCenen evrokavSiris
programebTan TanamSromlobis TvalsazirisiT. mexuTe CarCo programisa da
ukve dafinansebuli ganacxadebis statistikaze dayrdnobiT, warmatebis
xarisxi 10%-ia, xolo zogierT sferoSi ufro maRalica. naTlad Cans, rom
mTavrobis politikam sloveniis samecniero potencialze gavlena ver
moaxdina. aqedan gamomdinare, kvlevebisa da ganviTarebis sferos
gaZliereba sagrZnoblad Seuwyobs xels sloveniis ekonomikisa da
mrewvelobis ganviTarebas. amis Sedegad ki SesaZlebelia gasammagdes
ekonomikuri Sedegebi sloveniis ekonomikisa da mrewvelobis
TanamSromlobiT kvlevebisa da ganviTarebis sferos institutebTan.
sloveniis danaxarjebi 1998 wels evrostatis monacemebiT yvelaze
maRali iyo evrokavSiris wevrobis kandidat qveynebs Soris, rac aCvenebs,
rom slovenias SeuZlia miaRwios evrokavSiris saSualo maCvenebels
Zalian mokle droSi. amasTanave kvlevisa da ganviTarebisD personali
Semcirda 4.3%-iT.
5 evrostati _ statistikuri programebis evropeli distributorebi (European Distributors of Statistical Software)
kvleviTi departamenti
27
dReisaTvis, slovenias jer kidev ara aqvs SemuSavebuli detaluri
sainovacio politika. amJamad mzaddeba uamravi kanoni da programa, maT
Soris sainovacio politikis axali programa, Tumca dafinanseba
sakmarisi ar aris. 2001 wels, mTavrobam da kanonmdeblobam aqcenti gaakeTa
erovnul ganviTarebaze, kvlevebze, ganaTlebasa da sainovacio politikaze.
am konteqstSi momzadda erovnuli ganviTarebis gegma. amis paralelurad
momzadda erovnuli ganviTarebis programa teqnologiuri ganviTarebis
gaTvaliswinebiT. imedis momcemia is faqtic, rom umaRlesi ganaTlebis
sferoSi SemuSavda ZiriTadi gegma, romelic gansaxilvelad gadaeca
parlaments. erovnuli ganviTarebis programa uzrunvelyofs kvlevebisa da
ganviTarebis Semdgom progress. es dokumentebi moawesrigeben dafinansebis
sakiTxebsac.
daskvna
gardamavali etapis pirvel aTwleulSi sloveniaSi ar SemuSavebula
samecniero kvlevis konkretuli da Camoyalibebuli strategia. kvlevisa da
ganviTarebis potencialis SenarCunebisa da ganviTarebis aucileblobaze
arsebuli SeTanxmeba xorcieldeboda marTalia, mwiri magram mainc
sakmarisi saxelmwifo saxsrebiT. bolo wlebis ganmavlobaSi gaCnda
kvlevebis gaumjobesebis moTxovna, raTa momxdariyo saerTaSoriso
konkurentunarianobis amaRleba da didi proeqtebis realizacia. kvlevisa
da ganviTarebis sfero sloveniaSi SesaZloa kidev ufro ganviTardes
saerTaSoriso kvlevebSi CarTviTa da gamWvirvale dafinansebis gziT, rac
aucilebelia xarisxis, intensivobisa da konkurentunarianobis
asamaRleblad.
mecniereba estoneTSi
estoneTis mecniereba, iseve rogorc umaRles skolebSi swavlebis
sistema jer kidev formirebis procesSia. damoukideblobis mopovebis
Semdeg, qveyanaSi mimdinare Zireuli gardaqmnebi cxovrebis yvela sferos
Seexo. mecnierebis politikaSi gardaqmnis procesSi oTxi mTavari
mimarTuleba gamoikveTa: gadawyvetilebebis miRebis restruqturizacia,
kvleviTi dawesebulebebis reorganizacia, umaRlesi ganaTlebis reforma
da dafinansebis reorganizacia.
