kh¸i lîc vÒ ch÷ n«m ng¹nkh¸i l−îc vÒ ch÷ n«m ng¹n 45 kh¸i l−îc vÒ ch÷ n«m ng¹n...

Kh¸i l−îc vÒ ch÷ n«m ng¹n

45


GS.TSKH. NGUYỄN QUANG HỒNG

Viện Nghiên cứu Hán Nôm

Lêi dÉn

Téc ng−êi Ng¹n lµ mét nh¸nh trong sè çc téc ng−êi cã nguån gèc Tµy-Th¸i ë n−íc ta. Theo con sè cña niªn gi¸m hµnh chÝnh n¨m 1940, th× lóc ®ã d©n sè tØnh Cao B»ng cã 184.000 ng−êi. Trong ®ã, sè d©n nãi theo hÖ Tµy-Th¸i cña ng−êi Tµy chiÕm 46%, ng−êi Nïng chiÕm 37%, cßn ng−êi Ng¹n chØ chiÕm 1% (nh÷ng sè liÖu nµy ghi nhËn ®−îc tõ çc tµi liÖu vÒ lÞch sö Cao B»ng do çc vÞ çn bé l·o thµnh ë tØnh biªn so¹n). §Õn n¨m 2000, ng−êi Ng¹n ®Òu tù khai lµ thuéc d©n téc Tµy. ThÕ nh−ng theo kÕt qu¶ nghiªn cøu cña phßng Ng«n ng÷ d©n téc thuéc ViÖn Ng«n ng÷ häc (Hµ Néi) th× trong tiÕng nãi cña ng−êi Ng¹n cã ®Õn 95% tõ ng÷ c¬ b¶n gièng víi ng−êi Gi¸y, chØ cã 40% gièng víi tõ ng÷ tiÕng Tµy. Nh− vËy, xÐt vÒ mÆt ng«n ng÷ th× ng−êi Ng¹n gÇn víi ng−êi Gi¸y, thËm chÝ cã thÓ coi lµ mét nh¸nh cña d©n téc Gi¸y, mÆc dï ng−êi Gi¸y sèng tËp trung ë Lµo Cai, cßn ng−êi Ng¹n vµ ng−êi Tµy ®Òu chñ yÕu sèng ë Cao B»ng.

Còng nh− ng−êi Tµy ng−êi Nïng, ng−êi Ng¹n (Gi¸y) ®· tõng sö dông mét lèi ch÷ « vu«ng theo kiÓu H¸n tù trong ®êi sèng v¨n hãa cña m×nh. Ch−a râ b¾t ®Çu tõ bao giê, nh−ng hiÖn nay vÉn cßn l−u l¹i kh«ng Ýt çc v¨n b¶n do ng−êi Ng¹n viÕt b»ng thø ch÷ ®ã, vµ theo th«ng lÖ, ta cã thÓ gäi ®ã lµ ch÷ N«m Ng¹n (cïng hÖ víi ch÷ N«m ViÖt, ch÷ N«m Tµy, ch÷ vu«ng Choang,...). B»ng chøng râ nhÊt cho sù tån t¹i ch÷ N«m Ng¹n lµ çc v¨n b¶n chÐp l¹i nh÷ng bµi mo, nh− Mo Th¶n (Mo bµn thê), Mo h¶i l¸u (Mo më r−îu), Mo mÎ hoa (Mo mÑ hoa), Mo tæ r©y cµ (Mo ®é ¬n thÇy), Mo kÕ p¸c sßn (Mo gi¶i lêi nguyÒn), Mo sl¶u hßn (Mo thu hån) v.v. Mo cã lÏ lµ do ch÷ H¸n 巫 "vu", cã nghÜa lµ khÊn cóng, thÇy mo lµ thÇy cóng. Tuy nhiªn, nh÷ng bµi v¨n cóng nµy kh«ng chØ ®¬n gi¶n lµ ng«n tõ cÇu khÊn, mµ trong ®ã ®· pha mµu s¾c tr÷ t×nh, cã nhiÒu h×nh ¶nh, víi nhÞp ®iÖu hµi hßa, ®−îc ng−êi nghe th−ëng thøc nh− mét ng«n tõ thi ca d©n gian.

D−íi ®©y chóng t«i sÏ quan t©m ®Õn ch÷ N«m Ng¹n trong çc bµi mo nh− thÕ, mµ chñ yÕu lµ dùa vµo v¨n b¶n bµi Mo Th¶n, çc b¶n mo kh¸c sÏ lµ t− liÖu bæ sung khi cÇn thiÕt. Nguyªn v¨n ch÷ N«m bµi Mo Th¶n ®−îc viÕt tay b»ng bót l«ng trªn gÇn 17 trang (trang 1 vµ trang 14 bÞ mÊt, ng−êi sau chÐp bæ sung), mçi trang 7 hµng däc (trõ trang 1 chØ cã 6 dßng), mçi hµng trung b×nh 18 ch÷. Kh«ng kÓ ®o¹n kÕt b»ng H¸n v¨n th× ®é dµi toµn v¨n bµi mo gåm 2073 ch÷. Bµi Mo Th¶n nµy ®−îc ng−êi b¶n ng÷ lµ «ng Vi V¨n Khiªm ë Tæng Th¸, Hoµng H¶i, Qu¶ng Uyªn, Cao B»ng cung cÊp. PGS. Hoµng V¨n Ma ë ViÖn Ng«n ng÷ häc ®· trùc tiÕp nghe «ng Khiªm ®äc b»ng tiÕng Ng¹n, ghi ©m l¹i vµ cïng «ng Khiªm dÞch sang tiÕng ViÖt. Nhãm nghiªn cøu tiÕng Ng¹n

TẠP CHÍ HÁN NÔM số 6 (85) - 2007 NGUYỄN QUANG HỒNG

cña ViÖn Ng«n ng÷ häc vµ PGS. Hoµng V¨n Ma ®· cã nh· ý giao cho t«i sö dông çc t− liÖu nãi trªn ®Ó thùc hiÖn bµi viÕt nµy. Nh©n ®©y xin ®−îc c¶m ¬n «ng Vi V¨n Khiªm vµ çc ®ång nghiÖp ë ViÖn Ng«n ng÷ häc.

§Ó tiÖn tr×nh bµy, xin ®−îc quy −íc nh− sau:

(a) ¢m ®äc cña ch÷ N«m Ng¹n (còng nh− ch÷ N«m Tµy) sÏ ®−îc phiªn viÕt theo çc ch÷ çi trong bé ch÷ Quèc ng÷ (tiÕng ViÖt). Trong tr−êng hîp cã so s¸nh víi ch÷ vu«ng Choang, th× ©m ®äc sÏ ®−îc ghi theo nguån dÉn.

(b) Khi cÇn thiÕt, sÏ dïng çc ch÷ t¾t nh− sau: N- Ng¹n, T- Tµy, V- ViÖt, C- Choang, H- H¸n. Ss - so s¸nh.

(c) CÊu tróc h×nh thÓ cña mét ch÷ vu«ng sÏ ®−îc ghi trong hai dÊu { } vµ ®−îc gi¶i tr×nh theo çch nh− sau: Vd:

{*} = {食 + 乆} tøc lµ ghÐp theo trËt tù tr¸i+ph¶i ;

{*} = {上 / 艮} tøc lµ ghÐp theo trËt tù trªn/d−íi.

{*} = {行 \ 市} tøc lµ ghÐp thµnh tè thø hai lät vµo gi÷a thµnh tè thø nhÊt;

{*} = {辶< 月 } trá thµnh tè bªn tr¸i bao lÊy thµnh tè bªn ph¶i (hoÆc víi dÊu > th× ng−îc l¹i);

{*} = {米 +钱 vt } cho biÕt thµnh tè thø hai khi ghÐp ch÷ bÞ l−îc bít bé phËn bªn tr¸i, v.v.

