cumandá- juan león mera

129
8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 1/129 UNIVERCIDAD POLITÉCNICA SALESIANA SECCIÓN PARA NOVIDENTES Cumandá J t’ Bibliot!a dl !o"a#$n PRO%OTORA CULTURAL POPULAR %U&O' (NOS) LIBRER*A SELECCIONES +uito E!uado" PRI EDICION, A-o.to /012 DISE&O CUBIERTA, Jaim Ram 3"# Palma" PRO%OTORA CULTURAL POPULAR Ca.illa 45467 +uito 8 E!uado" El di.9o : !om;o.i!i$n d .ta di!i$n .on ;"o;idad d lo. dito". DISTRIBUIDORA %U&O' (NOS) S)A) LIBRERIA SELECCIONES S)A) <n"al A-ui"" /44 : /= d A-o.to La <a.!a /60 : A>) Am?"i!a) +uito E!uado" +uito E!uado" I%PRESO EN ECUADOR 8 PRINTED IN ECUADOR <RA@ICART Cia) Ltda)7 Ca;itán Ramo. 5/ : Bto>n7 +uito Al !lnt.imo SE&OR DIRECTOR DE LA REAL ACADE%IA ESPA&OLA  No .? a Fu? dbo la -"an on"a d ab" .ido nomb"ado mim b"o !o"".;ondint d .a ilu.t" : .abia Co";o"a!i$n7 ;u. !on 3i.o G: no . !"a Fu lo ba-o ;o" bu.!a" a;lau.o a la .omb"a d 3in-ida mod.tiaH Fu mi. im;"3!to. t"abao. lit"a"io. amá. m an n>an!ido ba.ta l ;unto d ;".umi" Fu .o: m"!do" d un di;loma a!ad?mi!o) Todo. llo.7 io. d natu"al in!lina!i$n Fu "!ib !on la >ida7 : 3omnt? !on .tudio. nt"amnt ;"i>a do.7 .$n buno.7 a lo .umo7 ;a"a ;"oba" Fu nun!a db mno.;" !ia". ni d.!a". un don d la natu"al#a7 ma. no ;a"a .">i" d 3undamnto a un ttulo Fu .$lo an m"!ido u.tamnt bn m?"ito. lit"ato.) Sin mba"-o7 .o";"ndido ;o" l nomb"aminto a Fu m " 3i"o7 no tu> >alo" ;a"a "!a#a"lo : a lo. ;"o;$.ito.7 a"to -"a >. ;a"a mi d m;9a" toda. mi. 3u"#a. n la. ta"á. Fu m im ;ona l in.;"ado !a"-o7 a9ad l d ;".nta" a .a Ral Co";o "a!i$n al-una ob"a Fu7 .indo ind;ndint d la. a!ad?mi!a.7 ;udi. ;atnti#a" d una man"a .;!ial mi >i>a : nt"a -"atitud ;a"a !on lla)

Upload: david-geacoman

Post on 07-Jul-2018

242 views

Category:

Documents


1 download

TRANSCRIPT

Page 1: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 1/129

UNIVERCIDAD POLITÉCNICA SALESIANA

SECCIÓN PARA NOVIDENTES

Cumandá

J t’ Bibliot!a dl !o"a#$n

PRO%OTORA CULTURAL POPULAR %U&O' (NOS) LIBRER*ASELECCIONES

+uito E!uado" 

PRI EDICION, A-o.to /012

DISE&O CUBIERTA, Jaim Ram 3"# Palma" 

PRO%OTORA CULTURAL POPULAR 

Ca.illa 45467 +uito 8 E!uado" 

El di.9o : !om;o.i!i$n d .ta di!i$n .on ;"o;idad d lo. dito".

DISTRIBUIDORA %U&O' (NOS) S)A) LIBRERIA SELECCIONES S)A)

<n"al A-ui"" /44 : /= d A-o.to La <a.!a /60 : A>) Am?"i!a)

+uito E!uado" +uito E!uado"  

I%PRESO EN ECUADOR 8 PRINTED IN ECUADOR <RA@ICART Cia) Ltda)7 Ca;itán Ramo. 5/ : Bto>n7 +uito

Al !lnt.imo SE&OR DIRECTOR 

DE LA REAL ACADE%IA ESPA&OLA

 No .? a Fu? dbo la -"an on"a d ab" .ido nomb"ado mim b"o !o"".;ondint d.a ilu.t" : .abia Co";o"a!i$n7 ;u. !on 3i.o G: no . !"a Fu lo ba-o ;o" bu.!a"

a;lau.o a la .omb"a d 3in-ida mod.tiaH Fu mi. im;"3!to. t"abao. lit"a"io. amá.m an n>an!ido ba.ta l ;unto d ;".umi" Fu .o: m"!do" d un di;lomaa!ad?mi!o) Todo. llo.7 io. d natu"al in!lina!i$n Fu "!ib !on la >ida7 : 3omnt?!on .tudio. nt"amnt ;"i>a do.7 .$n buno.7 a lo .umo7 ;a"a ;"oba" Fu nun!a dbmno.;" !ia". ni d.!a". un don d la natu"al#a7 ma. no ;a"a .">i" d3undamnto a un ttulo Fu .$lo an m"!ido u.tamnt bn m?"ito. lit"ato.)

Sin mba"-o7 .o";"ndido ;o" l nomb"aminto a Fu m " 3i"o7 no tu> >alo" ;a"a"!a#a"lo : a lo. ;"o;$.ito.7 a"to -"a >. ;a"a mi d m;9a" toda. mi. 3u"#a. n la.ta"á. Fu m im ;ona l in.;"ado !a"-o7 a9ad l d ;".nta" a .a Ral Co";o"a!i$n al-una ob"a Fu7 .indo ind;ndint d la. a!ad?mi!a.7 ;udi. ;atnti#a" d

una man"a .;!ial mi >i>a : nt"a -"atitud ;a"a !on lla)

Page 2: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 2/129

K+u? a!" ;a"a !um;li" .t >oto T"a. no !o"to mdita" : da" >ulta. n to"no d uno.!uanto. a.unto.7 >in a 3ia"m n una) l:nda7 a9o. a t"a#ada n mi mnt) C"alla" n lla al-o nu >o7 ;o?ti!o int".ant "3".Fu? la mmo"ia d lo. !uad"o. n!antado". d la. >"-n. .l>a. dl O"int d .ta R;Mbli!a

S9o",

i la. "mini.!n!ia. d la. !o.tumb". d la. t"ibu. .al>a. Fu? ;o" lla. >a-an a!ud ala. t"adi!ion. d lo. tim;o. n Fu .ta. ti""a. "an d E.;a9a7 : .!"ibCU%ANDA nomb" d una "ona d aFulla. d.i"ta. "-ion.7 mu!a. >!.";tido ;o" un ilu.t"ado >ia"o in-l?.7 ami-o mo7 !uando m "3"a una ti"naan?!dota7 d la !ual 3u7 n ;a"t7 o!ula" t.ti-o7 : !u:o. in!idn t. nt"an n lau"dimb" dl ;".nt "lato)

Bin .? Fu in.i-n. .!"ito". !omo Cataub"iand : Coo;"7 an d.n>ulto la..!na. d .u. no>la. nt" .al>a. o"da. : a la .omb"a d la. .l>a. d Am?"i!a7 Fu

an ;intado !on in ;in!l ma.7 !on todo7 u#-o7 Fu a: ba.tant di3"n!ia nt" la."-ion. dl no"t ba9ada. ;o" l %i.i.i; : la. dl .u" Fu no"-u ll!n !on .uAma#ona.7 a. !omo nt" la. !o.tumb". d lo. in dio. Fu ".;!ti>amnt n lla.mo"an) La ob"a d Fuin .!"iba a!"!a d lo. ba"o.7 tin7 ;u.7 Fu ." di3"nt d la.!"ita n la !aba9a d lo. nát!#7 : ;o" má. Fu no al!an! un alto -"ado d ."á -"ataal ntndiminto dl l!to" in!linado a lo nu>o : d.!ono!ido) Ra#$n a: ;a"a llama">"-n. a nu.t"a. "-ion. o"i9tal.., ni la indu.t"ia : la !in!ia an .tudiado toda>a .u natu"al#a7 ni la ;o.a la a !antado7 ni la 3ilo.o3a a !o la di.!!i$n d la>ida : !o.tumb". d lo. ba"o.7 #á;a"o. o t"a. 3amilia. ind-na. : Fu >-tan naFullo. d.i" to.7 di>o"!iado. d la .o!idad !i>ili#ada)

CU%ANDá . un !o"to n.a:o d lo Fu ;udi"an t"a#a" ;? 9ola. má. !om;tnt. Fula ma :7 !on todo7 la ob"ita >a a ma no. d VE)7 : .;"o Fu7 ;o" tan ".;tabl$"-ano7 .a ;".nta da a la Ral A!admia) Oalá m"#!a .u .im;ata : bn>oln!ia7: la mi" .iFui"a !omo una 3lo"!illa t"a9a7 allada n l .no d i-nota. .l>a. :Fu7 a 3u" d t"a9a7 tn-a !abida n l ina ;"!iabl "amillt d la. 3lo". lit"a"ia.d la mad" ;at"ia)

So: d VE) mu: atnto : .-u"o .">id$"7

Ambato7 a /= d ma"#o d /166)

 

Cumandá

LAS SELVAS DEL ORIENTE

El mont Tun-u"aua7 d "mo.a 3i-u"a !$ni!a : d !umb" .im;" blan!a7 ;a"!

ab" .ido a""oado ;o" la mano d Dio. .ob" la !adna o"intal d lo. And.7 la !ual7ndida al t""ibl -ol;7 l a dado an!$ a.into n l 3ondo d .u. nt"a9a.) En .ta.

Page 3: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 3/129

 ;"o3undidad. : a lo. ;i. dl !olo.o7 Fu7 no ob.tant .u .itua!i$n7 mid )=16 mt"o.d altu"a .ou" l ma" G/H7 . 3o"ma l "o Pa.ta#a d la uni$n d Patat Fu "i-a l .td la ;"o>in!ia Fu ll>a l nomb" d aFulla monta9a7 : dl Cambo Fu7 d.;u?. d"!o""" -"an ;a"t d la ;"o>in!ia d Cimbo"a#o7 . ;"!i;ita 3u"io.o : at"onado" ;o".u !au! d la>a : mi!a.Fui.ta)

El Cambo !au.a >?"ti-o a Fuin. ;o" ;"i ># l !ontn ;lan, . -ol;a !ont"a lo. ;9a.!o.7 .alta !on>"tido n .;uma) . und n .omb"o. >$"ti!.7 >ul> a .u"-i" a bo"boton.7 . "tu"! !omo un !ondnado7 b"ama !omo !in to"o. "ido.7 t"una!omo la tm;.tad7 : m#!lado lu-o !on l ot"o "o !ontinMa

!on ma:o" m;tu !a>ando abi.mo. : .t"m!indo la ti""a7 a. ta Fu da l 3amo.o.alto d A-o:án7 !u:o .t"undo . o: a !on .id"abl di.tan!ia) D.d .t ;unto7 auna o"a d !amino dl a-".t : bllo ;ubl!ito d Ba9o.7 toma l omb" d Pa.ta#a7: .u !a"""a7 aunFu ma.tuo.a7 . toda>a ;"!i;itada a.ta mu!a. l-ua. abao)D.d aFu tambi?n !omin#a a "!ibi" ma:o" nMm "o d t"ibuta"io.7 .indo lo. má.notabl.7 ant. dl !""o Abita ua7 l Ro8>"d7 d a-ua. !"i.talina. : ;u"a.7 : l To;o7

!u:o. o"-n. . allan n la. .""ana. d Uan-anat7 n ot"o tim;o obto d!odi!io.a. mi"a.7 ;o"Fu . !"a Fu n!""aba "iFu.i ma. mina. d o"o)

El Pa.ta#a7 uno d lo. ":. dl .i.tma 3lu>ial d lo. d.i"to. o"intal.7 Fu .!on3undn : mu"n n l .no dl mona"!a d lo. "o. dl mundo7 tin la. o"illa. má.-"o."amnt blla. Fu . ;ud ima-ina"7 a lo mno. d.d la. inmdia!ion. dlmntado ;ubl!ito a.ta la"-o .;a!io adlant d la !on3lun!ia dl To;o) El !uad"o7o má. ;"o;iamnt la .u!.i$n d !uad"o. Fu lla. ;".ntan7 !ambian d a.;!to7 n.;!ial ;a.ado l Abitaua a.ta l -"an Ama#ona.) En la ;a"t n Fu no. o!u;amo.7a-"ia : .al>a ;o" t"mo7 ;a"! Fu lo. And.7 n >iolnta lu!a !on la. onda.7 .an "ndido .olo a má. no ;od" : la. an d ado ab"i". ;a.o ;o" .u. má. "!$ndito.

.no.) A d"!a i# Fui"da la .!ula" >-ta!i$n a ll-ado a !ub"i" lo. .t"!o. ;lano.7 la. !a;"i!o.a. -"ada.7lo. bo"d. lo. ba""an!o.7 la. lad"a. : a.ta la. ;a"d.!a.i ;";ndi!ula". d .a .tu;nda "otu"a d la !adna andina : ;o" nt"!olumnata. d !d"o. : ;al .7 : a"!ada. d liana.7 : b$>da. d . lda : o"o baan7.im;" a .alto. : tumbo.7 : .im;" bulli!i$.o.7 lo. in3inito. a""o:o. Fu n-"u.an7am?n d lo. "o. .!unda"io.7 l >na dl "o ;"in!i;al) Pod"a7 d!i". Fu todo. llo.

 bu.!an !on d..;"a!i$n l t?"mi no d .u !a"""a .du!ido. : alu!inado. ;o" la. >o!.d .u .ob"ano Fu .!u!a"on allá nt" la. b"9a. d la monta9a

El >ia"o no a!o.tumb"ado a ;nt"a" ;o" .a. .l>a.7 a .alta" .o. a""o:o.7 .-ua#a".o. "o.7 baa" : .ubi" ;o" la. ;ndint. d .o. abi.mo.7)anda d .o";".a n .o";".a7: u#-a lo. ;li-"o. Fu >a a""a.t"ando ma:o". d lo Fu .on n >"dad) P"o .to.mi.mo. ;li-"o. : .o";".a.7 nt" la. !ual. a: no ;o!a. a-"adabl.7 !ont"ibu:n aa!"l .nti" mno. l !an.an!io : la 3ati-a7 no ob. tant7 Fu7 o"a .al>a d un >ulo unt"!o d.m.u"ado7 o"a da ;a.ito. d a ..ma :a >a d ;untilla.7 :a d tal$n7 :a !on l

 ;i to"!ido : . in!ina7 . a""a.t"a7 . nd"#a7 . balan!a !a"-ando todo l !u";o nl la"-o ba.t$n d !a9a b"a>a 7 . ".bala ;o" l d.!o"t#ado t"on!o d un á"bol !ado7. und n l !ino7 . .u.;nd : !olum;ia d un bu!o7 mi"ando a .u. ;i. ;o" nt"la. "otu"a. dl 3olla7 la. a-itada. a-ua. dl Pa.ta#a7 a má. d do.!into. mt"o. d

 ;"o3undidad7 o bin o:ndo .olamnt .u b"amido n un abi.mo Fu ;a"! .in 3ondo)))En tal. !amino.7 .i !amino. ;udn lla"na". todo l mundo tin Fu ." a!"$bata ;o"3u"#a)

El ;a.o dl To;o . d lo má. md"o.o) Ca.i Fuidi.tant. una d ot"a a: n7 la mitaddl !au! do. no"m. ;id"a. b"u9ida. ;o" la. onda. Fu . -ol;an : d.;da#an

Page 4: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 4/129

!ont"a lla. .on lo. ma!on. !nt"al. dl má. t"ao"dina"io Fu . ;ud 3o"a" !onla ima-ina!i$n7 : Fu . lo ;on7 .in mba"-o7 ;o" mano d omb". n lo. momnto.n Fu . ;"!i.o t"a.lada". a la. 3alda. dl Abitaua . ;unt .7 !omo .i di?.mo.7lo idal d lo t""ibl "ali#ado ;o" la auda!ia d la n!.idad) Con.i.t la ;"-3l3la3áb"i!a n t". -uadua. d7 al-un mt"o. d lon-itud tndida. d la o"illa a la ;"i ;id"a7

d .ta a la .-unda : d aFu a la o"i lla o;u.ta7 Sob" lo. omb"o. d lo. ;"á!ti!o.má. at">ido.7 Fu an ;a.ado ;"im"o : . an !olo!ado !ual .tatua.’ n la. ;id"a. Qla. má"-n.7 d.’!an.an ot"a. -uadua. GH Fu .i">n d ;a.ama no. a lo. dmá.t"an.Mnt.) La !a9a timbla :) . !omba al ;.o dl !u";o la .;uma "o!a lo. ;i. l"uido d la. onda. a.o"da

l >?"ti-o amna#a7 : l !o"a#$n má. >al"o.o du;li!a .u. latido.) Al !abo .tá uno d la banda d allá dl "o7 : l ;unt no ta"da n d.a;a"!" a""batado d la !omnt)

En .-uida !omin#a la a.!n.i$n dl Abitaua7 Fu . un .ob" bio alta" d -"ada. d.omb"a >"du"a7 l>antado dond a!aba ;"o ;iamnt la "otu"a d lo. And. Fu7 mo.

 bo.Fuado7 : m #an la. "-ion. o"intal.) En .u. !".ta. má. l>ada.7 .to .7 a una

altu"a d !"!a d mil mt"o.7 d.!ullan !ntna". d ;alma. Fu ;a"!n -i-ant.ta.iado. n al-una ma"a>illa Fu .tá d t"á.7 : Fu l !aminant no ;ud d.!ub"i"mint"a. no ;i. l "mat dl Mltimo .!al$n) Q !i"to7 una ># !o"onada la !ima7 . .!a;a d lo ntimo dl alma un -"ito d a.omb"o, all .tá ot"o mundo all la natu"al#amu.t"a !on o.tnta!i$n una d .u. 3a.. má. .ublim., . la inmn.idad d un ma" d>-ta!i$n ;"odi-io.a bao la a#ul inmn.idad dl !ilo) A la i#Fui"da : a lo lo. la!adna d lo. And. .ma una onda d lon-itud in3inita7 .u.;ndida un momnto ;o"la 3u"#a d do. >into. n!ont"ado. al 3"nt : a la d"!a no a: má. Fu la >a-a ind!i.a lna dl o"i#ont nt" lo. .;a!io. !l.t. : la .u;"3i!i d la. .l>a.7 n laFu . mu> l .;"itu d Dio. !omo ant. d lo. tim;o. . mo>a .ob" la .u;"3i!id la. a-ua. ) Al-una. !o"dill"a. d . : t" !" o"dn7 "amal. d la ;"in!i;al7 : !a.i

toda. tndida. dl o.t al .t7 no .on .ino b">. minn!ia.7 a""u-a. in.i-ni3i!ant.Fu a;na. int""um;n l ni>l d . -"and Saa"a d >?"du"a) En lo. ;"im"o.t?"mino. . al!an#a a di.tin-ui" milla". d ;unto. d "li> !omo la. motila. d unain!onm.u"abl manta d.doblada a lo. ;i. dl .;!tado", .on la. ;al . Fu anl>antado la. !ab#a. bu.!ando la. "-ion. dl ai" lib"7 !ual .i tmi.n ao-a". nla .;.u"a) Uno. !uanto. ilo. d ;lata n .. ;"olon-ada. : d.i-ual. :7 a >!.int""um;ida. d t"!o n t"!o7 b"i llan má. allá di.tant., .on lo. !audalo.o. "o.Fu d.!ndindo d lo. And. . a;".u"an a ll>a" .u t"ibuto al Ama#ona.) Con 3"!un!ia . > la tm;.tad !omo’ alado : n-"o 3anta.ma !"ni?ndo. .ob" la !o"dill"a: d.;idindo .";int. d 3u-o Fu .

!"u#an !omo una "d7 : !u:o t"onido no al!an#a a .!u!a". ot"a. >!. lo. >into. dlL>ant . d.n!adnan 3u"io.o. : a-i tan la. !o;a. d aFullo. millon. d millon.d á"bol.7 3o"mando int"minabl ."i d ola. d >"dma"7 . lda : to"na.ol7 Fu n.u a!om;a.ado : ma.tuo.o mo>iminto ;"odu!n una . ;!i d mu-ido.7 ;a"a !u:aimita!i$n no . allan >o!. n lo. d má. lmnto. d la natu"al#a) Cuando lu-oinmo>ibl : .iln!io.o aFul !;!ional d.i"to "!ib lo. "a:o. dl .ol na!int7">"b"a !on lu!. a;a!ibl.7 aunFu >i>a.7 a !au.a dl abundant "o!o Fu a la>adola. oa.) Cuando l 9.t"o dl da . ;on7 l ">"b"a" . !andnt7 : a: ;unto. nFu ;a"! ab". dado a la. .l>a. un ba"io d !ob" d""tido7 o dond una ilu.i$n$;ti!a mu.t"a llama. Fu . tindn t"?mMla. ;o" la. ma.a. d 3olla .in ab"a.a"la.)Cuando7 n 3in7 . l>anta la .;.a nibla : lo n >ul> todo n .u. "i#ado. ;li-u.7

aFullo . un >"dad"o !ao. n Fu la >i.ta : l ;n.aminto . !on3undn7 : l alma ..int o;"imida ;o" una t"i.t#a ind3inibl :;$d"o.a) E. !ao. "mda lo. mi.t"io.

Page 5: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 5/129

dl ;a.ado : l ;o">ni"7 nt" lo. !ual. ;u.to l omb" b"i lla un .-undo !ual l>!i.;a : d.a;a"! ;a"a .im;" : l !o no!iminto d .u ;Fu9#7 im;otn!ia :mi."ia . la !au.a ;"in !i;al dl abatiminto Fu l .ob"!o- a >i.ta d aFulla ima-nFu l a! tan-ibl7 ;o" d!i"lo .7 la >"dad d .u i.tn!ia momntána : d .u t"i.t.u"t n l mundo)

D.d la. 3alda. o"intal. dl Abitaua !ambia l .;!tá!ulo,

.tá l >ia"o bao la. ola. dl t"a9o : ;a.mo.o -ol3o Fu mo. bo.Fuado ad.!ndido d la. "-ion. d la lu# al im;"io d la. mi.t"io.a. .omb"a.) A""iba .dilataba l ;n.aminto a ;a" d la. mi"ada. ;o" la inmn.idad d la .u;"3i!i d la..l>a. : lo in3i nito dl !ilo aFu abao lo. t"on!o. no"m.7 lo. má. !bi"to. d

 bo.Fu! d ;a"á.ita.7 la. "ama. nt"la#ada.7 la. !o"tina. d 3lo"ida. n"dad"a. Fud.!indn d.d la !ima d lo. á"bol.7 : lo. 3libl. bu!o. Fu imitan lo. !abl. :

 a"!ia d lo. na>o.7 l "odan a uno ;o" toda. ;a"t.7 : a >!. . !" ;".o n unadilatada "d all tndida ;o" al-una i-nota di>inidad dl d.i"to ;a"a da" Ca#a ald.!uidado !aminant) Sin mba"-o7 !o.a .in-ula" .

.ta a;".i$n Fu dba a!o9-oa" l .;"itu7 d.a;a"! al .ob">ni"7 !ual d .-u"o.ob">in7 !i"to .ntiminto d lib"tad7 ind ;ndn!ia : -"and#a7 dl Fu no a:nin-una ida n la. !iudad. : n mdio d la >ida : a-ita!i$n d la .o!idad !i>ili#ada)Po" un 3n$mno ;.i!ol$-i!o Fu no ;odmo. ;li!a"7 .u3" l alma n!""ada n ld?dalo d lo. bo.Fu.7 im;".ion. totalmnt di >".a. d la. Fu . ;"imnta al!ontm;la"lo. ;o" n!ima7 !uando ;a"! Fu lo. .;a!io. in3inito. l !on>idan a >ola"

 ;o" llo. !omo .i 3u"an .u lmnto ;"o;io) A" una >o# .!"ta l di! al omb",Cuán !i!o7 im;otnt in3li# ". Abao ot"a >o#7 .!"ta a.imi.mo : no mno.

 ;".ua.i>a7 l ";it, E". du9o d ti mi.mo : >"dad"o ": d la natu"al#a, .tá. ntu. dominio.7 a# d ti : d !uanto t "oda lo Fu Fui.i".) E!;to Dio. : tu

!on!on!in!ia7 aFu nadi t mi"a ni a: Fuin .ou#-u tu. a!to.)E.t .nti"7 .t ;od"o.o lmnto mo"al Fu n l .iln!io d la. d.i"ta. .l>a. .

 ;od"a dl ánimo dl omb"7 . ;a"t .in duda ;a"a 3o"ma" l !a"á!t" .ob"bio :dominant dl .al>a7 ;a "a Fuin la obdin!ia 3o"#ada . d.!ono!ida7 la umilla!i$nun !"imn di-no d la Mltima ;na7 la !o.tumb" : la 3u"#a .u. Mni!a. l:.7) : la>n-an#a la ;"i d .u. >i"tud.7 : !a.i una >"dad)

En .t lab"into d la >-ta!ion ma. -i-ant d la ti""a7 n .ta .;!i d "-ion..ubo!áni!a.7 dond ;o" ma"a>illa ;n t"an lo. "a:o. dl .ol7 : dond .olo ;o" la.ab"tu"a. d lo. -"and. "o. . al!an#a a >" n la"-a. 3aa. l a#ul dl !ilo7 . allanma"a >illo.o. d!ado. n Fu ;udi"an bu.!a" .u ;"3!!i$n la. 7a"t. Fu !on.titu:n

l o"-ullo d lo. ;ublo. !ulto., aFu .tá di>".i 3i!ado l ;n.aminto d laa"Fuit!tu"a7 d.d la .>"a ma.tad -$ti!a a.ta l ai"o.o : 3antá.ti!o .tilo a"ábi-o7 :aMn a: $"dn. Fu toda>a no an .ido !om;"ndido. ni tallado. n má"mol Q -"anito

 ;o" l in-nio umano, Fu? !olumnata. tan .ob"bia. Fu? ;$"ti!o. tan ma-n3i!o.Fu? a"t.onado. tan .tu;ndo. Q !uanoo la natu"al#a .tá n !alma !uando7

 ;l-ada. la. ala. du"mn lo. >into. n .u. lana. !a>"na.7 aFullo. ;o"tnto.o.monumnto. .on "t"atado. ;o" una o!ulta : di>ina mano n l

!"i.tal d lo. "o. : la-una. ;a"a l!!i$n d la ;intu"a) AFu a: .onido. : mloda. Fun!anta"an a lo. Doni#tti lo. %o#a"t7 : Fu a >!. lo. d..;"a"an) AFu la. 3lo".Fu no .o9$ nun!a l ;a-ani.mo n .u. Cam;o. El.o. : 3"a-an!ia. d.!ono!ida. n lamo"ada d lo. dio..) AFu a: . -"at.imo no .? Fu?7 in;li !abl n toda. la.ln-ua.7 ;"!;tibl ;a"a al-una. alma. ti"na.7 .n.ibl. : -"-ia.7 : Fu7 ;o" lomi.mo7 . l llama !on un nom b" Fu nada ;".a ;o.a) Cono!iminto :

Page 6: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 6/129

 ;o..i$n d toda. la. bll#a. : a"mona. d la natu"al#a ini!ia!i$n n toda. .u.mi.t"io.a. ma"a>illa. intui!i$n d lo. di>ino. ;o"tnto. Fu n!i""a l mundo mo"al7!ualFui" !o.a Fu .a aFullo Fu l idioma umano llama ;o.a7 aFu n la. nt"a9a.d .ta. .l>a. ia. d lo. .i-lo. d la -nt má. >i>a7 má. a!ti>a7 má. ;od"o.a Funt" l bulli!io : !adu!o .;lndo" d la !i>ili#a!i$n)

 Ni 3alta la mlan!$li!a ma.tad d la. "uina. Fu n ot"o. mi.3"io. llaman tanto laatn!i$n d lo. .abio.) En Eu"o;a : A.ia la ma#a : la ta d la -u""a7 : l ;.ado "oda" d lo. .i-lo. an d ""ibado la. !"a!ion. d la. a"t. : la !i>ili#a!i$n anti-ua. aFu.olo la 9atu"al#a dmul .u. ;"o;ia. ob"a., l u"a!án . a ! bado n .a. a"!ada.la tm;.tad a d.;da#ado aFul !ntna" d !olumna. la. abatida. !o;a. d la. ;al ..on la. !a;ital. d .o. tm;lo.7 ;ala!io. : t"ma. d . lda : 3lo". Fu :a!n n3"a-mnto.) P"o allá an d.a;a"!ido ;a"a .im;" lo. a"ti.ta. Fu l>anta"on lo.monumnto. d ;id"a d Balb! : d Palmi "a7 n tanto Fu aFu .tá >i>o l -nio dla natu"al#a Fu i#o la. ma"a>illa. d la. .l>a.7 : la. ";it : multi;li!a todo. lo.da.,

Kno lo >?i. lo. .!omb"o. >an d.a;a"!indo bao la .omb"a d Ot"o. .untuo.o. :ma-n3i!o. di3i!io.) La t"na : di>ina a"ti.ta no dmul .u. ob"a.7 .ino ;a"amo"a"la.7 : ;a"a llo "!ib nu >a. 3u"#a. : ;od"o.o. lmnto. d lad.!om;o.i!i$n d la. mi. ma. "uina. Fu a .;a"!ido a .u. ;i.)

 nt"a" n !unta l Putuma:o d.d !u:a. o"illa. mndio 3lal. Comin#a l t""ito"io!uato"iano n la. "-ion. dl o"int7 anan .ta. : d.mbo!an n l Ama#ona. lo.!audalo.o. "o. Na ;o7 Nana:7 Ti-"7 Cambi"a7 Pa.ta#a7 %o"ona7 Santia-o7 Cin!i;7: ot"o. Fu7 .i .on ;Fu9o. unto a aFullo.7 n >"dad ."an

d notabl !on.id"a!i$n n Eu"o;a7 A.ia o A3"i!a)

El Pa.ta#a7 !u:o d.!n.o mo. .-uido a.ta l ;unto n Fu "!ib la. tumultuo.a.onda. dl To;o : d !u:a. má"-n. no no. ala"mo. du"ant la i.to"ia Fu >amo. a"lata"7 3u na>-ado ;o" l .abio D) Pd"o Vi!nt %aldonado : Sotoma:o" n /6/7Fuin dlin$ .u !u".o : l dl !a;"i!o.o : n"dado Bobona#a) Pa.ado l Abitaua7"!ib ;o" l no"t l t"ibuto dl Pindo7 d.d dond !omin#a a ;".ta". a lana>-a!i$n7 aunFu no .-u"a lu -o l nt"an l Llu!n ;o" la d"!a7 : a ;o!a.l-ua. l Palo"a7 d a-ua. .ul3u"o.a. : ama"-a.7 : !u:o. o"-n. . allan n una !o"tala-una d la. inmdia!ion. dl San-a:7 .in duda uno d lo. >ol!a n. má. a!ti>o. :t""ibl. dl mundo) AFu la. a-ua. dl Pa.ta#a7 a. !omo la. dl Palo"a7 :a .on ba.tantman.a. : a;a!ibl.7 : .olo . nota ma:o" mo>iminto n l .t"!o dl Ta:o Fu .tá a!on tinua!i$n7 : Fu lo 3o"man "-ido. ;9a.!o. al#ado. a uno : ot"o lado : !a.i

 ;a"allo.) Lib" :a d .to. "!Mlo. b"a#o. Fu l au.taban7 . ;la:a : ll>a .uim;"ial !a"""a ;"im"o d ;onin t a o"int : d.;u?. d no"o.t a .ud.t a.ta .ut"i;l d.m bo!adu"a)

El Pa.ta#a . dilata a >!. ;o" abi"ta. : "i.u9a. ;la:a.7 : ot"a. .tá limitado nt"a:!to. má. o mno. la"-o. ;o" ;9a.!o.a. o"illa. Fu >an d.a;a"!indo a mdidaFu a>an#a n la llanu"a7 o ;o" .im;l. l>a!ion. dl t""no) En mu!o. ;unto. .di>id n do. b"a#o. Fu >ul>n a uni". !i9ndo "mo.a. i.la.7 la. Fu .on má.3"!unt. : tn.a. !uanto má. l "o . a!"!a a .u t?"mino) En la. o"illa. abundan"mo..ima. ;alma.7 d !u:o 3"uto -u.tan lo. .ano. : ot"o. animal. b"a>o.7 : llau"l Fu ;"odu! la ! lnt !"a7 : l 3"a-ant !anlo Fu da nomb" al t""ito"io"-ado ;o" l Bobona#a7 "i!o !n.ata"io tambi?n dl Pa.ta#a7 : ;o" l Cu"a"a: Fu damá. abundant !audal al -i-ant.!o Na;o)

Page 7: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 7/129

A no mu!a di.tan!ia d la. má"-n. dl "o Fu no. o!u;a7 : !a.i .im;" n!omuni!a!i$n !on ?l7 a: una. !uanta. la-una. !o"onada.7 a.imi.mo d ;al . Fu .n!o">án n .ua> mo>i minto a mi"a". n .u. lim;.imo. !"i.tal.7 : ;oblada. da>. d "a"a bll#a7 d do"ado. ;!. : d to"tu-a. d "-alada !a"n) Q

En nin-una d la. i.la. 3altan no"m. !aiman. : ;intada. !ulb"a. i a >!. lmon.t"uo ama"Un7 t""o" d .a. .oldad.7 : unto al !ual la boa d A3"i!a ;i"d .u3ama toda) El Ruma!una7 L-ua. ant. d la !on3lun!ia dl Pa.ta#a . un alAma#ona.7 Fu . l má. tn.o : ma-n3i!o d .o. .;o. d la natu"al#a tndidOSn l d.i"to)

L!to"7 mo. ;"o!u"ado a!"t !ono!"7 aunFu a"to im;"3!tamnt l tat"o nFu >amo. a int"odu!i"t, d?at -uia" : .-unOS !on ;a!in!ia) Po!a. >!.>ol>"mo. la >i.ta a la .o!i dad !i>ili#ada ol>dat d lla .i Fui". Fu t int".nla. .!na. d la natu"al#a’ : la. !o.tumb". d lo. ""ant. : .al>a. i o. d la..l>a.)