estoneTSi mecnierebis restruqturizaciis ZiriTadi mizani aris
kvlevis dabalansebuli sistemis Seqmna, romelic emsaxureba rogorc
sazogadoebas, aseve zogadad mecnierebas. cxadia, rom sazogadoeba
sargebels miiRebs restruqturizaciis SedegebiT iseT sferoebSi
rogoricaa, garemos dacva da bunebrivi resursebi, janmrTeloba da
socialuri keTildReoba, ekonomikuri ganviTareba, sakvebi mrewveloba da
distribucia, energomomarageba da utilizacia, da a.S. meores mxriv,
saWiroa fundamenturi kvleva, romelic Seqmnis axal samecniero codnas.
rasakvirvelia, codnis didi nawili “importis” saxiT unda Semovides
Tanamedrove sainformacio mediis saSualebiT. es mxolod maSinaa
kvleviTi departamenti
28
SesaZlebeli, roca qveyanas codnis maRali done gaaCnia da aqvs sakmao
gamocdileba saerTaSoriso kvlevebSi monawileobis misaRebad..
estoneTis mecnierebis politikis prioritetebi ZiriTadad
gansazRvrulia, xolo strategia sxvadasxva dokumentebSi aris axsnili.
kvlevis ZiriTadi miznebi Semdegi principebidan gamomdinareobs:
- mecnierebasa da sazogadoebas Soris Zlieri partniorobis ganviTareba;
- sazogadoebisa da garemos stabilizaciis mizniT kvlevis mxardaWera
teqnologiur cvlilebebTan erTad;
- mTavrobis mier dafinandebuli kvlevebis efeqturobisa da efeqtianobis
uzrunvelyofa;
- ganaTlebis sistemis srulyofa;
- saerTaSoriso kvlevebis xelSewyoba, kerZod, evropasTan integraciis
xelSewyoba.
mecnierebisa da kvlevis gardaqmnis procesSi ZiriTadad Semdegi
etapebis gamoyofa SeiZleba:
- damfinansebeli institutebis (estoneTis samecniero fondi, estoneTis
sainformacio fondi da estoneTis sainovacio fondi) Seqmna (1990);
- akademiuri xarisxebis axali sistemis Seqmna (1990);
- estoneTis samecniero sabWos, rogorc kvlevisa da ganviTarebis
politikaSi gadawyvetilebis mimRebi mTavari organos, Seqmna (1991). 1993
wels moxda am sabWos reorganizacia da mas daerqva kvlevisa da
ganviTarebis sabWo;
- estoneTis parlamentis mier kvlevisa da ganviTarebis, da agreTve,
universitetebis Sesaxeb kanonebis miReba (1994).
dReisaTvis estoneTSi kvleviTi sistema SedarebiT kargad
funqcionirebs, magram aris xarvezebic.
dadebiTi mxare isaa, rom mecnierebis sferoSi kargi sakanonmdeblo
bazaa Seqmnili. garda amisa, mecnierebis dafinanseba eqspertebis Sefasebas
emyareba. grZelvadiani dafinansebis Sesaxeb gadawyvetilebas iRebs
ganaTlebis saministro, samecniero sabWos (Science Comptenece Counsil SCC)
rekomendaciiT. igive sabWo iZleva rekomendaciebs infrastruqturis
dafinansebis sakiTxSic. saxelmwifo afinansebs rogorc fundamentur, aseve
gamoyenebiT kvlevebs. rac Seexeba moklevadian grantebs, maT estoneTis
samecniero organizacia (Estonian Science Foundation ESF) adgens.
disciplinebs Soris dafinansebis ganawileba dadgenilia mxolod
grantebis sistemisaTvis. inovaciebis dafinanseba 2000 wlamde
xorcieldeboda estoneTis inovaciis fondis mier. 2000 wels ekonomikis
saministrom am fondis nacvlad daaarsa teqnologiebis saagento.
dReisaTvis am saagentos biujeti privatizaciis SedegebiT ganisazRvreba.
estoneTis samecniero politikis ZiriTad mimarTulebebs
warmoadgens: axalgazrda mecnierebis waxaliseba mkvlevarTaTvis
specialuri fondis meSveobiT; kerZo seqtoris mozidva infrastruqturis
gasaumjobeseblad (estoneTis biocentrSi « citrinas fondi _ didi
britaneTi » (Citrina Foundation UK) mier); Seiqmna axali laboratoriebi neo-
plazmuri kvlevebisaTvis; msoflio bankis sesxebiT tartus universitetSi
kvleviTi departamenti
29
aSenda axali Senoba wina-klinikuri swavlebisaTvis; umjobesdeba
infrastruqtura biologiuri kvlevebisaTvis; tartus universitetSi da
talinis teqnikur universitetSi aSenda kvalifikaciis amaRlebis
centrebi).