1. Ch÷ vu«ng H¸n trong v¨n b¶n N«m Ng¹n

Trong çc b¶n mo Ng¹n mµ chóng t«i quan s¸t ®−îc, tr−íc hÕt cã thÓ ph©n biÖt hai líp ch÷ vu«ng nh− sau: Mét lµ nh÷ng ch÷ H¸n ®−îc m−în dïng ®Ó viÕt çc ng÷ tè gèc H¸n vµ c¶ çc ng÷ tè b¶n ng÷. Hai lµ nh÷ng ch÷ vu«ng cßn l¹i, kh«ng trïng (hoÆc ngÉu nhiªn trïng) víi ch÷ H¸n, ®−îc chÝnh ng−êi Ng¹n vµ c¶ çc d©n téc gÇn gòi ë b¶n ®Þa t¹o ra (trong ®ã cã ch÷ trïng h×nh víi ch÷ N«m ViÖt, N«m Tµy vµ cã thÓ c¶ víi ch÷ vu«ng Choang).

Trong çc b¶n N«m Ng¹n nãi trªn, cã kh«ng Ýt nh÷ng c©u H¸n v¨n xen kÏ, th−êng lµ nh÷ng c©u thÇy mo ®äc khi tông niÖm, ng−êi d©n Ng¹n b×nh th−êng nghe kh«ng hiÓu g×. Trong bµi Mo Th¶n cã 22 c©u H¸n v¨n nh− thÕ, gåm 97 ch÷ H¸n. NÕu trõ ®i kh«ng tÝnh nh÷ng ch÷ H¸n nµy, th× ®é dµi cña bµi Mo Th¶n cßn 1976 ch÷, trong ®ã cã tíi 1576 ch÷ H¸n ®−îc ng−êi Ng¹n m−în dïng, chiÕm gÇn 80% dung l−îng ch÷ cña v¨n b¶n. Trong sè ®ã cã thÓ ph©n biÖt çc líp lang nh− sau:

1.1. M−în h×nh ch÷, m−în lu«n c¶ ©m vµ nghÜa vèn cã cña ch÷ H¸n. Nãi çch kh¸c, ®©y lµ tr−êng hîp m−în ng÷ tè H¸n kÌm theo m−în ch÷ vu«ng H¸n vèn cã. §iÒu ®¸ng l−u ý lµ ng−êi Ng¹n rÊt kh«ng mÊy khi ®äc nh÷ng ch÷ H¸n ®ã theo ©m H¸n ViÖt, mµ th−êng trùc tiÕp m−în ®äc theo tiÕng H¸n quan tho¹i, gÇn víi ph−¬ng ng÷ Qu¶ng §«ng. Ch¼ng h¹n nh− trong c©u 花香請曾爵 Va diªng sÝnh t»ng t−ëc - 'Hoa h−¬ng mêi ®Õn s©n', 3 ch÷ 花香請 ®Çu c©u lµ thuéc lo¹i nµy.

46


47

1.2. M−în h×nh ch÷ vµ nghÜa ch÷ H¸n, ®äc theo ©m Ng¹n. §©y lµ tr−êng hîp ®−îc gäi lµ "gi¶ t¸ ch÷ H¸n theo nghÜa". Lo¹i nµy kh«ng nhiÒu, nh−ng còng vÉn t×m thÊy trong b¶n Mo Th¶n. Nh− ch÷ 耳 cã nghÜa lµ 'tai' nh−ng ®äc theo ©m Ng¹n lµ lõa trong c©u 赫双耳麻增 S¸o sloong lõa mµ t»ng - 'Ch¶o hai tai [quai] ®em ®Æt'. Ch÷ 婚 trong c©u 眉婚初帝执 *{食+乆} 乄 cã nghÜa lµ 'h«n thó / c« d©u' ®−îc ®äc theo ©m Ng¹n lµ pÇ−: M× pÇ− so ®Ý s¾p ngµi lom 'Cã d©u s½n ®−îc ¨n c¬m (tr−a) sím'.

1.3. M−în h×nh ch÷ vµ ©m ®äc ch÷ H¸n, hiÓu theo nghÜa tiÕng Ng¹n. Lo¹i nµy th−êng ®−îc gäi lµ "gi¶ t¸ ch÷ H¸n theo ©m". PhÇn lín ch÷ H¸n ®−îc m−în dïng vµo v¨n b¶n N«m Ng¹n lµ theo c¸ch nµy. Trong c¸c c©u võa dÉn ë trªn, nh÷ng ch÷ H¸n nh− 曾 t¨ng '®Õn' , 爵 t−ëc 's©n', 麻 mµ '®em vÒ', 增 t»ng '®Æt, b¾c lªn', 眉 m× 'cã', 帝 ®¸y '®−îc', 执 s¾p 'sím' ®Òu thuéc lo¹i nµy.

2. Ch÷ N«m Ng¹n vµ ch÷ N«m ViÖt

Trong b¶n Mo Th¶n cã trªn 20 ch÷ N«m Ng¹n trïng h×nh víi ch÷ N«m ViÖt. Kh«ng thÓ nãi r»ng ®ã ®Òu lµ nh÷ng ch÷ ng−êi Ng¹n m−în tõ ch÷ N«m ViÖt, mµ cÇn ph¶i cã sù xem xÐt vµ ph©n tÝch cô thÓ tõng ch÷ mét. Sau ®©y lµ mét sè ch÷ tiªu biÓu:

1. 緥. Ch÷ nµy cßn cã thÓ viÕt theo trËt tù ng−îc l¹i *{茶 +老}, ng−êi Ng¹n ®äc lµ ch¸, nghÜa lµ 'giµ c¶', nh− trong c©u: *{父/甫} 緥之能江 Pï ch¸ s× n¨ng ch¶ng - 'Ng−êi giµ c¶ th× ngåi gi÷a'. Ng−êi ViÖt ®äc lµ giµ, cïng nghÜa. Ng−êi Tµy còng m−în ch÷ nµy víi ©m vµ nghÜa nh− ng−êi ViÖt. Ch÷ nµy cã nhiÒu kh¶ n¨ng lµ ng−êi Ng¹n vµ ng−êi Tµy m−în tõ tiÕng ViÖt vµ ch÷ N«m ViÖt. Trong tiÕng Ng¹n (vµ c¶ Tµy) vèn ®· cã tiÕng kÐ ®Ó trá ng−êi giµ c¶, viÕt lµ *{茶 +其} hoÆc *{老 +其 }.

2. 羗. Ch÷ nµy ng−êi Kinh ®äc lµ kiÒng, trá vËt dông b»ng s¾t gåm mét vßng trßn g¾n víi ba ch©n, ®Ó ®Æt nåi niªu lªn ®un nÊu. Ng−êi Ng¹n còng dïng ch÷ nµy víi ©m vµ nghÜa nh− vËy, nh− trong c©u: 羗三可麻八 KiÒng sl¶m ca mµ pÐt - 'KiÒng ba ch©n (®em) vÒ ®Æt'. Cã nhiÒu kh¶ n¨ng ®©y còng lµ ch÷ ng−êi Ng¹n m−în dïng tõ ng−êi Kinh.

3. 乄. Ch÷ nµy thÊy trong c©u 眉婚初帝执 *{食 +乆} 乄 M× p©õ so ®Ý s¾p ngµi lom 'Cã d©u s½n ®−îc ¨n c¬m (tr−a) sím', ®· dÉn ë trªn ( 1.1.b), víi ©m ®äc lµ lom, nghÜa lµ 'sím'. Trong v¨n b¶n N«m ViÖt ®©y lµ ch÷ lµm, do viÕt t¾t tõ ch÷ H¸n l¹m 濫 (gi¶ t¸ theo ©m) hoÆc vi 爲 (gi¶ t¸ theo nghÜa). Còng cã thÓ nghÜ r»ng ch÷ nµy lµ do ng−êi Ng¹n m−în dïng (gi¶ t¸ theo ©m) tõ ch÷ N«m ViÖt.

4. 峃 . Ng−êi Kinh vµ ng−êi Tµy ®Òu cã ch÷ nµy, cïng ®äc lµ vÎ víi nghÜa lµ 'd¸ng, ®−êng nÐt', do 文 v¨n biÓu ý vµ 尾 vÜ biÓu ©m. Cã thÓ lµ ng−êi Ng¹n ®· m−în ch÷ nµy tõ N«m Kinh (vµ c¶ Tµy) ®Ó ghi mét ng÷ tè cã ©m t−¬ng tù lµ phe nh−ng víi nghÜa kh¸c h¼n lµ 'gièng m¸' trong v¨n b¶n cña m×nh. 齐凚音国峃 TÎ bo d»m cuéc phe - 'Nã kh«ng chän lµm gièng' .