LAS TRIBUS JIBARAS Q 'APARAS

 Num"o.a. t"ibu. d indio. .al>a. abitan la. o"illa. d lo. "o. dl o"int) Al-una.tinn ".idn!ia 3ia7 ;"o la. má. .on n$mada. Fu bu.!an .u !omodidad :.ub.i.tn!ia dond la natu"al#a l. b"inda !on má. abundan!ia : mno. t"abao .u."i!o. don. n la .;.u"a d la. .l>a. o n l .no d la. onda. Fu !"u#an l d.i"to)Su !a"á!t" : !o.tumb". .on di>"..imo. !omo .u. idioma.7 in!ulto. ;"o-n"almnt ;".i>o. : n?"-i!o.) (a: t"ibu. Fu . di.tin-un ;o" la man.dumb"dl ánimo : la o.;i tadad ;a"a !on !ualFui" >ia"o tal. .on lo. #á;a"o. Fu >i>n

al no"t dl Pa.ta#a :) a la. má"-n. dl Cu"a"a:7 dl Vlno7 l Bobona#a7 l Pindo :ot"o. "o. d au"3"a. a"na. : mitol$-i!a bll#a7 .in Fu ;o" .to dba !"". Fu .onn!o-ido. : !oba" d.) Ot"a. a: tmibl. ;o" .u ind$mita 3"o!idad7 !omo la. t"ibu.Jba"a. d.;a""amada. n l inmn.o .;a!io "-ado ;o" l %o"ona Q l Santia-o7 Fu. tind d.d la banda m"idional dl mn tado Pa.ta#a a.ta la. "-ion. n Fudomina l Cin!i;7 uno d lo. P"in!i;al. "o. d .ta ti""a ;at"ia d la Fuilla7: .i

 ;o" .to !?lb"7 no mno. 3amo.a ;o" la "iFu#a d .u 3lo"a7 .u mina. d mtal. ;"!io.o. : .u. má"mol. tan bllo. !omo lo. d Pa"o. : Ca""a"a) No a: !anbal. n.ta. t"ibu.7 !omo al-uno. lo an !"do .in 3undamnto ;"o . ;li-"o.o >iaa" nt"lla.7 a lo mno. !uando no . toman toda. a. ;"!au!ion. n!.a"ia. ;a"a no !au.a"l.

l mno" di.-u.to ni .o.;!a.) En la -u""a .on a.tu to. : .an-uina"io.7 .n!illo. n la.!o.tumb". dom?.ti!a.7 3il. n la alian#a : n la >n-an#a in3libl.) No ob.tant .uado"a!i$n a la lib"tad7 a >!. mi"an a .u. 3.7 !uando .ob".aln ;o" la b"a >u"a : lnMm"o d la. a#a9a.7 !on .u;".ti!io.o ".;to : !uan do mu"n7 .a!"i3i!an a la má.Fu"ida d .u. .;o.a.7 ;a"a Fu l a!om;a9 n l ;a. d la. alma.)

La -u""a . !a.i l .tado no"mal d lo. ba"o. : a lla .on tambi?n a3i!ionado. lo.#á;a"o.) Uno. : ot"o. .on mu: di.t"o. n l mano dl a"!o7 la lan#a : la ma#a) Suma.t"a n l !ono!iminto : u.o d lo. >nno. . o""i;ilant) La !au.a d .u.!ontinda. . ;o" lo !omMn l d.o d ll>a" a !imá una >n-an#a) A!ont! no ;o!a.>!. Fu un 3 toma la in3u.i$n dl bu!o llamado a:aua.!a7 !u:o 3!to .a!"l >" >i.ion. Fu l .al>a !" "alidad.7 : lla. d!idn lo Fu db a!"toda la t"ibu, .i n . dli"io a >i.to la ima-n d un nmi-o a Fuin . ;"!i.o mata"7

Page 8: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 8/129

no ;"dona dili-n!ia ;a"a mata"l .i . l a ;".ntado !ual ad>".a una t"ibu FuFui#á 3u .u ami-a7 la -u""a !on lla no . a! .;"a")

(a má. d un .i-lo7 la in3ati-abl !on.tan!ia d lo. mi.ion"o. aba !omn#ado aa!" b"illa" al-una. "á3a-a. d !i>ili#a!i$n n t" .a bá"ba"a -nt aban umanadon -"an ;a"t a !o.ta d "oi!o. .a!"i3i!io.) La .an-" dl ma"ti"io ti9$ mu!a. >!.la. a-ua. d lo. .iln!io.o. "o. d aFulla. "-ion.7 : la .omb"a d lo. .!ula".i-u"on. : !iba. !obi$ "liFuia. di-na. d nu.t"o. d>oto. alta". ;"o .a .an-": .a. "liFuia.7 bnd!ida. ;o" Dio. !omo t.timonio. d la .anta >"dad : dl amo" alomb"7 no ;odan ." .t?"il.7 : ;"odu"on la -anan!ia d milla". d al ma. ;a"a l!ilo7 : d num"o.o. ;ublo. ;a"a la >ida .o!ial) Cada !"u# ;lantada ;o" l .a!"dot!at$li!o n aFulla. .olad.7 "a

!nt"o dond ob"aba un mi.t"io.o ;od" Fu at"aa la. t"ibu. ""ant. ;a"a 3ia"la. nto"no7 a-"-a"la. a la 3amilia umana : a !"la. -o#a" d la. dli!ia. d la !omuni$n"a!ional : !"i.tiana) Ob Fu? ab"a .ido o: dl t""ito"io o"intal : d .u. abitant.al !ontinua" aFulla .anta labo" d lo. omb". dl E>an- lio))) (abido ab"a n

Am?"i!a una na!i$n !i>ili#ada má.7 dond ao"a >a-an a ;a" d la. 3i"a.7 o"da.di>o"!iada. dl -?n"o u mano : Fu? . d.;da#an nt" .)

Un ";ntino : .;anto.o "a:o7 n 3o"ma d ;"a-máti!a .an!i$n7 aniFuil$ n un in.tantla ob"a -i-ant.!a d dilatad.imo tim;o7 d ind!ibl abn-a!i$n : !"unto..a!"i3i!io.) El /0 d a-o.to d /646 3u"on ;ul.ado. d lo. dominio. d E.;a9a lo.

 .uita. : la. Rdu!!ion. dl o"int d!a:"on : d.a;a"!i"on) Su!di$ n lo mo"ald .a. .l>a. lo Fu n lo mat"ial .u!d, . la. d.!uaa : !ulti>a !on -"and..3u"#o. má. d.a;a"! l dili -nt ob""o7 : la natu"al#a a-".t "!u;"a bin

 ;"onto lo Fu . l aba Fuitado : a.inta .u im;"io .ob" la. "uina. dl im; "io dlomb") La ;olti!a d la Co"t .;a9ola limin$ d una ;lumada mdio mill$n d

alma. n .olo .ta ;a"t d .u. !olonia.) +u? t""ibl. .on la. ;lumada. d lo. ":.C"!a d do. .i-lo.

ant. ot"a i-ualmnt >iolnta7 !$ dl .no d la mad" ;at"ia má. d o!o!into.mil abitant.) Ba"ba"i#a" un -"an nMm"O d -nt7 im;o.ibilitando ;a"a lla la!i>ili#a!i$n7 o a>nta"la lo. d la. 3"ont"a. na!ional.7 allá . >a a da", d amba.man"a. . a d-ollado la ;obla!i$n) P"o >amo. !on nu.t"a i.to"ia)

 Ent" lo. ;ublo. má. 3lo"!int. 3undado. ;o" lo. .uta. n aFul inmmn.ot""ito"io7 . !ontaban Canlo.7 Pa!a:a!u : 'a"a:a !u7 a la. o"illa. .;tnt"ional. dlBobona#a7 : Andoa. : Pin!.7 a la d"!a dl Pa.ta#a) Todo. .u. abitant.

 ;"tn!an a la 3a mia #a;a"a) Cua"nta a9o. d.;u?. d ab"l. ;"i>ado l -obi" no

d E.;a9a d .u. mi.ion"o. la d!adn!ia 3u tal7 Fu al-uno. -"and. !nt"o. d ;obla!i$n !a.i .taban a ;unto d d.a;a"!") a ua!. . allaba "du!ido a mno. dla mitad : la .!a.# d .u ;obla!i$n

l ;ona a ." aniFuilada ;o" lo. ba"o.)

A lo. ;ublo. antdi!o. . n>ia"on "li-io.o. domini!o. .u.titu!i$n d lo. .uta. :auto"idad. !i>il. Fu lo. !uidaban ;a"a n"iFu!". a !o.ta dl .udo" : la .an-" dlo. indio.7 ;a"a ;"o;nd" a !i>ili#a"lo.) Cuando tal. m;lado. 3altaban7 /o !u"a.mi.ion"o. -ob"naban aMn n lo tm;o"al7 : .i no .im;" !on 3"!un!ia .d.m;9aban má. a!"tadamnt7 : lo. ;o b". .al>a. ".;i"aban !on lib"tad)

Po" l a9o /1=1 una t"ibu n$mada d la. má. tmibl. n /a .l>a. dl .u"7 Fui.o-ua"da" .t"i!ta nut"alidad n una .an-"inta -u""a Fu a la .a#$n d.t"o#aba la. t"ibu.d lo. #amo"a.7 lo-"o) 9o.7 mo"ona. : ot"a.7 ;u. "an toda. .u. aliada.) %a:a"ia-a7

Page 9: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 9/129

!u"a!a d lo. mo"ona.7 Fu aba intntado n >ano at"a" a .u ;a"tido a lo. nut"al.dio mu.t"a. d -"and noo7 : Qaua"maFui !u"a!a d .to. Mltimo.7 Fu Fuin. "aFu"ido : ".;tado7 u#-$ ;"udnt ala". dl tat"o d la -u""a)

Una ma9ana . l>antaban .;.a. !olumna. d umo ;o" n t" la. !o;a. d lo.á"bol. la. !aba9a. d lo. Fu . "ti"aban a" dan Fumada. ;o" .u. ;"o;io. du9o.Fu7 n li-"a. !anoa. !a. d la. !o"t#a. d á"bol. -i-ant.!o.7 "om;an la!o""int dl %o"ona) Al .on d la. onda. "ota. ;o" lo. "mo. ntonaban l !anto dd.;dida al "in!$n d la .l>a Fu abandonaban ;a"a .im;") A lo. Fuin! da. abat"minado la na>-a!i$n : nt" -aban la. !anoa.7 inMtil. :a ;a"a l >ia Fu ll>aban7 am"!d d la !o""int) T"a.;u.i"on a !ontinua!i$n ;o" la ;a"t .u;"io" la !o"dill"a dlo. U;ano.7 Fu a""an!a dl !o.tado o"intal dl San-a: : . abat !"!a d la la-unaRuma!una7 : ;lanta"on al 3in .u. !aba9a. n la ma"-n i#Fui"da dl Palo"a7 a t".

 o"nada. d .u ;a!3i!a nt"ada n l Pa.ta#a7 : n la. >!indad. dl lu-a" n Fu.tu>o la >illa d %ndo#a7 a.olada ;o" lo. bá"ba"o.)

El !u"a!a Qaua"maFui !ontaba l nMm"o d .u. >i!to"ia. ;o" l d la. !ab#a. d lo.

 3. nmi-o. Fu aba d-ollado7 di.!a da. : "du!ida. l >olumn d una ;Fu9ana"ana) E.to. : ot"o. d.;oo.7 admá. d la. ;"imo"o.a. a"ma.7 "an lo. ado"no. d .uJ3 %ano8.an-"inta)

S a!"!aba a lo. .tnta a9o. :’ .in mba"-o7 tna l !u";o "-uidO Q 3u"t !omo lt"on!o d la !onta 7 .u >i.ta : odo "an ;".;i!a!. : 3i"m.imo l ;ul.oamá. ""abal 3l!a #$ a..tado al !olib" n la !o;á dl á"bol má. l>ado7 : ;"!iba !ual nin-unol .on dl tunduli 7 to!ado a !uat"o l-ua. d di. tan!ia n .u di.t"a la ;.ada ma#a "a!omo un ba.t$n d mimb" Fu bata !on la >lo!idad dl "lám;a-o) Nun!a . l >io"i"7 ni di"i-i$ amá.7 ni aun a .u. io.7 una ;alab"a d !a"i9o) Su. oo. "an !i!o. Qa"dint. !omo lo. d la >bo"a l !olo" d .u ;il "a l dl t"on!o dl !anlo7 : la.

man!a. d !ana. .;a"!ida. n la !ab#a l daban l a.;!to d un ;i!a!o d lo.And. !uando m;i#a l d.ilo n lo. ;"im"o. da. dl >"ano7 im;"ati>o l -.to7"M.ti!o : >iolnto l admán7 b">7 !on!i.o : n?"-i!o l ln-ua7 nun!a . >io indioFu !omo ?l . at"a"a má. in!ont"a. tablmnt la >oluntad d .u t"ibu 8 Si. mu".tna Fu l a ban dado mu!o. io.7 l ma:o" d lo. !ual.7 ;">i.to ;a"a .u !d" alanado !u"a!a7 "a :a !?lb" n lo. !ombat. : . llama ba Sin!i"i-"a 7 a !au.a d la

 ;uan#a d .u b"a#o)

La t"ibu7 .-Mn . !o.tumb" n .a. na!ion. Fu tinn ;o" ;at"ia lo. d.i"to.7 tom$l nomb" dl "o a !u:a ma"-n a!am;aban) La nu>a dl a""ibo d lo. ;alo"a. .di>ul-$ "á;idamnt ;o" la. dmá. t"ibu. : ;ublo.7 Fu . a;".u"a"on a .oli!ita" .ualian#a a!on.ado. ;o" la ;"udn!ia : no ;o" l mido7 d.!ono!ido nt" lo. .al>a.)Du"ant la"-o. da. Qaua"maFW . o!u;$ n "!ibi" mn.a"o. Fu7 n .9al d ;a# :ami.tad7 ll>aban tndma. : ot"o. ado"no. d b"illant. ;luma. d !olo" d o"o n la!ab#a7 l Cinto : la. anua.) Lo. d Canlo. : Pa!a:a!u lo. d 'a"a:a!u : Andoa. lo.mo"ado". dl au"3"o Vlno7 dl Cu"a"a: : d lo. no. Fu dan o"i-n al !audalo.o :

 bll.imo Ti-"7 n>ia"on SUS

 E.;!i d ;alma d !o"t#a n-"a : du".iina)

 Tambo" d -u""a d 3onna mu: .;!ial . un -"an t"on!o au!i#do7 . lo mantinSu.;n.o d un ;o.t7 : -ol;ado n l labio d bi ab"tu"a7 da un ""an .onido Fu .o: a -"an di.tan!ia : . u.ado ;o" lo.

!omi.ionado. .!o-i?ndolo. nt" lo. má. ábil. n la di;loma!ia ;o" llo. u.ada7 :a!om;a9ado. d "iCOS ;".nt.7 u:a !ia . ;a"a un .al>a má. ;".ua.i>a Fu la d

Page 10: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 10/129

lo. "mo.o. ;n.aminto. : bin !ombinada. 3"a..) A todo. !ont.t$ l aniano !ono"-ullo7 ;"o !on ;alab"a. Fu ;udi"an da"lo. .ati.3!o. : la alian#a Fud$ .llada!on mno. !"monia. : má. 3i"m#a d la. Fu . m;lan nt" ;ublo. !i>ili#ado.)Qaua"maFui ;o.a n >"dad la -"an >i"tud d un "li-io.o ".;to a la 3 Fu una >#m;9aba lo !om;"uba l ab". "ti"ado d .u anti-ua ".idn!ia ;o" no toma" ;a"t

n la !ontinda d .u. ami-o.7 lo. ba"o. dl .u")El Mltimo d aFullo. mbaado". 3u un bin a;".onado man!bo7 Fu n amabl >o#dio al an!iano, Pod"o.o !u"a!a : -"and "mano 7 bin >nido .a. a la o"illa dl "od la. a-ua. ama"-a. : a la >!indad d lo. #á;a"o.) % n>a a ti la t"ibu d Fuin .

 3 l >io Ton-ana7 mi ;ad"7 la !ual Fui" ." tu ami-a : llama"t .u am;a"o) E. lamá. "du!ida d la. 3amilia. li b". dl d.i"to : >i> unto a un a""o:o d a-ua dul!7al Fu . ll-a7 ;a"tindo d aFu7 n ;o!o mno. d t". .ol.) No tin alian#a nin-una!on ot"a. t"ibu.7 : .olo d.d o: anla >i>i" a tu .omb"a !omo la ;alma !i!a al ;i dla ;alma -"and) J3 d la. mano. .an-"inta.7 a!;ta nu.t"a ami.tad : dano. la tu:a:.? ;a"a no.ot"o. l 3 d la. mano. bn?3i!a.

Qaua"maFui7 d tal man"a li.onado7 !ont.t$, (io mo7 a!;to la ami.tad :alian#a d la 3amilia Ton-ana) V a d!i"la Fu l ;od"o.o 3 d lo. ;alo"a. . :a .u

 ;ad" Fu nada tma : Fu lo .;" todo) El .on d mi tunduli ."á >o# ami-a ;a"alla7 : !uando Ton-ana a-a ".ona" l .u:o7 al ;unto mi t"ibu .ta"á !on ?l, mi.nmi-o. ."án nmi-o. d lo. ton-ana. .u. nmi-o. lo ."án mo.) La .omb"a d mi"odla !ub" a mi. aliado. !omo a mi ;"o;ia t"ibu) Jo>n "mano7 a. di!o lo Fudba. : a. odo mi. ;"om.a.) E.tá. !ontnto, >t n ;a# a lo. tu:o.)

En l tn.o : abi"to án-ulo Fu . 3o"ma d la uni$n dl Pa8 lo"a !on l Pa.ta#a7 : al.u" d aFul77 mo"aba la t"ibu7 o má. bin7 !o"ta 3amilia Ton-a3la) Com;ona. dl 37d má. d .tnta a9o. : !ab#a tan !ana7 Fu? a .ta !au.a7 admá. d .u ;"o;io

nomb"7 l llamaban l Vio d la !ab#a d ni> d Pona7 .u . ;o.a7 Fu mo.t"abamá. dad d la Fu tna d .u. do. io. : .u. mu".7 do. ni9o. io. d .to.7 :lao>n Cumandá7 nomb" Fu .i-ni3i!a ;atillo blan!o7 la !ual no ob.tant .u bll#a7

 ;"man!a .olt"a)

!an. Fu "an d .an-" #á;a"a : Mltima. "liFuia. d lo. Ci"a;a.7 anti-uo.labitant. d la. o"illa. dJ Llu!n7 !a.i t"mi nado. n un a.alto no!tu"no d la t"ibu<uambo:a7 num"o.a : 3 "o#) 'á;a"a. "an7 n 3!to7 la. .;o.a. d lo. do. $>n.)Ton-a na7 >io d ;o!a. ;alab"a. : !9o adu.to7 . di.tin-ua ;o" .u odio im;la!abl ala "a#a u"o;a) S aba ;"o;u.t$ no .ali" amá. dl "in!$n d ti?""a Fu .!o-i$ ;a"a.u mo"ada7 ;o" no tn" o!a.i$n d n!ont"a". !on un blan!o7 : ;"oibi$ a .u. io.a.ta lo. .!a .o. >ia. Fu a!an a la "du!!i$n d Andoa. ;a"a !ambia" !"a : ;ita!on al-una. ""aminta.7 d.d Fu .u;o l a""ibo d un nu >o mi.ion"o7 Fu no ;o"."lo daba d ;"tn!" a la "a#a dt. tada)Pona "a una buna mu"7 : aba ll-adoa adFui"i" 3ama d !i!"a !on moti>o d !i"ta. .u;".ti!ion. a Fu . abandonaba!on 3"!un!ia A3i"mába. tal nota7 !au.a d ondo ".;to ;a"a lo. indio.7 !on >" Full>aba .im;" al !ullo una ;Fu9a bol.a d ;il d a"dilla7 n la Fu -ua"daba !ont"mo !uidado : nt" !o"t#a. d olo"o.o !aFuino : Fui.ita >ainilla7 un amulto al!ual at"ibua ma"a>illo.a. >i"tud.) Ad>"tan. n .ta 3amilia al-uno. >.ti-io. d!"ntia. : ;"á!ti!a. !"i.tiana.7 a ;.a" d Fu l >io . aba ;"o;u.to bo""a"la.!omo !o.a. Fu >nan d lo. u"o;o.

!omo la ida dl Dio. mu"to n la !"u# : la Vi"-nmad"7 d la inmo"talidad dl alma7

d la "mun"a!i$n : l !a.ti-o t"no7 . allaba !on3undida !on un >a-o duali.mo7 !onlo. -nio buno. d la. .l>a.7 l t""ibl mun-a 7 la t"nidad .imbo #ada n l ;a. .

Page 11: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 11/129

la. alma.7 : ot"a. 3antá.ti!a. !"a!ion. d la a" dint ;"o "M.ti!a ima-inati>a d lo.io. dl d.i"to)

La. !au.a. d lo. ton-ana. "an .mant.7 !on !o"ta. di3"n!ia.7 a la. d todo. lo..al>a. ;o.t. d -ua:a!án o d l!o in !o""u;tibl ;a"d. d -uadua ;a"tida :ama""ada !on 3u"t. !u"da. d !o"t#a d .a;án7 : t!o. !ubi"to. d oa. d biao od !ambi"a) En lo int"io" no aba t"o3o. a""batado. al nmi-o n lo. !ombat.7.ino ;o!a. a"ma. d -u""a7 mu!a. d !a! "a in.t"umnto. d ;.!a") En !onto"no. al#aba un "obu.to mu"o d lo#ano. ;látano. a !o"ta di.tan!ia .taban la. !a!"a. G/Hd :u!a.7 ;atata.7 ma# : a.ta al-una. matá. d !a9a d a#M!a" una. ;o!a. -a33ina. nl .t"!o ;atio7 : un lal ;""o7 !om ;ltaban l !uad"o d aFul 3"a-mnto d

 ;obla!i$n .!ondido n l bo.Fu) ("mo.o !uad"o7 ;o" !i"to7 a ;.a" d la adu.t# dl!u"a!a Ton-ana : d lo. d3!to. in"nt. a la >ida .al>a, aba ;a#7 a"mona nt"todo. lo. mimb"o. d la 3amilia7 !on3ian#a mutua int"?. d todo. ;o" !ada uno : d!ada uno ;o" todo.) La obdin!ia al an!iano aba ;a.ado d n!.idad a ." >i"tud7 ::a nada ;.aba) La dul! ino!n!ia d lo. ni9o. ;"3umaba l o8 -a"7 : la. -"a!ia. d

Cumandá "an tal.7 Fu ;udi"an llna" d n !anto a.ta l !ubil d un l$n)El ti;o d Cumandá "a d "odo n todo di>".o dl d .u. " mano.7 : .u bll#a.u;"io" a !uanta. bll#a. aban ;"odu!ido la. t"ibu. dl o"int) P"dominaba n .ulim;ia t# la ;álida blan !u"a dl ma"3il7 : !uando l ;udo" a!uda a ;"3!!iona" .u.at"a! ti>o.7 b"illaban .u. "o.a. !on .ua> tint7 !ual ;u.ta. t"a. dl-ada mu.lina .u!abll"a7 aunFu n-"a7 di3"a ;o" lo .d9o : on dado d la. .ulta. !"n!a. d la.ia. dl d.i"to n l ai"o.o !u";o !om;ta >ntao.amnt !on lla.7 a Fuin.tanta. >!. : !on "a#$n7 . a !om;a"ado !on la. ;al . d .u ;at"ia SUS

 Nomb" dl -nio malo o dmonio d lo. indio. dl O"int)

o. d !olo" d nub o.!u"a7 ;o.an una ;".i$n ind.!i3"abl7

X d dul#u"a : a""o-an!ia7 timid# : 3u-o7 amo" : d.d?n lo. labio. tnanmo>iminto. Q SO3l3lSaS n ;"3!ta a"mona !on la. mi"ada.7 : l !o"a#$n!o"".;onda a lo. oo. : a lo. labio. "a toda lla .n!i3i# : >i>a!idad7 !ando" :>mn!ia7 dul#u"a d amo" a;a.i=nad= : a!titud d o"-ullo "a toda alma : toda!o"a#$n alma nobl7 ;"o in!ulta !o"a#$n d o"i-n !"i.tiano n ; !o .al>a7 :d.a""ollado al ai" lib" : n la .oldad) Su >o# "a dul! : a"monio.a !omo la d una> namo"ada .u. ;alab"a. !o ""an !on !i"ta .oltu"a : d.mba"a#o7 .mant. a lo.onda. d un a""o:o n l!o d -"ama) Edu!ada .-Mn la. lib?""ima. !o.tum b". d .u"a#a7 Fu tin ;o" in.timabl. ;"nda. la "obu.t# : a!ti>idad dl !u";o : l >a"oniltm;l dl ánimo a.ta n la mu a;"ndi$ d.d mu: ni9a a bu"la" d la. ola.7 : la ;"i

># Fu .u. ;ad". la >i"on at"a>.a" l Palo"a a 3lo" d a-ua7 !omo una oa dmo.Futa im;lida ;o" l >into7 di"on -"ito. d ntu.ia.mo : la llama"on Cumandá)Ot"a. >!.7 !uando :a má. !"!ida7 . la admi"? manando l "mo !on tanta d.t"#a7Fu !om;ta !on .u. "mano.7 lo. >n!a : a>"-on#aba : n no ;o !a. o!a.ion. .i-ual? !on llo. n l "!i!io dl a"!o) E"a7 n 3in7 l amo" : n!anto d .u. ;ad". : dtoda la 3amilia) D!al Ton-ana7 !ontm;lándola !on ai" bondado.o, Cumandá7 noti n. ot"o d3!to Fu ;a"!"t un ;o!o a lo. blan!o. o a >!. tn-o tnta!ion.d abo""!"t !omo a llo. ;"o no ;udo7 ;o" Fu al !abo ". mi ia : m tin.!i#ado)

llaba. !o la o>n ami-a dl "ti"o : la .oldad7 : -u.taba d ""a" la"-a. o"a.nt" la .omb"a d la .l>a7 dada a ;n.aminto. ino!nt.7 .intindo Fui#á la n!.idadd una ;a.i$n Fu o!u ;a. .u ;!o7 ma. .in .ab" toda>a Fu? !o.a 3u. amo" o bin. nt"tna a la ma"-n dl "o !ontm;lando l u-o d lo. ; !!illo. Fu7 du9o.

Page 12: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 12/129

d . mi.mo.7 !omo lla7 "om;an la. do"mi da. a-ua. n di.tinta. di"!!ion.7 o.altaban7 . #ambullan7 >ol Vian a mo.t"a". n la .u;"3i!i : . ;".-uan uno. aot"o.7 lu !indo a lo. "a:o. dl .ol la. b"illant. .!ama. d ;lata : o"o) A l. ti"aba

 ;látano : :u!a ;i!ado.7 : d >"lo. di.;uta". la .ab"o.a -olo.ina7 . llnaba d in3antil!ontnto : bata la. ;alma. P"o ";ntinamnt Cumandá m;#$ a ;on". al-o

ta!itu"na iba d.a;a"!indo .u al-"a !omo d.a;a"! al !alo" dl .ol la 3".!u"a Fua la a#u!na ;".t? l "o!o) Etndi$. .ob" .u lindo .mblant la .omb"a d .ua>mlan!ola Fu to"na má. lin da a la >i"-n >i.itada ;o" l ;"im" amo") No ad>i"ti"onl !ambio ni lo. ;ad". ni nin-uno d la 3amilia7 : .ilo nota"on no i!i"on alto n ?lKFu? tnan Fu mali!ia" ni tm" n .a. .oldad. : 8 .in mba"-o7 no ;oda ." ot"ala !au.a d aFul .tado d ánimo d Cumandá7 ">lado n .u "o.t"o : ;o"t7 Fu l Fua!abamo. d indi!a") Dl amo" : .u. 3!to. no .tá lib" l !o"a#$n d una .al>a) +u?d!imo. ;u. no .olo no lo) .tá7 .ino Fu nto d toda in3lun!ia .o!ial7 d todoa"t7 d todo lo Fu no mana mdiatamnt d la natu"al#a7 . ;".ta a Fu .inob.tá!ulo nin-uno ! onda. "a!. n ?l7 : !"#!a7 : . d.a""oll : . >ul>a -i-ant

la ;lanta d la ;a.i$M amo"o.a)La ia d Ton-ana7 .tá7 ;u.7 namo"ada7 Kd Fui?n E.t mi.t"io t"ata"mo. dd.!ub"i"7 aun ant. Fu lo t"a.lu#!an n .u t"ibu7 .i-ui?ndola n .u. !u".ion..olita"ia. ;o" la. má"-n. dl Palo"a)

d mad" mu"mu"ando n >o# a;na. ;"!;tibl : .to .olo ;$"Fu t"o;i#ali-"amnt n la. "a!. d un a9o.o mata;alo) Fu .o"ti.d !omo una .i"; .ob" la3unt!illa7 . tindn a!ia l "o) Un ;o!o a""iba : ;o" lla ba9ada. aban !"!ido n3"at"nal uni$n do. "mo.a. ;al . : do. liana.7 d 3lo". "o.a Gla. la una7 : la ot"a d3lo". blan!a.7 Fu .ubindo n !om;a.ada. .;i"a. ;o" lo. "-uido. má.til.7 la.nla#aban !on .in-ula" ;"imo" al !omin#o d lo. a"Fuado. : ai"o.o. ;na!o. d .

lda ;o" man"a Fu bao d .to. !olum;iaban n -"a!io.a m#!la lo. 3. ton. d la.t";ado"a. ;lata. : lo. ;álido. "a!imo. d 3lo". d la. ;al .)

A .t lu-a" !on!u""a !on 3"!un!ia Cumandá7 : -u.taba d !ontm;la" a .a. linda."mana.7 amo" d la .oldad7 n!adnada. ;o" la. 3lo"ida. n"dad"a.) (aba ll-adoa ;"o3.a"l. !i"to !a"i9o7 .;!ialmnt d.d Fu n .u !o"t#a >a -"abada. una.!i3"a.7 ;a"a lla al ;"in!i;io mi.t"io.á.7 .i bin !ono!a a mano Fu la. i#o : .u;od.;u?. lo Fu .i-ni3i!aban : n la.

!ual. to!a"on mu!a. >!. .u. labio. !on amo"o.a t"nu"a)

Un da7 !uando a;na. a!ababa d "a:a" la au"o"a a!indo !.a" lo. mu"mullo. :"uido. d la no!7 : d.;"tando la. a"mona. : >ital mo>iminto ;"o;io. d la

a;"oima!i$n dl .ol7 . n!aminaba la ia d Ton-ana a .u lu-a" ;"dil!to) Ll>abad.a""-lada. la. !"n!a. bao un tndma d lu.t"o.o. unFuillo. : ;intada. !on!a.7mal !9ida la tMni!a d tla a#Ml !on una t"n#a tida d

JUNTO A LAS;al .) SUS ;"o;io. !abllo. : dnotaba n toda .u ;".ona la ;".t#a!on Fu d$ .u l!o : .ali$ d .u !aba9a7 a. !omo la inFuitud d ánimo ;o" ab"ta"dado a una !ita) C"u#ando li-"a7 !omo iba7

Ent" l Palo"a : l U;ia:á!u7 "o d !o"to !audal Fu mu" !omo aFul n l Pa.ta#a7. l>anta una !olina d tndida. 3alda. Fu "mata n !o"t ;";ndi!ula" .ob" la.onda. d ?.t7 ant. dl .t"!o dl Ta:o) Dl .ua> d!li>io .;tnt"ional d .al>a!i$n dl .ulo7 mana un lim;io a""o:o Fu ll>a7 !omo .i di?"a mo. .u $bolo7 ad;o.ita"io n l Palo"a7 uno. Fuininto. mt"o. ant. d .u !onun!i$n !on l Pa.ta#a)Al nt"-a" l i-uo t"ibU to7 ;a"! a>"-on#a". d .u ;ob"#a : . o!ulta bao una

Page 13: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 13/129

.;!i ;o" nt" lo. á"bol.7 Fu -otaban "o!o7 a la ind!i.a lu# dl alba Sua>mntd""amada ;o" nt" la. b$>da. : ;abllon. d "ama. : oa.7 . ab"a mo.t"ado a lo.anti-uo. -"i-o. !omo una nin3a .il>.t" ;"dida du"ant la no! n l lab"into d la.l>a)

Al 3in ll-$ a la. ;al .7 . dtu>o un momnto a !ontm Pia"la.7 l. di"i-i$ al-una. ;alab"a.7 !omo .i ;udi.n ntnd"la.7 b.$ i !i3"a. : a!indo al ;unto mmo"ia d loFu d!an7 . Pu.o a ! a mdia >o#7 !ual .i Fui.i. imita" l mu"mu"io d .ta..t"o3a., Palma. d la onda Fu"ida. Fu ala aFu dul! Fua7 : al ;a.a" b.ándoo.d? la. ;lanta. umd!ida.

 ;alma. Fu"ida. dl a> Fu ;o.ada n >u.t"a. 3lo". l !anto d .u. amo". o. di"i-n >o# .ua>

o ;alma.7 Fu n la#o 3u"t o. a unido la liana7 no .ái. ima-n :ana d nu.t"a3utu"a .u"t

 unt a. la#o amo"o.o a Cumandá ti"na : blla !on l >at Fu ;o" lla . .int al 3in

>ntu"o.o)P"o no !antaba d .-uida . aba .ntado n la. "a!. dl mata;alo Fu . mo>an3libl. .ob" l Palo"a7 : !olum;iándo. n lla. a.ta moa". a >!. l blan!o ;in la. onda.7 -ua"daba b"> .iln!io d.;u?. d !ada !ua"tta7 : . in!linaba l !ullo

 ;a"a mi"a" ;o" nt" la. "ama. : un!o. d la o"illa a.ta la d.mbo!adu"a dl "o7!ubi"ta d tnu : >a;o"o.a nblii A-ua"daba al t"an"o >at !u:o. V".o.!on.">aba -"abado. má. ondamnt n la mmo"ia Fu n la !o"t#a d la. ;alma. :l t"an"o ta"daba n ll-a"7 : l ;!o d lla !omn#aba tm"7 a inFuita".7 allna". d an-u.tia7 ;u. la ma9ana . ;a.aba : "a u"-nt abla" !on ?l im;on"ld Fu al da .i-uint lla : toda .u 3amilia dban au.nta". dl Palo"a7 lo mno. Po"

mdio m.)Al !abo allá7 a la di.tan!ia . mu> un ;unto n-"o nt" la b"uma : la. onda. ;ud." l t"an"o) El !o"a#$n d la >i"-n !omin#a a ."na".) C"! l ;untoa!?"!a. má. : má. a i-".ima !anoa manada ;o" un .olo "m"o) Cumandá7 .

 blada .ob" l "o : a.ida d un bu!o ;a"a a.-u"a". : no da" do a-ua.) ;"man!!on la >i.ta 3ia n l nauta Fu :a ll-a l 3l . l o>n t"an"o7 Fu7 a !om;á. dl"mo >in tambi?n

ntaudo) La ia d Ton-ana !" .!u!a" la. mloda. d lo. buno. -nio. d la. a-ua.Fu .aludan al nu>o da7 : . llna d >mnt albo"o#o) Cantaba l o>n,

Vula7 !anoa ma7 >ula7 >ula7

 bu"lando la. !o""int. dl Palo"á tndida al >into d mi amo" la >la al "mo>n!do" . a9ad ao"a)

Vula7 >ula7 Fu allá unto a la ;alma dl bo.Fu la didad m a dado !ita

allá m .;"a la mitad d mi alma7 la Fu n >i>a ;a.i$n mi ." a-ita)))

Un -"ito d -o#o in3antil d Cumandá im;idi$ !ontinua" .u !anto al o>n Ca"lo. dO"o#!o7 Fu ";a"$ d .Mbito n lla7 at"a !$ la !anoa : .alt$ a ti""a)

 Ami-o blan!o7 l dio la india7 ". !"ul toda>a no !.aba la >o# dl -"illo ni .a;a-aba la lu# d la. lu!i?"na-a.7 !uando d? mi l!o ;o" >ni" a >"t7 : tM a.ta"dado mu!o n a.oma" Kt Va. OlVidando dl !amino dl a""o:o d la. ;alma.O7 blan!o7 o blan!o o. d tu "a#a no tinn l !o"a#$n a"dint !omo lo. d la ma7: ;o" .o no a!udn ;".to a la llamada d .u. amant.)

Page 14: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 14/129

 Cumandá7 m a!u.a. d !"ul7 : lo ". tM n >"dad7 ;u. Fu a. m "!on>in. .inob.">a" Fu no m a .ido 3á!il >ni" mu: ;"onto, Kno >. !$mo . a) in!ado l "o: . a aumnta8 O SU Comnt D.d ant. d la au"o"a "mado la. 3u"#a. . miban a!abando Q

 Ci"to7 l int""um;i$ la india no aba ad>"tido :o Fu l "o .tá o in!ado

 Qa >.7 "mana7 Fu :o tn-o "a#$n : Fu tM ". inu.ta Ci"to7 !i"to7 "mano blan!o a!aba. d >n!"m7 !o mu: mal n .olta" ;alab"a. ama"-a., ;"d$nam :.i?ntat a mi la do7 ;o"Fu mi ln-ua tin Fu d!i"t !o.a. im;o"tant.)