susti mxareebi, pirvel rigSi, gamoixateba inovaciebisaken mimarTuli
kvlevebis dabal intensiurobaSi, rac gamowveulia zogadi ekonomikuri
mdgomareobiT. garda amisa, susti mxareebia zogadad infrastruqturis
mdgomareoba da muSaxelis SezRuduli raodenobac. arsebobs
inteleqtualuri resursebis gadinebis safrTxec, Tumca is TvalSisacemi
araa.
kvlevebisa da teqnologiuri ganviTarebis investireba yvela qveynis
progresis sakiTxSi mTavar qvakuTxeds warmoadgens. estoneTis
mecnierebaTa akadmiis mier 1998 wels SemuSavebul iqna samecniero
strategiis pirveli proeqti, `codnaze dafuZnebuli estoneTi~, xolo
estoneTis sainovacio fondis mier 1997 wels ganisazRvra sainovacio
strategia. amJamad, qveynis xelisuflebam mecnierebis dargSi ori ZiriTadi
mimarTuleba gamoyo:
1. mecnierebisa da ganviTarebis sabWos ufro efeqtian struqturad gardaqmna;
2. SeTanxmeba mecnierebisa da teqnikis saerTo strategiaze, romelSic
gaTvaliswinebuli iqneba qveyanasa da mTlianad evropaSi mimdinare
procesebi da romelic codnaze dafuZnebuli sazogadoebisaken iqneba
mimarTuli.
aseTi axali strategia SeimuSava estoneTis ganaTlebis saministrom
ekonomikis saministrosTan erTad, am strategiis ZiriTadi ideebi (isini
TiTqmis erTaniria yvela mcire qveynisaTvis) Semdegia:
- cxovrebis donis amaRleba;
- codnis bazis ganaxleba da ganaTlebis donis gazrda yvela doneze;
- ekonomikuri zrda warmoebaSi kvlevebis Sedegebis danergviT;
- erovnul da saerTaSoriso doneebze TanamSromlobis gaRrmaveba.
mcire qveynebSi, rogoricaa estoneTi aris uamravi problema,
romelTa Soris yvelaze mTavaria:
- SezRuduli kvalificiuri muSaxeli;
- dafinansebis ukmarisoba;
- erovnuli saganamanaTleblo sistemis funqcionirebis SenarCunebis
saWiroeba;
- kvlevebis Catareba erovnuli identurobis SenarCunebiT (ena, istoria,
buneba da sxva);
- fundamenturi kvlevebis Catareba umaRlesi ganaTlebis xarisxis
uzrunvelsayofad da niWierTaTvis Tavis qveyanaSi samuSao pirobebis
Seqmna.
qveynis dRevandeli xelisufleba cdilobs ganaTlebisa da
mecnierebis xelSewyobas investiciebis gazrdis gziT, aseve fundamenturi
da gamoyenebiTi kvlevebisa da infrastruqturebis dafinansebiT.
xelisufleba SeimuSavebs strategiul gegmebs ganaTlebaSi, mxars
uWers TanamSromlobis gaRrmavebas sxvadasxva seqtorebs Soris da qmnis
pirobebs kerZo seqtoris ganviTarebisaTvis. mTavroba afinansebs iseT
programebs, romlebic mecnierebis sakvanZo sferoebs ganekuTvneba.
estoneTSi udidesi mniSvneloba eniWeba estonuri enis,
sazogadoebisa da garemos sferoSi Catarebul kvlevebs, radgan es
kvleviTi departamenti
30
sferoebi estoneTis kulturul da bunebriv memkvidreobas Seadgenen. es
sami sakvanZo sfero evropuli samecniero politikis dacvis qveS imyofeba.
EestoneTSi arsebobs erovnuli programebi jandacvis sferosa da
estonuri enisa da kulturis dargebSi, Tumca am programebis dafinanseba
sakmaod mwiria. amitom, aucilebelia masSi kerZo seqtoris CarTva. 2001 wels Tanafardoba saxelmwifo da kerZo seqtors Soris iyo: 100/12-Tan
(mTavroba/kerZo seqtori), xolo SemdgomisaTvis es maCvenebeli gaizarda
100/60-mde.