5. *{娻 + 由}. Ch÷ nµy trong v¨n b¶n mo Ng¹n vµ çc v¨n b¶n N«m ViÖt ®«i khi cßn viÕt theo trËt tù ng−îc l¹i: 瞸 . Ng−êi Kinh ®äc ch÷ nµy lµ bëi (由 do biÓu ý + 娻 b·i biÓu ©m), trong khi ®ã ng−êi Ng¹n ®äc lµ dó (由do biÓu ©m) víi nghÜa lµ '®äng l¹i, l−u l¹i': *{娻+由} 初帝*{食+ 斤} *{辶< 月} Dó so ®¸y cön nhét - 'L−u l¹i vèn ®−îc ¨n bóp'. Nh− vËy, ch÷ nµy chØ ngÉu nhiªn trïng h×nh víi ch÷ N«m ViÖt, chø thùc ra lµ do ng−êi Ng¹n tù t¹o. Ng−êi Tµy còng dïng ch÷ nµy, nh−ng ©m ®äc vµ nghÜa ch÷ hoµn toµn theo nh− ng−êi ViÖt.

6. 梇. Ng−êi Kinh cã nhiÒu ©m ®äc ch÷ nµy, trong ®ã cã trãng, châng. Ng−êi Ng¹n ®äc lµ læng, ng−êi Tµy ®äc lµ loáng, ®Òu cã nghÜa lµ 'dông cô ®Ëp lóa b»ng gç'. 六月高恩梇 Loãc ®−ën cµo ¨n læng - 'S¸u th¸ng b»ng çi læng' (N). Xem ra, ®©y lµ ch÷ chung cña Tµy vµ Ng¹n, ch−a ch¾c ®· cã liªn quan g× víi ch÷ N«m ViÖt.

7. 椳. Ch÷ nµy ng−êi Ng¹n vµ ng−êi Kinh ®Òu ®äc lµ æi, ®Òu cã cÊu tróc nh− nhau: {木 méc biÓu ý + 畏 óy biÓu ©m}. ThÕ nh−ng ë ®©y h¼n kh«ng cã chuyÖn vay m−în cña nhau, v× víi cÊu tróc h×nh thanh nh− vËy, ng−êi Kinh cã thÓ t¹o ra ch÷ æi ®Ó trá mét loµi c©y ¨n qu¶, cßn ng−êi Ng¹n còng hoµn toµn cã thÓ tù t¹o ra ch÷ ®ã vµ ®äc lµ æi ®Ó trá 'c©y mÝa': 歡分糖椳每 V¶n p»n t−êng æi moi - 'Ngon nh− ®−êng mÝa ngät'. Ch÷ nµy ng−êi Tµy còng cã, ®äc lµ ái víi nghÜa lµ 'mÝa' nh− tiÕng Ng¹n.

8. 噲 .T−¬ng tù nh− vËy, cïng mét cÊu tróc h×nh thanh nh− nhau, ng−êi Kinh ®äc ch÷ nµy lµ gäi, cßn ng−êi Ng¹n ®äc lµ coi víi nghÜa 'tõ tõ, dÇn dµ': 噲礼噲 *{食 +斤} Coi lª coi cön - Tõ tõ nh×n, tõ tõ ¨n'. Ng−êi Tµy còng cã ch÷ nµy, th−êng viÕt t¾t lµ *{口 +会 } ®äc lµ gái, víi nghÜa lµ 'råi sÏ'. Nh÷ng ch÷ dïng bé khÈu ®Ó N«m hãa ch÷ H¸n khi vay m−în theo ©m ®äc nh− thÕ nµy cã kh¸ nhiÒu trong ch÷ N«m ViÖt còng nh− ch÷ N«m Ng¹n (vµ c¶ N«m Tµy), vµ sù trïng hîp ngÉu nhiªn vÒ h×nh ch÷ lµ ®iÒu dÔ hiÓu.

Nh− vËy, trong sè nh÷ng ch÷ trïng h×nh gi÷a N«m Ng¹n vµ N«m ViÖt cã thÓ ph©n biÖt hai nhãm:

(2A) - Nh÷ng ch÷ ng−êi Ng¹n m−în ë N«m ViÖt ®Ó dïng: çc ch÷ (1), (2), (3), (4);

(2B) - Nh÷ng ch÷ N«m Ng¹n tù t¹o ngÉu nhiªn trïng h×nh víi ch÷ N«m ViÖt: çc ch÷ (5), (6), (7), (8).

3. Ch÷ N«m Ng¹n víi ch÷ N«m Tµy

Trong b¶n Mo Th¶n cã trªn 30 ch÷ trïng h×nh víi ch÷ N«m Tµy. Sau ®©y h·y xem xÐt mét sè ch÷ tiªu biÓu.

1. *{弄+下}. Ng¹n vµ Tµy ®Òu ®äc lµ lång vµ ®Òu cã nghÜa lµ 'xuèng': Ss. 曾其女礼 *{弄+下} T»ng k×a n× le lång - '§Õn chç nµy th× xuèng' (N). // 沒丿*{弄+下} 道呂幼夫 Mét phÝt lång ®¹o l¶ au phua - 'Phót chèc ®· xuèng trÇn gian lÊy chång' (T).

48


49

2. *{土 +田 }. C¶ Ng¹n vµ Tµy ®Òu cã ch÷ nµy, cïng ®äc lµ ®in víi nghÜa lµ '®Êt'. Ss. 各奔 *{土 +田} 開当 C¸c bön ®in hai ®¸ng - 'Cung trêi ®Êt më song cöa' (N). // 掘*{弄 +下} *{土 +心} *{土 +田} *{其 +老} Gñt lång t¼m ®in kÐ - '§µo xuèng tËn ®Êt giµ [®en]' (T). Choang còng dïng ch÷ nµy víi ©m vµ nghÜa t−¬ng tù.

3. *{那 / 田 }. C¶ Ng¹n vµ Tµy ®Òu cã ch÷ nµy, cïng ®äc lµ nµ, nghÜa lµ 'ruéng'. Ss. *{食 +斤} 針*{米 +口} *{那 / 田} Cön c¼m h¸u nµ - '¡n c¬m g¹o ruéng' (N). // §Þa danh *{那 / 田}*{員+门}Nµ MÇn [nµ lµ 'ruéng', mÇn lµ 'trßn'] (T). Choang còng cã ch÷ nµy víi ©m vµ nghÜa t−¬ng tù.

4. *{悲+去}. Ch÷ nµy ng−êi Ng¹n ®äc lµ p¶y/pay víi nghÜa lµ '®i, ®i ®Õn': 請*{悲 +去} 曾信接 Sinh p¶y t»ng tØn tiÕp - 'Mêi tíi chç ch©n v¸ch' (N). Ng−êi Tµy còng cã ch÷ nµy, ®äc lµ p©y víi nghÜa t−¬ng tù: *{土+卜} *{悲+去} 世间道廊 Khái p©y viÓc thÕ gian ®¹o l¶ng - 'T«i ®i viÖc trÇn gian' (T). Choang còng dïng ch÷ nµy víi ©m vµ nghÜa t−¬ng tù.

5. *{悲 +年}. Ng−êi Ng¹n ®äc ch÷ nµy lµ pØ, cã nghÜa lµ 'n¨m, tuæi'. Còng ch÷ nµy, ng−êi Tµy ®äc lµ pi víi nghÜa t−¬ng tù. Ss. *{食+斤} 許音滿 *{悲 +年} Cön hÊ− im mu«n pØ - '¡n cho no trän n¨m' (N). // 泣*{悲 + 年}十二*{月 + 班}四時 Khuèp pi sÝp s«ng b−¬n tø thÝ - 'Kh¾p n¨m m−êi hai th¸ng bèn mïa' (T).

6. *{上 / 艮}. C¶ Ng¹n vµ Tµy ®Òu cã ch÷ nµy vµ th−êng l−îc bít mét nÐt ngang ë thµnh tè th−îng, thµnh ra cßn l¹i nh− *{卜 / 艮}. Cïng cã nghÜa lµ 'lªn, trªn', ng−êi Ng¹n ®äc lµ cõn, ng−êi Tµy ®äc lµ khön/khØn. Ss. 甫老之能*{上 /艮 } Pï lµo s× n¨ng cõn - 'Ng−êi lín th× ngåi lªn trªn' (N).// 招*{上 /艮} 啟風流富貴 ChÌo khön kh¸i phong l−u phó quý- 'ChÌo thuyÒn lªn chèn phong l−u phó quý' (T).