Ca"lo. obd!i$ : lo. do. ;o.ado. n la mi.ma "a# Fu balan) !aba a!om;a.ado.mo>iminto.7 ;a"!an a>. a!uáti!a.7 Fu a) bindo ;a.ado all la no! a""ullado. ;o" la. >o!. d la. on!l : dl bo.Fu . di.;onan a lan#a". n .u lmnto n bu.!a dti"no. ;!!illo.)

 Jo>n blan!o7 ;"o.i-ui$ Cumandá7 mi !o"a#$n no !ono! l mido ;"o ao"a tmbl$!omo la oa n .u "ama !uando .o;l l >into7 ;o"Fu m ;a"!i$ Fu oa t"a. m lo.

 ;a.o. dl mun-i Fu . ;a"!ido al diablo Fu a! mal a lo. !"i.tiano. ma. !omo :otambi?n .o: !"i.tiana)))

 Qa m lo a. di!o ot"a ># !i"to7 K". !"i.tiana7 Cumandá

 Lo .o:, mi mad" m a di!oFu !uando :o "a mu: !i!a m moa"on la !ab#a n la-ua mila-"o.a) P"o mi ;ad" no Fui " Fu .amo. !"i.tian$.7 : .olo la buna Ponam a n.9ado a o!ulta" al-una. !o.a. d la. !ual. m ;"ndado mu!o má. .to.da.7 ;o"Fu tM7 !omo !"i.tiano7 -u.ta. d lla.)

O7 Cumandá no .ab. !uánto m ;la! alla"t !"i.tiana P"o KFu? m !ontaba. dlmun-a

 +u l i! una. !uanta. !"u!.7 in>oFu? a la %ad" .anta7 : l mal>ado no m a.-uido) Ao"a ;ud >ni"., unto a ti l tmo)

 Amada ma7 l !ont.t$ Ca"lo.7 .i ;nt"a. !uánto t a3ll n >"dad Fu db. 3ia"t dm7 ;u. la ;a.i$n . !a;a# d a!" m ;od"o.o a.ta !ont"a l -nio malo d la..l>a.) Tu ;".n!ia m t"an.3o"ma, ". un lmnto d >ida ;a"a mi !o"a#$n : dbotn" 3o"tal#a ;a"a mi alma) Ent" lo. d mi "a#a7 abundant d bll#a no alladonin-una Fu . ;a"#!a a ti ni Fu !omo tM a:a ;odido >n!"m : domina"m)

 Ami-o blan!o7 dio la o>n ntono d ino!nt o"-ullo7 >a !om;"ndi?ndom7 : :oa! al-Mn tim;o .? lo Fu ". : lo Fu >al.)

  O7 Cumandá ";li!$l O"o#!o7 .a m#!la d t"nu"a : lo .al>a Fu >o n ti7 mn!anta, lla 3o"ma l 3ondo i i !a.to : nobl Fu a. ;odido lab"a" n mi ;!o) Po..un a"t admi"abl7 .in ab"lo .tudiado7 l a"t d !auti>a" l !o"a#$3i má. .Fui>o7 .inn!.idad d .imula" lo Fu no .int. ni 3ab"i!a" ;anal. d n-a9o.a. li.ona.) A"t

 ;a.mo.o la. mu". d mi .an-" -n"almnt ;a.an -"an ;a"t d .u >ida .tudiándolo : no lo ;o.n nun!a) El "3inaminto d la !i>ili#a!i$n a !o n lla. im;o.ibl.al-una. ;"nda. Fu .olo !on.">a la natu "al#a n la. ino!nt. ia. dl d.i"to)

 ("mano t"an"o7 abla. un ln-ua ;a"!ido al Fu d bn abla" lo. buno.-nio. : !a;a# d a!"t Fu"" a.ta d la. a>. a"i.!a. : d la. b.tia. b"a>a.) KC$mot an dado ;a"ti" a .ta. .oldad. la. mu". d tu ti""a K!$mo no t an.!ondido nt" .u. b"a#o. ni t an a;"i.ionado !on .u. !a"i!ia. O7 o >n ami-o

mo m -u.ta. má. Fu la mil d la. 3lo". al Fuind : má. Fu al ;# l a-ua) %i"a7

Page 15: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 15/129

.into ;o" ti una !o.a Fu no ;udo ;li!a"7 : .;"o d ti ot"a !o.a Fu tam;o!o m lo;li !o7 ;"o !u:a .ola ida m .t"m! d dlit)

 E.a !o.a in;li!abl7 aunFu . la .int7 o ámada ma .a !o.a . l amo"7 l amo">"dad"o Fu tM .int.;o" m7 : Fu d m no tin. :a Fu .;"a"7 ;o"Fu lo ;o..todo7 todo7 .in ".">a)

  A7 . .o .7 .o . .in duda, o7 :o t amo))) ;o"Fu t amo7 t ;"omtido !on ;alab"a. dl !o"a#$n Fu nun!a mint7 Fu !on.int n Fu m ;on-a. lo. b"a#alt.d la ;il d la !u lb"a >"d7 : m !i3ia. l !into d .;o.a) O7 blan!o tM ."á. mimando7 o :o no >i>i"? K;a"a Fu? Fui"o >i>i" .in t +uita la !o" #a a un á"bol7 : :a>"á. !ual . .!a : ;"!, tM ". ;a"a m !o"t#a ;"ot!to"a, .in t7 K;od"? no.!a"m

  .7 !lama Ca"lo. nanado d amo" : d ntu.ia.mo7 3ldola : .tam;ádol un b.on la 3"nt tM . Fu abla. l

n-ua d lo. án-l.7 O7 Cumandá o amo" d mi alma

 K!uándo !on.nti"á. Fu t ;on-an mi. mano. lo. b"a#alt. d !ulb"a >"d : l !intod .;o.a

La o>n . ;u.o ."ia7 : .Fui>ándo. dl ab"a#o d .u an t7 l dio !on a.;"#a, 7+u? a!.7 blan!o (o: no m toFu.

 mo3ndo !on la mani3.ta!i$n d mi amo"7 d un an Fu in3lama. tM mi.ma : l a!.i"".i.tibl ;"-unt$ Ca"lo. . ;"ndido)

 7No .ab.7 ";li!$ lla n tono mno. á.;"o7 Fu .o: a!tual) mnt una d la. >"-n.d la 3i.ta

 Ni lo .? ni t !om;"ndo7 "mana Kd Fu? 3i.ta m abla

 D la 3i.ta d la. !anoa.7 !u:o da . a!"!a) La. >"-n. d.tinada. a 3i-u"a" n llano dbn ." to!ada. ni ;o" l alinto dl omb") R.;ta7 "mano blan!o7 la ;u"#ad mi alma : d mi !u";o7 .i no Fui". Fu l bun Di$. . no !on no.ot"o. : lmun-a t"iun3) D.d Fu !omin#a a mo.t"a". la mad" luna a.ta Fu d.a;a"! nl !ilo t"inta no!. d.;u?.7 la. >"- n. Fu ll>an lo. ;".nt. al -nio dl -"anla-o7 tinn l db" d !on.">a". ;u".ima. !omo la lu# d la mi.ma luna)

 Amabl .a!"doti.a d . -nio7 !ont.t$ l o>n7 .i :o no 3u"a !a;a# d ".;ta"tn toda o!a.i$n7 tam;o!$ ."a !a;a# d ama"t, .? Fu dond 3alta l a!ataminto a laino!n!ia : al ;u do"7 ;ud ab" ;a.i$n7 má. ;a.i$n !a"nal : to";7 : la Fu tM min.;i"a. nada tin .mant a lo. amo". dl mundo !o""om;ido) Bndita laP"o>idn!ia Fu a !on.ntido Fu l d.ab"ami3lto

d la. dli!ia. d la .o!idad . t"uFu ;a"a m n l in3ab Y amo" d una >"-n d lanatu"al#a P"o7 "mana ma7 .i no t ,

. >dado7 dim KFu? 3i.ta . .a d Fu m abla.7 : d$nd Q !uándo . la !lb"a%u: "mo.a : al-" db ."7 ;u. Fu tu Fu todo lo mbll!. : al-"a.7 toma.

 ;a"t n lla)

t+u? Kno .ab. Fu? 3i.ta . .a Knadi t lo a di!o Kno t .o";"ndi$ ao"a ;o!o.da. l t"onido dl tunduli Fu iiX tmbla" la. oa. d lo. á"bol.7 : a.ta la. a-ua. dlo. "o.

Page 16: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 16/129

Ca"lo. aba odo Fu . ;";a"aba una 3i.ta nt" lo. indio. 7 ma. no ;a"$ mint. nllo7 : n "alidad ;o!o o nada má. .aba ao"a . .ab la ;a"t Fu Cumandá aba Futoma" n la. 3i.ta. d la. Canoa.)

.int d.;"ta". todo .u int"?. : Fu la !u"io.idad b" .u. !in oo.)

a S >o!. dl tunduli7 !ontinMa la india7 llamaban a toda. la.t"ibu. dl !onto"no7 : iun a la. lana.7 a !lb"a" la 3amo.a 3i.ta d la. !anoa.) Elan!iano 3 d lo. Palo"a. a bbido l !o!imin to d la i"ba d lo. .u9o. : la.">la!ion. 7 : lo. -nio. buno. Fu .i">n al bun Dio. n .ta. .l>a.7 l an di!oFu !on>in !lb"a" !on toda ;om;a aFulla 3i.ta7 ;o"Fu .olo .t "Fui.ito 3alta

 ;a"a Fu . !on3i"m la ami.tad Fu Qaua"maFui a !ont"ado !on lo. #á;a"o. : .to..an 3li!. n la -u""a) Aun Fu nun!a a.i.tido a lla.7 .? Fu la. !"monia. .on.im;" ma : Fu lo. mi.mo. -nio. !on!u""n in>i.ibl. a anima" la.7 : . "-o!ianm#!lado. nt" lo. -u"""o. : la. >"-n.) S -Mn m a ;li!ado mi ;ad"7 l >iod la !ab#a d ni> .ta 3i.ta !onmnlo"a la tm;.tad d mu!o. da. : la. -"and.a>nida. Fu7 a! mil. d a9o. !ub"i"on todo. lo. bo.Fu. : monta 9a. : no da"onomb" !on >ida7 !;to .olo un ;a" d an!ia no. : .u. io. Fu . .al>a"on n una!anoa d !d"o7 ;o"Fu !ui daban d no o3nd" al bun Dio. : l o3"!an la mo"

 ;a"t d SUS !o.!a. ) S a !o la 3i.ta .im;" !ada do! luna.7 n la luna llnadl tim;o al-"7 !uando . ab"n la. Mltima. 3lo ". d lo. á"bol. : !omin#an amadu"a" la. ;"i . 3"uta.) El dia .9alado7 in3inidad d t"ibu. . "unan al 3!to n la.o"illa. dl -"an la-o Ruma!una7 Fu .tá a má. d un .ol ;a"a a!á d la. -"and. a-ua.dond mu" l Pa.ta#a ;"o ao"a Fu a: ;la. dia"ia. n .a. ti""a.7 : Fu l la-o.tá man!ado !on .an-"7 lo. uno. -nio. no)a!;ta"an all nu.t"a. o3"nda. : todo.!um;li i3lOS nu.t"o db" n l la-o Cimano) Allá . >a n do. .ol. Andoa. : .>ul> n !uat"$ o .i.7 a !au.a d Fu la !o t 3ati-a a lo. "m"o. : mata .u. 3u"#a.)

Admá. d Fu laSu anun!iada ;o" l tunduli d to. ;alo"a. ;a"a a.-u"a" mi.tad !o lo. nu.t"o.7 .ab"mano blan!o7 Fu .i da"a d !lb"a" du"ant !in luna.7 l mal>ado mun-a !on

 ;"mi.o dl bun Dio.7 ataa"a l !u".o d todo. lo. "o. dl mundo7 a"a !a" toda.la. a-ua. d la. nub.7 : la ti""a >ol>"a a ."7 !omo ot"o. tim;o.7 un la-o mu:-"and7 mil >!. -"and dond .in " mdio no. ao-a"amo. todo.)

 Bin7 Cumandá :a .? lo Fu . la 3i.ta d la. !anoa. : Fu? . la !lb"a ma. ao"adim7 KFu? >a. a a!" n lla

 Ll>a"? la. 3lo". má. linda. d lo. á"bol.7 d lo. a"bu.to.7 d la ti""a : d la. a-ua.7: la. a""oa"? a lo. ;i. dl an!iano Qaua"maFui Fu ."á l 3 d lo. 3. : d la

3i.ta7 di!i?ndol al mi.mo tim;o una. ;alab"a. mi.t"io.a. Fu m n.9a"á mi mad"7la !i!"a Pona)

 ("mana ma7 dim ot"a !o.a má., K. ;od"á tol"a" la ;" .n!ia d un t"an"o n la-"an 3i.ta

  i"t a lla

  O .i allá a d .ta" !onti-o mi alma7 Kno7 ."á buno Fu tambi?n t .i-a mi!u";o

La o>n -ua"d$ .iln!io in!lin$ la !ab#a >a!ilaba nt" la ;a.i$n : l tmo", no ;oda o!ultá".l Fu aba ;li-"o ;a"á Ca" lo. n i" nt" multitud d .al>a.

d.!ono!ido.7 Fu tal ># . di. -u.taian d .u ;".n!ia7 a una .olmnidad n Fu "a

Page 17: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 17/129

 ;"obabl un "mat !on mb"ia-u# : d.$"dn.7 Fu lla mi.ma tma) P"o al 3in ;udi"on má. la. .!"ta. in!ita!ion. dl amo"7 : dio,

  A blan!o !uál 3u"a l -o#o d la >i"-n d la. 3lo". .i t >i"a a la. o"illa. dlla-o n . da Vt ;"o tn !uidado d no m#!la"t n nin-una !"monia) +u tu.oo. lo >an todo7 maS Fu tu ln-ua : tu. mano. . .t?n Fuita.)

 I"?7 dio Ca"lo. llno d !ontnto i"? : t >"? !omo al >"da d"o -nio d la 3i.ta7.in mo>" la. mano. ni abla" ;alab"a))) KY

d.;u?.)))

 D.;u?.7 !uando a:an t"minado lo. da. .a-"ado. !um;li"? mi ;"om.a ;a"a!onti-o)

 7S"á. mi .;o.a

 Lo ."?, Kno t di!o Fu una india no !ambia amá. d amo" ni d >oluntad %i ;alab"a no la bo""a ;od" nin-uno7 : t .;"a"? !on

l !o"a#$n 3u"t 3i"m !omo l .imbillo d !in a9o.7 u n"da .u. "a!. n lo.Pantano. : : ".i.t a la. a>nida. d la monta9a)

 O7 nobl Q ado"abl Cumandá t !ono#!o : t !"o ;o" .o !ada ;alab"a tu:aaumnta una "a# al amo" Fu a. .mb"ado n mi !o"a#$n : l a! tambi?ninamo>ibl : t"no !omo l .im bullo) P"o áblam ot"a >#7 amada d mi alma,K!uándo ;a"t. al Cima K!uándo . la 3i.ta

 Pa"to ma9ana !on toda mi 3amilia) (a! :a al-una. ta"d.

Fu !omn#$ a mo.t"a". la luna !omo un a"!o d ;lata a ;unto d d.;di" la 3l!a

dnt"o d ot"a. ;o!a. ta"d. >nd"á !omo una "mo.a "odla ;o" l lado n Fu na! l.ol7 : nton!. !lb"a"mo. la 3i.ta) D.;u?. la i"á d>o"ando la no! a.ta !on.umi"  la7 : toda. la. >"-n.7 mint"a. .to no .u!da7 tnd"mo. Fu

 ;"man!" inta!ta. inma!ulada. .i no7 l t""ibl mun-a no. ;".-ui"á da : no!a.ta mata"no. undi?ndono. n l la-o

Fu ab"amo. ;"o3anado !on nu.t"o mal ;"o!d") Al da .i -uint d !on.umido lMltimo ;da!ito d la mad" luna7 ;od" mo. !a.a"no., tM m !a"á. n ambo. b"a#o.lo. b"a#alt. d la

 !ulb"a >"d :o ;ond"? n tu !ab#a un tndma d !on!a. : ;luma.7 : n tu. mano.

la lan#a : la "odla ;o"Fu a. d .ab" Fu .i no t a!. -u"""o7 no ;ud. .">"dad"o .;o.o d una

.al>a : todo. lo. indio. . mo3a"an d ti) Lu-o7 .ntado. n nu.t"a !anoa d !iba blan!o7 ado"nada d 3lo". : :"ba. olo"o .a.7 baa"mo. ;a"a Andoa.7 dond l 3 dlo. !"i.tiano. no. uni "a : bnd!i"á) ("mo.o o>n blan!o7 K>. nu.t"a. ;al . A.."mo. !omo lla. unido. >i>i"mo.) O7 !uánto la. Fui"o ;o" Fu

dado a .a. in!a. !on alma Fu tu -"aba.t n .u !o"t#a ;li!ándom lu-o loFu .i-ni3i!an

  Cumandá7 al abla" d .ta man"a7 daba i""adia" n .u "mo.a 3"nt la lu# dlamo" n Fu a"da .u !o"a#$n7 !omo i""adia m l !ilo7 lim;io d nub.7 a lu# dl .ol

Ca"lo. no .aba Fu? !ont.ta" a tan a;a.ionado ln-ua

Page 18: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 18/129

d alma tan !ando"o.a : >mnt) (ab"a .t"!ado a .u amant n .u ;!o ;"otu>o ;".nt la l!!i$n Fu "!ibi$ ;o!o ant.7 : . !ontu>o a!indo un .3u"#o)

 (o:7 a-"-$ la o>n n l mi.mo tono a;a.ionado7 o: tM m llama. "mana : :o tllamo "mano .ta . !o.tumb" n nu.t"a. t"ibu. ;"o !uando no. damo. .tttulo7 .into no .? Fu? !o.a ti"na : dul! Fu .t"m! mi .;"itu : mu> mi.lá-"ima.) KNo a >i.to !$mo . moan mi. oo.7 !uando m di!. ("mana ma OFu? .nti"? !uando m di-a., ZE.;o.a ma)))[ Ca"lo.7 "mano7 tM m a!.dma.iado 3li#

  O "mana ma7 b?lla : ;u"a !omo la ni9# : ado"abl !omo la ino!n!ia : la >i"tud!lam$ l o>n O"o#!o, ;udo u"a"t Fu !uando >in a .ta. .l>a. bu.!ando ;a"ami ?.;"itu un bin Fu ;".nta7 ;"o Fu la in-"ata .o!idad m n-aba7 no ima-in?7

 amá. Fu ;udi"a alla"l tan !om;lto nt" lo. ;ob". .al>a. d la. o"illa. dlPalo"a : l Pa.ta#a ma.7 lo allado n ti7 Cu manda n ti7 ." !i!"o7 an-li!al!"iatu"a7 >ida : alma ma n mdio d .t d.i"to7 mno. t"i.t7 .o .7 Fu l d.i"tod mi !o"a#$n) O amada ma K."á ;o.ibl Fu :o ll -u a ." 3li# Sin duda ;ud.

tM da"m un inmn.o !audal d >ntu"a !on.a-"ándom tu amo" ;"o Kno dbo tm"Fu l in3o"tunio7 ;a"a l !ual m .into na!ido7 a!ab ;o" a""a.t"a"t !onmi-o a .u.abi.mo. A7 ti"na o>n la d.-"a!ia . má. !onta-io.a Fu la 3ib":o .to:a;.tado d lla : tM unto a m)))

 Ata tu ln-ua7 amado t"an"o7 no di-a. ;alab"a. t"i.t. Fu a!n tmbla" mi.;"itu) KNo .ab. Fu d.d Fu t !onO' !o : amo7 no ob.tant .nti"m 3li# :.;"a" ."lo mu!o ma. !onti-o7 d""amo7 no .? ;o" Fu?7 lá-"ima. ama"-a. !omo la.a-ua. d .t "io7 : .ulto .u.;i"o. Fu no ;udo !ontn" Su!dm7 a.imi.mo7tn"l mu!o mido a mi ;ad" : .o9a" !o.a. 3und ta.)))

 Tu ;ad"7 .7 tu ;ad" odia d mu"t a lo. blan!o.7 : d . -u"o m dt.ta"á :

nu.t"o amo" : nu.t"o mat"imonio))) ("i3la na7 !"o Fu ;n.amo. !on .uma li-"#an nu.t"a uni$n7 !uanddo toda>a no mo. >n!ido l ma:o" ob.tá!ulo Fu?7 nimo. ;n.ado n ?l

Al .!u!a" .ta. ;alab"a.7 Cumandá tom$ un a.;!to ."io : b"o n l Fu . ">labauna onda t"i.t#a m#!lada !on l du"o im;"io.o dl !a"á!t" .al>a) Lu-o7 na!nto

-o nnt -"a> : a;"tando !on mano !on>ul.a la di.t"a d Ca" \Et"an"O7 Ka.ol>idado lo Fu tanta. >!. t " tido O:m ot"a ># i tn n lo 3utu"o mo"mmo"ia, l

io" : la >oluntad d una india no !ambian nun!a .u u"amnto ".i.t a toda. la.!ont"adi!!ion. : .u !o"a#$n .ab mo"i" ;o" .u du9o7 ant. Fu ."l in3il) No tma.nada ."mo. !omo nu. t"a. ;an"a. inmn.o . l d.i"to : ;od"mo. ;lanta"nu.t"a !aba9a á !in o"nada. d Fuin. no. abo""#!an) KNo ". om b" Kno .o:.al>a Ka d$nd no ;od"mo. i" KFu? no ;od" mo. a!" lo. do. n la. .l>a. Q .ino no. . dado >i>i" t"anFuilo. n lla.7 i"mo. a tu ti""a : no no. 3alta"á modo da>nimo. !on lo. blan!o.7 d Fuin. ;a"! Fu o: t Fua.) Qo no n!.ito ot"a !o.aFu tu amo"7 : n !ualFui" ;a"t >i>i"? !ontnta7 .i ?l no .!a.a)

T"a. un momnto d .iln!io n Fu ambo. amant. Fui.i"on d.!ub"i" n .u. oo. al-omá. d lo Fu ;".a"on lo. labio.7 a9a di$ la india !on li-"#a im;"io, ("mano

 blan!o7 :a’ !omin #an a b"illa" la.’!ab#a. d lo. á"bol. l .ol a na!ido : . tim;od Fu :o t d : tM t >a:a.) Adi$. toma tu !anoa : >t)

Page 19: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 19/129

Q .alt$ !omo una a"dilla d’ la "a# dl mata;alo al labio dl a""o:o7 dándola ;o" al-Mn"ato mo>i?ndo. !on .olo l ;.o d Ca"lo.7 Fu !ont.t$,

 (a.ta ma9ana)

Ella . dtu>o un in.tant : l dio,

 .i t i"á. d >"a. al CimanoQ !a.i .in atnd" a la .9al a3i"mati>a Fu l a!a O"o#!o in!linando la !ab#a7 .alt$l a""o:o7 dio una. ;almada. !a"i9o.a. a la. ;al .7 !ontm;lo un .-undo la. !i3"a. d la!o"t#a : . la .!u!$ !antando mlodio.amnt)

Palma. d la onda Fu"ida Fu ala aFu dul! Fua7 : al ;a.a" b.ándoo. da la. ;lanta. umd!ida.)))

La >o# iba ;"di?ndo. a mdida Fu Cumandá . alaba : al 3ondo .olo Fud$ ;"!;tibl l mu"mullo dl a""o:o) El o>n a;o:$ la ba"ba n la mano abi"ta : l!odo n una "ama t"un!ada Fu t na unto a .7 : n .ta a!titud7 3ia la mlan!o!a

mi"ada n l ;unto dond d.a;a"!i$ la ia d Ton-ana7 ;"man!i$ !omo ) táti!oal-uno. minuto.) Una. mata. d l!o : mnta Fu . mo8 >i"on a !o"ta di.tan!ia l.a!a"on d .u mbb!iminto !":$ /,

Fu andaba ;o" ai al-un ton7 o Fu al-una ;a>a7 dando .u ni do o!ulto nt" la.oa.7 aba ;a"tido n bu.!a d .u.tnto ma. nun!a u#-o Fu ;udi"a ab" .tado an a!!o un ." um no) Salt$ a la ;o.t" d la "a#7 d.at"a!$ la "M.ti!a ba"Fuilla : .d$ ll>a" mullmnt ;o" la. .iln!io.a. onda. !obiada. ;o" l >a;o"o.o manto dnibla.7 Fu ;o" al-una. ;a"t. "om;a l "a:o dl .ol na!int) El "mo7 d baada7 "ainn!.a"io7 : Ca"lo. . a""llano n .u a.into7 !"u#o lo. b"a#o.7 !""o lo. oo. : .aban dono a la tumultuo.a !omnt d .u. ;n.aminto.7 nada ala-u 9o.7 mint"a. la!an$a . d.li#aba ;o" l !u".o a;a!ibl dl Palo"]) E"a la nna-n d la mlan!olia Fu.in 3ia". n lo. obto. Fu la "odan7 ;u. nada tinn Fu >" !on lla7 . da ll>a"

 ;o" la. in8 !ont"a.tabl. onda. dl d.tmo a un t"mino Fu no !ono!7 ;"o Fu anla!ono!"lo7 !ualFui"a Fu .a)

Al nt"a" n l Pa.ta#a7 l mo>iminto al-o "!io d la ba"FUi 7 lla ;o" l !oFu d lo.do. no.7 i#o ab"i" lo. oo. al indol 3 nauta7 Fu .m ;on". n ;i7 . nd"#o :!omn#o a mo>" l "mo ;a"a di"i-i"la mo" : ala"la d lo. ;9a.!o. dl .t"!o nFu mu: ;"onto nt"$) Pa.ado ?.t7 at"a!$ a la d"!a 3"nt a una !o"ta !aba9a dondl a-ua"daba un o>n mdio a Fuin o"d n$ Fu . mba"!a.7 di!i?ndol n .-uida,

 Pa"a Andoa.7 .in d tn"no.)

El indio >io a Ca"lo. !on al-una t"a9#a7 ;u. no .P" tan ;"onto .u >ulta a la"du!!i$n ma. no l i#o ob.">aCio3l Y ;"-unta nin-una7 : . n!a"-$ .in >a!ila" dl-obi"no d la 3" na>!illa)

:

ANDOAS

Andoa.7 bllo : ;into".!o ;ublo7 >"-l !ulti>ado ;o" lo. mi .ion"o. n l !o"a#$n dla. .l>a.7 al-" .;"an#a d la ;at"ia n ot"o. tim;o.7 : dl !ual a: no Fudan :a nilo. >.ti-io.7 ;u. la 3"a# >-ta!i$n t"a.andina bo""a n un da la. ulla. dl om

 b" Fu a ;a.ado la"-o. a9o. nt" la. olada. d la dul! lu# : d la. a"omáti!a. b"i.a.d aFulla. >"-n. .l>a.) Andoa.7 :a n d !adn!ia n la ?;o!a n Fu l >i.itamo.

!on la mmo"ia ;idi?ndo l "!u"do. im;".ion.7 .to . ;o" l a9o d /1=17 .allaba al 3"nt d la d.mbo!adu"a dl B$bona#a7 aunFu al-Mn t"!o a!iaabao

Page 20: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 20/129

 ;o" man"a Fu la. !anoa. : bal.a. Fu7 d.!ndindo d .t tnan Fu at"a>.a" lPa.ta#a !on di"!!i$n al ;ublo7 lo a!an !on ;o!a dili-n!ia : n b"> tim;o) No a.!uando "a mn.t" bo-a" a-ua. a""iba7 "om;indo la !o""int7 ;a"a nt"a" n la. dlBobona#a7 ;u. . n!.itaba "mo : d.t"#a) Sin m ba"-o7 .ta di3i!ultad "a mu!omno. .n.ibl !uando lo. "o. . allaban n .u .tado no"mal)

L>antába. la) ;obla!i$n a !o.a d !in mt"o.)d la o"illa ;"o !omo .u ;lano "a un.ua> d!li>io7 : no abindo n ?l .ino al-una. ;al . : !anlo.7 . >a ;o" nt" .u.t"on!o. l ;la :ado : ma.tuo.o "o7 di.tin-ui?ndo. a lo lo. a.ta l li-"oS!a"!o !on Fu l Bobona#a a! o.tn!ibl l "i!o t"ibuto Fu ;a-a a .u .9o"7 : la.!anoa. Fu iban o >nan o . balan!aban ama""ada. a la "ib"a7 ;a"!an a>. a!uátil.

 ;".ta. a .u"!a" la. onda. dl ma"-n) Lo. "M.ti!o. di3i!io.7 Fu !on.tituian toda laRdu!!i$n7 . allaban ai.lado. uno. d ot"o. : n ;into".!o d.o"dn) Lo. indio.7abitualmnt ddi!ado. a la ;.!a7 tnan .u. ba""a!a. má. ;"$ima. al "o d modoFu n la. -"and. !"!ida. la. a#otaban la. ola. Q aCan .t"m!"7 .in !au.a"m;"o #o#ob"a nin-una a .u. mo"ado".) E"an toda. la. !a.a.7 !omo .on o: la. d

Ot"o. !"i.tiano. dl o"int7 : !omo la. :a d.!"ita. d lo. Ton-ána.7 lab"ada. .ob" ;o.t. d in!o""u;tibl -ua:a 7 "iu;o7 -uadMa ;a"tida ;o" ;a"d.7 : lo. m;inado.t!o. !ubi"to. d !ambi"a o d biao) Lo. ba"o. : ot"o. .al>a. no !on>"tido.u.an tama9a. !o#a. dond >i>n unta. mu!a. 3amilia. : dond a"d l o-a" al ;id !ada l!o ;"o lo. mi.ion"o. an n.9ado a lo. indio. d .u. "du!!ion. laman"a d >i>i" má. !omodamnt n !a.a. .;a"ada.7 : an Fuitado al-o a la"u.ti!idad d !i"ta. !o.tumb".)

En Andoa. !ada 3amilia tna .u man.i$n a;a"t) En lo. int"mdio. d una a ot"a abana"ano. d "donda. !o;a. !ubi"to. d a#aa". : 3"uta. d di>".a .a#$n7 : ;látano.d !u:a. abi"ta. : ai"o.a. !o"ona. d.;a""amada. n to"no ;nda l 3"uto n lu-o.!u"no. d . lda o d o"o7 .-Mn l ;unto d madu"#) At"á. . tndan la.

.mnt"a. d >a"ia. "a!. : !ada ;Fu9a "dad tna ;o" lind una il"a dl ;"!io.o a"bu.to dl a!iot Fu .i"> ;a"a a!" a;tito.o. mana". : n mu!a. t"ibu. ;a"a ;inta". !a"a. : !u";o.)

D no"t a .u"7 : n "-ula" .mi!"!ulo7 . al#aba al !ilo un -i-ant mu"o d >"du"a73o"mado d mata;alo.7 i-u"on.7 !iba. : ot"o. ":. d la >-ta!i$n7 nt" lo.!ual. .ob".alan la. ;al .7 !u:o. ;na!o. . mo>an al ai" !omo a""an!ado. d lama.a ;"in!i;al) En .ta ma-n3i!a 3o"ti3i!a!i$n d la natu"al#a dlant d la !ual la.!a.a. dl ;ublo ;a"!an .olo !olmna. a"ti3i!ial.7 . notaban ;unto. .omb"o. !omo

 bo!a. d abi.mo.7 Fu bin .ob".alan a man"a d -"and. b"o!ada. dada. a la btMn7lo. 3.ton. d oa. !la"a. d al-una. n"dad"a. ;ndan n .ob"bio. do.l. :

!o"tina. "!amado. d 3lo".7 man!i$n d linda. a>. : b"illant. in.!to.7 : no ;o!a.>!. Colum;io d abi-a""ada. !ulb"a.7 bll.imo ;li-"o d la. ti""a. !alint.)

Po" la ;a"t in3"io" dl ;ublo : a!ia l mdioda7 baaba un "ia!ulo d a-ua..im;" !"i.talina. : dul!. ;o" la .u;"3i!i Q a uno. == mt"o.7 admá. d aFulmu"o d á"bol. : mata.7 aba un ba""an!o 3o"mado ;o" un ;9a.!o ba.tant l>ado7!u:o "mat o"intal7 taado ;";ndi!ula"mnt7 daba .ob" l "o obli-ando a .u.a-ua. Fu !ont"a ?l !o!aban a >ol>" .ob" . i"

n t"no >ai>?n7 d dond >na l nomb" d ZP9a dl "8 o l ZRm d /a ;9a[) La.o"illa. dl ba""an!o .tán !ubi"ta. d .;.o. mato""al. d -uadMa .;ino.a Fu no ddan ;a.o nin-uno7 tanto Fu lo. indio. ;"3"an l t"án.ito ;o" l "o ant. Fu anima".

a lu!a" !on aFul ob.tá!ulo d la natu"al#a Po" ot"a ;a"t7 ?.t !on.titua tambi?n una buna d3n.a !ont"a !ualFui" in>a.i$n ;o" l no"t)

Page 21: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 21/129

Lo. .a!"dot. Fu >an-li#a"on n .a. t"ibu. n$mada. l. n.9a"on la .tabilidad Ql amo" a la ti""a nati>a7 !omo ba.. ;"imo"dial. d la >ida .o!ial : una >#

 ;aladada. la. dli!ia. d ?.ta7 -u.taban :a d ;"o;o"!iona". la. !o.a. n!.a"ia. ;a"ala ma:o" !omodidad dl o-a"7 a;"ndan al-una. a"t. : !"iaban !on a3án >a"io.animal. dom?.ti!o.7 d aFullo. .in lo. !ual. 3alta toda anima!i$n n la. alda. :

!a.a. !am;.t".) El balido d la. o>a. : !ab"a. ;a.to"ada. ;o" "obu.to. mu!a!o.!a.i d.nudo.7 : l !a!a"o d la. -allina. Fu .!a"baban dbao d lo. ;látano.7al-"aban la !o#a dl bun .al>a) El -allo Fu !antaba al ab"i-o dl al"o "a l Mni!o"lo Fu .9alaba la. o"a. d la no! : d la mad"u-ada du"ant l da !ada á"bol "aun -nomon !u:a .omb"a mda l tim;o !on a!titud) Un ;""o atado a la ;u"ta d!ada !aba9a "a l !ntinla d.tinado a da" la >o# d al"ta al du9o7 al .nti" la

 ;"oimidad dl ti-" o dl -ato mont?. Fu . at">i"an a in>adi" l ;ublo)

En . mb"i$n d .o!idad7 no ob.tant .u mno.!abo d.d la au.n!ia d .u.intli-nt. : >i"tuo.o. 3undado".7 aba al-o d ;at"ia"!al7 o al-o d lo. .n!illo.á"!ad.7 !u:a 3li!idad no. "!u"dan a lo. ;ota.7 o7 !uando mno.7 al-o d lo.

tim;o. n Fu lo. Wi : lo. in!a. -ob"naban .u. ;ublo.7 má. !on la blanda mano d ;ad" Fu no !on l tmido !t"o dl mona"!a) La "-n"a!i$n !"i.tiana abadul!i3i!ado la. !o.tumb". d lo. indio.7 aba in!linado al bin .u !o"a#$n7 :-"adualmnt d.;"tando .u intli-n!ia : ;";a"ándolo. ;a"a una >ida a!ti>a ;a"a untat"o má. tn.o7 ;a"a l !onta!to7 la li-a !on l -"an mundo7 dond a ;a" Fu i">n

 ;a.ion.7 : ""o". : di3undn >i!io. Fu l .al>a no !ono!7 "bo.a tambi?n : .d""ama ;o" toda. ;a"t. la bn?3i!a !i>ili#a!i$n llamando a. a todo. lo. omb". : atoda. la. na!ion. ;a"a a!"lo. du9o. d la >ntu"a Fu . ;o.ibl di.3"uta" n lati""a)

La !a.a ma:o" d Andoa.7 "a la dl mi.ion"o7 tna do. ;:.o.7 al .-undo . .uba ;o"una .!al"a lab"ada n un .olo t"on!o d má. d mt"o d an!o "odábala n la ;a"t

.u;"io" una -al"a an-o.ta7 d.d la !ual . dominaba !on la >i.ta l Pa.ta#a : la.!a.a. dl ;ubl n!aada. n .u. ma"!o. d >"du"a)

La i-l.ia7 "a ot"a !a.a d ma:o". dimn.ion. Fu la dl mi .ion"o7 !on ;u"ta d!uat"o mt"o. d alto : bin .;a!io.a7 !omo d.tinada a Fu nt"a"a ;o" lla7 no unindi>iduo ni una 3amilia7 .ino un ;ublo7 : !on .u !am;ana"io dlant7 Fu !on.i.ta nun ;alo ama""ado ;o" lo. t"mo. a l$. má.til. d do. datil". d ?l ;nda una .ola!am;ana7 Fu"ida d lo. .al>a.7 ;o"Fu.u >ib"ado"a >o# .">a ;a"a todo) Lo.d.;"taba ant. dl alba7 lo. !on>o!aba a la o"a!i$n al-"ábalo. n la 3i.ta7ala"mábalo. n l in!ndio7 -ma !on llo. n l nti""o7 : .u. !lamo". "an má.t"i.t. : .olmn. ";"!utido. ;o" lo. !o. dl "o : d la. .l>a.7 Fu lo. d la. -"and.