2001 wlis 6 dekembers, estoneTis parlamentma daamtkica mecnierebisa
da ganviTarebis 2002-2006 strategia `codnaze dafuZnebuli estoneTi~.
fineTis akademiis saerTaSoriso akreditaciis Sedegad Seiqmna kvlevebis
kvalifikaciis asamaRlebeli xuTi erovnuli centri da manamde arsebul
or msgavs centrs daemata.
estoneTs, rogorc mcire qveyanas, did Semosavlis miReba SeuZlia
virtualuri sakvalifikacio centrebis amoqmedebiT, amitom saerTo
evropuli ganaTlebisa da kvlevis qselis Seqmna erT-erT prioritets
warmoadgens am qveynisaTvis. estoneTis samecniero sazogadoebis
warmatebuli integraciisaTvis saerTo evropul kvleviT sferoSi saWiroa
kvlevis standartebis gaumjobeseba, inteleqtualuri sakuTrebis
uflebebis dacva da kvlevis eTikis dacva. aseve yuradReba unda iqnas
gamaxvilebuli evropuli sapatento sistemis gaZlierebaze, romelic
Seexeba genisa da genomis sakiTxebs.
saerTaSoriso TanamSromlobam kargi Sedegebi gamoiRo astrofizikis
fizikis, molekuluri biologiis, zRvis mecnierebisa da sxva dargebis
samecniero kvlevebSi
daskvna
1990 wlidan baltiispireTis sami qveynis (estoneTi, latvia da
litva) akademiebis iniciativiT safuZveli Caeyara erToblivi samecniero
kvlevebis Catarebas. yovewliurad imarTeba am sami akademiis regularuli
konferenciebi. 2000 wlisaTvis maT SeuerTda CrdiloeT evropis qveynebis
akademiebic. erTobliv komunikeSi naTqvamia, rom es saxelmwifoebi
geografiul siaxlovesTan erTad, bevr ekonomikur da kulturul saerTos
pouloben. es aris evropis mkveTrad koherentuli regioni, sadac
mecnierebisa da kvlevis miRwevebi saerTo interesebidan gamomdinareobs.
amJamad es qveynebi axorcieleben sam erTobliv programas. esenia:
- baltiispireTis energetikis kvlevis programa;
- baltiis zRvis erToblivi kvlevis programa;
- baltiispireTis erToblivi kvlevebi humanitarul da socialur
mecnierebebSi.
amasTanave, estoneTi aqtiurad aric CarTuli ALLEA-sa da ICSU-s saqmianobebSi da evropis mecnierebis fondis (European Science Foundation) sruluflebiani wevria 2000 wlidan. Tanamedrove msoflioSi internetTan
xelmisawvdomoba uzarmazar rols asrulebs informaciis gacvlis saqmeSi.
evrokavSiris asocirebul qveynebs Soris estoneTi wamyvani qveyanaa
internetkavSirebis TvalsazrisiT da am saqmeSi dasavleT evropis
zogierT qveyanas uswrebs kidec.
kvleviTi departamenti
31
estoneTs kargad aqvs gacnobierebuli Tavisi susti da Zlieri
mxareebi mecnierebis politikaSi. xelisufleba cdilobs gaaumjobesos
mecnierebisa da teqnologiebis sferoSi arsebuli mdgomareoba, radgan es
sazogadoebis keTildReobis uzrunvelyofis erT-erTi mTavari saSualebaa.
kvlevis xarisxi, aqtiuri TanamSromloba evropis sxva kvleviT
institutebTan da inovaciebi, is mTavari sakvanZo sakiTxebia, romlebic
gansazRvravs qveynis momavals. mcire qveynisaTvis umniSvnelovanesia aseve
fundamenturi kvlevebis ganviTareba, rac uzrunvelyofs ganaTlebis
xarisxis amaRlebas da codnis gaRrmavebas.
kvleviTi departamenti
32
daskvna
mcire qveynebSi (gansakuTrebiT gardamaval etapze myof qveynebSi)
mecnieruli kvlevis ganviTarebis ZiriTad xelSemSlel pirobebs
warmoadgens: Zveli yaidis samecniero struqturebi, dafinansebis mkacri
sqemebi, susti administracia, kvalificirebuli (axalgazrda) samecniero
kadrebis nakleboba. am naklovanebebis gamosworeba SesaZlebelia, Tu
qveyana gaicnobierebs mecnierebisa da teqnologiis mniSvnelobas momavali
keTildReobisaTvis da Camoayalibebs aSkara da Tanamimdevrul kvleviT
strategias. prioritetebis gansazRvris strategiuli sistemis SeqmniT da
regionaluri da saerTaSoriso TanamSromlobis ganxorcielebiT situacia
namdvilad Seicvleba. am mxriv, saukeTesoa fineTis magaliTi _ sul cota
xnis win, 80-ian wlebSi, moxda kvleviTi strategiis ideebis realizacia.