7. *{女 +米 }. Ch÷ nµy cã nghi· lµ 'mÑ, ng−êi ®µn bµ', ng−êi Ng¹n ®äc lµ me, ng−êi Tµy ®äc lµ mÎ. Ss. *{女 +米 }同兜造康. *{女+米}同項流酒 Me Tång §©u s¶o khang. Me Tång Hµng sliªu l¶u - 'MÑ §ång §©u t¹o men. MÑ §ång H¹ng cÊt r−îu' (N).// 坎*{弄 +下} 塘*{女 +米} 短 Kh¶m lång tµng MÎ Tuæn - '§i xuèng ®−êng vÒ tíi MÑ Tuæn [Bôt C¶] (T). Ng−êi Choang còng cã dïng ch÷ nµy: ©m [mai4], nghÜa lµ 'vî'.

8. *{父 / 甫}. Ch÷ nµy Choang vµ Tµy ®Òu cã nghÜa lµ 'bè, ng−êi ®µn «ng' Ng¹n ®äc pó, Tµy ®äc vá. Ss. 及開才 * {父 / 甫 }能 KÐp h¶i tµi pó n¨ng - 'M¶nh ngöa ®ì «ng ngåi' (N). // *{父 / 甫} 免速* {弄 +下} 綠 *{悲 +去} *{台 /死} Vá m×n tèc lång luæc p©y thai - 'Bè nã r¬i xuèng khe mµ chÕt' (T). Choang còng cã ch÷ nµy víi ©m [po6] vµ nghÜa t−¬ng tù.

9. *{犭+ 麻}. Ng−êi Ng¹n ®äc lµ m¶, ng−êi Tµy ®äc lµ ma, ®Òu cã nghÜa lµ 'chã' (ss. Kinh: chã m¸). Ss. 養*{犭 +麻} 許速巧 S−ëng m¶ h©ø toãc sao - 'Nu«i chã


cho chãng kh«n'. // *{犭+麻}乥*{足+雷}*{足+条} 对速陵 Ma kh¶u rßi rÌo tuèi tèc - 'Chã ®· thÊy måi råi, qu©n then còng ®uæi theo sau' (T). Ng−êi Choang còng cã dïng ch÷ nµy víi ©m vµ nghÜa t−¬ng tù.

10. *{石+那}. Ng−êi Ng¹n ®äc ch÷ nµy lµ n¶, ng−êi Tµy ®äc lµ na, ®Òu cã nghÜa lµ 'dµy, v÷ng, bÒn'. Ss. *{石 +那} 分*{石+旦} N¶ p»n ®¸n - 'BÒn b»ng ®¸'. // 後玄武*{石 + 那 } 齐太山 HËu huyÒn vò na t¸y Th¸i S¬n - '§»ng sau sao HuyÒn Vò v÷ng bÒn nh− nói Th¸i S¬n' (T).

11. *{內+多}. Ch÷ nµy Ng¹n ®äc lµ ®È−, Tµy ®äc lµ ®©−, ®Òu cã nghÜa lµ 'trong, bªn trong'. Ss. 肉幽*{內 +多}乙忍 §óc dó ®È− diªn nhon - 'X−¬ng ë trong ®· nhõ'. // 否慝*{ 內+多}*{当 +身} 否江沃*{口 +百 } BÊu n¾c ®©− ®ang, bÊu d»ng oãc p¸c - 'Kh«ng thÊy mÖt mái trong ng−êi th× miÖng kh«ng kªu rªn' (T).

12. *{文 +日 }. Ch÷ nµy ng−êi Tµy ®äc lµ v»n víi nghÜa lµ 'ngµy, h«m', hoµn toµn phï hîp víi thµnh tè biÓu ©m (文 v¨n) vµ thµnh tè biÓu nghÜa (日 nhËt). Ss. *{巾+曰}*{文+日} 離燕雁切車 Gõn v»n l×a Ðn nh¹n xiÕt xa - '§ªm ngµy nh− Ðn nh¹n l×a nhau th¶m thiÕt' (T). Ng−êi Ng¹n còng dïng ch÷ nµy víi nghÜa Êy, nh−ng ®äc lµ ngßn, hÇu nh− kh«ng liªn quan víi ©m cña 文 v¨n: *{文+日} 女占*{文+日}几 Ngßn n× chiÕm ngßn ki - 'H«m nay xem ngµy kÞ' (N). Cã thÓ lµ ng−êi Ng¹n ®· m−în dïng ch÷ nµy ë ch÷ N«m Tµy. Choang còng cã ch÷ nµy víi ©m vµ nghÜa t−¬ng tù nh− Tµy.

13. *{土+首}. Ch÷ nµy c¶ Ng¹n vµ Tµy ®Òu cã nghÜa lµ '®Çu, n¬i b¾t ®Çu', nh−ng ng−êi Tµy ®äc lµ thua (phï hîp víi thæ biÓu ©m), cßn ng−êi Ng¹n ®äc lµ ch¸u (kh«ng liªn quan víi thæ). Ss. 即土 + 首祖叩邦 Tøc ch¸u hã, so h¸u phõng - §Æt ®Çu gèi, ®−a tËn tay' (N). // 土地管神灵*{土 +首 }本 Thæ ®Þa qu¶n thÇn linh thua b¶n - 'Thæ ®Þa th× qu¶n thÇn linh ë ®Çu lµng' (T). Cã thÓ lµ ng−êi Ng¹n ®· m−în ch÷ nµy trong ch÷ N«m Tµy. Ng−êi Choang còng cã ch÷ nµy víi ©m [thu1] vµ nghÜa t−¬ng tù nh− Tµy.

14. *{班 / 月}. Ch÷ nµy cã nghÜa lµ 'th¸ng', ®äc lµ ®−ën. Trong N«m Tµy còng cã mét ch÷ víi nghÜa nh− vËy, nh−ng ®äc lµ b−¬n, viÕt lµ *{月+班}, còng cã thÓ viÕt lµ *{班 /月}. Ss. *{班/月} 正号麻*{食 +乆} §−ën siÓng hªu m¶ ngµi - 'Th¸ng giªng gäi vÒ ¨n tr−a' (N). // 泣*{悲 +年} 十二*{班 /月 }四時 Khuèp pi sÝp soong b−¬n tø thÝ - 'Quanh n¨m m−êi hai th¸ng bèn mïa' (T). Cã nhiÒu kh¶ n¨ng lµ ng−êi Ng¹n ®· m−în ch÷ nµy tõ N«m Tµy. Choang còng cã ch÷ *{班 /月} nµy víi ©m vµ nghÜa t−¬ng tù nh− Tµy.

15. 岜{山 /巴}. Trong N«m Tµy ch÷ nµy cßn viÕt lµ *{巴/山 } ®äc lµ phya víi nghÜa lµ 'nói' (phï hîp víi thµnh tè biÓu ©m 巴 ba vµ biÓu nghÜa 山 s¬n): 朔*{巴 /山}兌茶倍冲坡 Soãc phya ®oµi gi¸ véi x«ng pha - 'Lèi nói phÝa t©y chí véi ®i qua' (T). Trong khi ®ã ng−êi Ng¹n còng dïng ch÷ nµy víi nghÜa 'nói', nh−ng ®äc ©m kh¸c: ch¶ (kh«ng liªn quan víi thµnh tè 巴 ba). 每分岜 M¨n p»n ch¶ -

50


51

'V÷ng nh− nói' (N). Cã thÓ Ng−êi Ng¹n ®· m−în ch÷ nµy tõ ch÷ N«m Tµy. Choang còng cã ch÷ 岜víi ©m [pja1] vµ nghÜa lµ 'nói cao'.