!am;ana. d una !atd"al)En lo. dia. domin-o. : da. d 3i.ta lo. ni9o. : la. don!lla. !uidaban d ado"na" lalta" : lo. mu"o. dl a-".t .antua"io !on 3".!a. : olo"o.a. 3lo".7 t"ada. dl >!ino

 bo.Fu7 : an!iano. Q mad". d;o.itaban al ;i dl a"!a7 n -"a!io.o. !.tillo. dmimb". o n !ana.tilla. d oa. d ;alma7 na"ana. : bada.7 dul!. -"anadilla. d+uio. 7 a"omáti!a. u>a. !amai"ona. : ot"a. dli!ada. 3"uta. Fu la P"o>idn!ia a

 ;u.to n .o. .!ondido. >"-l. ;a"a alimnto dl omb"7 d la b.tia : dl a> ;"o7 .ob" todo7 mad". : an!iano.7 don!lla. : ni9o.7 ;".ntaban a la di>inidad ot"a.!o.a. Fu >aln mu!o má. Fu .o. don. d la natu"al#a : Fu toda. la. "iFu#a. dlmundo7 : "an .u. o"a!ion.7 .n!illo. : a-"ad!ido.7 !on!in!ia. lim;ia. : umild :

!on.tant 3 >"dad"a)

Page 22: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 22/129

8o 3li!. abitant. d la. .olita"ia. .l>a. n aFullo. tim;o. )Si llanto bin ;udoab". .;"ado d >o.ot"o. ;a"a nu.t"a "ida Pat"ia7 al no ab" 3altado >i"tuo.o. :abn-ado. .a!"dot. !ontinuan -uiándolo. ;o" l !amino d la !i>ili#a!i$n a la lu#7

Pob". io. dl d.i"to KFu? .oi. ao"a))) Soi. a;na. una .;"an#a lo. 3"uto.d la .;"an#a a >!. ta"dan tanto n madu"a"))) Vu.t"a alma tin mu!o d lanatu"al#a d >u.t"o. bo.Fu., . la lim;ia d la. mal#a. Fu la !ub"n7 : la .i mintdl bin -"mina : !"! n lla !on "a;id# ;"o 3által la a3ano.a mano dl !ulti>ado": al ;unto >ol>"á a .u ;"imiti>o .ta do d ba"ba"i)

Vo.ot"o. no .oi. !ul;abl. d .to lo . la .o!idad !i>ili#ada !u:o -o.mo no l ;"mit !a" una mi"ada bn?3i!a a!ia >u. t"a. "-ion. lo .on lo. -obi"no. Fu7atnto. .olo al mo>iminto .o!ial : ;olti!o Fu tinn dlant7 no .!u!an lo. -"ito.dl .al>a7 Fu a .u. .;alda. . ">ul!a n !a"!o. d .an-" : bao la llu>ia dli!una7 n .u. .;anto.a. -u""a. d t"minio)

E"a un da dl m. d di!imb" d /1=1) @"a: Domin-o d O"O'CO7 domini!ano Fu.">a d !u"a d Andoa.7 a!a !o.a d7 .i. m..7 lo ;a.$ má. "t"ado : t"i.t Fu d!o.tumb"7 : l Fu l a:udaba a mi.a7 aun ll-$ a d!i" Fu du"ant la mi.a Fu !lb"$.a ma9ana l aba >i.to d""ama" lá-"ima.)

In3li# "li-io.o ll>aba n .u !o"a#$n7 .!"ita !on !a"a!t". Indlbl. una t""ibli.to"ia7 !u:o ani>".a"io !aa dnt"o d

POCo. da.)

Jo>n toda>a7 am$ !on dli"io7 am$ !omo .olamnt n .a dad

. ama7 a la .ob"man"a linda : >i"tuo.a Ca"mn N)))) llama a .u .;o.a7 a .u. io.7 a

.u. !"iado.7 : nadi l ".;ond) Todo. an uido o an mu"to)))Ent"tanto7 lo. .ubl>ado. !ontm;lan d.d una altu"a la ob"a d .u .a9a in3"nal7 :";itn lo. -"ito. d .al>a al-"a7 la. !a"!aada. : lo. u"amnto. !ont"a la "a#a blan!aFu d.a"an ba""" dl .ulo Fu 3u d .u. ma:o".) O"o#!o ";it7 a.imi.mo7 .u.>o!. an-u.tio.a., Ca"mn Ca"mn io. io. mo. Q d .t modo !lamandoto"na a !o""" aFu : a!ullá7 .in .ab" Fu? a !" ni aun Fu? ;n.a") O!M"".l un

 ;n.aminto7 l d i" n ;o. d lo. indio.7 ;u. Fui#á tinn ;".a a .u 3amilia, K;o" Fu?an d ab" matado a .u Ca"mn7 a .u >i"tuo.a Ca"mn7 ni mno. a .u. ino!nt.io. Va a ;on" ;o" ob"a .u ida da al-uno. ;a.o.))) %a. a.oma al !abo una !"iada7tmblando d ;i. a !ab#a .tá lla : muda, . la ;".oni3i!a!i$n dl .;anto) %i3amilia balbu ! O"o#!o7 : lla nada !ont.ta7 : !a ;o" toda. ;a"t. mi"ada. llna. dinFuitud : t""o") Ca"mn Kmi. io.))) Si-u l .iln!io d la mu" Fu l > !onoo. Fu l ilan l alma)

  (abla abla Kmi .;o.a Klo. ni9o. Kd$nd .tán))) Elia ab" la bo!a ;"o no ;ud a"ti!ula" ;alab"a :7 tndindo la t"?mula mano .9ala la o-u"a Futinn ;o" dlant) Don Jo .? Domin-o .i-u !on la >i.ta la di"!!i$n d la muda .9a :!la ma, All A) ))ll ";it a;na. la !"iada7 : l d.di!ado lan #ando un a:la.tim"o >a a ;"!i;ita". n la. b"a.a. ;"o un ;a" d "obu.to. b"a#o. l !ontinn ;o" dt"á.) El ma:o"domo aba a.omado : ll-$ a tim;o ;a"a im;di" l o""ibl.a!"i3i!io) %á. animado Fu la !"iada7 t"ata7 aunFu n >ano7 d !on.ola" a .u amo Fu. "tu"! >n!ido : d.-a""ado ;o" la 3u"#a dl dolo") D uno n uno >an

 ;".ntándo. ot"o. .i">int. : >!ino.7 : todo. !an a-ua a lo. ".to. dl in!ndio ;a"a a;a-a"lo. : ;od" bu.!a" lo. !adá>".7 .i a!a.o no lo. an !on.umido dl todo la.

Page 23: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 23/129

llama.) O"o#!o7 animado ;o" la d..;"a!i$n7 t"abaa !omo nin-uno) A la au"o"a.i-uint :a no . di3!il a;a"ta" lo. .!omb"o. : la. !ni #a.) D nt" llo. .a!an unt"on!o umano n-"o : d3o"m7 m dio n>ulto n "ta#o. d tla Fu l 3u-o noaba Fumado dl todo) E. d.3i-u"ado !adá>" 3u la >i"tuo.a : blla Ca"mn

8 O"o#!o . !a d..;"ado .ob" ?l7 l au.ta a .u !o"a#$n : Fu da .in .ntido) El ;a"oi.mo Fu l du"a la"-o tim;o l >ita mi "a" la !on!lu.i$n d la .!na ?n Fu .>an d.nt""ando7 d n t" la !ni#a : lo. !a"bon. umant. toda>a7 lo. ".to. dlo. in 3li!. ni9o.) Ca.i lo. a !on.umido l 3u-o no . ;ud di.tin -ui" a nin-uno)Julia7 !omo la má. ti"na7 a .ido d>o"ada .in du da !om;ltamnt ;o" la. llama.7 :no a Fudado "liFuia nin-u na d .u !u";!ito)))

Con 3"!un!ia a!an lo. indio. .to. l>antaminto. !ont"a lo. d la "a#a!onFui.tado"a7 : 3"!untmnt7 a.imi.mo7 la !ul;a .taba d ;a"t d lo. .-undo.7

 ;o" inumano d .u ;"o!d" !on lo. ;"im"o.) Eii /60= la !ob"an#a dl di#mo d la.o"tali#a.7 an t. no a!o.tumb"ada : ;o" ;"i ># nton!. di.;u.ta ;o" l -obi"no7 3ul ;"tto Fu lo. indio. d <uamot : Columb toma"on ;a"a d""ama" l odio :

>n-an#a Fu no !aban n .u. ;!o.7 : a!aba" !on !uanto. .;a9ol. ;udi.n ab" ala. mano.)

Don Jo.? Domin-o d O"o#!o7 !i"to7 no "a mal omb" ;"o no ob.tant7 a!a !o.a. ;"o;ia. d mu: malo) E.to ;a"!"á in Cn!bibl a Fuin no a ;nt"ado al-una ># nl !o"a#$n u mano ;a"a admi"a". d !uánta. anomala. : ab.u"do. . !a;a#) Li-ada

 ;"o3undamnt7 n u"o;o. : !"iollo.7 la !o.tumb" d t"ata" a lo. abo"-n. !omo a-nt d.tinada a la umilla!i$n7 la .!la>itud : lo. to"mnto.7 lo. !olono. d? má.

 buna. nt"a9a. no !"an 3alta" a lo. db". d la !a"idad : d la !i>ili#a!i$n !ono;"imi"lo. : ma"ti"i#a"lo.) A : !uánto má. du"o. in!u"abl. .on lo. mal. Fu

 ;"o!dn d un bun n-a9ado Fu lo. ;"o> dint. dl ;">".o O"o#!o7 l bun

O"o#!o7 no .taba lib" d la ta!a d !"ul ti"ano d lo. indio.) Notában. n ?l do.omb". d todo n todo o;u.to., l !lnt .;o.o : ti"no ;ad"7 l on"ado!iudadano : !um;lido !aball"o7 : a.ta l ;iado.o !at$li !o7 ;o" una ;a"t7 : ;o" ot"a linumano : !a.i 3"o# "d"o d lo. in.tinto. d Ca">aal : Am;uuia7 3i-u"a..midiab$li!a. n la i.to"ia d la !onFui.ta) Ca"a!t". d .ta la:a "an !omun. n la;o!a d la Colonia7 : aun n da. d >i>o. no .!a.an, l omb" buno 3o"mado ;o"lo. ;"in!i;io. !"i.tiano. : ;o" la t"adi!i$n d la nobl#a .;a9ola7 . alla !ont"a"iado :!a.i o3u.!ado ;o" !om;l to ;o" l omb" malo7 ob"a d la. inu.ta. ida. d laConFui.ta7 d .u. !"uldad. : dl ábito Fu . .tabl!i$ nt" lo. .ou#-a do". danda" .im;" >ib"ando l láti-o .ob" lo. >n!ido.7 !a" -ándol. !on la lib"tad7 lo.

 bin. d 3o"tuna7 : ollando : ani Fuilando !uanto n llo. Fudaba d ono"7 >i"tud7 :

 ba.ta d a3!to. "a!ional.) Si la. "a#a. blan!a : m.ti#a an obtnido in mn.o. bn3i!io. d la Ind;ndn!ia7 no a. la ind-na, ;a"a la. ;"im"a. l .ol d la lib"tad>a a.!ndindo al !nit7 aunFu 3" !untmnt o.!u"!ido ;o" n-"a. nub. ;a"a laMltima a;na. m;i#a a "a:a" la au"o"a)

La >n-an#a d lo. indio. no ;oda7 ;u.7 da" d.ad>"tido a don Jo.? Domin-o n lmmo"ado l>antaminto : !omo lla >nda .im;" lo. oo. d Fuin. la in>o!an7 laat"o# !on.;i"a!i$n n>ol>i$ a lo. ino!nt. !on lo. !ul;ado.7 : lo. i"i$ !on la. mi.ma!u!illa, Ca"mn : .u. io. 3u"on7 ;o" tanto .a!"i3i!ado. n la. a"a. Fu dbi"onm;a;a". n la .an-" d O"o#!o)

%u!o. indio. o"nal"o. d la a!inda d ?.t toma"on ;a"t a!ti>a n l al#aminto7 :

nt" todo. . di.tin-ui$ l o>n Tub$n7 a Fuin mo>an la. "!int. d.-"a!ia. :3i"o. ult"a. Fu .u3"i"a d ;a"t d .u amo) Una !o"ta 3alta dl >io ;ad" d aFul

Page 24: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 24/129

3u !a.ti-ada !on num"o.o. a#ot. : mu!o. da. d !;o l io .a li$ n .u d3n.ala an!iana mad" llo"$ ;o" l io : l .;o.o7 : la "!om;n.a d .u. lá-"ima. 3uab"i"l la. .;alda. !on l "bn Fu) Lo. t".7 untamnt7 Fui.i"on da" l .">i!io damo tan !"ul inu.to7 : a!udi"on a la u.ti!ia !i>il7 ant la !ual . .in!"$ don Jo.?Domin-o7 : a;a"!i$ im;!abl !omo un án-l) No a. lo. indio.7 Fu aban !omtido

l -"a> dlito d Fua". !on t"a l amo7 l !ual ;a"a !a.ti-a"lo.7 >ndi$ a un ob"a"ola duda Fu7 ;o" .ala"io. adlantado. aban !ont"ado lo. Tubon.) +uin n aFullo.tim;o. nomb"aba una a!inda d ob"a7 nomb"aba l in3i"no d lo. indio. : n .tin3i"no 3u"on a""oado. l >i o Tub$n7 .u .;o.a io) La ;ob" mu" .u!umbi$mu: ;"onto la. 3ati-a. d un t"abao a Fu no .taba a!o.tumb"ada : al .;an to.omalt"ato d lo. !a;ata!.) El láti-o7 l ;";tuo n!i""o : l amb" a!aba"on ;o!od.;u?. !on l an!iano, un da l alla"on mu"to !on la !a"dad"a n la mano) El io7Fu ;udo ".i.ti" a bn3i!io d la !o"ta dad7 .ali$ d .u ;"i.i$n a lo. mu!o. a9o.7 ;o"!on>nio !lb"ado nt" .u anti-uo amo : l du9o dl ob"a 7 : !a"-ado7 admá. d.u ;"im"a duda7 !on la dl ;ad" di3unto ;"o ";lto tambi?n d odio mo"tal !ont"al blan!o auto" d .u. in3o"tunio. : an.io.o d >n-a".) Do. m.. d.;u?. d >ulto al

.">i!io d O"o#!o7 la .ubl>a!i4n mntada l ;"o;o"!ion$ !o :untu"a 3a>o"abl ;a"all>a" a !ima .u mal ;n.aminto7 : l nom b" d Tub$n 3i-u"$ di-namnt unto al dLo"n#a (uamana:7 la t""ibl !on.;i"ado"a7 nomb" 3amo.o n la. t"adi!ion. dnu.t"o. ;ublo.)

Tub$n7 du"ant .u la"-o !auti>"io n l ob"a7 ab*a ;odido t"aba" amo"o.a. "la!ion.!on una indi!illa7 la. !ual. ;"odu"on 3"uto. : !uando don Jo.? Domin-o n!.it$nod"i#a ;a"a la linda Julia7 l ;".nta"on aFulla mu!a!a7 Fuin u"a9a : di.;li!ntal ;"in!i;io7 a!ab$ ;o" !ob"a" -"and !a"i9o a la ni9a) La no! 3atal7 !u:o.o""i;ilant. .u!.o. mo. "!o"dado7 Fui.o bui" la 3amilia d O"o#!o ;"o Tub$n.al>$ .olo a .u Fu"ida7 n!""$ a Ca"mn : .u. io. n un mi.mo !ua"to7 a.-u"$ !on

lla> la ;u"ta : ;"ndi$ 3u-o a la !a.a) Vano. 3u"on lo. "u-o. d la in3li# 8@lo"a : l d..;"ado llanto d lo. ni9o. "an blan!o. : no ;odan lib"a". dl odio d.u >"du-o "an admá.7 ;"nda. ado"ada. dl amo dt.tad.imo) Cuando :a la.llama. lo. "odaban7 lo. a-udo. ala"ido. dl dolo" : la d..;"a!i$n ;"o>o!aban la "i.a: lo. a;lau .o. d lo. indio.7 b"io. d !ontnto d >" !um;lida .u >n-a#a) Pob".dmnt. no ";a"aban !uán .t?"il dba ." .u 3"o!idad ;a"a lo. .u:o.7 : ;a"a .mi.mo. !uán 3!unda n !a.ti-o. ;"o;o" donado. al n-"o !"imn !on Fu .man!aban)

Po!a. o"a. d.;u?. .u"-i$ dnt" lo. .ubl>ado. la noti!ia d Fu -nt aunada7 ;"o!dnt d Riobamba7 iba a !a" .ob" llo.7 : atmo"i#ado. !omn#a"on a "ti"a".

a la. altu"a. >!ina.7 ;a"a 3a!ilia" la 3u-a n Fu :a ;n.aban) La 3al.a nu>a7 ;o"Fu3al.o d todo ;unto 3u Fu n .o. momnto. ;n.a"an lo. d.a;"!ibido. nobamb3lo.n dbla" un al#aminto Fu . l. ;intaba !on a-"ado. : !olo".7 .i">i$ ;a"a Fudon Jo.? Domin-o ;udi"a .in -"an ;li-"o a!"!a". al lu-a" d la !atá.t"o3 d .u3amilia)

Solo al-uno. da. d.;u?.7 : !uando . !on!;tua"on 3u"t. lo. >!ino. d la !iudad7n-"o.ada. .u. 3u"#a. !on lo. auilio. d ot"o. ;ublo.7 ;".i-ui"on a lo. milla". dindio. Fu7 o"a t"a. o"a7 aban ido mn-uando d ánimo7 bin Fu no d d.o dma:o" >n-an#a) 7%u!o. d llo. >ini"on a mano. d la u.ti!ia7 .in !onta" -"annMm"o Fu ;"!i"on a la. d lo. blan !o.7 Fu n l d.;iFu no 3u"on mno. !"ul.

Fu lo. .ubl>a do.7 ni d.minti"on .u in.tinto d o;".o". : ti"ano.) Tub$n : Lo"n#a(uamana: 3u"on a;".ado. nt" ot"o. !ab!illa. mu !.imo. 3u-a"on ;o" di.tinta.di"!!ion.7 mti?ndo. n la. .na na. : n la. .l>a. ma. aFullo. ;a-a"on n la

Page 25: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 25/129

o"!a .u atntado) La 3"o# (uamana:7 .u;".ti!io.a !uanto 3"o#7 aba .a!ado lo. oo.a un .;a9ol : -ua"dábalo. n l !into7 !":ndo tn" n llo. un ;od"o.o tali.mán

 ;"o >i?ndo. al ;i dl ;atbulo7 . lo. ti"$ !on d.;!o a la !a"a dl al-ua!il Fumandaba la !u !i$n7 di!i?ndol, ZT$malo. Pn.? !on .o. oo. lib"a"m d lamu"t7 : d nada m an .">ido[)

Tub$n . d$ !ol-a" !on "a"a ."nidad7 : a ;o!o d ab" !o lum;iado n .u la#o7 nla. !onto".ion. d la a-ona7 . "om;i$ la !u"da : dio .u !u";o n ti""a7 Fu unto!on lo. dmá. !adá> ".7 3u "!o-ido ;o" uno. ;a"int. : ll>ado al !mnt"io)

La im;".i$n Fu todo. .to. .u!.o. !au.a"on7 no .olamnt n lo. ;ublo. dRiobamba7 .ino n toda la ;".idn!ia7 >i>i$ mu !o. a9o. .in amo"ti-ua". ma. .i dlal#aminto nin-Mn ;"o>!o .a!$ la "a#a ind-na7 a lo. o;".o". tam;o!o l. .i">i$ dl!!i$n .aludabl la >n-an#a d lo. o;"imido.) Ot"a. .ubl>a!ion. ubo

 ;o.t"io"mnt Fu tu>i"on l mi.mo "mat, la o"!a : lo. blan !o. no . !an.a"on din.ti-a" a lo. indio. a la >n-an#a7 ;a"a lu-o ao"!ado.)))

Don Jo.? Domin-o d O"o#!o7 d.;u?. d tan t"i.t. a!ont!i minto.7 ;ad!i$ unala"-a : ;li-"o.a 3ib") A;na. !on>al!in t7 i#o >oto d "ti"a". dl mundo7 :tom$ l ábito d Santo Domin-o ;"o no ob.tant l !ambio d >ida : l .tado dánimo a Fu >ino n l !on>nto7 dond . nt"-$ a !om;lto mi.ti!i.mo tu>o !uidadod a!" da" a Ca"lo.7 Mni!a ;"nda Fu l Fud$ dl t.o"o d .u 3amilia7 du!a!i$n .da7 n la !ual mu!a. >!.

atndi$ ?l mi.mo !on laudabl a3án) No .ali$ d lo. !laM.t"o. !"!a d di!io!o a9o.7 :n llo. : 3u"a d llo. "a !on.id"ado !on "a#$n !omo l 3"ail má. >i"tuo.o d la?;o!a) El ;.a"7 Fu una ># ;-ado a la. alma. .n.ibl. . !án!" in!u"abl7 : la!ontinua ;nitn!ia l aban dma!"ado : !ubi"to d una ;alid# d mu"to lo. "alo.!abllo. Fu ado"naban .u !ab#a .ob" la. .in. "an b"a. d ;lata) (aba udo

todo al-"a d .u !o"a#$n7 : ni la má. b"> .on"i.a animaba .u. labio.) La mlan!ola7a ;a" d la .anta ".i-na!i$n7 . allaba ;intada n .u .mblant7 : ".altaba7 ;udd!i".7 n toda .u ;".ona) El Fu ;"man!a una o"a !on ?l . !onta-iaba d t"i.t#a7

 ;"o admi"aba .u .antidad : bn d!a .u an-li!al man.dumb") En mdio d la-"a>dad d .u !a"á!t"7 d la au.t"idad d .u. !o.tumb". : d lo. m.ti!o.

 ;n.aminto. Fu l dominaban7 tna -"abada. n .u !o"a#$n : !on .">aba !on.in-ula" !a"i9o la. m?mo"ia. d ot"o. tim;o. : d lo. .". Fu má. am$ n l mundo7Fu !a.i ado"$, !$mo ol>ida" a má. a Ca"mn7 a .u. ti"no. io.7 .u Julia7 blla !omouna a#u! na : dul! !omo una ;aloma)))

En l .iln!io dl !lau.t"o aba "!o""ido l ;ad" O"o#!o la i.to"ia d .u >ida la

3i.!ali#$ !on3o"m a la. máima. >an-?li!a. : d.!ub"i$ todo lo Fu aba d>"dad"o n ;unto a la !ondu! ta Fu ob.">aba !on lo. in3li!. indio.) ZE".!ul;abl7 l dio la !on!in!ia7 : n !i"ta man"á tM mi.mo 3ui.t la !au.a dlt"minio d tu 3amilia[) Ta"do !ono!iminto d un mal .in "m dio Con todo7 3"a:Domin-o Fui.o a;"o>!a" d ?l indmni#á" a lo. indio.7 n lo ;o.ibl7 l da9o Fu l.aba !au.ado ;a"a .to ;n.aba Fu lo mo" ."a !on.a-"a". al .">i!io d la.mi.ion.)

El ;"o>in!ial7 Fu tal. d.i-ni no i-no"aba7 ;u.to una ># d a!u"do !on l obi.;o7!uando . t"ataba d d.i-na" a >a"io. "li-io.o. ;a"a !u"a. d la. anti-ua. "du!!ion.dl o"int7 .9al$ al ;ad" O"o#!o ;a"a la d Andoa.) Obd!i$ -u.to.o dio -"a!ia. al!ilo Fu l !on!da ;on" n ;"á!ti!a .u !lnt ;n.aminto mti$ l b">ia"io

 bao l b"a#o7 tom$ l bo"d$n dl ;" ) : ;a"ti$)

Page 26: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 26/129

Qa .tando n Andoa. Lo ;"im"o Fu intnt$7 : lo !on.i-ui$7 3u !a;ta". l !a"i9o dlo. .al>a.) En ;oFu.imo tim;o .tabl!i$ nt" llo. la !o.tumb" d obd!"l .in. 3u"#o) La man.dumb" : dul#u"a !on Fu lo. t"ataba l. in3un dan amo" : lat"i.t#a abitual d .u -nio l at"aa l ".;to !o mMn) Llamaba io. a lo. $>n. :"mano. a lo. >io.7 : nin-u no d llo. l !ono!a .ino !on l nomb" d Pad"

Domin-o, al-u no. .al>a.7 aMn no !on>"tido.7 l daban l d J3 d lo. !"i.tia no.)Su nomb" dl mundo7 O"o#!o7 aba d.a;a"!ido, no Fu "a Fu .ub.i.ti. alládond ;a"a ?l no aba mundo)

VII

UN POETA

El o>nCa"lo. d’ O"o#!o aba .oli!itado : obtnido d .u ;ad" l ;"mi.o d.-ui"l a la mi.i$n) S amaban ;"o3undamn t7 : a nt"ambo. !uad"aba mu: bin l>i>i" !omo !om;a9"o. n la. .l>a.)

Ca"lo.7 admá. d un bon.imo !o"a#$n7 dba a la natu"al#a l don d !la"a

intli-n!ia "al#ado ;o" una a"dint ;a.i$n a la. mu.a.) E.ta. l alla"on n t"mo.n.ibl7 : l ab"i"on : 3"an Fua"on .in ".">a .u. t.o"o. t.o"o. d ;o!o o nin-Mn ;"!io ;a"a la -nt n3"ma d "aFuiti.mo d .;"itu7 : Fu .olo . d lita d la.nn;".ion. d la mat"ia ;"o d >alo" inmn.o n l mundo mo"al7 n l mundo d la.alma. nobl. : -n"o.a.7 Fu -u.tan d l>anta". .ob" la. m#Fuindad. d la ti""a: a;"oi ma". al !ilo) Ca"lo. 3u7 ;u.7 ti"no : dul! ;ota !a.i d.d ni8

9o)

P"o la >ida d l$. ;ota. . anti!i;a .im;" a lo. a9o.7 : !o "" d ;"in!i;io a 3in !onun !o"to d ;a.ion. d 3u-o Fu !on .um Su. 3u"#a.7 d ilu.ion. Fu >an ;a.ando!omo "á;ido. m8

to"o.7 Yd d.n-a9o. Fu ama"-an a.ta lo ntimo d .u !o"a#$n7 d t"i.t#a. Fu lo.ab"uman t""iblmnt) Di-no d lá.tima 3u"a l ;ota .i no .tu>i"a n .u ;"o;ioin3o"tunio la -"and#a d .u d.tino) El in3o"tunio Fu a nt"ado al tm;lo d lainmo"talidad7 !onnatu"ali#ado7 idnti3i!ado !on (om"o7 Ta..o7 %ilton7 Ca 8 mon. :ot"o. d .ta "a#a d -nio. 3li#mnt d.-"a!iado.7 Kno >al in3initamnt má. Fu ladi!a d !i"to. -"and. Fu t"mina n!""ada n una u.a7 .in ab" dado "a.t"o d. ni ab" on "ado n man"a al-una a la ;at"ia ni a la umanidad

El ;ota7 ." !ondnado a bu.!a" n la ti""a !o.a. Fu . a llan .olo n l !ilo (at"a.lu!ido una >i"tud di>ina7 un amo" ;u"o in3inito7 una bll#a d án-l7 una a"mona: n!anto in3abl. tind la. ala. d la ima-ina!i$n a!ia .o. bin. : t"o;i#a a !ada

in.tant n la. ba-atla. : mi."ia. dl mundo7 : > !ino ;o" toda. ;a"t.7 : ;"!ib3tid#7 : l #umban a lo. odo. la. "on!a.

!a"!aada. d lo. >i!io. : la ;"o.titu!i$n nton!. .int todo l Y ;.o d un in3o"tunioFu la. alma. >ul-a". no !ono!n nun!a)

Pob" ;ota KNo ;od"a mo"a" .u .u"t ;".tando a lo malo Fu > n la ti""a al-od lo buno Fu a >i.lumb"ado n l !ilo

El -nio Fu al!an#a .ta .;!i d >i.i$n bat3i!a7 no ;od"a

a!" l mila-"o d lab"a". n l mundo al-una >ntu"a .u;"io" a lo Fu l >ul-o dlo. omb". llama di!a KE.tá d Dio. Fu la d.-"a!ia a d ." .im;" n la ti""a

!om;a9"a d la. -"and.

Page 27: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 27/129

alma. KE.tá .!"ito Fu a. !omo la batitud . !om;"a !on ;?ni tn!ia : lá-"ima.7 la-lo"ia n l mundo a d !om;"a". a!indo

Fu l -nio . ;u"i3iFu n la. ;nalidad. : dolo".))) Sin duda : a. d.-"a!iado7 :a. ;ad!indo7 : a. Do"ando7 l ;ota . l8

:anta .ob" la multitud !omo l ": dl ;n.aminto7 n-alanado !on lo. diamant. dla 3anta.a7 ;a"a abla"7 .du!i" : n!anta" a

la. 3utu"a. dad.7 : .;a"!i" .ob" lla. lo. "a:o. d .u -lo"ia) O : d.;u?. d .tot?n-a. lá.tima d . d.di!ado .mi di$.)))

Ca"lo. a lo. >inti!in!o a9o. aba -a.tado má. >ida Fu ot"o. a lo. !in!unta) El tl$ndl mundo . l>ant$ dma.iado ;".to ;a"a ?l7 : >io .u. >a"iada. .!na. !on la !la"ami"ada dl talnto7 !om;"ndi?ndola. : a;"!iándola. má. "!tamnt Fu lo. mi.mo.

Fu má. a!ti>o ;a;l d.m;9aban n lla.) Alma nobl : ;undo no"o.a7 no Fu"am#!la". n lo. n"do. .o!ial. dond ;li-"an la buna 3 : l ono") Co"a#$n d

 ;ota7 .-Mn la ida Fu mo. indi!ado b">mnt a!"!a d lo. 3a>o"ito. d la.mu.a.7 "a todo .n.ibilidad : dli!ad#a) Intli-n!ia !"ado"a7 allaba .t"!o. lo.lmit. d la natu"al#a mat"ial7 : bu.!aba la. "-ion. in3ini ta. dl .;"itu) Pa"a ?l la.n!ia d la >ida .taba n l ;n.amin to7 : !omo ;n.aba mu!o >i>a má. a ;"i.a)(allaba .ati.3a!!i$n n da" ;ábulo a todo a3!to ;u"o : a la. .n.a!ion. int"na.7 :!omo .u3"a a !ada ;a.o !ont"adi!!ion. n lo mat"ial dl muno7 3"!untmnt .

 ;ona t"i.t : bu.!aba la .oldad : l .iln!io) JM#-u. .i !on un !a"á!t" tan t"a9o al!omMn d la umanidad7 !on una alma tan !ando"o.a : lim;ia7 Fu a dbido ;a.a" d lani 9# a la !at-o"a d án-l7 : Fu .olo . dtu>o nt" lo. omb". n 3u"#a d und.tino in!om;"n.ibl M#-u.7 d!imo.7 .i ;o d"a -u.ta" al-una 3li!idad d la.!a..ima Fu ot"o. .abo"an n .ta -al"a tu"!a llamada >ida

P"o . >"dad Fu natu"al#a. !omo la d Ca"lo. .uln ;ad !" anomala.in!on!bibl. tambi?n !omo .u d.tino7 : ";ntina mnt >n al-o dl !ilo Fu.o9a"on n la mi"ada d una bll#a7 n la .on"i.a d un ni9o7 n l !anto d un a>7 nl a"oma d una 3lo") E.t .tado ano"mal l. du"a a >!. la"-o. da., la "á3a-a d

 ;a.i$n Fu lo. n>ul>7 lo. t"a7 di-amo.7 a la ti""a : lo. "!on!i lia !on la >idamat"ial a!i?ndol. !ata" la mil d .u. dlit.) Ot"a. >!. ;a.a la ilu.i$n !on la"a;id# d la onda Fu !a n un abi.mo, l lmnto .;i"itual d .u !a"á!t" no . da.ub:u-a" ;o" la. tnta!ion. d lo mundano) En ambo. !a.o. anlan d.a o-a".dando .alida al t.o"o d a"mona. Fu "bo.a n .u alma7 : !antan ;o"Fu7 .o .7 noa: >"dad"o ;ota Fu ;uda d!i" amá. al mundo, No .o: ;ota) Si tal di!7 .;on a dlata". n lo. momnto. n Fu7 obd!indo al numn7 ;"o!d .in !on

!in!ia d .u. ;"o;ia. a!!ion.)El o>n Ca"lo.7 !uando . all$ n l !o"a#$n d la. .l>a.7 !" :$ alla". n .ulmnto, tna .oldad7 .iln!io7 !i"ta mi.t"io .a -"and#a Fu l "odaba ;o" toda.