fineTi bevr qveyanas uswrebs kvleviTi SesaZleblobebis ganviTarebis,
dafinansebis da miRweuli Sedegebis TvalsazrisiT. aqve aRsaniSnavia,
aseve, avstriis magaliTic. aRmosavleT evropis (yofil socialistur)
qveynebSi ki garkveulwilad gansxvavebuli situaciaa. kvlevisa da
ganviTarebis intensiurobis maCvenebeli bevrad naklebia evrokavSiris
standartebTan SedarebiT. imis gamo, rom mTliani Sida produqti am
qveynebSi bevrad naklebia evrokavSiris saSualo maCvenebelTan SedarebiT,
situacia gacilebiT cudia, vidre amaze kvlevisa da ganviTarebis dabali
intensiurobis maCvenebeli miuTiTebs. aRmosavleT evropis yvela qveyanas
ara aqvs damtkicebuli kvlevis erovnuli strategia. situacia ase
SeiZleba davaxasiaToT: „Zalian bevri reforma da didi ambiciebi Zalian
mwiri saxsrebis fonze“.
meores mxriv, mcire qveynebSi SesaniSnavi samecniero potenciali
arsebobs, rac saTanadod ar aris Seswavlili, gansakuTrebiT centralur
da aRmosavleT evropaSi. evrokomisiis mier momzadebuli analizi
centraluri da aRmosavleT evropis qveynebis Sesaxeb 1998 wlamde
monacemebs eyrdnoba, bolo wlebis manZilze ki bevri ram Seicvala.
situacia Zalian swrafad icvleba evrokavSiris iniciativebTan
dakavSirebiT, romlebic erovnul, regionalur da evropis interesebs
Seexeba. Zalian mniSvnelovania evropaSi sakvalifikacio centrebis moZieba
da maTi gamoyofa gansakuTrebuli statusiT. mcire qveynebSic ki
aucilebelia amgvari RonisZiebebis Catareba. amasTan, qveyana, sadac
mSobliur enaze mosaubreTa ricxvi mcirea, valdebulia ganaTleba misces
axalgazrda Taobas. amisaTvis ki aucilebelia rogorc sauniversiteto,
aseve universitetis Semdgomi swavlebis xelSewyoba. aseTi qveynebisaTvis
kvleva gansakuTrebul mniSvnelobas iZens.
mcire qveynebSi mecnierebis ganviTarebis erT-erTi aucilebeli piroba
saerTaSoriso TanmSromlobaa. 1999 wels evropuli akademiebis asociaciam
(ALLEA), romlis wevric saqarTvelos mecnierebaTa akademiac aris, Seqmna
samuSao jgufi evropis mcire qveynebSi kvlevebis strategiaze analizis
Casatareblad. jgufi Sedgeboda evrokavSiris rogorc wevri, aseve
kandidati qveynebis warmomadgenlebisagan da miznad isaxavda kvlevebis
erovnuli strategiebis (gansakuTrebiT, aRmosavleT evropis qveynebSi)
SemuSavebas. globalur amocanas ki kvlevis erovnuli strategiebis
evropul modelTan Serwyma warmoadgens.
kvleviTi departamenti
33
cxadia, ALLEA ar aris erTaderTi moqmedi organizacia. am procesebSi
aqtiurad aris CarTuli CrdiloeT evropis qveynebis akademiebis asociacia,
evropis mecnierebis fondi (European Science Foundation) da sxva.
gamoyenebuli literatura:
evropuli akademiebis asociaciis (ALLEA) angariSi
http://www.sazu.si/English/english.htm http://www.acadsci.fi/General.html http://www.cas.cz/index.html.en http://www.dnva.no/eng/ http://www-groups.dcs.st-and.ac.uk/~history/Societies/Austrian_Academy.html http://www.akadeemia.ee/eng/index_.html http://www.lza.lv/