16. 跒{足+可}. Ng−êi Ng¹n ®äc ch÷ nµy lµ c¶, víi nghÜa lµ 'phÝa' (kh«ng liªn quan víi bé 足 tóc): 跒女*{悲 +去}斏 C¶ n× p¶y l¼ng - 'PhÝa nµy ®i ®»ng l−ng' [Tõ nay vÒ sau n÷a] (N). Cã thÓ ng−êi Ng¹n ®· m−în ch÷ nµy tõ N«m Tµy, ng−êi Tµy ®äc lµ kha, cã nghÜa lµ 'ng¶ ®−êng' (c¶ ©m vµ nghÜa ®Òu phï hîp víi hai thµnh tè cña ch÷). Ss. 跒條乥噖忌 Kha ®eo kh¶u vïa GhØ - 'Mét ng¶ ®−êng th× vµo vua KÞ' (T). Ng−êi Choang còng cã ch÷ nµy nh−ng víi ©m vµ nghÜa h¬i kh¸c: [o:k7] 'b−íc ra'.

17. *{虫+萌}. Ch÷ nµy ng−êi Tµy ®äc lµ mÌng cã nghÜa lµ 'con ong' (phï hîp c¶ ©m lÉn nghÜa víi h×nh ch÷): *{虫 +萌}盆*{欣/見} *{艸/卜}*{忄+间} MÌng vuån mÌng h¨n biãc d¹n tom - 'Ong buån ong thÊy hoa l−êi ®Ëu' (T). Ng−êi Ng¹n ®· m−în dïng ch÷ nµy ®Ó ®äc lµ phµng (gÇn ©m) nh−ng víi nghÜa 'qu¸ng m¾t' (vµ kh«ng liªn quan víi bé 虫 trïng): 鬼曾女他* {虫+萌} Quû t»ng n× th¶ phµng - 'Quû ®Õn ®©y qu¸ng m¾t' (N). Trong N«m Ng¹n ®· cã ch÷ tè *{虫 +素} ®Ó trá con ong.

18. 獏 {犭+莫}. Ch÷ nµy ng−êi Ng¹n t¹o ra ®Ó trá 'con lîn', ®äc lµ mñ: 差*{食 +斤} *{奴 /肉 } 獏熟 Sl¸y cön no mñ suk - 'G¾p ¨n thÞt lîn chÝn' (N). Trong khi ®ã ng−êi Tµy còng cã ch÷ nµy ®Ó trá 'con bß', ®äc lµ mß : 針銃否*{手+林 } *{月+古 }, 針獏否*{手+林} 獜 Dèm sñng bÊu lñm cß, dåm mß bÊu lñm coãc - 'Xem sóng chí sê cß, xem bß chí sê sõng' (T). Trong khi ®ã Tµy ®· cã ch÷ * {犭+每 } mu ®Ó trá 'lîn' vµ Ng¹n ®· cã *{犭+某} mß ®Ó trá 'bß'. §©y chØ lµ ngÉu nhiªn trïng h×nh ch÷ N«m tù t¹o gi÷a Ng¹n vµ Tµy. Choang còng cã ch÷ *{犭+莫} víi ©m ®äc vµ nghÜa nh− Tµy.

Qua sù ph©n tÝch çc ch÷ dÉn ra trªn ®©y, cã thÓ ph©n biÖt çc nhãm nhá nh− sau:

(3A) - Nh÷ng ch÷ trïng h×nh ghi çc ng÷ tè cïng gèc gi÷a Ng¹n, Tµy (vµ nhiÒu khi c¶ Choang): tõ ch÷ (1) ®Õn ch÷ (11). Nh÷ng ch÷ nµy kh«ng nªn coi lµ ch÷ N«m Ng¹n tù t¹o hay vay m−în, mµ cã thÓ coi ®©y lµ vèn ch÷ vu«ng chung cña çc d©n téc l¸ng giÒng vµ th©n thuéc nµy.

(3B) - Nh÷ng ch÷ trïng h×nh nh−ng kh«ng ghi ng÷ tè cïng gèc víi Tµy (vµ ®«i khi c¶ Choang) mµ h×nh ch÷ kh«ng phï hîp víi phÇn biÓu ©m hoÆc biÓu nghÜa vèn cã: tõ ch÷ (12) ®Õn ch÷ (17). §©y cã thÓ lµ nh÷ng ch÷ ng−êi Ng¹n m−în ë N«m Tµy (vµ cã khi c¶ Choang).

(3C) - Nh÷ng ch÷ trïng h×nh ngÉu nhiªn gi÷a N«m Ng¹n víi N«m Tµy (vµ cã thÓ c¶ Choang): ch÷ (18). §©y lµ tr−êng hîp ch÷ do ng−êi Ng¹n tù t¹o, kh«ng cïng gèc còng kh«ng vay m−în tõ Tµy vµ Choang.

4. Ch÷ N«m do ng−êi Ng¹n tù t¹o


Ngoµi nh÷ng ch÷ N«m do ng−êi Ng¹n tù t¹o mµ ngÉu nhiªn trïng h×nh víi ch÷ ViÖt, ch÷ Tµy (vµ c¶ ch÷ Choang) nh− ®· nªu ë trªn (2B) vµ (3C), trong v¨n b¶n Mo Th¶n cßn cã mét sè ch÷ N«m Ng¹n "chÝnh hiÖu", ®−îc ng−êi Ng¹n t¹o ra chñ yÕu theo ph−¬ng thøc h×nh thanh. Sau ®©y xin dÉn vµ ph©n tÝch mét sè ch÷ tiªu biÓu.

1. *{夜+冘}. §¼m 'tèi, ®en'. Lµ ch÷ h×nh thanh: 夜 d¹ (biÓu ý), 冘 ®am (biÓu ©m). 立*{夜+冘}咘帝噂 L¾p ®¼m bo ®µi t−ën - 'Trêi tèi kh«ng ®−îc nh¾c tíi' (N). Víi ng÷ tè nµy, N«m Tµy cã ch÷ kh¸c: *{黑 +冘 } / *{黑+林} ®Òu ®äc ®¨m. Ss. *{火 +用}*{黑 +冘}*{黑 +冘 }*{火 +用 } Rñng ®¨m ®¨m rñng - 'S¸ng råi tèi, tèi råi l¹i s¸ng'. *{土+当 }*{黑 + 冘 } 归列列 Tµng ®¨m qu©y lÝt lÝt - '§−êng tèi xa th¨m th¼m' (T). ViÖt, Choang kh«ng cã mÊy ch÷ nµy. * {東+林}. §oáng 'rõng'. Lµ ch÷ h×nh thanh: 東 ®«ng (biÓu ©m), 林 l©m (biÓu ý). 通匊放叩* {東 +林 } Tïng kók su«ng h¸u ®oáng - '§ông hæ th¶ vµo rõng' (N). Víi ng÷ tè nµy, ng−êi Tµy th−êng m−în ch÷ H¸n ®èng 凍 ®Ó ®äc ®oáng. *{上/艮} 凍* {艹/孟} 為伏 KhØn ®oáng muæng vi vñc - 'Lªn rõng xoµi tha thÈn' (T). ViÖt, Choang kh«ng cã ch÷ nµy.

2. *{石+旦}. §¸n 'v¸ch ®¸'. Lµ ch÷ h×nh thanh: 石 th¹ch (biÓu ý), 旦 ®¸n (biÓu ©m). *{石 +那 } 分*{石 +旦 } N¶ p»n ®¸n 'BÒn ch¾c nh− v¸ch ®¸' (N). Tµy còng ng÷ tè ®¸n nµy l¹i viÕt víi bé 山 s¬n (biÓu ý) vµ: 身 *{亦/口}如北袁*{那/面}*{山 +旦} Th©n vØ nh− v¼c viÒn n¶ ®¸n - 'Chµng nh− ®ãa hoa vÆc viÒn trªn v¸ch ®¸ cao' (T). Choang vµ ViÖt kh«ng cã mÊy ch÷ nµy.

3. *{東+林}. §oáng 'rõng'. Lµ ch÷ h×nh thanh: ®«ng (biÓu ©m), l©m (biÓu ý). 通匊放叩*{東+林} Thïng cóc su«ng hau ®oáng - '§ông hæ th¶ vµo rõng'. Còng ng÷ tè ®oáng nµy ng−êi Tµy m−în ch÷ H¸n 凍 ®èng ®Ó viÕt: *{上 + 艮} 凍 *{艸 + 孟 } 為伏 KhØn ®oáng muæng v× vñc - 'Lªn rõng xoµi tha thÈn'. ViÖt vµ Choang kh«ng cã ch÷ nµy.