 ;a"t.7 : una lib"tad d Fu

nun!a a.ta nton!. aba -o#ado7 : Fu7 nanándol dl mun do7 l a!a du9oab.oluto d . mi.mo7 ;a"a lan#a". d"!o : má. 3a!ilmnt a la !ontm;la!i$n d loin3inito) All l ;a"!i$ má. 8;"!;tibl la ida d Dio.7 : all$ má. !la"a. : ;"!i.a.al-u na. >"dad. .ob" la. !ual. aba !a>ilado mu!o) El ai" dl d .i"to abalim;iado toda. la. b"uma. Fu o3u.?aban .u intli-n !ia7 : admá. d ;ota :a "atambi?n 3il$.o3o) El .tudio d . mi.mo : d la natu"al#a n "la!i$n !on .u di>inoAuto"7 . a! má. bin dond n má. ondo .o.i-o . mdita) El omb" int "io" no-o#a d la ;lnitud d .u. 3a!ultad. .ino n la .oldad,

Page 28: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 28/129

all l .;"itu no alla ob.tá!ulo. a .u >ulo)

Ca"lo.7 !omo .u ;ad"7 .u;o a!". Fu"" n .u nu>o ;u )blo7 : . !om;la!a dlttulo d "mano Fu l daban lo. .al>a. : d la 3amilia"idad Fu7 d !on3o"midad !on. t"ato7 m;laban .im;" !on ?l) S a;".u"$ a !om;"a" una !anoa : a;"ndi$ a mana"la !on .o";"ndnt d.t"#a) En lla7 mu!a. >!. .olo : ot"a. >!. a!om;a9ad$d un o>n #á;a"o7 .-Mn la n!.idad7 . -Mn la. !i"!un.tan!ia. o l .tado d .uánimo7 .uba o baaba ;o" l Pa.ta#a7 ;a.aba a la o"illa o;u.ta : "!o""a la bo!a dlBobona8 #a o bin7 a!indo alto n la. !a!"a. Fu lo. andoano. lab"aban a una7 do. ot". o"nada. d la ;obla!i$n7 : >n!indo la. di3i!ul tad. : ;li-"o. dl .t"!o7 .mta ;o" l Palo"a7 bu.!ando .i tio. Fu a"moni#a.n !on .u !a"á!t" in!inan!ion.

 ;o" la .ol dad7 l .iln!io : la bll#a .omb"a : t?t"i!a7 tan !omMn n aFu llo. bo.Fu.) Tal !ual ># . di.t"aa !ando !bo a lo. ;!. o d8

""ibando !on la .!o;ta la. ;a>a. Fu d.!b"a n la. "ama. tn8

,dida. .ob" l "o) Su!di$l má. d una o!a.i$n >". .o";"ndido ;o" la no! n .u..olita"io. ;a.o.7 : nton!. . >ol>a al ;ublo o a la !a!"a má. !"!ana7!om;la!i?ndo. n >" b"illa" !on la lu# d la luna la .;uma Fu l>antaba l "mo nto"no d la !anoa o bin ama""aba ?.ta a un t"on!o : ;a.aba a.ta la au"o"a do"mido al

 blando >ai>?n : a""ullo d la. ola.)

Una ma9ana "!o"d$ n la. inmdia!ion. d la. do. ;alm "a. : unto a lad.mbo!adu"a dl a""o:o Fu :a !ono!n nu. t"o. l!to". C":o ab" oido a !"!aun !anto dul!i.imo7 ;"o lo u#-o .u9o : .mtio áb". d.;"tado tan ;"onto D.ato la

2

 

CU%ANDA

5

/

CU%ANDA

 ba"Fuilla7 : al tim;o d .;a"a"la dl at"a!ad"o >io .ali" dl a-ua una o>n Fu .o!ultaba ;".u"o.a nt" l 3olla "a blan!a !omo la ;ul;a dl !o!o7 : no ob.tant la"a;id?# dl mo>iminto : d.a;a"i!i$n !a.i in.tantána7 ;udo Ca"lo. ;a.ma". d .u"a"a b ll#a) Po" lo ;"onto .u ;o?ti!a ima-ina!i$n l t"a.lad$ a la anti-ua <"!ia ;n.$Fu l Palo"a "a l Al3o7 : u#-$ Fu a!ababa d .o";"nd" a una d .u. má.n!antado"a. nin3a.) Pn.aminto u. ti3i!abl n l in.tant d tan .in-ula" >i.i$n) SFud$ .u.;n.o una buna ;i#a ma. al 3m . .inti$ a""a.t"ado a ;.a" .u:o ;o" la!omnt : ba$ al Pa.ta#a7 : lu-o a la "du!!i$n7 ll>ando 3io. lo. oo. d .u alma n.a t"a9a bll#a d la .oldad)

D.d aFul da un .!"to : ;od"o.o im;ul.o l ll>aba .im ;" al a""o:o d la. ;alma.7 no ob.tant la di.tan!ia : l tn" Fu ala". ;o" al-uno. da. d Andoa.7inFuitando l !o"a#$M dl bun ;ad" Domn-o)

La nin3a no "a ot"a Fu Cumandá) Ca"lo. aba .ido tambi?n ;a"a lla una t"a9aa;a"i!i$n7 : aunFu la ;"i ># . a.u.t$ mu!o7 tam;o!o 3alt$ una 3u"#a mi.t"io.a Fula im;li. a u. !a.i toda. la. ma9ana. al a""o:o7 dond ;o""a"#a no allaba alo >n"mo.o7 a Fuin7 la ;"i ># Fu l >io7 tu>o ;o" un -nio dl’ "o o d la .l>a) Q lu-o!uál "a l ;.a" Fu l ato"mntaba la ma9ana Fu no l >a

Page 29: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 29/129

 No .abmo. !$mo . din-i"on la. ;"i . mi"ada.7 ni !uál. 3u"on la. ;"i . ;alab"a. !onFu . abla"on ni d Fu? modo . a!"!a"on l Mno al ot"o7 :a lib". d "!lo ;"otodo . ;ud adi>ina" d ;a"t d Fuin a .ido >"dad"o amant al-una >#, .a!"!a"an ;o" una .;!i d at"a!!i$n ma-n?ti!a7 . abla"an : mi"a"an !on timid# :t"nu"a ;"im"o7 : d.;u?. !on t"nu"a ;"o-".i>a7 !on aFul dul! 3u-o Fu >"i3i!a la

3u.i$n d do. al ma. na!ida. ;a"a la i.tn!ia n un .olo .ntiminto : un .olo amo")KD Fu? ot"o modo ;udi"an at;" !omn#ado .u. "la!io n. .o. .". ;u"o.7.n!illo. : a"do"o.o. Fu . n!ont"aban ;o" !a.ualidad n l d.i"to

El o>n O"o#!o tu>o ;o" .-u"o Fu la P"o>idn!ia l aba ;"mitido "ali#a" .u..u9o. d ;ota7 nt"ando a >ulo tndido

n la. "-ion. d una 3li!idad d.!ono!ida n la ti""a) Citmandá . ;"-untabamu!a. >!. a.imi.mo !$mo : ;o" Fu? aba ll-a do a ." obto d amo" a;a.ionadod un ." Fu7 .i no "a uno d? lo. -nio. Fu la 3anta.a d lo. indio. >an n ld.i"to7 "a ;"o bablmnt la n!a"na!i$n d uno d aFullo. .;"itu. Fu lo.!"i.tiano. llaman án-l.7 : . llnaba d "!lo.a !on3u.i$n) Lo. amo". d nt"ambo.

"an7 ;u.7 !a.to.7 : !o"".;ondan a la ida Fu lo. do. . aba 3o"mado mutuamntuno d ot"o) La ia d To3l-ana abl$ ;"im"o d mat"imonio ;"o 3u .olo ;o"Fu

 u#-$ Fu !on .t la#o a.-u"a"a mo" ;a"a . l !o"a#$n dl o>n t"an"o) Ellatambi?n l daba !on 3"!un!ia l nomb" d "ma no : aunFu n .u. labio. .onabadul!.imo !omo n nin-uno. ot"o.7 ambi!ionaba l ;od" llama"lo .;o.o) Ent" lo..!a.o. d. tllo d lu# !"i.tiana Fu aba "!o-ido d la. "mini.!?n!ia. d la mad"7al-uno. "an "3"nt. a aFul .a!"amnto Fu a .ta bl!ido ba.. .anta. : t"na.

 ;a"a l amo"7 : la inFub"antabl unidad a la 3amilia Ca"lo. . !ontntaba !on Fu .uamo" tu>i. l !a"a!t" d 3"at"nal7 una ># Fu lo !"ia ll>ado a la ;"3!!ion t;i!aFu llnaba .u. anlo.7 ;"o a!;to l ;n.aminto d Cu manda : l i#o u"amnto.olmn d l>a"la a la !at-o"a d . ;o.a (allado7 !omo ima-inaba7 l !nt"o d .u

>ntu"a7 "a mn. t" no .ali". d ?l7 : ;a"a .to !"a !lnt !o.a t"an.3onna" lo.la#o. d la 3"at"niuad n lo. dl mat"imonio)

P"o n todo !a.o n!.itaba >n!" al-uno. ob.tá!ulo. Fu7 a ;"i >i.ta7 . ;".ntabanin.i-ni3i!ant.7 : Fu n >"dad "an d !unta) Ella tma l odio mo"tal Fu .u ;ad"mo.t"aba ;o" lo. blan!o.7 : ?l no !ontaba toda>a !on la aFui.!n!ia dl ;ad" Domin-o, KFui?n .ab .i .u mod.tia ll-u al t"no d !on.nti" Fu .u a"i.to!"áti!a.an-" . m#!l !on la .an-" india

En .t -"u;o . allaban la. "la!ion. : ;"o:!to. d nu. t"o. $>n. al tim;o d lant">i.ta n Fu lo. mo. .o";"ndi do7 : n >.;"a. d la -"an 3i.ta d la. !anoa. ala !ual lo. >amo. a .-ui")

/

CUUA)NDA

VIII

DEL PASTA'A ABAJO

A 3"a: Domin-o l d.a-"ad$ ba.tant l ;"o:!to d Ca"lo. d !on!u""i" a la 3i.ta dla. !anoa.7 ;u. a má. d ." una .olmni dad nt"amnt ;a-ana7 indi-na7 a .u ui!io7d Fu un !"i.tiano la ;".n!ia"a7 tma. !on "a#$n7 lo. ;li-"o. d la 3"o!idad d lo.

 ba"o. !itada ;o" la mb"ia-u# a Fu n tal. o!a.ion. . daban) Sin mba"-o7!ono!i$ l >i>.imo int"?. Fu l o>n ;ona7 n ll >a" a t?"mino .u d.i-nio7 : ubo

Page 30: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 30/129

d !d"7 mal .u -"ado) Bndo l !on t"nu"a7 di!i?ndol, Dio. >a:a !onti-o7 amadoio7 !omo >a l ;n.aminto d tu ;ad") +u? >ul>a. a mi. b"a#o. !on l !o"a#$ninma!t : l !u";o il.o

Va"io. indio. d Andoa.7 .o ;"tto d a!" al-Mn !om"!io n lo. da. d la 3i.ta7aban .oli!itado tambi?n la >nia dl ;a d" Domin-o ;a"a baa" al Cimano7 : .tabanmono. d no a b"la !on.-uido ;"o la ;a"tida d Ca"lo. !ambi$ la o;o.i!i$n dlmi.ion"$ n bn;lá!ito7 ;o"Fu .u io tu>i. buno. !om ;a9"o.)

Lo. #á;a"o.7 :a !ontnto.7 . ;u.i"on d a!u"do !on .u " mano l t"an"o7 : .u.3amilia. . a-itaban !on lo. ;";a"ati>o. Ydl >ia) Ca"lo. a!;t$ a .u. !om;a9"o. d

 ;a"tida lo. .">i!io. Fu l o3"!an má. l. dio Fu l ;"miti.n i" .olo n .u !anoa: ob"a" n todo !on nt"a >oluntad)

 ("mano7 ";li!a"on ll$.7 tM ."á. nu.t"o 3)

 No7 ?"mano.7 l. !ont.t$7 ;o"Fu l mando m Fuita"a la ind;ndn!ia Fu d.oa.7 ;u.7 .">idm !uando ;odái.7 : -o b"nao. !omo -u.t?i.)

El da d la ;a"tida7 d.d mu: tm;"ano7 . allaban li.ta. la. !anoa. d lo. indio.7 :nt" lla. la d Ca"lo.) Toda. ama""ada. a lo. t"on!o. : a"bu.to. d la o"illa . mo>aninFuita. !omo bli !o.o. !o"!l. dtnido. ;o" la. b"ida. n lo. momnto. n Futimblan7 ;atan : .altan al oi" l !la"n Fu lo. llama al !ombat)

El .ol aba a.omado .;l?ndido : a!a tnd" la. .;.a.

.o d lo. á"bol. .ob" l "o a.ta to!a" la ma"-n o;u.ta ;o" man"a Fu .olo alo!!idnt ">"b"aban la. onda. d t"!o n t"!o !on >i>.imo !la"o"7 !omo ;da#o.d .;o "oto ad "ido. a una moldu"a d . lda) La. ma.a. d 3olla d Fu .tá .!om;ona7 ba9ada. d llno ;o" la lu#7 dilataban a .u ># la .omb"a .ob" la. ot"a.ma.a. Fu tnan dt"á.7 : .olo ;o" tal !ual ".Fui!io daban ;a.o a al-uno. "a:o. .ola".Fu7 !omo la"-a. : " lu!int. .;ada. d !"i.tal7 ;nt"an a.ta lo ;"o3undo d la .;.u"a) So";"ndida. ;o" llo.7 la. ma"i;o.a. . d.;"taban n la. oa. d la. 3lo".7 :al-". : n 3antá.ti!a dan#a batan la. ala. !ubi"ta. d o"o7 diamant. : "ub.) La.

 ;intada. a>!illa. -o#a ban7 a.imi.mo7 d la. dli!ia. d la ma9ana : . .a!udan7a""-la ban la. ;luma.7 o tndan l !ullo ;a"a al!an#a" la -ota d "o!o Fu tmblaban la oa >!ina7 o !antaban .u. amo". n aFulla o"a n Fu la natu"al#a . toda

 ;u"o amo"7 : n aFul ln-ua Fu lo ntind .olo la Di>inidad Fu lo a n.9ado

A ;o!o m;#a"on a ll-a" : dtn".7 3"nt a Andoa.7 !a noa. : bal.a. n!ida. d3amia. #á;a"a.7 Fu mo"aban a la. má"-n. dl Co;ata#a : dl Pindo o a la. 3alda. dlAbitaua) (a.ta lo. .al>a. dl Rotuno7 l Cu"a"a: : l Vlno7 ;o" no at"a >.a" lo

mt"in!ado d la. .l>a. ;o" la"-o t"!o7 aban ;"3"idot"a.monta" la !o"dill"a d Conambo7 ;a"a abandona". a la .ua> !omnt dlBobona#a7 : unido. lu-o a .u. aado.7 lo. abitant. d Canlo.7 Pa!a:a!u :'a"a:a!u7 d.!nd" al la-o d la !ita) %u !o. d aFullo. "an !"i.tiano.7 ma. abanobtnido li!n!ia d .u. mi.ion"o. ;a"a a!!d" a la in>ita!i$n d lo. ba"o. ;alo"a.) Atal !ond.!ndn!ia !ont"ibu:$ mu!o la t""ibl ida Fu7 a. lo. "li-io.o. !omo lo.indio. !on>".o.7 tnan d aFullo. bá"ba "o.) Po" a!ataminto al !u"a!a d .to.7aban !on>nido n .;

"ano. n l ;u"to d Andoa. E"a di-na d >". la an!a d.m Z bo!adu"a dlBobona#a !uando >omitaba .ob" l Pa.ta#a la mul titud d ba"Fuilla. "M.ti!amnt

m;a>.ada.)

Page 31: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 31/129

T"a. no !o"to a-ua"da"7 du"ant l !ual l .ol abia a.!ndido Ca.i a la mitad dl !ilo7 :3altaba ;o!o ;a"a Fu la .omb"a d lo.

  á"bol. !a:. a ;lomo n to"no a .u. t"on!o.7 !omn#o a .!u !a". a lo lo. l b"on!o : .o"do toFu dl !a"a!ol d lo. ba"o.)

^JU_N LEON

Un mu"mullo d .ati.3a!!i$n .ali$ d !ada ba"!a7 : .to !uando :a n toda. . notaba l.iln!io dl di.-u.to) P".t$ l mu"mullo . !on>i"i$ n -"ito. d al-"a7 ;u. a.oma"onla. !anoa. d la t"ibu Palo"a7 : !omo bandada. d ;ato. ;".-uido. ;o" l) !a#ado"7 .a;".u"aban a a""iba"7 nt" !on3u.o !lamo"o7 a la. man.a. a-ua. d?l lu-a" !on>nido)

Lo t"a9o d la "M.ti!a .!uad"a Fu . unt$ n7 Andoa. . di 3!il ima-ina" ;a"a Fuin.olo a >i.to la. d lo. ;ublo. !ulto.) La 3i-u"a d la. !anoa. : bal.a. "a ba.tantuni3o"m ;"o .taban !a"-ada. d ado"no. Fu .o";"ndan ;o" lo >a"iado :

 ;into".!o) %u!a. ll>aban una. !omo >la. latina. d !o"t#a d au!ama G2 3u"t!omo la lona7 : o"lada. d la. ;luma. d ;a;a-a:o. : -allo. d la ;9a no ;o!a. tnan!ubi"ta. abo>dada. d oa. d :a"ina G2H7 a .u. ;u"ta. iban tida.7 lun-a. .a"ta.d 3lo".7 .imint. : 3"uta. d lo. bo"d. d la. ba" a. ;ndan .;.o. 3. ton. d:"ba. olo"o.a. Fu a >!. . d.oaban al’mo>iminto dl "mo7 : n mdio d llo.linda. a>. di.!ada. d ;luma. at" !io;lada. : b"illant.) Rodado. d .to. a"di Funadaban : . mo>an a m"!d d la. a-ua. : d lo. "mo.7 . mo.t"aban lo. indio. !a.id.nudo. o.tntando "!Mla talla : 3o"nido. mM.!u lo.7 d !a;"i!o.o. dibuo.7

 ;intada la ;il7 !9ida la 3"nt dl tn dma d !on!a. : ;luma.7 : la !intu"a d!o"don. d io ;u";M "o o d !abllo. umano.7 !on ado"no. tambi?n d "mo.a.

 ;lu ma.7 luo !omMn dl to!ado : >.tua"io d lo. io. d la. .l>a.) La. .;o.a. : la.

ia. !uidaban la. ;"o>i.ion. d la. t"ibu. >ia "a.7 : a la. .;alda. d la. mad".7 nuna "d d ;ita7 o n un li- "o ;a9o !"u#ado a man"a d taal .altaban al-". odo"man d.!uidado.7 : !on la. !ab#a. : b"a#o. !ado. ;a"a a3u"a7 lo. ni 9o. d

 ba"o. : #á;a"o.) La !anoa d )Qaua"maFui . di.tin-ua nt" toda. a. ;o" l ma:o"tama9o !omo ;o" la ;"o3u.i$n d

25H Jau!a"na o Ilan!ama) Co"t#a dl á"bol dl mi.mo nomb" Fu7 ma!"ada : la>ada7 !on.titu: una "mo.a : blanda tla Fu lo. indio. m;lan n >a"i$. u.o.) La d laCo"t#a int"io" . tan 3ina7 Fu .u;l al lin#o ;a"a lo. >.tido. d omb". : mu^".)

2H Nomb" d una ;alma7 !u:a. oa. .on ;"3"ida. ;a"a la. !ubi"ta. d la. !anoa.)

!U%ANDA

ado"no.7 t"o3o. : a"ma. Fu "odaban .u toldadu"a)

DtM>o. la ;"-"ina .!uad"a n l ;u"to7 mint"a. todo. d ba"!a a ba"!a ..aludaban7 : n tanto al-uno. la. d.at"a!aban d la o"illa)

P"o K!uál "a la !anoa d la’3amilia Ton-ana KEn) !uál iba Cumanda +u im;o"taba aCa"lo. tan ma-ni3i!o a;a"ato7 .i no a;a"!a la >i"-n d la 3i.ta Bu.!ábala !on á>ida.mi"ada. : !o "a#on a-itado : la bu.!aba n >ano Tmio Fu no ubi. >nido7 . ;u.od.a#onado7 : aun l >ino l ;n.aminto d Fu tal ># no !on!u""i"a a la 3i.ta) P"ol #á;a"o7 aFuin i#o al-una. ;"-un ta. d.imulada.7 l a.-u"$ Fu "a im;o.ibl Fula 3amilia dl >i o d la dab#a d ni> . ubi. Fudado n .u !a.a Fu .in du da

.taba all ;".nt7 ;"o Fu "a di3!il da" !on .u !anoa n . mo>".7 : !"u#a". :!o!a" d má. d do.!inta. !omo a la .a#$n . allaban n aFul ;unto "unida.)

Page 32: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 32/129

El b"on!o : ;"olon-ado .on dl !a"a!ol to!ado n la ba"!a d YQaua"maFui7 :!ont.tado ;o" un -"ito -n"al Fu .t"m!i$ la .l>a : tu>o al-o d t""ibl.ublimidad7 3u la .9al d la ;a"tida) Lo. "mo. "a.-an la .u;"3i!i d la. ola. .olo

 ;a"a n3ila" la. li- "a. na>.7 Fu >i"an nt" !ándido. >llon. d .;uma7 : nd"#ada. la. ;"oa. a!ia abao7 .on ll>ada. d la .ua> !omnt n a!om;a.ado mo>iminto

(!a .ta maniob"a7 ;o!o !uidado m ;lan lo. .al>a. n la ;"o.!u!i$n dl 3á!il!amino7 : a""llanado. o tndido. n l 3ondo d .u. mba"!a!ion.7 "!ibn indolnt.lo. "a:o. dl .ol ab"a.at : bbn li!o" d :u!a : !antan !o;la. .in mdida a"t.ti!a7 ;"o"bo.ant. d >i>a. imá-9. : d ;n.a minto. n?"-i!o. : )auda!. !omo lanatu"al#a d Fu .on na!i do.)

La .omb"a d lo. á"bol. d la o"illa d"!a !ub" :a toda la 3a# dl "o7 b">mnt"i#ada ;o" l >into dl .u"7 : !omin#a a

t";a" ;o" lo. ni.to. t"on!o. d la o"illa i#Fui"da7 l .ol n ;a" t. :a no i" .inola. !o;a. d la. ;al .7 : . a;"oima la t"i. t#a dl !";M.!ulo ;"!u".o"a d la t"i.t#ad la no!7 !omo lo . d la mu"t la >#) Vul> a .ona" l’ !a"a!ol7 : >ul> tam

 bi?n a !ont.ta" l -"ito d lo. .al>a. Fu n "a#$9 d la o"a ;a "! má. .olmn :lM-ub" Fu la ant"io", . la .aluta!i$n Fu

1

0

4=

l d.i"to n>a al da a-oni#ant) Lu-o . ;onn todo. n mo >iminto a!ti>o ;a"aat"a!a" la. !anoa. : d.mba"!a")

La mitad dl >ia .taba t"minada7 : . allaban a la. má"- n. dl Ai"o!umo7 !a.i3"nt al ;ubl!ito Pin!.7 a o"illa. dl "o dl mi.mo nomb") Su. abitant. "an!"i.tiano.7 : !omo !a "!an d mi.ion"o7 ba!a al-Mn tim;o7 l ;ad" Domin-o l.

 ;".taba lo. auilio. Fu ;oda) Lo. indio. ;in!. "an ba"o. d o"i-n7 : ;o" lomi.mo tnan .im;ata. ;o" lo. ;alo"a.)

Vino la no! .9o"ada ;o" una "mo..ima luna Fu d ""amaba abundant !o;ta d ;álida in# .ob" la .l>a7 Fu la im ;da d.!nd" a.ta .u. o.!u"o. : mi.t"io.o..no.) D""amá bala tambi?n .ob" l "o Fu la "3laba : d>ol>a má-i!a : multi;li!ada n .u in!.ant in3inito >a"to)

Pa"t d la. 3amilia. >ia"a. . aba Fudado n .u. !anoa.7 Fu ;a"!an m!".nt" do. abi.mo. d lu#7 o u-a" .iln!io.a. nt" la. !".;a. ola. "ibtada. d

 b"illant7 .;uma7 !ual .i 3u.n ma-n3i!o. n!a. d !"i.tal) Pa"t aba .altado ati""a : o.; dándo. n lo. an!o. a;o.nto. Fu) 3o"man la. .alint. "a!. dal-uno. á"bol.7 : Fu lo. indio. llaman bamba. ot"o. aban im;"o>i.ado ba""a!a.atando -uadua. a lo. t"on!o. d á"bol. d. !ono!ido. : !ub"i?ndola. d "ama. mu!o.aban .u.;?ndido .u. ama!a. bao lo. 3lo"ido. do.l. d la. n"dad"a.7 : a .u

 blando >ai>?n in>o!aban al .u9o t"anFuilo : li-"o a un tim;o n l .al>a !uál tnauna tolda d !o"t#a d uama-a G2H7 !uál’ n 3in7 .? aba tndido a !ilo "a.o :do"ma unto a .u ;i!a d !onta in!ada n ti""a7 : a .u a"!o : alaba !uidado.amnt!olo!ado. a .u !ab!"a) A la ;u"ta d !ada ba""a!a a"da ui o-u"a n Fu . !o!anla. >ianda. Fu ll>aban la. dili-nt. mu". : la !la"i dad d la. llama.7 m#!lada!on la d la luna7 . tnda .ob" la. a-ua. : ">"b"aba n la. tu;ida. ma.a. d

>"du"a d amba. o"i lla.) Po" toda. ;a"t. . oa n aFul !am;amnto dl d.i"to !on

Page 33: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 33/129

>".a!ion. animada.7 !anto.7 "i.a.7 llo"o d ni9o. : l t"aFuto : !i""ia" d lo.t"on!o. >"d. 3o"#ado. a a"d" n la. 3o-ata.)

El o>n O"o#!o . aba ".ulto a ;"no!ta" n .u !anoa7 Fti

2H Al-o .m^ant a la d ^au!ama)

4/aman$ bao un !o;o.o l!"o al-o ")ti"ada d la. dmá. : a la ;a"t .u;"io" dl!am;amnto) D all ;udo !ontm;la" l blio !uad"o d la natu"al#a animada d.d l!ilo ;o" la luna : la. . t"lla.7 : n la ti""a ;o" la. .n!illa.7 aunFu bá"ba"a.!o.tumb". d lo. io. d la. .l>a.) Com;lta .ati.3a!!i$n ab"a -o#ado Fui #á. .ido>i.itado n .o. lu-a". : a .a. o"a. ;o" al-una d la. di>inidad. ami-a. d lo.

 ;ota.7 :7 ;o" tanto7 d ?l ami-a. ;"o Cumandá7 la Mni!a di>inidad Fu nton!. lllnaba’l !o"a#$n iluminaba l alma7 no ;a"!a7 no aba ;odido >"la7 ni aMn noti!ia tna d lla7 : .to l nt"i.t!a : an-u.tiaba .ob"man"a)

Qa la luna >oltaba al o!!idnt .u n!antado"a 3a# d ;"la7 ;"o l) .u9o no abato!ado lo. ;á";ado. dl o>n t"an"o. El "umo" d la -nt aba !.ado dl todo nla ti""a : n l a-ua7 : tan .olo . .!u!aba l !i""ido d lo. -"illo.7 l mon$to no !"o!"o d la. "ana.7 l !anto no mno. d.a;a!ibl d la l!u #a : l -mido .o"do7 >a-o :t"?mulo dl >into no!tu"no nt" la. "ama. : la. oa.) En .a. a>an#ada. u"a. d lano! : !on tan di.!o"d. .onido.7 l a.;!to dl !uad"o aba !ambiado, ;o!a

 ;o.a7 n >"dad7 Fudaba n la ti""a, aban. "!o-ido al 3ondo dl !ilo7 : ;o" ?landaba n om;a9a d lo. a.t"o. : d la. !ándi da. nub. aba tambi?n d.!ndido an!""a". n lo ntimo dl !o"a#$n d Ca"lo.7 a unta". : a"moni#a" !on .u. d.a#on.: do lo".) Po" .o7 :a Fu .u amada no ;a"!a7 iba ;"di?ndo la .; "an#a d >"la7. ;u.o7 .i . no. !on.int d!i"lo7 a !"u#a". ;n .aminto. !on la luna : la. .t"lla.7

!u:a lu# "il$ n lá-"ima. Fu moa"on .u. milla.)La. o-u"a. .taban !a.i a;a-ada. .olo d "ato n "ato l .o ;lo dl >into lim;iaba la.!ni#a. d al-Mn t"on!o n!ndido : a !a b"illa" la b"a.a al-una ># . al#aba una!o"ta llama7 Fu al Punto >ol>a a d.a;a"!" !omo a;la.tada ;o" mano in>i.ibl ot"a.>!. .tallaba nt" la. !ni#a. !ual .i 3u. -"ano d ;$l>o "a7 al-Mn d.-"a!iadoin.!to Fu7 3a.!inado7 !aa n lla. o bin "a una oa ma"!ita Fu . n!nda un.-undo !omo un "ub)

R;ntinamnt ob.">a Ca"lo. a .u i#Fui"da7 a ;.a" d la. dn.a. .omb"a. Fudominan n la .;.u"a7 un bulto Fu . l a!"!a7 a!ido !"ui"7 .in mba"-o dl tinto!on Fu ;i.a7 la. o

 

 a. .!a. dl !amino Fu t"a)) Dti?n. unto al l!"o7 !u:a. "a ma. !ub"n la !anoadl o>n)

 ("mano mo7 mu"mu"a dul!mnt) Salta n .-uida !on la ;".t#a d una a"dilla :!a d ;i. n la ba"!a)

 No a: Fu d!i" Fui?n .) Ca"lo. no ;ud !ontn". : .t" !a a Cumandá n .u. b"a#o. : l b.a la 3"nt7 .in Fu lla o;on -a ".i.tn!ia nin-una7 ni ob.">7 !omo lot"o da7 Fu . la >i" -n d la 3i.ta) Lu-o la a! .nta" a .u lado : l di!, Amadama7 llno d t"i.t#a .tado7 ;o"Fu mi. oo. an >a-ado inMtil mnt bu.!ándot

nt" la tuultitud) K+u? a .ido d ti ) t a. o!ultado lu!"o mo

Page 34: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 34/129

  O blan!o7 "mano mo !ont.ta lla n ln-ua a;a.io nado : t"?mulo7 laama"-u"a d lo. ;.a". a llo>ido n mi !o"a #$n) %i ;ad" tin ao"a ;a"a m la !a"ad un ti-" : la. ;alab"a. ;un#ant. !omo la o"ti-a mi mad" m’!ontm;la : llo"a n.iln !io mi. "mano. no m ablan) (anm obli-ado a >ni" o!ulta bao la "amada7 :.olo !on.inti"on Fu m a.oma. un momnto !uando ;a.ábamo. dlant d nu.t"a.

 ;al . ;"o Fu >il a: blan!o >i una !o.a t""ibl7 Fu :o ubi"a tnido ;o" ob"a dlmal>ado mun-a7 a no ." ;o"Fu d.;u?. .o.;!ado Fu lo i#o al-uno d mi."mano.7 mi. .;a.)))

  Cumandá7 tu. ;alab"a. m .o";"ndn : a3li-n KFu? an !o d nu.t"a. ;al .

 Al ;i d lla. a: un mont$n d !ni#a.)))

 7La. an Fumado

 La. an Fumado7 . : la ma a .ido d""ibada ;o" l 3u-o la tu:a no a !ado7 ma..tá n-"a : .in >ida) D la. liana. Fu la. nla#aban : unan no a Fudado "a.t"onin-uno)

 Cálmat : no’ llo".7 "mana KFu? im;o"ta Fu un nmi-o o!ulto a:a d.t"udo l.mbolo d nu.t"a uni$n7 .i no.ot"o. >i >imo. : no. amamo.

  O "mano t"a"o . d.t"o#o . la ima-n d nu.t"a d.di!a 3utu"a . lamu.t"a dl d.t"o#o Fu :a a !omn#ado n mi ;!o) O:m, la. india. Fu amamo.!on má. t"nu"a : > mn!ia Fu la. mu". d tu "a#a7 .abmo. tambi?n ;nt"a"mo" l moti>o d nu.t"a t"i.t#a n l .iln!io dl bo.Fu .!u

J

!amoS una. >o!. Fu no .? .i ."án d lo. -nio. buno. o malo.7 ;"o Fu .im;"anun!ian al alma lo Fu .u!d"á d.;u?.) D nu.t"a. ;al . ab"a.ada. m7 ;a"!i$ Fu

.ala un a!nto Fu o:$ mi .;"itu Q . at"ibul$7 Q ;o" .o .? Fu no. a-ua"dan in3o"tuno. : dolo".) %a. tM7 aunFu ;ad#!a.7 Fuda"á. n ;i :o))) a7 t"an"oFu"ido :o))) a!aba. d oi"m, tu ;al no a !ado7 : la ma .tá ;o" ti""a : d.t"o#ada

 Cumandá7 tu ima-ina!i$n d 3u-o t a! ;">" !o.a. Fu no .u!d"án d.!ima.o. tmo". amada d mi alma7 : ;in.a Fu7 a ;.a" d lo. ob.tá!ulo. Fu Fui"ao;on"no. l an!iano d la !ab#a d ni>7 ll-a"mo. a uni"no. : ."mo. 3li!.) El

 bun Dio.7 a Fuin tu ;u"o !o"a#$n .ab in>o!a"7 >la"á ;o" no.ot"o. ;u. nu.t"o amo" . !a.to : nu.t"a. intn!ion. "!ta.7 : El . l Dio. Fu ;"ot- a lo. Fu andan ;o" l!amino d .u. .anta. l:.) Animo ia dl d.i"to Admá. .ab Fu la bndi!i$n Fu!a "á .ob" nu.t"a. !ab#a. l .a!"dot !"i.tiano7 ."á tambi?n .-u "a ;"nda d3li!idad ;a"a nt"ambo.)

Ca"lo. . .3o"#aba n di"i-i" a Cumandá ;alab"a. Fu lo !on.o a.n : anima.n ;"o.nta !omo lla Fu . a-"u;aban n .u m" tno" la. nub. d una to"mnta Fu loa!"taba a !onu"a") La an lada ;".n!ia d la o>n .al>a7 o mi.t"io.’ dl ;ob"!o"a #$n umano l t"ao l "!a"-o d la o!ulta ;na Fu l aba "o do todo l da,!"a Fu .taba a .u lado l 3"o !adá>" d .u di !a .o9ada7 : Fuin a .u lado .taba"a7 .in mba"-o7 la Mni!a mu " Fu l aba in.;i"ado >"dad"o amo" : t"a3dol .adi!a Fu :a ima-inaba mu"ta)

Cumandá -ua"d$ .iln!io7 mi"ando !omo mbb!ida : !on in d!ibl t"nu"a la 3a# d.u amant ba9ada ;o" un ;álido "a:o d la luna) (abal tomado la di.t"a !on amba.

mano. : la au.taba Sua>mnt) Ca"lo. nmud!i$ tambi?n : bu.!aba al-Mn ;n.aminto !a;a# d Fu ;udi. n-a9a" .u ;"o;ia ;na : la d .u amada ;"o .taba l

Page 35: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 35/129

in3li# n aFulla .itua!i$n d ánimo n Fu lo. ;n.aminto. o;o"tuno. . o!ultan atoda dili-n!ia7 : Fu la mnt dl omb" . !omo un ;d"nal Fu no da !i.;a. ;o"má. Fu l a!"o l -ol;) No . "a"o Fu7 !uando . .int mu!o7 . Pin.a ;o!o onada lo. a3!to. >mnt. o a>i>an o ab.o"bn la.

42

45

CU%ANDA

 

ida., no a: t?nnino mdio)

Cumandá "om;i$ ;o" 3in l .iln!io : dio !on in3antil .na ll#, KEn Fu? ;in.a."mano

 En bu.!a" la man"a d a!"t 3li#7 !ont.t$ !on ;"ontitud l o>n) 8

 Pin.a. n una !o.a di3!il7 ";li!$ lla) C"o7 a9adi$ Ca"lo.7 Fu . db" mo bu.!a" d todo. mo do. tu di!a)

 Q :o !"o7 o>n blan!o7 Fu tn-o ;o" db" .a!"i3i!a"m ;o" ti) E.to .u!d"á ;"im"o ant. Fu tM ;uda. !on.-ui" tu bun d.o) Cum;li" . db"7 mo"i" ;o" ti7."á mi Mni!a di!a)

 ("mana7 K;o" Fu? tin. .a. ida. tan t"i.t. K;o" Fu? t anun!ia. !o.a. tan3un.ta.