4. *{利/ 土}. Li 'n−¬ng rÉy'. Lµ ch÷ h×nh thanh: 利 lîi (biÓu ©m), 土 thæ (biÓu ý). *{食+斤}花*{米+口} *{利 / 土} Cön v¶ hµu li - '¡n chÐt lóa n−¬ng'. ViÖt, Tµy vµ Choang ®Òu kh«ng cã ch÷ nµy.

5. *{木 +剛}. C»ng 'g¨ng (loµi c©y)'. Lµ ch÷ h×nh thanh: méc 木 (biÓu ý), c−¬ng 剛 (biÓu ©m). *{木 +云 }*{木 +美 }*{木 +刚 } Phõn mµy c»ng m¶ tè - 'Cñi c©y g¨ng vÒ nhãm'. ViÖt, Tµy vµ Choang kh«ng cã ch÷ nµy.

6. *{石+革}. KiÕc 'guèc'. Cã thÓ lµ ch÷ h×nh thanh:石 th¹ch (biÓu ý 'bÒn ch¾c'?), 革 c¸ch (biÓu ©m). 脱*{石 +革} 叩能街 Tãt kiÕc hau n¨ng kai - Bá guèc vµo ngåi hiªn. Tµy, Choang vµ ViÖt ®Òu kh«ng cã ch÷ nµy.

7. *{茶 +其}. KÐ 'ng−êi giµ, cô l·o'. §©y lµ mét ch÷ ®−îc t¹o t¸c kh¸ ®Æc biÖt: ch÷ 其 k× h¼n lµ ®Ó biÓu ©m, nh−ng ch÷ 茶 trµ th× biÓu ý g× ®©y? Chóng t«i ngê r»ng khi t¹o ch÷ N«m nµy, ng−êi Ng¹n ®· liªn t−ëng ®Õn ch÷ N«m ViÖt giµ *{茶 +老} hoÆc *{老 +茶 }, råi võa gi¶n l−îc võa kÕt hîp víi ch÷ 其 k× biÓu ©m mµ thµnh. §iÒu nghÞch lý lµ ®· bá ®i phÇn biÓu nghÜa lµ ch÷ 老 l·o. D−êng nh− ë

52


53

®©y cã hiÖn t−îng song quan gi÷a ©m vµ nghÜa cña ch÷ N«m Kinh víi ©m vµ nghÜa cña ng÷ tè Ng¹n, kÕt qu¶ lµ cho ta mét ch÷ N«m Ng¹n cã phÇn "®ãng gãp" ©m h−ëng cña tiÕng Kinh. 道*{茶 +其} 乙 *{悲 +去} 京 Tau kÐ zi p¶y Kinh - 'ThÇy t¹o giµ võa ®i Kinh'. Tµy vµ Choang còng cã ng÷ tè kÐ nµy, nh−ng hä th−êng viÕt ®óng cÊu tróc h×nh thanh dùa vµo çc thµnh tè gèc H¸n: *{其 +老 } hoÆc *{老 +其 } vµ c¶ *{几 +老 }.

8. *{亏+斤}. Hõn '®ªm khuya'. Còng t−¬ng tù nh− ch÷ (7) kÐ võa nªu, ng−êi Ng¹n ®· t¹o ch÷ nµy trong quan hÖ song ng÷ chÆt chÏ víi ng−êi Kinh vµ do ®ã ®· chÞu ¶nh h−ëng cña ch÷ N«m 偸 khuya cña ng−êi Kinh. Trong thµnh phÇn ch÷ nµy ta còng l¹i thÊy mét thµnh tè (斤 c©n) biÓu ©m cho ng÷ tè Ng¹n hõn, vµ thµnh tè kia (亏 khuy) th× biÓu ©m cho ng÷ tè ViÖt khuya. 江*{亏+斤} 齐咘魯 Chang hõn tÎ bo lo - 'Gi÷a ®ªm khuya nã kh«ng lo sî'. Tµy vµ Choang ®Òu kh«ng cã ch÷ nµy.

Nh− vËy, ngoµi nh÷ng ch÷ N«m Ng¹n ngÉu nhiªn trïng h×nh víi ch÷ N«m ViÖt, Tµy vµ Choang nh− ®· nªu ë (2.1) vµ (2.2, nh÷ng ch÷ N«m hÇu nh− chØ riªng ng−êi Ng¹n t¹o ra cã thÓ thuéc vµo nh÷ng líp nh− sau:

2.3.A - §Òu ghi mét ng÷ tè cïng gèc víi Tµy (vµ cã thÓ c¶ Choang), nh−ng ®«i khi ng−êi Ng¹n ®· t¹o ch÷ kh¸c víi Tµy vµ Choang: çc ch÷ (1) (2) (3) vµ (7)

2.3.B - Nh÷ng ch÷ Ng¹n tù t¹o chØ dïng riªng cho çc ng÷ tè cña tiÕng Ng¹n: çc ch÷ (4)(5)(6) vµ (8).

Trong c¶ hai nhãm (A) vµ (B) ®Òu cã mét vµi tr−êng hîp ng−êi Ng¹n ®· chÞu ¶nh h−ëng cña ch÷ N«m ViÖt ®Ó t¹o ra nh÷ng ch÷ cã cÊu tróc ®Æc biÖt nh− hai ch÷ (7) vµ (8).

5. Ch÷ vu«ng b¶n ®Þa trong v¨n b¶n N«m Ng¹n

§©y lµ çch gäi chung cho nh÷ng ch÷ N«m Ng¹n chÝnh hiÖu vµ c¶ nh÷ng ch÷ N«m trïng h×nh víi ch÷ N«m cña çc d©n téc l¸ng giÒng nh− ViÖt, Tµy, Choang, mµ chóng ta ®· xem xÐt trong çc môc 2,3,4 ë trªn. Mét sè nhµ nghiªn cøu v¨n tù ë Trung Hoa ®«i khi gäi ®ã lµ nh÷ng "tôc tù" (俗字) hay "ph−¬ng tù" (方字) ®Ó ph©n biÖt víi ch÷ vu«ng thùc thô cña tiÕng H¸n. Chóng t«i muèn gäi ®ã lµ nh÷ng "ch÷ vu«ng b¶n ®Þa" ®−îc ng−êi çc d©n téc t¹o ra trªn c¬ së ch÷ vu«ng H¸n, nh−ng dùa vµo cÊu tróc ng÷ ©m vµ ng÷ nghÜa cña b¶n ng÷ còng nh− tiÕp nhËn tõ çc d©n téc l¸ng giÒng trong quan hÖ céng c− vµ giao l−u mËt thiÕt trong qu¸ tr×nh lÞch sö l©u dµi. Nh÷ng ch÷ vu«ng lo¹i nµy cña çc d©n téc ngoµi H¸n cïng víi çc ch÷ vu«ng H¸n (®−îc m−în dïng theo çch nµy hay çch kh¸c), lu«n lu«n cã mÆt trong v¨n b¶n ch÷ N«m cña çc d©n téc nµy.

Trong bµi Mo Th¶n cã gÇn 400 l−ît ch÷ N«m nh− thÕ xuÊt hiÖn, chiÕm h¬n 20% ®é dµi v¨n b¶n. TØ lÖ nµy cã vÎ h¬i thÊp, d−êng nh− ch−a ®ñ cho ta mét Ên t−îng râ nÐt vÒ sù kh¸c biÖt gi÷a mét v¨n b¶n N«m Ng¹n víi mét v¨n b¶n H¸n v¨n. ThËt ra, víi ngÇn Êy dung l−îng ch÷ N«m céng víi phÇn lín çc ch÷ H¸n ®−îc dïng theo


çch "gi¶ t¸ theo ©m", v¨n b¶n N«m Ng¹n vÉn ®ñ kh¶ n¨ng ghi l¹i s¸t ®óng tiÕng nãi cña ng−êi Ng¹n. Vµ tØ lÖ nµy còng kh«ng h¼n lµ qu¸ thÊp, nÕu ta biÕt r»ng: trong v¨n b¶n ch÷ N«m TruyÖn ng−êi con g¸i Nam X−¬ng (mét truyÖn trong TruyÒn kú m¹n lôc gi¶i ©m, v¸n kh¾c cuèi thÕ kû XVIII), tØ lÖ ®ã lµ h¬n 30% (theo cø liÖu kh¶o s¸t cña t¸c gi¶ bµi nµy).

B−íc ®Çu tiÕp xóc víi çc v¨n b¶n mo Ng¹n, mµ chñ yÕu lµ v¨n b¶n Mo Th¶n, chóng t«i läc ra ®−îc mét danh s¸ch çc ch÷ N«m b¶n ®Þa, nghÜa lµ nh÷ng ch÷ N«m kh«ng trùc tiÕp m−în tõ ch÷ H¸n, mµ lµ nh÷ng N«m do chÝnh ng−êi Ng¹n t¹o ra, hoÆc lµ ch÷ cïng gèc vµ c¶ vay m−în tõ ch÷ N«m cña çc d©n téc l¸ng giÒng lµ ViÖt, Tµy, Choang. Tr−êng hîp m−în tõ ch÷ H¸n nh−ng cã c¶i biÕn chót Ýt h×nh ch÷ nh− 貧 gia thªm dÊu "nh¸y" < ë gãc ph¶i cña ch÷ ®Ó ®äc lµ b×n 'chiÕu' trong n¨ng b×n 'ngåi chiÕu' còng cã thÓ xÕp vµo lo¹i ch÷ vu«ng b¶n ®Þa. Dïng dÊu "nh¸y", ch÷ "ç", bé "khÈu" (khi bé nµy kh«ng cã t¸c dông biÓu nghÜa thùc sù) ®Ó N«m hãa h×nh ch÷ vµ ©m ®äc lµ çch mµ çc d©n téc vïng nµy hay dïng ®Ó m−în ch÷ H¸n ghi tiÕng d©n téc m×nh. Tuy nhiªn, nh÷ng ch÷ vay m−în ch÷ H¸n víi dÊu nh¸y th−êng kh«ng æn ®Þnh, mµ chØ xuÊt hiÖn l©m thêi trong v¨n b¶n, cho nªn kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i coi chóng lµ nh÷ng ®¬n vÞ h×nh ch÷ cÇn thu thËp.

Víi ch÷ N«m Ng¹n, chóng t«i thÊy cã tr−êng hîp ®Æc biÖt ch−a gÆp trong ch÷ N«m ViÖt. §ã lµ dïng dÊu "nh¸y" hay bé "khÈu" kh«ng chØ ®Ó ®¸nh dÊu cho çch ®äc chÖch so víi ©m H¸n khi m−în ch÷ H¸n theo ©m, mµ ®«i khi cßn lµ ®Ó m−în ch÷ H¸n theo nghÜa n÷a. Ch¼ng h¹n nh− trong c©u sau ®©y, mÊy ch÷ H¸n 入 vèn cã nghÜa lµ 'vµo' ®ùîc gia thªm "khÈu", 右 'bªn ph¶i' vµ 左 'bªn tr¸i' l¹i gia thªm dÊu "nh¸y", chÝnh lµ ®Ó l−u ý ®äc theo ©m Ng¹n víi nghÜa y nh− ch÷ H¸n vËy: 乥右‹ 不魯帝, 乥左‹ 不魯法 H¸u r¶ bo lß ®Ý, h¸u r−êi bo lß phµ - 'Vµo ph¶i kh«ng nhËn ra, vµo tr¸i kh«ng biÕt ®−îc' (Mo B¶n ThÇn).

Trong danh s¸ch (Phô lôc) d−íi ®©y, cã kho¶ng gÇn 100 ch÷ xuÊt hiÖn trong b¶n Mo Th¶n (Mo bµn thê). Nh÷ng ch÷ cßn l¹i ®−îc bæ sung tõ mét vµi b¶n mo kh¸c. Do t− liÖu cßn h¹n chÕ, nªn danh s¸ch nµy chØ cã thÓ cho mét Ên t−îng ban ®Çu vµ ch−a ®Çy ®ñ vÒ çc ch÷ vu«ng b¶n ®Þa trong çc v¨n b¶n N«m Ng¹n.

Phô lôc Sè TT H×nh ch÷ Ghi ©m Phiªn viÕt NghÜa ch÷

001 *{卥 +下 } [ la54 ] l¸ 'bªn d−íi'

002 * {弄 +下 } [lɔŋ32] lång 'xuèng'

003 * {夜 +乚 } [d¨m313] ®¼m 'tèi, ®en'

004 * {斤 +人 } [hun32] hïn 'ng−êi'

005 佈{亻+布 } [pu35] pó '«ng'

006 * {亻+龙 } [luŋ32] lïng 'b¸c'

006 * {亻+西 } [t¨j32] Tµy 'ng−êi Tµy'

54


55

007 侊{亻+光 } [koŋ323] cæng 'quay, xoay'

008 侪{亻+齐 } [saj32] sµy 'cïng víi'

009 僠{亻+番 } [fan323] Ph¶n 'ng−êi Ph¸p'

010 * {亻+奧 } [aw323] ¶o 'chó'

011 * {內 +多 } [dɤɯ323] ®È− 'bªn trong'

012 * {完 +分 } [vin323] vØn 'ch¾c, bÒn'

013 * {去 +麻 } [ma323] m¶ '®i ®Õn'

014 * {麻+去 } nt nt nt

015 乥{口 +入 } [h¨w35] h¸u 'vµo'

016 咘{口 +布 } [bɔ44] bo 'kh«ng'

017 咟{口+百 } [pak35] p¸c 'miÖng'

018 咳{口 +亥 } [ɤj44] ¬i '¬i, hìi'

019 * {口 +乱 } [ɬuon35] sluèn 'tÝnh to¸n'

020 啫{口 +者 } [zɯɤ323] döa 'ch÷a, ®ì'

021 * {口 +哀 } [t¨j 54] t¸y 'khãc'

022 * {口 +婹 } [caj323] ch¶i 'chåi, ngän'

023 * {口 +留 } [n¨w32] nµu 'nãi'

024 湗{口 +曼 } [man44] man 'cay'

025 噂{口 +尊 } [tɯɤn323] t−ën 'nh¾c ®Õn'

026 * {口 +陳 } [sɤn32] sßn 'thÇn'

027 噲{口 +會 } [koj44] c«i 'tõ tõ'

028 * {土 +田 } [din323] ®Øn '®Êt'

029 * {地 /土 } [ti44] ti 'nÒn nhµ'

030 * {利 /土 } [li44] li 'n−¬ng rÉy'

031 * {土 +首 } [c¨w35] ch¸u '®Çu'

032 * {能 /土 } [t¨m323] t¼m '®Êm'

033 * {曡 +大 } [luoŋ44] lu«ng 'giµ'

034 * {女 +巴 } [pa32] pµ 'vî'

036 妣{女 +比 } [pi32] p× 'anh, chµng'

037 姖{女 +巨 } [kɯɤj32] c−êi 'chµng rÓ'

038 * {女 +米 } [mɛ44] me 'mÑ'

039 * {女 +畐} [bɯ k35] bøc 'g¸i'

040 * {子 +力 } [lɯ k21] lùc 'con'

041 * {子 +生 } [siŋ323] sinh 'ch¾t'

042 * {子 +圭 } [kwe44] quª 'sÏ'

043 * {子 +芮 } [lan323] l¶n 'ch¸u'


044 * {子 +侖 } [lɤn32] lÇn 'nhá bÐ'

045 * {子 +差 } [ɬ aj323] sl¶i 'trai'

046 岜{山 /巴 } [ca323] ch¶ 'nói'

047 * {差 /心 } [sɯɤ323] söa 'che'

048 * {手 +岡} [ken323] kÓn 'tay'

049 * {手 +合 } [hup21] hôp 'gang tay'

050 * {手 +音 } [sɔm323] sám 's¶i tay'

051 峃 {尾 <文 } [fɛ44] phe 'gièng m¸'

052 * {亐+斤 } [hɯ n32] hõn '®ªm khuya'

053 * {日 +生 } [siŋ323] rØnh 'thËt, ®óng'

054 * {文 +日 } [ŋɔn32] ngßn 'ngµy'

055 * {班 /月 } [dɯɤn323] ®−ën 'th¸ng'

056 * {木 +云 } [fɯ n32] phõn 'cñi'