 Qo no lo .? lo .ab"á l bun Dio. Fu mu> mi ln-ua n . t momnto)

Cumandá al$ un ondo .u.;i"o7 : .in da" a Ca"lo. tim;o ;a"a !ont.ta"l7

 ;"o.i-ui$,  .ab. Fu mint"a. ma. t"i.t#a tn-o7 t amo má.7 : Fu . aumnta mi t"i.t# amdida Fu !"! l amo" Q tM7 ama do blan!o mo7 Kda"á. d ama"m al-Mn da

  Nun!a nun!a amá. !ont.t$ O"o#!o n tono a;a.ionado

  A buno t !"o7 "mano, tin. l !o"a#$n "mo.o !omo l .mblant7 : .im;o.ibl Fu di-a. lo Fu no .int.) Aun Fu :o Fud !a ti""a aFu7 : mi alma .>a:a al lu-a" dond >i>n l bun Dio. : la %ad" .anta : lo. buno. -nio. Fu lo.!"i.tiano. llaman án-l.7 no da"á. d ama"m) En !uanto a m7 -uá"dat d a!"mla ;"-unta Fu :o t di"i-ido7 ;u. .ab. Fu7 !omo t amo !on l alma n l ;a. d

la. alma. .-ui"? amán8 dot) KA!a.o ama" !omo no. amamo. . !o.a mala7 ;a"a Fu l bun Dio. m im;ida ama"t aun n l !ilo

Ca"lo. iba a ont.ta" a la ia dl d.i"to ;"o lla7 !omo t na !o.tumb"7 a-"-$ al ;unto, T do >nido >n!indo -"and. di3i!ultad.7 : . im;"udn!ia .ta"mmá. tim;o !onti -o7 !uando tal ># no. ati.ban)

Q ;oni?ndo. d ;i. : dando al o>n un ;Fu9o lo d o a., E.ta a .ido o:7!ontinu$7 mi "a!i$n d 3"uta.7 : no ;o8

4

dido toma"la.7 ;o"Fu ;n.ado Fu tM no la. tnd"a.7 Son dáti l.7 !amai"ona. :

mad"o9o.) Amado t"a"o7 adi$.)

Page 36: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 36/129

Adi$.7 !ont.t$ Ca"lo.7 dominado ;o" una >i>a mo!i$n7 n tanto Fu la n!antado"aindia .alt$ a la o"illa !on li-"#a : d.a ;a"!i$ n la. .omb"a. !omo una a?"a >i.i$n)

El o>n !a:$ abatido n l 3ondo d .u !anoa7 : . nt"-$ al u"a!án d .u. ;n.aminto. Fu al 3in . d.n!adn$ >iolnto7 : l a""a.t"$ a mil abi.mo. .in .alida :a"to d..;"ant.) Cuánta. !o.a. t"i.t.ima. l a di!o Cumandá

I

EN EL LA<O C(I%ANO

%u!o ant. dl alba .tu>o l !am;o al#ado7 : la. t"ibu. mo >i?ndo. n .u. li-"o.>!ulo. .ob" la. ma.tuo.á. ola. dl Pa. ta#a) E"a toda una ;obla!i$n blandamntt"an.;o"tada n la. ;al ma. d una. !uanta. di>inidad. a!uátil.7 n ;"mio d lo

 ;iado.o dlobto d la ;"-"ina!i$n)

A ;o!o la luna7 a>"-on#ada d ." .o";"ndida ;o" l da7 . -Mn la ;o?ti!a ;".i$nd lo. indio.7 . o!ult$ bao lo. >lo. d !ándida. nub. Fu ;a"a "!ibi"la d.;l-aba lo!!idnt El .ol7 ant. d l>anta".7 tndi$ ;o" lo. t?"o. .;a!io. : ;o" la .u;"3i !id la. .l>a. .u inmn.a au"ola d lu# >a;o"o.a : .ua>7 Fu n ma-n3i!o. "adio. laaba"!aba n !a.i toda .u tn.i$3l B"ill$ l a.t"o n l o"i#ont la au"ola . !on>i"ti$n Onda. d lu# d.lumb"ado"a Fu inunda"on toda la !"a!i$n : l a#ul d lo. !ilo.7 :la >"du"a d lo. bo.Fu.7 : la !andid# d la. nub. Fu .ob" llo. . a""a.t"aban7 : llim;io !"i.tal d lo. do" luido. "o.7 : l ;"3il d la. "mota. monta9a.7 ;a"!an.t"m !". d -o#o al !onta!to d lo. >i>i3i!ant. "a:o. .ola".)

La na>-a!i$n 3u "á;ida !omo n l da ant"io") La. "mo .a. i.la.7 .a. nin3a.ab"a#ada. : a!a"i!iada. t"namnt ;o" lo. dio.. d la. onda.7 iban a;a"!indo má.3"!unt.) En l .no d una d lla. a.om$ un ama"um Fu7 u:ndo d la multitud d

4

44

 

noa.7 . .ondi$ n la) .;.u"a a""a.t"ándo. !omo una no"m >i-a d !olo"!ni!into) La. mu". : lo. ni9o. di"on -"ito. d .;anto7 : lo. indio. di.;a"a"onal-uno. inMtil. 3l!a#o.) Lu-o da"on a la i#Fui"da l "o (u : a la d"!a l(ua.a-a7 : a ;o!o7 !uando la ta"d .taba a;na. mdiada7 ll-a"on a la d.mbo!adu"a d un an-o.to !anal Fu n!adna l Pa.ta#a !on l la-o Cimano7 .in Fu

 ;uda .ab". .i ?.t da .u. a-ua. al "o7 o l "o !on.">a l d;$.ito d la. dl la-o, tando"mida. ;"man!n la. olida. Fu lo. untan)

Sin mba"-o7 l !anal no . na>-abl .ino !uando la. !"!ida. dl Pa.ta#a l in!an :dan ondu"a) En lo. da. n Fu lo .ta mo. >i.itando !on la mmo"ia7 la .!a.# d .u.a-ua. no !on.nta .u"!a" 3á!ilmnt ni la má. li-"a !anoa7 tanto Fu la. d.tinada. a la3i.ta ubi"on d ." ll>ada. a "molFu7 no .in ba.tant t"aba o7 Fudando la. mu:

 ;.ada. : d -"an ma-nitud7 atada. a la "ib "a dl "o) Lo. indio. ;in!.7 má. >!ino.al Cimano7 aban " !ibido anti!i;adamnt la !omi.ion d d.mba"a#a" una bunatn.$n d .u o"illa7 m"idional d la alta : .;.a na G24H7 : d ot"o. mato""al. :aMn á"bol. n Fu abunda7 d ;";a"a" mu!o. mat"ial. ;a"a la. ba""a!a. Fu dban!on.t"ui".7 : d a:uda" n l "molFu d la. na>.) Sin mba"-o d .t auilio7 lao;"a!i$n d t"an.;o"ta" tanta. 3amilia. : tanta abundan!ia d Mtil. !omo todo.

ll>aban ;a"a la >ida : ;a"a la 3i.ta7 . ;"olon-$ a.ta mu: a>an#ada la no!)

Page 37: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 37/129

Con la au"o"a .i-uint . d.;"t$ l a3án d toda. .a. t"ibu. Fu no ob.tant 3o"ma" ;o" nton!. un .olo ;ublo7 no . m# !laban ni !on3undan) No !ab inFuitud ma:o"7 ;u. .i . di! Fu a.ma a . i"7 >ni" : a-ita". d un o"mi-u"o Fu Fui"a;"o>!a" lo. Mltimo. da. dl bun tim;o ;a"a a!" .u. ;"o>i .ion. d in>i"no7 .

 ;o!o d!i" al !om;a"a"la !on la d aFulla multitud d .al>a. o!u;ado. n di.;on".

 ;a"a lo. 3.to. : ! "monia. Fu dbn !omn#a" a mdio da n ;unto) Lo. ;"iin"$."a:o. dl .ol alla"on l>antada7 !omo ;o" ob"a d ma-o.7 una ;m

24H No . ;"o;iamnt na7 ;"o no. a>nimo. al nomb" Fu l da un !ono!do" d.a. "-ion.)

CU%ANDA

to".!a al ;a" Fu t"a9a ;obla!i$n7 n l;unto n Fu la >.;"a a .a. o"a.7 no aba.ino mal#a. dod la. a>. a!uátil. o!ulta ban .u. nido.7 : dond . a""a.t"abanmon.t"uo.o. ";til. Fu au:ntaba la ;".n!ia dl omb") La. a>. u:"ontambi?n d lo. in.;"ado. u?.;d.7 : lo. ;!. d.!ndi"on a.u.tado. a lo má."!$ndito d .u. !a>"na. ;"o ni a la. ;"i . la 3u-a ni a lo. ot"o. .u .!ondit lo.lib"a"on d lo. !a#ado". : ;.!ado".,

la. 3l!a. : l ba"ba.!o lo. d.t"o#a"on d lla. at"a>.ada. "oda ban la. a>. d.dla. má. n!umb"ada. !o;a. d lo. á"bol.7 : na" !oti#ado. lo. ;!. !on l #umo d la>nno.a :"ba7 .u"-an a la Y.u;"3i!i dl la-o >ulto. al .ol lo. ;latado. >int". :la.a. : !a da. la. alta.) La. ta"da. to"tu-a. .u3"i"on ma:o" .t"a-o d ma no. d.al>a.7 : l. di"on ma:o" ;"o>!o7 ;u. .u !a"n . ;o" llo. a;t!ida)

Ab". l Cimano n l;ti!a 3i-u"a7 :7 tndido d .t o o. t7 !uando l >into a-ita.u. onda.7 la. d.a""olla .ob" "mo.a. ;la:a.7 o bin7 ;o" al-uno. !o.tado.7 >an a!o!a" !on t"o#o. d "o!a. o á"bol. .!ula".7 : . "om;n .onant. : .;umo.a.) En

al-una. ;a"t. . ;ud .alta" 3á!ilmnt a una !anoa7 o d ?.ta a ti""a7 ;u. lanatu"al#a a ;u.to !$modo. mull. n la. .alin t. "a!. o n lo. á"bol. Fu l ;.o d lo. .i-lo. o la 3u"ia dl u "a!án an obli-ado a in!ina". .ob" la. a-ua.)

La. !aba9a.7 "amada. : toldadu"a. ;i"anudal.7 !ubi"ta. la. ;"i . d >a"idad d oa. :"ama. : d la na !o"tada n la mi.ma o"illa : la. ot"a. d di>".a. tla. dbida. a laindu.t"ia dl omb"7 o bin tida. ;o" la natu"al#a7 3o"maban una lna !u">a !u:o.t"no. . a>!inaban al la-o) La ;a"t !nt"al to!aba a lo. lmit. d la ;la:a7 al

 ;"in!i;io d la .l>a7 dando d.;ado un -"an .;a!io a la man"a d una an!a ;la#ad.tinada ;a"a la. ! "monia.7 dan#a. : u-o. d la 3i.ta)

<"and nMm"o d !anoa. at"a!ada. a la "ib"a : ado"nada. d "amo. olo"o.o.7 3lo". :

 ;luma. Fu !om;t9n n la "iFu#a : >a ndad d lo. mati!. .taban li.ta. a obd!"al "mo : "om;" lo. !"i.tal. dl Cimano Fu la. "t"ataba) Una bal.a d ma:o".dimn.ion. Fu la. !omun. : atada a un "obu.to ;o.t7 . mo>a n -"a> !om;a. nmdio d la. ot"a. ba"Fuilla. Al !nt"o d lla

46

/

41

 

CU%ANDA

Page 38: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 38/129

40

. l>aba un a.into 3o""ado d ;il d ti-" : !on .;alda" d n t"la#ado. a"!o. : ;i!a.) Lo. bo"d. d la "M.ti!a ba"!a "an >"d. 3.ton.7 ai"o.o. ;na!o. : !a;a. din3inidad d linda. !on!a. d to"tu-a. : -a:a. ;lla. d !ulb"a d llo. .d.;"ndan n i.ta. >int lan#a. d !onta !on !abo. ba"ni#ado. d "oo7 : d !adalan#a ;ndint una !ab#a d nmi-o di.!ada7 Fu ;a"!a !9uda al ;".n!ia" l3.tn dl t""ibl -u"""o Fu a tal i-nomi ma la t"ao) D una a.ta a ot"a : n-a"#ada.n ilo d !ambi"a !olum;iaban blan!a. a#u!na.7 3"uta. d .a#$n7 ;intada. a>. : "lu!int. ;!!illo.) Tal "a l t"ono 3lotant d ": d la 3i.ta al -o d mido.a-"and#a aba n ?l7 : "a di-no .in duda dl an!ia no !u"a!a Fu iba a o!u;a"lo)

Todo l mundo .aba Fu ?.t "a Qaua"maFui : no ob.tan t7 aba Fu .uta". auna anti-ua : ".;tada !o.tumb"7 !ual la d la l!!i$n dl 3 d lo. 3. d toda.la. t"ibu.) El .ol no ob.tant . aba n!umb"ado a lo má. alto dl !ilo7 .ino Fu !omn#aba a indina". a la ;a"t dond !ada m. . a! >i.ibl7 al 3in d la ta"d7 .u"mana la luna7 !ual b"> !a lumino.a7 : la .omb"a d todo. lo. obto. iba

tndi?ndo. al o"int) El .on dl tambo"il : l ;ito anun!i$ l momnto d la l!!i$n)Pu.i?"on .d ;i. : 3o"mando !"!ulo todo. lo. !u"a!a. : lo. -u"""o. má. notabl.7>.tido. d -ala, ll>aban l ;!o7 lo. b"a#o. : ;i"na. d.nudo.7 : d.d l "o.t"otodo. ;inta""aado. d !a;"i!o.a. 3i-u"a. !a. !on la "oa tintu"a dl a!iot : l

 u-o d #ula !olo" d !ilo la !ab#a m;na!ada o !9ida dl luo.o tndma l !into: l dlantal "!amado. d lu.t"o.a. .imint. d !o;al : d u!.illo. d ta:o G26H7.mant. a !anutillo. d ;o"!lana ;" -antilla. d dint. d mi!o. b"a#alt. d3in.imo. mimb". a la .;alda l !a"!a !io d !in mu"t.7 n la .ini.t"a la"odla 3o""ada d ;il d danta7 la"-a ;i!a n la di.t"a7 n la 3"nt la ;".i$n dl>alo" t "io : dl o"-ullo .al>a n Fu "bo.a .u 3?""o !o"a#$n)

Una .-unda .9al dl tambo"il : !omin#a la >ota!i$n, uno a uno >an lo. !on!u""nt.a!ia QauannaFui Fu . alla nt"

llo. l di"i-n al-una ;alab"a o 3"a. Fu moti>a l >oto7 !omo,

Z". >alint[ Z". !omo l "a:o[ Za. >n!ido a mu!o. n mi-o.[) Cla>a !adauno n ti""a la ;i!a : >ul> a .u ;u.to) Al 3m una .l>a d .a. a"ma.7 d la. Fu

 ;ndn !o"don. : !abll "a. umana. "oda al an!iano d la. mano. .an-"inta.) El-u"""o má. bnm?"ito !unta lo. >oto. : ;"o!lama al l-ido7 Fuin7 n t" mil -"ito.d ntu.ia.mo : al .on d "M.ti!o. in.t"umnto.7 Fu ";"!utn la. .l>a. n !o

 ;"olon-ado7 .alta a la bal.a : o!u;a .u a.into)

A!ud : a;9a. a la o"illa dl la-o la multitud "adiant d -o #o : .dinta d

!u"io.idad) No a: Fuin no o.tnt lo mo" d .u. -ala. todo . b"illo lo. má. >i>o.: -a:o. !olo". . allan !a ;"i!o.amnt m#!lado. aFullo. . un a"dn n Futoda. la.

:3lo". an abi"to a un tim;o .u. !o"ola. a "!ibi" l >i>i3i!ant !alo" dl .ol dmdioda) Al-uno. $>n. -u"""o. tinn n alto .u. lan#a. !on ;na!o. >olant. :

 bo"la. ;u";u"a. La. don

!lla. 3o"man -"u;o. nt" la. d .u dad7 : ;a"!n lindo. !i.n. Fuan .alido d la.a-ua. a .!a". .ob" l mullido !?.;d) La.

inad". al#án n b"a#o. a .u. "mo.o. ni9o. : l. n.9an al 3 d la 3i.ta7 tndindo

lla. mi.ma. l !ullo !a"-ado d -a"-anti %a. ;a"a al!an#a" a >"l mo" lo. !i!o..ultan l "dondo ; !o Fu Fuda -otando dul! n?!ta"7 : di"i-n !on a.omb"o la.

Page 39: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 39/129

mi"ada. al ;unto .9alado o bin mu!o. . n!o-n a.u.tado. : undn la. !b!ita.nt" l !ullo : J d la. mad".7 !omo l ;i!$n7 Fu Fui" o!ulta". nt" la. ;luma.d la ;aloma)

Uno. !uanto. indio.7 ;a"a !ontm;la" d mo" ;unto la. !" monia. . an mba"!ado: .tán n la"-a il"a dlant dl t"on!o dl an!iano 3) (álla.7 nt" llo.7 Ca"lo.7

 bu.!ando !on inFui to. oo. lo Fu l int".a má. Fu l ": d la 3i.ta : Fu la 3i.tami.ma)

La. !anoa. n Fu lo. man!bo. : la. >"-n. dbn d.m; 9a" .u im;o"tant ;a;l7.tán o!u;ada. d .u. du9o.) Lo. ;"im "o. . allan .olo. : . ba.tan ;a"a l manodl "mo la. >"- n.7 mno. una .ola7 ll>an !on.i-o un "m"o7 : n .u ;o"t :.mblant mu.t"an >"-n#a : !oba"da) La !;!i$n . Cu

26H A> u lo. indio. !a#an .;!ialmnt n la. o"illa. d lo. "o.)

6/

6=

 

mandá, !$mo .ab domina" la. ola.7 a. ndi?ndola. !on l "mo !omo "om;i?ndola. anado i"á .ola7 i"á ;"o aMn .tá >aa .u !a noa) Todo. lo notan : nadi .ab a Fu?at"ibui"lo, KPo" Fu? .a ta"dan#a n !on!u""i" a .u ;u.to El !a"á!t" i-nt d lo..al>a. !omin#a a mani3.ta". n una .o"da mu"mu"a!i$n)

P"o l 3in a.oma la o>n : .alta !on -alla"da a .u na>7 Fu timbla !omo una oa)Toda. la. mi"ada. . >ul>n a la ia d Ton-ana) +u? bll#a : Fu? -"a!ia. la. .u:a.E. no .olamnt la >i"-n d la. 3lo".7 .ino la "ina d toda. la >"-n. d la 3i.ta)!u:o n!o-iminto !"! n .u ;".n!ia) Ll>a l ondado !abllo .ulto al d.-ai" :

!9ida la !ab#a d una an!a 3aa "!amada d ala. d mo.!a"do".7 Fu b"illan !omo. lda.7 amati.ta. : "u b. i-ual ado"no l !"u#a l blanFu.imo ;!o7 : .uta a la 3libl : b"> !intu"a una li-"a tMni!a blan!a ;ndn dl !ullo : "odan b"a#o. :

 ;i"na.7 -"a!io.a. !adnilla. : .a"ta. d abon!i llo. ;a"tido.7 n-"o. : lu.t"o.o. !omo la#aba!7 : d ot"a. .i mint. d !olo". Fu7 nt" lo. lib". io. dl d.i"to . a;"!ian má. Fu la. ;"!io.a. o:a. d o"o : diamant.7 nt"lo. . !la>o. d la moda!i>ili#ada) Pálida .tá la >i"-n n .u. oo. : m illa. a: mu.t"a d ab" llo"ado ntoda .u ;".i$n a: !la"a. .9al. d o!ulta ;na) Sin mba"-o7 . .3u"#a ;o" !ob"a" ánimo7 : . ">i.t d !i"ta di-nidad Fu aumnta Fuilat. a .u. -"a!ia.) D ;i. n la

 ba"Fuilla : li-"amnt a;o:ada n l "mo7 > a la d.ilada : !on d.d?n l t"ono dl>i$ !u"a!a7 a !u:a. ;lanta. db a""oa" lu-o la. 3".!a. : linda. 3lo". Fu la !"!an)

En tanto7 n la "ib"a l ;ad" d la n!antado"a o>n ablaba a mdia >o# !on uno d.u. "mano.,

 El abo""!ido blan!$ .tá all n .u !anoa7 l d!a :a no !a b duda Fu . ?l Fuina n-a9ado l !o"a#$n d .u "mana7 : Fu lla l ama)

  duda !ab !ont.ta l man!bo :a t di!o !$mo .o";"nd a nt"ambo.ablando !ual .i 3u.n anti-uo. ami-o. allá unto a la. ;alma. dl Palo"a7 n la !o"t#ad la. !ual. all? -"a bada.7 ;"obablmnt ;o" l blan!o t"an"o7 una. lna. má-i!a. Fu Cumandá b.o al "ti"a".) Amonton? "ama. .!a. al ;i d la. ;alma. : la.Fum?)

CU%ANDA Tu "mana . una indi-na7 : tM ob"a.t mu: bin) K+u? ot"a !o.a a. ob.">ado

Page 40: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 40/129

 7Pu. no lo >i.t tM tambi?n Cuando al >ni"no. >io Cuman dá l mont$n d!ni#a.7 ;alid!i$7 .u.;i"$ : llo"$)

  (ia lo!a : mala llo"a"á mu!o má.))))

 D.;u?.7 !uando do"mamo. a la o"illa dl Ai"o!umo7 a la o"a n Fu la mad" luna

!omn#aba a d.!nd" : todo. ;a" !an di3unto. d ;u"o inm$>il. ;o" l !an.an!io :l .u9o7 Cu mandá .ali$ d nu.t"a "amada : . di"i-i$ a tinta. a la !anoa dond :a!al blan!o7 : abl$ !on ?l) La .-u7 : tu> l a"!o tn dido la"-o tim;o a-ua"dando ;a"adi.;a"a"lo7 >" n Fu? ;a"aba .a !on>".a!i$n ;"o .olo ;a"!a Fu llo"aban ambo. :m !on tu>)

(i!i.t mal)

  K+u? : no ab"a .ido malo7 admá.7 man!a" .to. da. .a-"ado. !on .an-" d-nt

 No7 ;o"Fu mata" a un nmi-o odiado nun!a . mal >i.to ni ;o" lo. -nio. buno.7ob.">$ l an!iano !on .Fudad)

 En tal !a.o Kno ll>a"a. a mal Fu n !ualFui"a d .to. da. n>ia. :o al blan!ot"an"o al ;a. d la. alma.

 (io7) .ab Fu u"ado odio t"no a la "a#a blan!a7 : nada m im;o"tan lo. da.’.a-"ado.7 !on tal Fu ;uda a!"l al-Mn da 9o) E. t"an"o db mo"i" a nu.t"a.mano.7 :’ mo"i"á) Si ;a"a !on.-ui"lo . ;"!i.o Fu ;"#!a Cumandá7 ;"#!atambi?n) %i ia tin la d.-"a!ia d ;a"!". a la. mu". d aFulla maldita

"a#a)

  Pad" dio .o";"ndido l o>n indio7 n !uanto al t"an "o7 t o3"#!o Fu)) A7 ;ad")));"o n !uanto a mi "ma8

na)))

 Tu "mana7 .7 no ;od"a mo"i" a tu. mano. ;"o))) n 3in7 Kmata"á. al blan!o

  m t"a-u .i no lo mato

 Bin7 io7 bin : ;".uádt Fu a"á. una buna a!!i$n) P"o n ># d tm" Fulo. -nio. d la. .l>a. . non d >" man!ado. !on .an-" lo. Yda. d la 3i.ta dla. !anoa.7 . ;"!i.o >ita" la !$l"a dl 3 d lo. 3. ;u. a má. d ." du9o d la

62

3i.ta7 lo. andoa. .on .u. aliado.7 : l t"an"o >i> Fu"ido n t" llo.7 ;o" dond

>nd"a .in duda l noo d Qaua"maFui !ont"a l matado" d aFul) Em;la"? toda ;"udn!ia)

 S7 io, Fu no . >a la mano Fu l i"a7o Fu l !o ;a"#!a tan !a.ual7 Funadi . at">a a a!u.a"t7 KSab. :a l nomb" dl t"an"o

 S llama Ca"lo. ;"o i-no"o .u a;llido)

 Ca"lo. mu"mu"? l >io7 in!linando la !ab#a n a!titud ;n .ati>a)

El .on d lo. a-".t. in.t"umnto. int""um;i$ la !on>".a !i$n) Comn#a"on amo>". la. !anoa. : m;#$ la 3i.ta7 : ;o" toda. ;a"t. .onaban >o!. d al-"a) El

io d Ton-ana .alt$ a .u ba"Fuilla : . int"n$ : m#!i$ nt" lo. dmá. .al>a. Fu3o" maban l .mi!"!ulo dlant d la bal.a d QauannaFui)

Page 41: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 41/129

En .-uida un "m$.o : "obu.to man!bo . a;a"t$ dl -"u;o d la. !anoa.7 : n la.u:a7 !a"-ada d "i!a. a"ma.7 : n ai"o.o !a"a !olo7 n Fu . o.tnt$ mu: di.t"o"m"o7 . a!"!$ al 3 d lo. 3. : l dio, Pad" : ma.t"o d la -u""a7 oQauanna Fui du9o d la tan#a Fu at"a>i.a al ti-" : d la 3l!a !"t"a du9o d>int !ab#a. : >int !abll"a. a""an!ada. a lo. nmi -o, ilu.t" !u"a!a d la tmida

t"ibu d lo. ;alo"a.7 $:m, >n-o a nomb" d lo. -u"""o. d la. .l>a. : lo. "o. a ;".nta"t n . t da .olmn l t"ibuto d la. a"ma.7 ;a"a Fu a tu ># nt"-u. al-"an-nio bunF Fu n ot"o tim;o .al>? a nu.t"o. abulo. d la. -"and. llu>ia. :a>nida.) Ent" llo. ubo un -u"""o) Allá >an la. a"ma. d la -u""a

Q tomándola. n a!. la. a""o$ a lo. ;i. dl an!iano7 : . " ti"á)

Lu-o . ;".nt$ l man!bo Fu ";".ntaba a lo. !a#ado ". di"i-i$ ;o!o má. omno. la. mi.ma. alaban#a. a Qaua"maFui ;".$ l moti>o d la o3"nda : !on!lu:$a9adindo, D aFu lla. -"and. a-ua. . .al>? un !a#ado") Allá >an la. a"ma. d la!a #a)

Ot"o. $>n. d.m;9a"on i-ual ;a;l a nomb" d lo. ;.!a do".7 d lo. a"t.ano.7d lo. Fu bu.!an -"ano. d o"o nt" la

!U%AN 65

 "na : l l?-amo d lo. "o.7 d lo. Fu t"an la !"a d la ;alnn : l lau"l7 d lo.an!iano. Fu d.an mo"i" n lo. !ombat. : >i ta" la i-nominia d a!aba" la >ida nun l!o7 : n 3in7 d lau>n tud L;lantl n toda. ;a"t. d .;"an#a. : aMn dilu.ion. d la u>ntud Fu anla imita" l >alo" : la. a#a9a. d lo. >io.)

T$!al. l tu"no d la. !"monia. a la. >"-n.) Una d lla. blla : n-alanada7 ;"on!o-ida7 : tmblando !omo una t$"tola a la >i.ta dl milano7 . !ondu!ida ;o" l"m"o a la ;".n!ia dl an!iano 3) Ll>a l t"ibuto d obto mu"il., -a"-antilla.

d >a"ia. .imint. : d !olmi3io. d anmal. uimbia!a. G21H : ;n dint. du!.i3io. d ;. : 3aa. !on "!amo. d to"na.olada. ala. : !ab#a. d mo.!a"don.)

 <"an !u"a!a7 di! a!indo un .3u"#o ;a"a .ob";on". al .u.to : la >"-n#a-"an !u"a!a7 a !u:a mi"ada timblan lo. n mi-o. má. >alint. !omo tmido ;$llulo.7obd!n lo. .Mbdito.

.in ";li!a"7 : !an la. !ib#a. nmi-a. !omo la. 3"uta. d lo. á" ` bol. .a!udido. ;o"l >into7 o7 Qaua"maFui’ amo" d tu. nu ) m"o.a. mu". : ".;to d la. don!lla.d toda. la. t"ibu.7 "a b .ta. o3"nda.7 .ta. labo". d nu.t"a. mano.7 n nomb" dl

, buno d la. .l>a. : la. a-ua.7 a Fuin la. !on.a-"amo.)

P".?nta. a !ontinua!i$n la >i"-n d la. 3"uta.7 no mno. t mida : ;udo"o.a)  Cu"a!a ;od"o.o7 di!7 -"an 3 ;"ot-ido d lo. -nio. bn?3i!o. ).to. .ab"o.o. ;látano. .ta. -"anadilla. Fu . an ;intado dl !olo" d o"o n la !ima d lo. má.alto. á"bol.

.ta. u>a. !amai"ona. Fu .on la dli!ia d todo. lo. ;alada". . to. mad"o9o.7 :uaba. : bada. toda. .ta. 3"uta. n .a#$n t n >an ;o" mi mano lo. á"bol.7 mata. :n"dad"a. Fu . !"an n la. "ib"a. d lo. "o. : n l .iln!io dl d.i"to)P".?ntala. al

dio. d la. a-ua. : d lo. bo.Fu.7 ;a"a Fu .a ;"o;i!io a toda. nu.t"a. 3amilia. :t"ibu.)

Vin d.;u?. la >i"-n d lo. -"ano. .-unla la. d la. "a!. : l-umb".7 : ;".ntan .u. o3"nda.7 ;"!dida. d b">. : ;".i>o. di.!u".o.) A. a lo.

Page 42: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 42/129

man!bo. !omo a la. >"-n. !ont. tal >io Qaua"maFui7 .mant n >"dad a un-nio .il>.t"

21H E.;!i d "d!illa ;a"a l ;!o)

6

 Fu "!ib !ulto d un ;ublo d -u"""o.7 !a#ado". : lab"i-o.7 al#ando

 ;au.adamnt amba. mano. a la altu"a d la !ab#a : un tándola. lu-o .ob" l!o"a#$n n .9al d a!;ta!i$n : a-"ad!i minto ma. .in d.;l-a" lo. labio.7 ni.on"i".7 ni di"i-i"7 ni aun a la. ti"na. don!lla.7 .iFui"a una mi"ada .ua> :ala-ado"a .im;" : .omb"o !omo !ilo bo""a.!o.o7 no d.mint n lo má. mnimoni .u !a"á!t" ni .u i.to"ia) Rbo.ando d -o#o . tá ;"o .u -o#o7 o!ulto bao la!o"t#a d b"on! d? la. ;a.ion. mat"ial. : bá"ba"a.7 no ;ud mani3.ta".) KPuda!a.o bnlla" l diamant n>ulto n una !a;a d a"!illa K;ud un "a:o d .olat"a>.a" l mu"o d ;id"a d un !alabo#o

La mu!dumb" bu.!a !on an.ia7 nt" la. !anoa.7 la d la >i" -n d la. 3lo".7 Fuot"a ># ta"da n ;".nta". no -u.ta a lo. .al>a. Fu la. ulla. d .;uma Fu dauna ba"!a al "ti"a". dl .!na"io7 . d.>an#!an ant. Fu a.om n ?l la Fu db.u8 !d"la) Ent" .a -nt l !um;liminto d un d.o .i-u al ;un to al d.o, ;a"a?lla Fu"" . ob"a"7 ;di" . tn" d"!o in!on t.tabl d "!ibi") El di.-u.to!omin#a a ;inta". n todo. lo. .mblant.7 : l d Qaua"maFui . ;on má. n !la"oFu d !o. tumb")

P"o al !abo7 !omo un Fumd Fu a .tado nt" l 3olla : .al d .Mbito7 : . lan#aal .;a!io7 : !on ind!ibl "a;id# a! ida. : >nida.7 -i"o.7 .;i"a.7 #ta. : !in3i-u"a. donai"o.a.7 ba tindo !omo una ala!i$n la. to"na.olada. ala.7 : ab"indo : !

""ando la. 3libl. !inta. d la bi3u"!ada !ola a. . ;".nta Cu manda7 .ola n .uli-"a ba"Fuilla d 3o"ma d lan#ad"a : !ubi"ta d bll.ima. 3lo".) Co.a má. linda7má. 3antá.ti!a7 má. n!anta do"a7 no an >i.to amá. la. .l>a. d o"int7 ni la. >i"onla. anti -ua. !iudad. mitol$-i!a. d Eu"o;a : A.ia7 ni la. mod"na. !ulta. .o!idad.)E.a o>n . má. Fu la >i"-n d la. 3lo".7 má. Fu la "ina d la 3i.ta má. Fu un-nio dl la-o K. un ;da#o d .ol !ado n la. onda.7 : !on>"tido n ." má-i!o :di>ino Fu at"a toda. la. mi"ada.7 n!ind todo. lo. !o"a#on. : d.;i"ta todo. lo..;"itu. a una !omo ado"a!i$n d Fu nin-uno ;ud ;".!in di") La multitud da un-"ito d .o";".a : ntu.ia.mo7 : nmud! n .-uida ;a"a di.3"uta" má. d lama"a>illa Fu . mu> n la.

" CU%ANDA

6

onda.) Qaua"maFui Fuda !omo una .tatua7 : a.ta n .u 3"nt d -"anito . dibua al!abo l .a!udiminto Fu .u3" n .u int "io" a la ;".n!ia : mo>iminto. ma-n?ti!o.d la >i"-n d la. 3lo".) E.ta . a!"!a al an!iano . dtin -ua"da .iln!io al-uno.minuto. a !au.a d la 3ati-a Fu l a o!a.ionado l mano dl " mo7 n l !ual .a;o:a !on la .ini.t"a mano n admán alti>o : d.d9o.o7 mint"a. !on la d"!aa!a"i!ia : .uta la .d9a !a bll"a !on Fu u-an la. b"i.a. dl Cimano7 o bin .au.ta l >antado ;!o7 !omo ;a"a !ontn" : !alma" l !o"a#$n Fu l .alta inFuito)

 <"an 3t d lo. ;alo"a.7 di! al 3in n >o# mlo dio.a ;"o 3i"m an!iano >n"abl aFuin l Dio. buno a !olo !ado n . b"illant a.into ;a"a Fu l ";".nt n la

Page 43: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 43/129

3i.ta d .t da7 .!u!a a la ia dl d.i"to Fu . at"> a d.;l-a" .u. Iabio. antti7 la. 3lo". d lo. alto. á"bol. la. d la. ;lanta. Fu >i>n ad"ida. a .u. t"on!o. la.d la. n"dad"a. Fu 3o"man

!olum;io. o .ubn a !o"ona" la. má. "-uida. ;alma.7 o Fu la. n la#an : unn !onanillo. : nudo. amo"o.o.7 .mbolo dl d.tino

d lo. amant. !o"a#on. la. 3lo". Fu a;na. al#an la. !ab#a. dl ;ol>o d lati""a la. 3lo". Fu . nut"n d ai" : la. Fu na

8 >-an n la. do"mida. a-ua., toda. la. 3lo". d la. .l>a.7 "o.7 la -una. : monta9a.7m an l-ido ;a"a Fu t la. ;". %"ala. o !u"a!a linda. .on !omo la ni9#73".!a. !omo la .;"a9#a dl ;!o namo"ado7 olo"o.a. !omo l alinto d lo. buno.- nio.) R!bla.7 Qaua"maFui7 "!bla. -"ato, allá >an toda. a tu. ;lanta.)