057 梇 {木 +弄 } [loŋ54] long 'giµn ®Ëp lóa'

058 椐 {木 +居 } [kɯɤ32] c−a 'bê bôi'

059 * {木 +扼 } [ek35] Õch '¸ch mang'

060 椳 {木 +畏 } [oj323] æi 'mÝa'

061 * {木 +剛} [k¨ŋ32] c»ng 'gç g¨ng'

062 槀 {木 +美 } [m¨j32] mµy 'c©y'

063 * {木 +芭} [law35] l¸o 'c¸i bõa'

064 * {東 +林 } [dɔŋ323] ®æng 'rõng'

065 * { 氵+彐} [mɯɤ44] m−a 'khi, lóc'

066 沁 {氵+心 } [tum35] /[lim323] tóm/lØm 'luéc'/'®Çy'

067 沱 {氵+它 } [ta44] ta 's«ng'

068 淰 {氵+念 } [l¨m32] l»m 'n−íc'

069 溠 {氵+差 } [caj323] ch¶i 'ngän'

070 * {利 /亖 } [laj323] l¶i 'ch¶y'

071 炆 {火 +文 } [hɔn32] hßn 'khãi'

072 * {火 +弄 } [loŋ323] læng 's¸ng'

073 炪 {火 +出 } [sit35] sÝt '®èt'

074 * {火 +乾 } [kan323] c¶n 'khan, kh«'

075 * {微 /火 } [fi32] ph× 'löa'

076 * {火 +為 } nt nt nt

077 乄 {爲 vt} [lom44] l«m 'sím'

078 * {父 /甫 } [pu35] pó '«ng, ngµi'

079 * {犭+目 } [mɔ32] mß 'con bß'

56


57

080 * {犭+某} nt nt nt

081 * {犭+灵 } [liŋ32] l×nh 'khØ'

082 * {犭+軒 } [nan44] nan 'tai n¹n'

083 * {犭+麻 } [ma323] m¶ 'chã'

084 獏 {犭+莫 } [mu323] mñ 'lîn'

085 * {犭+懷 vt} [vaj32] vµi 'tr©u'

086 * {田 +斤 } [h¨n32] h»n 'bê ruéng'

087 * {那 /田 } [na54] nµ 'ruéng'

088 * {皮 +能 vt} [d¨ŋ323] ®¼ng 'mòi'

089 * {石 +旦 } [dan35] ®¸n 'v¸ch ®¸'

090 * {石 +那 } [na323] n¶ 'dµy','ch¾c'

091 * {石 +革 } [kiek35] kiÕc 'guèc'

092 * {米 +口 } [h¨w32] hµu 'lóa'

093 * {米 +钱 vt } [pien323] piÓn 'h¹t tÊm'

094 * {米 +朋 } [f¨ŋ32] ph»ng 'b¸nh ch−ng'

095 * {糸 +斫 } [sak44] s¸c 'd©y thõng'

096 * {罒 / 往 } [vaŋ44] vang 'çi bÉy'

097 * {罢 +由 } [zu35] dó '®Æt bµy'

098 * {茶+老 } [ca54] cha 'giµ c¶'

099 緥 {老+茶} nt nt nt

100 * {耒 +差 } [s¨j323] s¶y 'çi cµy'

101 * {肉 +下 } [ɲa35] nh¸ 'thÞt'

102 * {奴 /肉 } [nɔ44] no 'thÞt'

103 * {上 /艮 } [kɯ n32] cõn 'bªn trªn'

104 * {艹/ 兴 } [hiŋ323] hØnh 'gõng'

105 茼 {艹/ 同 } [doŋ32] ®ång 'çi mÑt'

106 * {茶 +其 } [kɛ35] kÐ 'giµ c¶'

107 * {其 +茶 } nt nt nt

108 * {虫 +八 } [bɔt35] bãt 'mï, lßa'

109 * {虫 +疒 } [piŋ323] pØnh 'con ®Øa'

110 * {虫 +托 } [tak35] t¸c 'con v¾t'

111 蟯 {虫 +堯 } [ɲaw44] nhao 'con tÐp'

112 * {虫 +萌 } [faŋ32] phµng 'qu¸ng, lßa'

113 螦{虫 +素 } [tɔ35] tã 'con ong'

114 * {界 +蛋 } [caj35] ch¸i 'trøng'

115 螄{虫 +師 } [ɬ ¨j323] sl¶i 'con èc'


116 * {行 \市 } [haŋ35] ~[hɯ 323] h¸ng~hö 'chî'

117 * {衤+未 } [vin54] vin 'v¸y'

118 * {衤+化 } [va35] v¸ 'quÇn'

119 * {衤+布 } [pua44] pua 'ao'

120 * {衤+射 } [ɬ ɛ44] sle 'bªn r×a'

121 * {訁 +尋 } [tɯ 32] tõ 'c·i nhau'

121 * {赤 +丁 } [diŋ323] ®Ønh 'mµu ®á'

123 * {足 +乎 } [hɔ54] ho 'gèi (ch©n)'

124 跒 {足 +可 } [ka323] c¶ 'tõ phÝa'

125 * {足 +邦 } [fɯŋ32] phõng 'tay'

126 * {辶< 条 } [tew32] tÒu 'ch¹y'

127 * {辶< 月 } [ɲot44] nhæt 'ngän'

128 金左{金 +左 } [sa32] sµ 'dao'

129 鍄{金 +京 } [kieŋ32] kiÒng 'kiÒng bÕp'

130 * {悲 +去 } [paj323] p¶i '®i'

131 * {去 +悲 } nt nt nt

132 * {悲 +年 } [pi323] pØ 'n¨m'

133 * {食 +乆 } [ŋaj32] ngµi '¨n tr−a'

134 * {食 +斤 } [kɯ n323] cön '¨n/uèng'

135 * {両 <林 } [lum32] lïm 'quªn l·ng'

136 * {血 >飞 } [fɯɤt44] ph−ët 'çnh'

137 * {相 >飞 } [ɬwaŋ35] slo¸ng 's¶ng kho¸i'

138 * {魚 +巴 } [ca323] ch¶ 'ç'

139 * {鳥 +六 } [lɔk21] läc 'chim'

tμi liÖu tham kh¶o chÝnh 1. D©n téc cæ v¨n hiÕn kh¸i l·m. Tr−¬ng C«ng CÈn (chñ biªn) (張公瑾主編. 民族古文献概覽 ).

D©n téc xuÊt b¶n x·. B¾c Kinh, 1997.

2. TriÖu LÖ Minh, Hoµng Quèc Doanh (biªn tËp). H¸n tù ®Ých truyÒn b¸ d÷ øng dông (趙丽明/ 黄國营編 . 漢字的傳播與應用). Hoa ng÷ gi¸o häc xuÊt b¶n x·. B¾c Kinh, 2000.

3. NguyÔn Quang Hång: MÊy vÊn ®Ò vµ khÝa c¹nh nghiªn cøu ch÷ N«m. T¹p chÝ H¸n N«m, sè 6/2004.

4. NguyÔn Quang Hång: HiÖn t−îng ®ång h×nh gi÷a ch÷ N«m ViÖt vµ ch÷ vu«ng Choang. T¹p chÝ H¸n N«m, sè 2/1997.

5. NguyÔn Quang Hång: Çc ng÷ tè cïng gèc gi÷a hai ng«n ng÷ ViÖt vµ Choang. T¹p chÝ Ng«n ng÷, H. 2001, N.13 (144).

6. B¶ng tra ch÷ N«m (ViÖn Ng«n ng÷ häc), Nxb. KHXH, H. 1976.

58


59

7. Tõ ®iÓn ch÷ N«m Tµy (Hoµng TriÒu ¢n chñ biªn), Nxb. KHXH, H. 2003.

8. Cæ Tr¸ng tù tù ®iÓn (S¬ c¶o) (古壮字自典. 初稿 ). Qu¶ng T©y D©n téc xuÊt b¶n x·, Nam Ninh, 1989./.

(Tạp chí Hán Nôm, Số 6 (85) 2007; Tr.45-58)

kh¸i lîc vÒ ch÷ n«m ng¹nkh¸i l−îc vÒ ch÷ n«m ng¹n 45 kh¸i l−îc vÒ ch÷ n«m ng¹n...

Documents