Q Cumandá !a n la bal.a dl >io -u"""o una llu>ia d aman!a:o. : no"bo.7a"omo. : "o.a.7 tao.7 ;alomilla. : ot"a in3i anidad d 3lo". Fui.ita. : .in nomb" Fuat.o"an la. .l>a. t"a .andina.)

Sunan ;o" todo. lado. >o!. d a;lau.o lo. tambo"il. : ;3a no. ;".an lntu.ia.mo) ;Mbli!o7 : la. !anoa. d lo. !u"io.o.7 !omo .i 3u.n im;lida. ;o" .Mbito>into7 . a;"oiman a la !a noa d la !i!"a >i"-n) Todo. Fui"n >"la : o"la d!"!a todo. an.an ;"!ibi" la 3"a-an!ia Fu d.;id7 -o#á" d la lu# Fu b"illa n .o.di>ino. oo.7 n .a 3"nt7 n toda lla))) A;".M"an. mu!o. a !o-" la. oa. : lo.

 boton. d la. 3lo". Fu7 .!a;ado.

64

d la. mano. d Cumandá 3lotan n la. onda.7 : . di.;utan !on t na# ;o"3a tan!odi!iada. "liFuia.7 Fu la. ll>an a lo. labio. ola. o!ultan n l ;!o)

Ca"lo. . uno d lo. má. ntu.ia.ta. : má. d di# >!. . ;o n n ;li-"o d#o#ob"a"7 ;o"Fu7 n l 3"n. d a;od"a". d al-uno. ;?talo. Fu u:n ">ulto.nt" la .;uma7 Fu l>anta .u ;"o;ia ba"Fuilla7 ol>ida l "mo7 .a!ando b"a#o. : ;!o3u"a7 : ;i"d l Fuilib"io) Al !abo ll-a a !o!a" !on la .u:a la !anoa d un indio7Fuin al mana"la ob"a Gn a;a"in!ia !a.ualmntH7 d modo Fu al bo"na" l "mo

 ;a"a nd"#a"la : t"a"la a mo>i minto .-u"o7 da !on la ;ala tan 3i"o -ol; n la!ab#a al o>n O"o#!o7 Fu l !a al a-ua : und !ual .i 3u"a un ;d"nal) %u !o.no ad>i"tn l .u!.o ;"o l >io Ton-ana .ulta una !a"!a ada diab$li!a) Ot"o.a-ua"dan Fu .u"a l t"an"o : lo. d An doa. . a""oan a nado d.d la o"illa ;a"a.al>a"lo) Su. dili-n!ia. ab"án .ido Fui#á. inMtil. ;"o Cumandá7 0 todo lo a >i.to7

 ;a"t !omo una 3l!a n .u !anoa al ;unto n Fu la a-ita!i$n d la. a-ua. indi!a l

undiminto d .u amant7 : .in >a!ila"7 . a"io8 a d !ab#a n lla. : d.a;a"!) Un-"ito d a.omb"o : .;anto . .!a;a d todo. lo. !o"a#on. todo. lo. "o.t"o.

 ;alid!n7 : la. mu". "t"o!dn o !an n ti""a o""o"i#ada.) Nadi .ab Fu la o>n tin ;o" .u lmnto la. onda.7 : la dan ;o" mu"ta7 o mi "an7 !uando mno.7!omo inminnt .u "i.-o d ;"!") %no. !ono!n .u. amo".7 : ;o" tanto l ;a.mo. ma:o" al >" Fu .u a!!i$n t "ia . ;o" l t"an"o) Un minuto d.;u?. to"na aa-ita". l a-ua : bu"bua la. !".;a. : !i"!ula". ola. . .u!dn !on "a;id# !omona!indo d un !nt"o !omMn7 : >an a mo"i" !o!ando lán-uida. !ont"a la. !anoa. : laa"na d la o"illa) Ab"n8 .7 : .u"-n a la .u;"3i!i Cumandá : Ca"lo.7 ;o" lla.o.tnido) El o>n ".;i"a .u ;"i mi"ada . ;a"a Fuin l a .al>ado7 : al >" Fu . la>i"-n d la. 3lo".7 . "anima : !ob"a 3u"#a. ;a"a nada" a!a la o"illa) Ent"ambo..aln a lla !ual do. ;ato. Fu7 bu"lando l ti"o dl !a#ado"7 . #ambull"on n un ;unto: a.oma "on n ot"o in.;"ado7 t"iun3ant. : !ontnto.)

Page 44: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 44/129

Ot"o -ol; d .o";".a) P"o .i uno. a;laudn7 no 3alta Fuin. mu"mu"n : mu!o.-ua"dan .iln!io Fu indi!a ind!i.i$n odi.

CU%ANDA 66

-u.to Ton-ana inmutado d i"a7 !lama Po" lo. -nio. dlla

-o’ la >i"-n dl la-o . a man!illado !on l !onta!to d un om b"7 : m"! !a.ti-o) <"an t"ibu dl Palo"a >al t"ibu. dl Co;ata#a7 l Conambi : lLliFuino toda. la. nobl. t"ibu. "ma na. : aliada. Fu !lb"ái. la 3i.ta d la. !anoa.n .t bndito la -o7 no ";a"?i. n Fu la dlin!unt .a mi ia, o. la nt"-o) Tomadia .a!"i3i!adia unto . blan!o Fu . a at">ido a 9i#!la". !on no.ot"o. n .tda !on.a-"ado a nu.t"a. di>inidad.) D.a ) al bun Dio. : a lo. -nio. bn?3i!o. nod?i. Fu t"iun3

l mal>ado mun-a a !au.a d una im;"udnt : lo!a don!lla : d

un blan!o ad>ndi#o) (io. dl d.ii"to7 !um;lid >u.t"o db"

Di>".a im;".i$n !au.a n lo. ánimo. l a""anFu d noo dlan!iano d la !ab#a d ni>, uno. lo u#-an ob"a dl !ilo ;iado

.o7 :7 u.ti3i!ándol7 3ulminan t"""ibl. mi"ada. .ob" lo. do. $

>n. ot"o. >a!ilan lo Fu ;in.an ." un db" .a-"ado7 .to

.7 Fu dbn .oli!ita" l !a.ti-o d lo. !ul;abl.7 : la .im;ata Fu

 ;o" llo. .intn no ;o!o. lo. tinn ;o" ino!nt. : !ul;an Yal i87

 o d Ton-ana Fu !$ al a-ua al t"an"o) La. mu".7 a Fui

n. ni l .al>ai.mo a >ulto in.n.ibl.7 timblan ;o" l !a.ti-o Fu

.;"a a la >i"-n : al "mo.o blan!o7 : d""aman .iln!io.a. lá-"i

ma.) Cumandá7 nt" tanto7 !on la >i.ta baa7 lo. b"a#o. !"u#ado.7

: d ;i. n mdio d .u. !om;a9"a. n la. !"monia.7 Fu at

""ada. : llo"o.a. la mi"an ;".intindo .u ;"$ima d.-"a!ia7 -ua" 

da .iln!io7 mu.t"a indi3"n!ia ;o" !uanto ;a.a n .u to"no7 : .o

lo > !on oo. "bo.ant. d t"nu"á a .u amado blan!o) E.t7 "o

dado d .u. ami-o.7 lo. #á;a"o. d Andoa. tm ;o" Cumandá :

. ol>ida d . mi.mo) Vn"abl an!iano7 di! di"i-i?ndo. ali""itado Ton-ana7 .!u!a al t"an"o !u:o !a.ti-o .oli!ita. unto

!on l d tu ia ino!nt) E. !o.a t"a9a Fu ";ut. dlito una

 buna a!!i$n7 !ual la Fu a ;"a!ti!ado Cumandá .al>ándom d

la mu"t : Kno tm. Fu l bun Dio. : lo. -nio. bn?3i!o. a

Fuin. a. in>o!ado7 ll>n a mal Fu . l "!om;n. Fuitándo

l la >ida P"o .i tu. "mano.7 lo. d la. b"a>a. : nobl. t"ibu.

aFu ;".nt. Fui"n una >!tima ;a"a !alma" .u >n-an#a7 m L aFu .7 :o .olodbo ;"!"7 ;o"Fu .o: la !au.a Mni!a d la

Page 45: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 45/129

a!!ion d la >i"-n d la. 3lo". .i no m ubi. undido n l

61

la-o7 !la"o . Fu lla no ab"a tnido ;o" Fu? ;on". n !onta! to !onmi-o)

Cumandá iba tambi?n a abla"7 : :a ;ud !ol-i". lo Fu a b"a di!o, Fu lla .ola

"a la !ul;abl7 : Fu .ola dba ." .a!"i 3i!ada Fu l o>n blan!o "a ino!nt ;"o.u. ;"i . ;ala b"a., ZO:m7 an!iano ;ad" mo oidm7 t"ibu.[7 3u"on ao-a da. ;o"multitud d >o!. ;almada.7 -ol;. d "odla. : ;i!a. : a.ta d lo. tambo"il. Fu.onaban .a!udido. !on m;tu7 : la >i"-n ubo d !ontinua" .iln!io.a) %u"a l

 blan!o -"itaban ;o" una ;a"t) Vi>a l blan!o ".;ondan ;o" ot"a)

  La .an-" d ambo. a lo. -nio. dl la-o No no d nin-uno d llo. S7. u.ti!ia7 !a.ti-o

  Siln!io +u l 3 d lo. 3. lo d!ida

  Bin +u >n-a l -"an !u"a!a +u >n-a : lo ".ul >a

Qaua"maFui7 n 3!to7 aba .altado d .u bal.a7 . a!"!a al lu-a" d la. di.;uta7l>anta .u ;i!a n .9al d auto"idad7 : "ina .Mbito .iln!io)

Toda. la. mi"ada. !on>"-n a!ia ?l todo. á-ua"dan !on lo. ;!o. a-itado. lad!i.i$n d .u. labio. Fu ."á ina;labl) KSi ."á d >ida K.i ."á d mu"t El llantod la. mu". . a .u. ;ndido n .u. ;á";ado.7 !omo la. ;"i . -ota. d la llM>ia nt"la. mnuda. oa. dl .;á""a-o la Fua d .u. !o"a#on. o l .u. ;i"o dl dul!d.ao-o .tán ;"onto. a .!a;a". ;o" lo. nt"a bi"to. labio.) Cumandá :8 Ca"lo. .!"u#an una mi"ada d dolo"): d ind!ibl an-u.tia)

8(abla al 3m l an!iano 3,

 Valint. io. dl d.i"to7 "mano. mo.7 : tM nobl Ton -ana7 >u.t"o !lo ;o" ldb" o. ll:a a u#-a" !on .umo .!"M;u lo d un .u!.o n l !ual !on>in ant.mdita") Qo7 ;o" !u:a bo!a ablan n .t da .a-"ado lo. -nio. dl la-o : d la. .l>a.7o. di-o Fu !on>in !ontinua" la 3i.ta ant. d d!idi" !o.a al-u na a!"!a d la .u"td .to. $>n.7 Fu du"ant lla no . "i -u ni una -ota d .an-"7 ni . >i"tanlá-"ima.7 ni . oi-an Fua. n -mido.) +u lo. $>n.7 todo. .in !;!i$n7 dan!n7!antn : "an7 : Fu lo. >io.7 n lo ;o.ibl7 imitn a lo. $>n.) KA!a.o

60

nadi a >nido a la 3i.ta d lo. -nio. ;a"a nt"i.t!". : llo"a" Un -"ito d a;lau.oi#o ".ona" lo. .no. d la. a-ua. : lo.

 bo.Fu. lo. mi.mo. Fu ;o!o. minuto. ant. ;dan l !a.ti-o d Ca"lo. : Cumandá7 bati"on ;alma., tal . .im;" l in3luo d la. ;alab"a. dl ;od"o.o El mundo noda d ." mundo ni n t" lo. .al>a.) Solo Ton-ana obd! mal d .u -"ado7 in!linala !ab#a : . "ti"a mono7 !omo l 3u"io.o ;""o a Fuin . im;id mo"d") 8

Jba"o. : #á;a"o.7 n) tanto7 :a no ;in.an .ino n ;";a"a". ;a"a la. !"monia. d lano! Fu . a;"oima)

LA NOC(E DE LA @IESTA

La "ina d la. .t"/la. a Fuin .i :a no ado"an lo. indio. !"i. tiaitl#ado.7 la >n toda>a

lo. .al>a. !on 3ilial !a"i9o7 anun!i$ .u a;a"i!i$n tndindo .ob" lo. lano. mont. :la. !o;a. d lo. má. -i-ant. á"bol. un >lo d .ua>.ima lu#7 : a!indo b"illa" n l

Page 46: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 46/129

o"i#ont .u au"ola d ;lata nt" nub!illa. .;a"!ida. n to"no !omo "tal. d un>ll$n d.;da#ado) Todo. la .;"aban !omo .i dbi. ;".idi" la 3i.ta no!tu"na7

 ;a"tindo la on"a d lla !on l an!iano 3 d lo. ;alo"a.) +u? !ont"a.t l d la lunaFu b"illa"a lu-o n la inmn.idad dl 3i"mamnto "odada d mi llon. d lu!"o.7 :un ;ob" .al>a n>an!ido nt" lo. bá"ba"o. n un "in!$n dl d.i"to Q a. >an

toda. la. !o.a. d la ti""a !om;a"ada. !on la. dl !ilo7 !;to la intli-n!ia umanaFu7 !omo ;ud l>a". a.ta Dio.7 . tambi?n !o.a -"and7 ma-n3i!a di>ina 8

Un num"o.o !o"o d don!lla. db .aluda" al a.t"o d bll#a mlan!$li!a7 tana-"adabl a la. alma. .n.ibl. : a;a.ionada.7 !on un !ánti!o .a-"ado7 -"ata"mini.!n!ia7 Fui#á7 dl tim;o d lo. Ci"i. : lo. in!a.)

C"! la lu# n l o"i#ont ">"b"a una lna d .;lndo" in3abl nt" l !ilo : lama.a d .omb"a. d la. .l>a. a.oma un

1=

 b"> 3"a-mnto dl -lobo lumino.o7 : .una un !on!i"to d >o !. .ua>.7 dul!. :

di>inamnt t"i.t.) Pa"!n la. mloda. !om binada. d la. !ano"a. a>.7 dlmu"mu"ado" a""o:o7 dl au"á-mi do"a7 ;a"a ;".a" lo. má. ti"no. ino!nt.a3!to. o .o. !o "a#on. >i"-inal. !onmo>ido. ;o" lo. "!u"do. d una di!a ;"dida7 ".i-nado. ;o" la 3u"#a a .u d.tino ;".nt : tm"o.o. dl ;o">ni") El .oloFu alt"na !on l !o"o . u Cumandá la. a"-n tina. >ib"a!ion. d .u >o# ">lan latm;.tad Fu n .o. mo mnto. d.!a"-a n lo ntimo d .u ;!o : lo d.;da#a)D.di !ada >i"-n Fui#á. l !anto d .aluta!i$n a la luna .a .u ;"o ;io !anto3Mnb" +ui?n .ab lo Fu d.;u?. d la 3i.ta d!ida l adu.to >io d la. mano..an-"inta. Fui?n .ab lo Fu ."á d lla : d .u amant l o>n t"an"o Pu.Ka!a.o Qaua"maFui a di!o Fu Fudaban d3initi>amnt ab.ulto.)))

COROVn Fu"ida mad" luna7 >n7 Fu tnmo. di.;u.ta lu -"and lumb" d la 3i.ta o"illa.d la la-una)

CU%ANDA

O luna l tmido a"Fu"o

: l o la t""ibl lan#a7

CU%ANDA

O luna la mad" an!iana Fu io. a la -u""a a dado7 : la .;o.a Fu a n!antadodl -u"""o l !o"a#$n

!omo ". tan linda : buna

: la. ama.7 lla. t aman7

: Mni!a "ina t a!laman

d .ta .a-"ada 3un!i$n)

CORO

Vn Fu"ida mad" luna7 >n7 Fu tnmo. di.;u.ta la -"an lumb" d la’ 3i.ta o"illa.d la la-una)

CU%ANDA

Page 47: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 47/129

O luna7 la ti"na >i"-n la dl .olita"io l!o7 má. Fu :a .int .u ;!o a"d" n b"a.a. d amo")

al >" tu dul! t"i.t#a !omo a .u numn t ado"a7 : n aFu.t !anto im;lo"a tu ;od"o.o 3a>o")

COROVn7 Fu"ida mad" luna7 >n7 Fu tn"no. di.;u.ta la -"an lumb" d la 3i.ta o"illa.d la la-una)

CU%ANDA

O luna l ni9o Fu i-no"a d la >ida lo. noo.7

1/

CU%A

: l b"a>o !u:a >n-an#a .ab !omo l "a:o7 "i"

>i?ndot ta9 !i!"ad ti ;"ndado. .u.;i"an7

: al ;la!" d >"t a.;i"an

a .u 3i.ta !on!u""i")

CORO

Vn7 Fu"ida mad" luna7 >n7 Fu tnmo. di.;u.ta la -"an lumb" d la 3i.ta o"illa.d la la-una)

12

al#a a ti lo. bllo. oo.

nt" l "i" : l .alta")

TM t mi"a. amo"o.a7

!on tu blanda lu# l ala-a.7 : a. la ino!n!ia ;a-a.

!on Fu t .ab ado"a")

CORO

^ Vn7 Fu"ida mad" luna7 >n7 Fu tnmo. di.;u.ta

la -"an lumb" d la 3i.tao"illa. d la la-una)

 No . aban a;a-ado toda>a la. >o!. dl !o"o7 !uando l a. t"$7 d.;"ndido!om;ltamnt d la lna dl o"i#ont7 lu!a la ;lnitud d .u. a;a!ibl. "a:o. n lo..;a!io. in3inito.7 .i">i?ndol d !a;"i!o.o ;d.tal la. nub. Fu ;o!o. minuto. ant.3u"on .u a"-ntada !o"ona)

Enton!. l la-o ;".nt$ d .Mbito l .;!tá!ulo má. ;a.mo .o abla. ;u.to n la.!anoa. num?"o.o. m!on. d .to;a d ;alma im;"-nada d a!it d andi"o>a o d".ma d !o;al7 lo. !ual. daban -"and. : >i>a. llama. : toda. a un tim;o manada. ;o" di.t"o. "m"o.7 d.;u?. d ab" dado n o"dnada ;"o !.i$n una ;au.ada

>ulta al la-o7 !antando un imno -u""o7 !o mn#a"on a !"u#a".7 ;"im"o n "-ula"

Page 48: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 48/129

mo>iminto : lu-o !on la "a;id# dl "lám;a-o : n di.tinta. ai"!!ion.7 3o"mandola. má. 3antá.ti!a. 3i-u"a. Fu . ;ud ima-ina")

Con la >lo!idad d la !a"""a . in3lamaban má. : má. la. ta.7 : .mando ondada..i";. d 3u-o7 .ilbaban : !i.;o""otaban : .u. "3lo. multi;li!ado. n la. in3inita.onda. d la. a-itada. a-ua.7 : !on3undido. !on lo. millon. d 3"a-mnto. d luna Fun lla. ;a"! mo>".7 .a!udi".7 .alta"7 !o!a"7 undi".7 "a;a "!"7 3o"maban unabi.mo d llama. : !ntlla. !ubi"to ;o" l abi.mo dl .t"llado !ilo8 P"-"inoma-n3i!o7 .ublim !uad"o7 no !ontm;lado amá. n la. 3i.ta. d lo. ;ublo.!i>ili#ado. E"a una .!a"amu#a d .t"lla. n l la-o "a una au"o"a bo"al n la

U%ANDA 15

.u;"3i d la. a-ua.)

@ati-ado. : !ubi"to. d .udo" lo. "m"o.7 a""ima"on al 3m la. !anoa. a la o"illa) Qa nti""a7 la. mu". . a;".u"a"on a .a li"l. al n!unt"o l. nu-a"on !a"i9o.a. la.3"nt. l. di"i-i"on 3"a.. li.on"a.7 : l. di"on a n d !o!o tallada.7 !i!a d :u!a

!ondimntada !on u-o d ;i9a : olo"o.a na"ani llaG20H)(aban. l>antado7 nt"tando7 n la mitad dl !am;amnto7 una imnn.a ;i"ámid dt"on!o.7 "ama. .!á. : na) Qaua"ma) FW tom$ una ta : la n!ndi$ .i-ui?"onl. lo.! "a!a. d la. d má. t"ibu. .-Mn .u ;"minn!ia :7 n!ndida ;o" >a"ia. ;a"t.7 lamol !ombu.tibl 3u 8mu: ;"onto una .ola ma.a d 3u-o7 un .olo !onunto d llama.Fu ilumin$ tono l la-o : la .l>a a -"an

di.tan!ia) 8

<man lo. t"on!o. al ab"a.a". : la. -na. onda. batida. ;o" l >into . tndanmu-indo 3u"io.a.7 o a-uda. ln-ua. d lla. a""an!ada. iban n "a;ido >ulo a mon"!ual ala!ion. lo. dl in!ndio un dilu>io d ;a"t!ula. b"illant. .[ mo>a n lao.!u"i dad o nt" la no"m !olumna d umo Fu "mataba n una an !a !o;a!om;u.ta d innu bl. >llon. Fu7 n.an!ándo. lntamnt n l .;a!io7Fub"aban lo. "a:o. d la luna : l o!ul taba ;o" !om;lta la di>ina 3a#)

En .a 7"a7 . iban !ando -"adualmnt la. o3"nda. Fu7 du"ant la. !"monia. dlda . aban d;o.itado a lo. ;i. l an!iano 3 d lo. 3.) La. .;o.a.7 la.don!lla. : lo. man!bo. a3ladan d !uando n !uando ".ma d !aFuino7 !o"t#a. d. to"aFu : ot"a. .u.tan!ia. olo"o.a. Fu7 !on.umida. n ;o!o. . -undo. ;o" la.

 b"a.a.7 n"iFu!an l ambint d Fui.ito ;"3u m)

%int"a. . a!*an .to. ino!nt. .a!"i3i!io.7 in>o!ando al

Dio. buno : a lo. -nio. bn?3i!o.7 .u. .i">o.7 todo. lo. -u"" "o. n-a"#ado. ;o"la. mano. :)al .on d lo. tambo"il. : ;3ano. dan#aban dando >ulta. n to"no d lao-u"a : ntonando !o ;ia. na!ional. n alaban#a d la. t"ibu. dl d.i"to)

20H La .olanun Fuitn. d lo. botáni!o.)

Lib". io. d la. .l>a.7 KFui?n o. .u;"a n >alo" Nun!a l mido >u.t"a 3"nt !on>il ulla man!ill$)

La ;al i"-u ai"o.a .ob" l bo.Fu .u ;nd$n7 : l ;na!o dl .al>a má. ai"o.olu! al .ol)

  %

CGJ%ANDA

Page 49: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 49/129

.i la 3l!a o. t"a.;a.$ .i l ti!una n >u.t"a .an-" mu"t !i"ta d""am$7

 No "uin Fua o. ab" l labio7 .ino 3"a.. d bald$n7 da"do. Mltimo. Fu l almad.-a""an dl >n!do")

1

T"a. .u ;".a "audo !"u#a ;o" lo. !ilo. l !$ndo" má. l >n! n li-"#a dl d.i"tol -u""ado")

El b"ama" dl ti-" amb"into llna l bo.Fu d ;a>o" %a. la 3i"a timbla : u: dlo. indio. a la >o#)

La monta9a tin "o!a. Fu no mlla l "a:o at"o#7 : n la -u""a tin l b"a>o !omo"o!a l !o"a#$n)

O -u"""o. dl o"int !uán tmido. .im;" .oi. t+u?n amá. al "udo -ol; d>u.t"a i"a ".i.ti$

@u"ibundo . >u.t"o a""oo !ual dl mont l alu>i$n Fu d""iba a9o.o. t"on!o. !on.u

ala at"onado"%á. .i l !"áno o. ind l a!a

Lib". io. d la. .l>a.7

KFui?n o. .u;"a n >alo"

 Nun!a l mido >u.t"a 3"nt !on >il ulla man!i3l$)

Al bail : !anto . .i-ui$ la !omida !omMn7 !on li" : >ni"7 : !"u#a".7 : da" : ;di" dlo. Fu .">an la. umant. >ianda.) El animao d.o"dn . !a"a!t".ti!o dl 3.tnd lo. .al>a.) La al-a#a"a !"!a !omo l "uido d un "o Fu aumnta .u !audal !on

la. a-ua. d la tm;.tad7 : lo. a""o:o. : to""nt. Fu baan d lo. !ollado. >!ino.) El3"mntado li!o" d :u!a : d ;alma7 al Fu todo. lo. indio. . daban !on 3"n.i7 .u"ta.u dbido 3!to) n .a. di>".ion. la amabl ut"a;lia t"mina .im;" ao-ada n

 b"a#o. d la to"; mb"ia-u#)

En lo int"io" d .u ba""a!a Ton-ana : .u io7 l mo#o Fu d ""ib? a Ca"lo. n l la-o7ablan !on Solo la !i!"a Pona lo. .!u!a .in ." >i.ta) El >io d.;"nd d unad .u. o"a. un

!a9uto d ;luma d !ondo"7 d lo. Fu7 a -ui.a d ado"no7 ll>an todo. lo. .al>a. lod.ta;a !on !uidado7 toma una !o"ta do.i. dl .util ;ol>o Fu !ontin :7 umd!indo!on .ali>a7 lo ;on bao la u9a dl ;ul-a" d"!o d .u io) Al o3"!" l li!o"7 l

di! n >o# .umamnt baa7 tn !uidado Fu .ta u9a . la> n ?l) S . !a;$ dl a-uama. no ;od"á lib"a". d .t ;ol>o) A7 blan!o7 tM !a"á.)))

El o>n O"o#!o7 a!om;a9ado d al-uno. indio. d Andoa. Fu no . m#!laban n la3i.ta7 : ll>ando !omo un 3a"do .ob" .7 l di.-u.to) la ;na : l 8!uidado ;o"Cumandá7 andaba nt"7 la

1

14

 

G/ %ANDA

multitud) R;ntinamnt l to!an ;o" dt"á. dl omb"o)

Page 50: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 50/129

  . ;"-unta >ol>i?ndo. !on >i>#a) E. l io d T$n-a na Fu l !ont.ta, Un"mano tu:o) Blano K;o" Fu? no t di >i"t. a9ad n tono a3abl)

 La 3i.ta no . ma)

 ("mano)7 la 3i.ta . d todo. ;"o :a !ono#!o Fu .tá. t"i.t ;o" lo Fu .u!di$

ao"a ta"d) O t"an"o $:m, mi !o"a#$n .int ;.a"7 ;u. .in Fu""lo t !au.?da9o : ;u. n ; li-"o tu >ida : la d mi "mana) Nin-uno d lo. do. . !ul;abl?7 :no Fui"o Fu n >u.t"o. ;!o. a:a noo !ont"a m) Vo: a ." tu ami-o : n .-uidami "mana m ;"dona"á) Vn7 d?at il8 >a" d m)

 No ;o!o .o";"ndido Ca"lo. . d$ ll>a" ;o" la mano a la ;u"ta d la !o#a dl >iod la !ab#a d ni>) El o>n indio lln$ un !o!o d !i!a d :u!a7 a.ta Fu .moa"a l ;ul-a" n lla7 : . dilu:"a l t""ibl >nno .!ondido bao la u9a)

 ("mano t"an"o7 dio .t"!ando !on la mano .ini.t"a una mano d Ca"lo.!ont"a l !o"a#$n n .9al d a3!to7 $:m,

dlant d la o-u"a .a-"ada Fu a!aba d d>o"a" nu.t"a. o3"n da.7 t o3"#!o miami.tad ."mo. !omo l bM!o : l á"bol FM . ab"a#an : 3o"man un .olo á"bol : lFu Yt i"a a ti7 a m m "i"á7 : l Fu a m m i"a7 t "i"a tambi?n mi alaba :a"!o ."án tu:o.7 : :o u.a"? tu. a"ma. !omo lua.7 !om"mo. n un mi.mo ;lato :

 bb"m$. n un mi.mo !o!o) D.;u?.7 .i tM7 !o8) mo .o.;!o7 a. .mb"ado amo" nl alma d Cumandá7 ."mo. >"dad"amnt "mano.) Ea7 blan!o’ a ti m nt"-o.t . l li!o" dl u"amnto d la ami.tad, bb a.ta .u Mltima -ota)

C"!i$ l ;a.mo d Ca"lo.7 : !omo n .u !o"a#$n d ;ota a má. l >il n-a9o abalab"ado .u nido7 : no ;oda .o.;!a" Fu7 bao a3!tuo.a. a;a"in!ia. . .!ondi. lamá. "3inada maldad7 .inti$ d.!nd" .ob" ?l una "á3a-a d .;"an#a : 3li!idad)(a.ta al!an#$ a nt">" allanada. la. di3i!ultad. ;a"a .u nla! !on Cu mandá)

 <n"o.o man!bo7 !ont.t$ al indio7 tu. ;alab"a. m an !o -"an bin, o >i>l !ilo7 Fu nun!a a d.!ndido "o!o má. dliio.o a "3".!a" : da" >ida a una 3lo"Fumada ;o" l .ol

16

?n la a"na dl d.i"to) %i"a7 l u"amnto . ;a"a l !"i.tiano blan!o mu!o má..a-"ado Fu ;a"a ?l indio in3il7 : :o t u"o Fu no tnd"á. amá. Fu "om;"7a"";ntido : d.;!ado7 l Y>a .o d !o!o n Fu >amo. a a;u"a" l li!o" dJa ami.tadt"na) Ea o>n amabl7 .amo. ami-o. : "mano.

Ca"lo. al#a l !o!$ : lo a!"!a a lo. labio., la mu"t . !i"n .ob" ?l : l .al>a

i;$!"ita .on" !on mali!ia ;"o n .t in. tant l a""batan l >a.o d la. mano.7 :Fuin lo a! . Cuman dá Fu a!aba d ;".nta".)

 E.t li!o"7 di! la o>n7 db ;nt"a" n mi. nt"a9a. ant. Fu n la. dl blan!ot"an"o)

Q di"i-indo una mi"ada d a-uila i""itada al luo d Ton-ana7 a9ad ("mano7 dim ;omndo ;o" t.ti-o. a lo. -nio. bn?3i !o. dl bo.Fu : dl la-o7 Kno . !i"to Fu!on>in Fu bba :o .t li!o" n Fu . a la>ado la u9a d tu mano

El o>n .al>a > !on .;anto a Cumandá7 . ;on !ada>?"i!o7 ab" lo. labio. a ;a" dlo. oo.7 ;"o no a!i"ta a ;"o3"i" ni una .ola ;alab"a)

Page 51: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 51/129

 Qo tambi?n7 ;"o.i-u la india !on t""ibl i"ona7 :o tambi?n Fui"o ." ami-a :"mana d .t "mo.o : amabl t"an"o : >o: a ;a"ti" !on l : !onti-o .ta dul!: .aludabl bbida7 a.i lo. t". no. uni"mo. n ;a# : buna a"mona ;a"a .im;")

En l .mblant : la. ;alab"a. d Cumandá : n la inmuta!i$n Yd .u "mano7d.!ub" Ca"lo. la ;"3idia d ?.t7 : a tim;o Fu lla a!"!a tambi?n l li!o" a .u.labio.7 !lama : lo !a al .ulo al ;unto

  No bba.7 all a: >nno

 S7 !ont.ta Cumandá7 lo .?, mi "n a t"ado dbao d .u la"-a u9a la mu"t ;a"ati7 : :o ll-ado a tim;o ;a"a lib"a" t d lla) O blan!o >o Fu .o: la !au.a dFu t ;".i-an7 : a m m to!a a;u"a" . li!o" 3atal) TM K;o" Fu? a. d .u3"i" ;nanin-una K;o" Fu? t a. d i" ;o" !au.a ma a la ti""a d lo. / Qo >la"? ;o" ti7 : ;o" timoti"?)

Al-uno. !u"io.o. iban a;"oimándo. al lu-a" d la .!na) El n>nnado" liabiad.a;a"!ido La ;"udn!ia obli-o a .;a"a". a

8 lo. do. amant.7 : Ca"lo. a;na. ;udo d!i" a mdia >o# llno d

11

 

CU%ANDA

I

10

a.omb"o : d ;a.i$n, O Cumandá Cumandá tu !o"a#$n tin al-o .ob"natu"alVi"-n admi"abl KFui?n ".

El o>n O"o#!o ;nt"$ toda la -"a>dad dl ;li-"o Fu !o ""a nt" lo. bá"ba"o.7 : .a!o"d$ dl tmo" : ";u-nan!ia Fu .u ;ad" aba mo.t"ado d Fu !on!u""i. a la3i.ta d la. !anoa. +u"a "-".a" inmdiatamnt a la "du!!i$n7 a!om;a9ado d .u.ami-o. lo. !"i.tiano. d Andoa.7 : llo. l ;".uadan tambi?n la n!.idad d >ol>".

 ;"o la .u"t d Cumandá l int".aba mu!o má. Fu ant. ;u.7 una >#d.!ubi"to. .u. amo".7 n .u mi.mo ;ad" : "mano. tna la in3li# tmibl.nmi-o.) Ad má. !on Fu? a!to. d >alo" : -n"o.idad . aba ;".ntado lla a.al>a"l d la mu"t !uán n-"a in-"atitud ."a ala". d Fuin l amaba a.ta;on" .u >ida ;o" ?l : ala". ;a"a no .a b" má. d lla7 a lo mno. n .o. da. d

la 3i.ta n Fu ;"oba blmnt !o""a ma:o" ;li-"o

A;u"ada "a la .itua!i$n d Ca"lo.7 : no !aba Fu . ".ol>i. a !i-a. a !o.a al-una)Andoa. l at"aa !on l ".;to : amo" 3ilia l.7 má. Fu ! la n!.idad d >ita" la.a.!an#a. d lo. bá"ba "o. la. o"illa. dl Cimano l !ontnan !on l amo"a;a.ionado d Cumandá : !on l db" Fu l ono" : la -"atitud l im;onan d noabandona"la) A nada . ".ol>a7 : la ind!i.i$n ll-$ a no a"l !ont"a . mi.mo) Pidi$a lo. andoano. Fu l da.n .olo : .olo7 t"i.t : abu""ido .u ;u.o a >a-a" ;o" la.a3u"a. dl !am;a mnto7 !u:o "uido : d.o"dn l m;on#o9aban má. l ánimo) A lalu# d la o-u"a7 :a ba.tant di.minuida7 : d la. ta. d " .ina Fu a"dan n la.!o#a.7 >a l i" : >ni"7 l 3o"ma" !o""o.7 : a.ta l "9i" d omb" : mu". n l

a3án dl "M.ti!o 3.tn7 : di.tin-ua la !aba9a dl >io Ton-ana ma. no daban .u.mi"ada. !on la blla o>n7 t"a. la !ual andaban an.io.a. !omo Fu "a l Mni!o obto

Page 52: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 52/129

!a;a# d ll>a"7 .iFui"a !on una b"> a;a"i!i$n7 al -Mn ali>io al alma n3"ma dl!uitado t"an"o)

@ATAL ARBiTRIO

La i"a dl >io d la !ab#a d ni> .tall$ d nu>o !ont"a Cumandá ;o" ab"

mo.t"ado d nu>o tambi?n7 .u a3 al t"an"o Fu ?l dt.taba) (allába. !itado ;o" l li!o"7 : l. d nu.to. : amna#a. !ont"a la o>n 3u"on ma:o"., t". >!. al #$ lama#a ;a"a d.!a"-a"la .ob" lla t". >!. l nd"#$ al ; !o la a-uda ;i!a) @u"io.o!omo un .ano "ido, %i"a7 l d!a7 t a. !o ab""!ibl !omo lo. blan!o.7 :"-a"? tu. ..o. : no da"? -ota d .an-" n tu. >na.) N!ia : lo!a ama. a . >ilt"an"o7 : no) .ab. Fu !on tu amo" l ;";a"a. la mu"t) El !a"á7 : tM !a"á. !on?l .i7 :o o. !a"? a ti""a7 !omo !o"ta : d""iba l á"bol l l9ado") T a. >ulto !omol blan!0 obto d la >n-an#a dl t""ibl Ton-ana7 : .a >n-an#a ."á in3alibl) S7.i, ama al t"an"o : mátal Mntat !on ?l7 : !on ?l mu") A7 ;ob" mo#a dmnt;ob" Cumandá KNo .ab. Fu tu mu"t ."á .ab"o.a ;a"a m Kno .áb. Fu dlantd tu !adá >" d bb" !i!a d :u!a n l !"áno d tu amant S7 mo"i"á.

tambi?n))) KPo" Fu? no t matad’o ant. d ao"a K;o" Fu? no lo a-o o:))) A.tamo. n una 3i.ta))) : Qa ua"maFui))) : lo. ;alo"a.))) ma.)))

T"a. la "ti!n!ia d amna#a . .i-ui$ n l !o"a#$n dl >io 3u"io.o un u"anTntoFu !on3i"maba ;a"a . !uanto a!ababa d ;".a"7 : Fu lo mani3.t$ a .u ia al#andouna mano : mo. t"ándol la ;alma7 !omo Fuin di!, a-ua"da : :a >"á.

Pona llo"aba .u. io. tmblaban lo. ni9o. aban o!ul tado llno. d t""o" nt" lo.t"a.to. >ol!ado. n l a;o.nto) Solo Cumandá7 nobl : alti>a n mdio d .M ;na :!uidado7 tna nuto. lo. oo. : d !uando n !uando7 di"i-a a .u ;ad" mi"ada. d-la!ial indi3"n!ia)

 Pad" mo7 dio al 3in ;o" toda ".;u.ta a la. in!";aCio3l. : amna#a. d Ton-ana)tu. !ana. .on l ".;to d tu. io.7 : tu. ;alab"a. .on .a-"ada. $"dn. ;a"a llo. tuia .o: ;ud. Fuita" m la >ida Fu m di.t ;"o !on llo no !"a. Fu m a"á. mal

0=

JI,AN LEON

CU%ANDA

0/

nin-uno, Ka!a.o mata" a un d.di!ado . !a.ti-a"l

Iba a "ti"a". ;"o l >io la dtu>o d un b"a#o !on "ud#a di!i?ndol, E.;"a

Obli-$la a ;"man!" n ;i7 mint"a. ondamnt ;n.ati>o7 la di.t"a a;o:ada n .uma#a d !o!obolo !la>tada d !olmillo. d .ano7 :) la .ini.t"a !""ada n lo. labio.a;"tado.7 ;a"!a un >i!tima"io ind!i.o nt" d.!a"-a" o no l -ol; .ob" la >!tima)

% !abo d al-uno. minuto. d !a>ila!i$n7 ti"a a un lado la ma8 #a7 . -ol;. la 3"nt!on la mano : mu"mu"a, E.ta bin) En . -uida a;u"a una buna ;o"!i$n d li!o" :di! a todo., Vnid7 .-uidm) Q a.indo d la mano a Cumandá . la ll>a a la!aba9a dl 3 d la 3i.ta)

Qaua"maFui7 ba.tant b"io tambi?n7 :a! "odado d lo. ;"in!i;al. -u"""o. d la.di>".a. t"ibu.) Todo. !on>".an a un tim;o7 ;u. dond .!a.a l ui!io abundan la.

 ;alab"a., Fuin n.al#a lá. a#a9a. dl an!iano !u"a!a7 Fuin abla d .u ;"o;io >alo"7Fuin "!u"da l "o.mo d lo. 3. mu"to.7 Fuin7 n 3in7 .omt a di.!u.i$n

Page 53: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 53/129

al-uMn ;"o:!to b?li!o ni 3altan .al>a. Fu .olo .ultan al-uno. mono.labo. ;o"Ful .tado d .u !ab #a no lo !on.int má. : aMn al-uno. a: Fu7 d""ibado. d .u.

 ban!o. o a""imada. la. !ab#a. n .u. alaba. : n 3o"#ada. ;o.t "a.7 du"mn l ;.ado : to"; .u9o d la bod#) Po" 3u"a no !.a l mon$tono .on d lo. tambo"il.: ;3ano.7 : . o:n d !uando n !uando "uido.a. !a"!aada.7 nt" bla.3mia. :

 u"amn to.7 >o!. d ;ndn!ia.7 !lamo". d mu". : a-udo. llo"o. d ni9o.7 Fu!om;itn !on lo. d.a!o"d. ;ito.) Todo anun!ia Fu l "M.ti!o 3.tn a ll-ado a .u!olmo)

Ton-ana . "!ibido !on a-a.ao7 ;"o .in nin-una !"monia d ;a"t dl 3 : .u.!om;a9"o.) P".?ntanl li!o" d :u!a ;"o "!a#ándolo .ua>mnt7 di! aQaua"maFui)

 ("mano : ami-o7 no m ia. Fu bba ant. d ab"m odo)

 Nun!a m o;on-o7 !ont.ta l 37 al Fu"" d mi. "ma no.7 lo. Fu m n>ia"onmn.a"o. !on tndma. ama"illo., KFu? m Fui". d!i" Ton-ana áblam !onlib"tad)

 TM ". -"an !u"a!a7 -"an3 d la 3i.ta d la. !anoa. : Fu

"ido dl Dio. buno : d lo. bn?3i!o. -nio. lo. ami-o. t ".; tan : lo. nmi-o. ttmn) Ent" tu. ami-o. m !unto tambi?n :o7 Fu t n>i? mi io !9ido dl tndmad la ;a# : la 3"at"ni dad l "!ibi.t !on bondad : d.d nton!. m llama. tu "mano7 : :o t do: l mi.mo ttulo7 : mi 3amilia t llama .u ;ad") O7 "manoQaua"maFui a ll-ado l momnto n Fu n! .ito d tu ;"ot!!i$n, tM ". la ;alma-"and : :o la ;alma !i!a7 !omo t dio mu: bin l man!bo dl tndma d ;luma.do"ada. !Mando t abl$ a nomb" d la 3amilia Ton-ana) E.!M!am7 ;u. bni-noCumanda . ia mia7 a. >i.to bnila" o: .u "mo.u"a : a. admi"ado la d.t"#a !on

Fu bat l "mo : u-a !on la !a noa : la. ola.) %a. la ;ob" o>n7 a!on.ada tal ># ;o" l mal>a do mun-a . a !o o: di-na d !a.ti-o : .olo ;o" tu bondad a ;odido .al>a". : >i> toda>a) Un blan!o7 t"an"o abo""!i b d .o. Fu allá t"a. lo.mont. an .!la>i#ado a nu.t"o. " mano.7 : Fu7 .o ;"tto d "li-i$n7 ;"tndna!" ot"o tanto !on lo. lib". io. dl d.i"to7 a !i#ado l !o"a#$n d mi lii a7 :a .mb"ado n ?l la .milla d un8lo!o amo" : .t mal7 .t o;"obio d mi 3amilia :d toda. la. t"ibu. dl o"int7 a d >i ta". !on l !a.ti-o d nt"ambo.)))

 ("mano7 l 3 d la !ab#a d ni> : l !o"a#$n >al"o.o7 int""um;Qaua"maFui a Ton-ana lo. da. d la -"an 3i.ta no .on da. d !a.t-o7 :a lo .ab.,KFu"?i.7 ;o" >ntu"a7 Fu lo. - nio. bn?3i!o. . non !on no.ot"o. Cumandá ob"omal7 .i bin . d lo. $>n. ama" : ." amado.7 : l amo" no . malo n nin

8 -Mn !o"a#$n ;"o no.ot"o. !a.ti-ando d mu"t a una >i"-n !on .á-"ada a la.!"monia. dl la-o7 : a un t"an"o7 !ualFui"a Fu

8 .a7 Fu no. a a!om;a9ado !omo ami-o7 no. a"amo. mu!o má. !"iminal.)

8 O7 "mano Qaua"maFui7 3 d lo. 3. tu. ;alab"a. .on la. d un .abio!i!"o7 : tu. "a#on. >n!n !omo tu ma#a

: tu ;i!a) No !a.ti-u.7 ;u.7 ni a mi ia ni al t"an"o7 ma. . , ;á"alo.) So: du9od la .u"t d Cumandá7 : Fui"o ;on"la n

tu. mano.) / ;ad" d lo. b"a>o. ;alo"a.7 m dii.t Fu nada t8

ma : Fu lo .;" todo)))  %un-a m mat .i ol>idado mi ;"om.a K+u? d.a.7

Page 54: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 54/129

02

Ton-ana7 "mano mo

 +u t di-n. !9i" a Cumandá lo. b"a#alt. d la !ulb"a >"d : l !into d .;o.a7: .a la Mltima d la. tu:a.)

  Ton-ana Ton-ana ami-o !lama l an!iano !u"a!a "bo .ando d -o#o ao"a .. tim;o d Fu bba. a.ta la. Mltima. -ota. dl li!o" d :u!a Fu t o3"! !uando>ini.t a mi ;".n!ia) A;M"al7 a;M"al

El >io Ton-ana bb7 : lu-o di!,

 El -"an 3 m a .!u!ado7 : :o obd!ido)

 Cu"a!a d la !ab#a d ni>7 "mano : ami-o7 a9ad Qa uannaFui, .ab Fu7 .inmba"-o d ab" ;"dido !on lo. a9o. ba.tant. 3u"#a.7 : d Fu no ;udo anda" ;o"lo. mont. a !a#a d la !ulb"a >"d : dl ;"!io.o ta:o7 ;a"a lab"a" lo. b"a#alt. :!olla". d una no>ia7 n mi ;n.aminto .taba :a a!" d Cu mandá mi .?;tima

.;o.a) Solo a-ua"daba Fu t"an.!u""i.n lo. da. .a-"ado. ;a"a abla"t d llo : ;".nta"l la. ;"nda. d la uni$n maS ;a"! Fu a. mtido la mano n mi ;!o :m a. .a!ado !uanto n ?l tna o!ulto) O Ka!a.o t a d.!ubi"to mi . !"to lain.i-n !i!"a d tu .;o.a Sa !omo 3u"7 tu ;n.a minto m . -"ato ".;ta"?a la >i"-n d la. 3lo". a.ta Fu la no! . t"a-u l Mltimo ;da!illo d la mad"luna ma. al da .i -uint d .to7 Cumandá ."á mi mu"7 : l bun Dio. : lo. bu no.-nio. no . noa"án7 ni l mun-a t"iun3a"á)

  O7 -"and "mano KFui?n ;od"á a-"ad!" ba.tant l bn3i!io Fu no. o3"!.P"o Fu mi ia >i>a d.d o: a tu .omb"a7 : Fu l t"an"o no >ul>a a tnta"la,lo. odio.o. blan !o. m;lan !on la. $>n. in;"ta. la mil d la li.ona : la.n-a9an 3á!ilmnt)

 Nada tma. n adlant7 Ton-ana7 "mano mo, al oi" l nomb" dl -u"""o d la.mano. .an-"inta.7 l blan!o tmbla"á)

 Vn-a Cumandá7 di! nton!. Ton-ana : !ono#!a a .u du9o : ;"ot!to")

La o>n . allaba !abi#baa : .iln!io.a t"a. .u ;ad"7 .!u !ando indi-nada !$mo .di.;ona d .u 3utu"a .u"t) El >io d la !ab#a d ni> la toma d la mano7 : laobli-a a ;on". dlan t di!i?ndol,

:

 (ia7 l -"an 3 d toda. la. t"ibu.7 Qaua"n . a di- Y a!o-" mi. ;alab"a. :

-ua"da"la. n .u ;!o >a.7 ;u.7 a ." Y.u .;o.a : d.d o:7 aun ant. Fu t !i9a la 3aa dl mat"imo nio : lo. b"a#alt. dla !ulb"a >"d7 >i>i"á. a .u .omb"a : 3o" ma"á. ;a"t d .u 3amilia7 : unto !on .u.ot"a. mu". l ;";a"a "á. la bbida d :u!a7 a.a"á. la !a"n ;a"a .u alimnto :tnd"á. la. ;il. d .u l!o)

El lio" a !o lo!ua# al an!ia 37 : ;o" .to : ;o"Fu . i"".i.tibl l at"a!ti>o d la o>n7 da .!a;a" d .u. labio.7 Fui#á ;o" la ;"i ># n .u >ida una 3"a. d !a"i9o7 :di!, Linda >i"-n d la. 3lo".7 O Cumand)á tu ;ad" m a di!o ;alab"a. tandul!. a!"!a d ti7 Fu la. -ua"dado n mi !o"a#$n7 : >a.

a ."7 l ;"im" da d.;u?. d mu"ta la mad" luna7 la .?;tima . ;o.a dl 3) l lo. 3. : !u"a!a d lo. ;alo"a.) AunFu :a no .o: o>n7 m .3o"#a"? n a-"ada"t7 : t

Page 55: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 55/129

da"? un bllo ado"no d u .o. d ta:o) Si no ;udo ;".nta"t uno nu>o7 t da"? do.a""an / !ándolo. d mi. nmi-o.7 ;u. .i . di3i!ti !a#a" l ta:o d lo.

u.o. ;"!io.o.7 . mu: 3á!il ;a"a m d""iba" un ;a" d nmi-o. : a""bata"l. !on la>ida .u. ;ndint. : .u. a"ma.) T da"? tam bi?n7 a má. d lo. ado"no. di!o.7 mu!a.: linda. .a"ta. d abon !ilio. ;a"tido.7 .imint. d !o;al : dint. d mi!o. do. !into.d ;aa on labo". d ala. d mo.!a"don.7 do. >.tido. !o. a mano : do. d la.-unda !o"t#a d llan!ama S"a. 3# o Cumandá Qaua"maFui l ;od"o.o t loa.-u"a)

)Y Todo. lo. !i"!un.tant.7 admi"ado. d la -n"o.idad dl 37 .;"an Fu la o>nd.;"nda uno d .u. ado"no. : . lo nt"-u n .9al d a!;ta!i$n : -"atitud ;"olla aunFu al-o t"?mula ;o" la im;".i$n d un .u!.o Fu no aba tmido7 ;álida má.d noo Fu d .u.to7 !ont.ta .in >a!ila", Nobl an!iano7 3 d lo. ;alo"a. :-u"""o tmido n todo. lo. "o. : n toda. la. .l>a. ab"7 .i Fui".7 mi ;!o7 : >"á.n ?l !uánta -"atitud m a. in 3undido !on tu. dul!. ;alab"a. : n!a. ;"om.a.7 ;"o>"a. tam bi?n Fu n mi !o"a#$n no !ab .ino un amo"7 : Fu7 ant. Fu tM un o>n a

n!ndido n ?l la lumb" d la ;a.i$n) O bondado .o Qaua"maFui no m d. la."iFu#a. Fu m o3"!.7 : d?am .olo la lib"tad d .-ui" amando a . o>n"mo.o : buno !o

CU%ANDA

05

0

mo un -nio7 : d uni"m a ?l)

Ton-ana mu- !omo un to"o "ido : a;"ita un b"a#o d Cu mandá mu"mu"ando, A!;ta o mo"i"á.

^ La o>n a Fuin7 .-Mn ;a"!7 la !ita!i$n mo"al a !o in.n.ibl al dolo" 3 ;"o.i-u, Qa no m ;"tn#!o a m mi.ma, u"ado ant l Dio. buno : ant lo.-nio. d la. .l>a.7 Fu mi !a"n : mi. u.o.7 mi !o"a#$n : mi alma7 mi ;n.aminto: todo mi amo"7 nun!a amá. ;"tn!"án a ot"o Fu al blan!o t"an"o Fu m a"!ibido ;o" .u .;o.a) <"an !u"a!a no n-a8 3ia"t, di!o la >"dad n tu

 ;".n!ia7 : .;"o Fu tnd"á. lá. tima d m) KNi ;a"a Fu? a d Fu"" l 3 má. ;od"o.o dl o"int una mu" Fu tin l !o"a#$n nanado7 !uando ;ud alla"mu!a. mu". lib".

Bu3a d nu>o l >io d la !ab#a d ni> : .t"uando 3"n? ti!o ot"a ># l b"a#o d.u ia7 di! a Qaua"maFui, Ami-o : -"and "mano7 .ab Fu n mi 3amilia nadia! .ino mi >olini tad7 : Cumandá no a obtnido mi !on.ntiminto ;a"a Fu ;uda." ?.;o.a d aFul t"an"o) No7 no lo .7 ni lo ."á nun!a7 : an t. Fu !on.nti"lo7mi. 3l!a. "a.-a"án la. nt"a9a. d nt"ambo.)

 E.to7 ";li!a la o>n di"i-i?ndo. .im;" al 37 .to ;od"á .u!d" má. bin7 Funo l da" d ama"no. ni 3alta" a nu.t"a. ;"om.a. d uni"no. ;a"a .im;") O7Qaua"inaFui !Mm;la. l d.o d mi ;ad", Fu .u. 3l!a. m at"a>i.n o bin7o"dna tM Fu m .aFun lo. ;alo"a. lo. u.o. : lo. Fumn7 Fu mi !a" n .a dadaalo. ;!. dl la-o7 : d mi !abll"a a. t" un !ii to ;a"a ti) P"o ad>i"t o 3Fu .i la ;unta d la 3l!a to!a .olo l !o"a#$n dl blan!o : no l mo7 o .i una -ota d

 ;on#o9a !a n .u. nt"a9a.7 :o7 Fu .in ?l no Fui"o .ta" n la ti""a ni ;udo

a!o.ta"m n ot"o l!o Fu n l .u:o7 m i"? >olunta"ia mnt a la "-i$n dlo..;"itu.7 : tM .olo ;o."á. mi !u";o .in >ida Fu ;".to . ;ud"i"á : a!aba"á) Cu"a!a

Page 56: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 56/129

 ;od"o.o .ab. mu: bin lo Fu . l !o"a#$n d una .al>a, im;tuo.o !omo l to""nt d la monta9a no a: Fuin ;uda !ontn"l) No tmo la mu"t ma. .i tmo la.;a"a!i$n dl amado t"an"o : Fu a . ta !au.a . m obli-u a mo"i")

Todo. a-ua"daban Fu .talla. la i"a dl an!iano -u"""o7 !u

CU%ANDA 0:o o"-ullo tntaba Cumandá !on .u 3"an!o ln-ua ;"o ?l7 bin ;o"Fu no Fui"mo.t"a". a.;"o !on la bll#a !u:o !o"a#on l

/ !o>in ablanda"7 bin ;o"Fu t ;a"! !on>nint a;a"nta" - n"o.idad :-"and#a d ánimo n ;".n!ia d lo. dmá. 3.7

 ;u. .u la"-a ;"in!ia l a n.9ado al-uno. toFu. d ;oliti!a

!a un >lo al noo : !on !i"ta dul! -"a>dad7 !lama Don

!lia in!auta >o Fu tin. l !o"a"on mb"ia-ado d amo" dl

t"an"o7 !uando a.i t o;on. a la >oluntad dl 3 d lo. 3. : a la d tu ;ad")Pin.a. ;o" dmá. n . blan!o7 a Fuin m ;o.;o n.7 : no >. l ;li-"o a Fu la""a.t"a. T"a tu !o"a"on a .u lu

-a" : a""-la tu ui!io (ia Cumandá’ !uando . !a una oa a

la o-u"a7 . im;o.ibl Fu no . ab"a. :o .o: la o-u"a7 tu

amant una oa ni;"udnt’ 7Fui". Fu l blan!o . a-a !

ni#a

.t";ito.o. a;lau.o. a""an!an .ta. ;alab"a. a lo. !on!u""n

t.) La. mu". tan .olo -ua"dan .iln!io7 ;o"Fu .im;ati#an !on

la blla : ti"na Cumandá7 la !ual7 .in inmuta".7 toma dl .ulo

una "ama7 : a""an!ando do. oa. unida. ;o" lo. ;d!ulo.7 di!

 Cu"a!a d lo. ;alo"a. !on ".;to .!u!o toda. tu. ;alab"a. ;

7, "o7 mi"a7 l t"an"o : :o .omo. .ta. do. oa., al !a" la una n la. b"a.a.7 no ;od"á .!a;a" la ot"a : amba. . a"án !ni#a)

 No .u!d"á .to a nin-una7 ";li!a al an!iano tomando la. oa.) Solo la. .;a"a"ála má. 3ina : dli!ada Fuda"á ;".a n mi. mano.7 : a la ot"a l nt"-a"? l >into d.u d.tino)

La a!!i$n a!om;a9a a la. ;alab"a., di>id Qaua"maFui la. o a.7 n!i""a la una n lamano7 : ti"a la ot"a !on d.;"!io al .ulo

Cumanda . a;".u"a a l>anta"la7 la ll>a a lo. labio. !on adman a;a.ionado7 la au.ta!on amba. mano. al !o"a#$n : al#a .u. n-"o. oo. an-ado. n la-"ima.7 a!ia l !ilo

 Vo7 di! l an!iano -u"""o7 di"i-i?ndo. !on !alma al >io d la !ab#a d ni>7>o Fu tu ia no .tá n .t momnto ;a"a .!u!a" ;"om.a. ni ;a"a !on>"!". dlo Fu la !on>in,

l -nio malo a .o;lado .ob" lla : l a t"a>iado l ui!io : l !o"a"on P"o tu>oluntad : la mia .tan !on3o"m. Im;o")ta al -o Fu Cumandá no Fui"a ;"tn!"m

Qa . ma7 ".i.ta o no3 ".i.ta) En !uanto al t"an"o7 Fu ma9ana7 ant. Fu !ant a>

Page 57: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 57/129

04

 

CU%AN

06

nin-una7 . ;on-a n !amino ;a"a Andoa.7 : no >ul>a a int""um ;i" nu.t"a.!"monia.) (o: l tmido 3 d lo. 3. l ;"dona : da i" n ;a#7 ;o"Fu lo.#á;a"o. andoano. .on .u. ami-o. : l blan!o >i> !on llo. ma. !ontinM ;"o3anandonu.t"a 3i.ta7 : .u !a"n ."á .in "mdio mana" d lo. ;!. dl Cimano) TM7 "mano Ton-ana7 !uida d la >i"-n d la. 3lo"., Fu nin-Mn alinto ni !onta!to laman!n n la ;"$ima luna nu>a l ;ond"? !on mi. mano. lo. b"a#alt. d ;il d!ulb"a : l !into d la .;o.a7 : lla mi.ma ;";a"a"á nu.t"o l!o d ;il.)

Cumandá no ";li!$7 ;u. "a dl todo inMtil ";li!a" la. lá-"i ma. .u.;ndida. n .u.la"-a. ;.ta9a. "oda"on : !a:"on n la. mano. Fu o!ultaban la oa .imb$li!a7 la

 ;"nda dl mudo u"a m?nto Fu a!ababa d a!" a ;".n!ia dl t""ibl !u"a!a)

Ent" ai"ado : .ati.3!o Fud$ Ton-ana7 a;u"ando uno t"a. ot"o lo. !o!o. "bo.ant. d!i!a n !om;a9a d .u 3utu"o :" no) Cumandá7) !on3iada a .u mad" : "mano.73u ll>aba a la !a ba9a d .u 3amilia7 dond todo. . n!""a"on ;a"a da". al .u9o)

P"o no7 no todo. do"man la o>n >laba : llo"aba n .iln !io7 : .u. do. "man$.7Fu . Fuda"on unto a la ;M"ta !o9>" .aban n >o# baa ;";a"ando uno d llo. aldi.imulo un a"!o : una 3l!a)

Cumandá !ontu>o l llo"o ;o" atnd" : ob.">a")

II

LA @U<AE"a mdia no!) La o-u"a ;".ntaba un -"an !onunto d b"a.a. !9ido d un ma"!od !ni#a. : "ama. a mdio Fuma"7 : .olo tal !ual llama"ada7 ;".ta a d.a;a"!" almno" .o;lo dl >into7 . mo>a t"?mula a.ida al t"on!o Fu la ;"$duo7 !omo l Mltimoabnto d la >ida n !u a-oni#ant)

El 3">o" d la 3i.ta aba ido a;a-ándo. a ;a" dl 3u-o d la o-u"a) Ca.i toda. la.a!a. d >into7 . aban tin-uido !on .umida la ".ma7 : .olo a""oaban ">ulta.!olumnilla. d umo

diondo7 Fu !uando la. tnda l >into ;nt"aban n la. !aba 9a.) La luna d""amaba.in "i>al .u lu# .ob" l !am;o .iln!io.o : t"i.t Fu do. o"a. ant. animaban la.

dan#a.7 lo. !anta". : la. !lama!ion. d -o#o d >int al-". t"ibu.) Uno. ;o!o..al>a. >a-an7 tambalándo. : bu.!ando .u. !o#a.7 !omo l !i">o "i do :mo"ibundo Fu Fui" ab"i-a". n .u -ua"ida d mu.-o o bin . di"a Fu .on lo.man. d lo. Fu :a!an n . !am;o mi.t"io.o : 3Mnb"7 dond al ;a"!" aba!.ado la >ida a-ota da ;o" l abu.o d lo. -"o."o. ;l La. 3u"#a. Fu .to. !on .umn7aun n la .o!idad !i>ili#ada7 .on má. di3!ilmnt ".tau "ada. ;o" l .u9o7 Fu la.-a.tada. ;o" l t"abao) El .u9o Fu má. . ;á"?! a la mu"t . l d la mb"ia-u#7 :

 ;o!o 3altaba a .o. .al>a. ;a"a .ta" >"dad"amnt mu"to.) P"o . n!.a"io a"una !;!i$n, lo. and$ano.7 bin ;o" no ol>ida" la. ad>" tn!ia. dl ;ad" Domin-o7

 bin ;o"Fu n "a#$n d .u. !"n!ia. !"i.tiana. no tomaban ;a"t a!ti>a n la 3i.ta7aban bbido mu: ;o!o li!o" : do"man t"anFuilo. n .u. "an!o. alado. d lo. dmá.)

Page 58: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 58/129

Uno d lo. io. d Ton-ana .ali$ d la !o#a !on mu!o tin to7 dio una >ulta ;o" lainmdia!ion. : >ol>i$7 : n >o# mu: baa dio a .u "mano Fu l a-ua"daba, No .a mo>ido dl ;i dl t"on!o a .tá !omo un 3anta.ma blan!o . l di.tin-u ba.tant

 bin ;a"a Fu la 3l!a >a:a .-u"a) Ca"á7 : no . ;od"á .ab" ma 9ana Fui?n l amu"to)

 No7 no ;od"á .ab"., ;u.to al-una. ;luma. n la 3l!a Fu . ;a"!n a la. Fuu.an lo. #á;a"o. d Andoa.)

 Bin "mano, la a.tu!ia . !lnt ao"a >t a la ob"a) Pa"a llo tin. Fu da" la>ulta a la i#Fui"da7 o!ultándot nt" la. 7mata. !uando .t?. n l ;unto !on>nint7tind l a"!o : di.;a"a7 in>o!ando t". >!. al mun-a7 a 3in d Fu di"ia tu ma no :lu-o !a"-u !on l alma dl t"an"o) P"o7 dim "mano) du"m Cumandá

El int""o-ado . mti$ n la !aba9a : >ol>i$ a .ali" a ;o!o,

 Du"m ;"o3undamnt7 dio7 : :o m >o:) TM7 a!!a aFu Cuanto ;a.)

Ca"lo.7 !ombatido ;o" l in.omnio7 io d la t"i.t#a : dl do8

01

 b"7 aba .alido d .u !abaila ;o" "3".!a" !on la. b"i.a. dl Ci8) mano .u ;!o :!ab#a ab"a.ado. ;o" la 3ib" d la ;a.i$n : bo ;n.aminto.) Va-$ una o"a ;o" lainmdia!ion. d la. !o#a.7 ;o" .i ;udi"a di>i.a" .iFui"a la .omb"a d .u ado"adaCumandá) Un #á;a"o l !omuni!$ la o"dn d ;a"ti" dada ;o" Qaua"maFui7 :aumntado .to !on l mal.ta" d .u .;"itu7 : !an.ado al 3in7 má. ;o" l no"m ;.od la an-u.tia Fu a !au.a dl la"-o anda"7 . aba a""imado al t"on!o d un á"bol7 al-odi.tant d la !aba9a d lo. andoano.7 : !u:a. tndida. "ama. l im;dan ." iluminado

 ;o" la luna) All l >io l io d Ton-ana)))

umandá lo aba .!u!ado todo : l !o"a#$n l tmblaba d t""o" !omo l ala d una> nda : a-oni#ant) P"o .aba Fu !on a!oba"da". : ;"man!" Fuita n .o.momnto.7 ;ona la >ida d .u amant) %int"a. la !":"on do"mida7 . o!u;$ nab"i" un o"ado al 3"á-il tabiFu d la !abana7 o!ultándol !on .u ;"o;io !u";o !uando!on>na7 a 3in d Fu no la t"ai!iona"a la !la"idad d la luna

D.;u?. Fu .u "mano l ;al;$ la !ab#a : l ;!o7 dio,

 du"m ;"o3undamnt7 lla . .!u""i$ ;o" la ab"tu"a !omo una !ulb"a)

Qa .tá 3u"a ;"o : Ca"lo. Kd$nd .tá l t"on!o n Fu . alla a;o:ado : !ont"a l 5>a a ." !la>ado ;o" la a-uda 3l !a))) S ;on n ;i un in.tant : di"i- ;o" toda.

 ;a"t. "á;ida. inFuita. mi"ada.) E.o . ;li-"o..imo ;ud ." d.!ubi"ta má. noa: "mdio7 ;o"Fu . ;"!i.o .ab" d$nd .tá l o>n : !uál . la di"!!i$n Fu db.-ui" ;a"a ll-a" a ?l : .al>a"l dl -ol; t"aido") Látl a la in3li# l !o"a#$n !on "a"a>ioln!ia7 : Fui" "om;"l l ;!o7 a;n?tal !on amba. mano. l 3alta la ".;i"a!i$n: ab" lo. labio. ;a"a ab.o"b" la ma:o" !antidad ;o.i bl dl au"a .l>a) P"o allá7

 bao un á"bol !o;ado7 al!an#a a di>i.a" nt" la .omb"a un bulto blan!o) K+ui?n ;ud." .ino Ca"l$. (a!ia la i#Fui"da > un indio Fu7 3o"mando an!o .mi!"!ulo7!amina n t"a#a d !a#ado" Fu a!!3ia : . a!"!a a la d.!uidada ;".a) A: . lamu"t Fu >a n bu.!a dl t"an"o

Lo Fu .int Cumandá n . in.tant no. d!ibl, !" Fu la 3l!a l a "oto la.nt"a9a. : Fu la !alint .an-" l baila lo.

CU%ANDA /

Page 59: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 59/129

!on>ul.o. mimb"o. l 3"o .o;lo d la mu"t la n>ul> !omo una "á3a-a d >into.!a;ada d la. b"3ia. dl Cimbo"a#o 3la Fuan .u. ;i"na. >a a !a" >a a ala" unFuido) P"o ilum nal d nu>o la ida d Fu .u ;u.ilanimidad . ;a"a Ca"lo. in3a

 bl .iitn!ia d mu"t .u ánimo . "a to"na a .u !o"a#$n la auda!ia dl amo" :a .u !u";o la "i-id# dl .al>a n!$">a. : !o"" a -ata. ;o" nt" -"u;o. d na :

ot"o. mato""al. Fu la o!ultanLa mu"t !o"";o" un lado7 la >ida ;o" ot"o7 : Ca"lo. lo i-no "a) ( a la t"na .u"tdl omb" n la ti""a)

El omb" . la mta la >ida : la mu"t la. Fu !o""n a ?l : al !abo7 ta"d otm;"ano7 al ";ti". la ;"uba7 ll-a la o"a n Fu >n! la .-unda7 : d""iba alomb"7 : l ba"" dl .ulo7 : Fuda n .u lu-a" .olo un ;o!o d ;ol>o7 dond ot"o. :ot"o. in3 li!. >an .u!di?ndo.7 : !a:ndo : d.;a"!indo

 Cumandá la >ida Vula7 ll>a !amino "!to : ll-a ;"im "o) O"o#!o da un -"itod? .o";".a) Calla di! la o>n ao-án do. d 3ati-a t"al >iolntamnt d un

 b"a#o : l dobla a ti""a7 o!ultando. ambo. nt" una. mata. Fu "odan l t"on!o Q al ;unto Cumandá a""bata un blan!o ;a9o Fu !ub" .u ;!o7 lo ^ !ul-a dl ba.ton dCa"lo.7 ;on .u .omb""o n un t"mo7 : lo al#a todo al mi.mo lu-a" Fu o!u;aba .uamant) No . ;a.an do. .-undo. !uando .uba7 "a.-ando l ai"7 una !omo n-"a .i";Fu at"a>i.a l ;a9o : Fuda >ib"ando !la>ada al t"on!o A: -"ito la o>n : d$!a" la im;"o>i.ada 3anta.ma lla mi.ma !a:$ n b"a#o. d Ca"lo.7 ;".a d un .n!o;Fu7 -"a!ia. a .u "obu.ta na tu"al#a7 3u !o"to)

Vol>i$7 ;u.7 n . : ab"a#$ t"?mula : .in ;od" a"ti!ula" ;ala b"a a .u an Fu7 !on3u.o: !a.i at?""ado7 tam;o!o ;oda a bla" ni !om;"nd" bin lo Fu ;a.aba)

La !on.titu!i$n >i-o"o.a d la >i"-n dl d.i"to . "titu:$ lu-o a .u ."7 : .u !a"á!t" 

. l>ant$ !omo !on>na n aFulla. a;u"ada. !i"!un.tan!ia. . d.;"ndi$ d lo. b"a#o. d Ca"lo.7 l

/l>$ t"a. l á"bol d man"a Fu no ;udi.n ." d.!ubi"to. ;o" l lado dl!am;amnto7 : l dio, O amado blan!o la mu"t Ylo. ;".i-u7 : a ti.;!ialmnt ;o" !au.a mia Toda>a tim

/== %ER_

 blo))) El !o"a#$n .;antado no . m aFuita)))

  ;a.a7 Cumandá E;l!at7 ;l!at7 ;o" Dio. Qo .olo .? Fu a!aba. d .al>ann ;o" t"!"a >#7 ;u. una 3l!a . a !la>ado n l t"on!o n Fu m a;o:aba) Sin dudatu "ma no)))

 S7 mi. "mano.7 mandado. ;o" mi ;ad"7 Fui"n tu mu" t : ao"a a .to.nmi-o. . a-"-a ot"o má. 3onnidábl7 Fu . l >io !u"a!a d lo. ;alo"a.)

 Lo .?7 dio Ca"lo. !on t"i.t#a : d.;!o7 : a. >nido n lo. momnto. n Fu :omditaba l ;a"tido Fu db"a toma") El >io !"ul Fui" .;a"a"no.)

 Lo .ab.7 "mano blan!o7 : mditaba.))) K+u? a. ".ulto7 ;u.

8Nada)

  a. ".ulto KLu-o >a!ila. : 3laFua.

 S7 a!"ta.t "mana, no .? Fu? a!")

 E.a i"".olu!i$n indi!a Fu tambi?n 3laFua tu amo")

Page 60: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 60/129

  Cumandá

 Qo7 .áblo t"an"o7 :o Fu .? ama"7 no mdito ni >a!ilo,

m ".ul>o : ob"o)

KA Fu? .tá. ".ulta

 A 3u-a" !onti-o)

  A7 Cumandá Cumandá

 O:m7 "mano blan!o una >o# Fu .olo :o .!u!o7 Fu no .? d Fui?n .7 ;"oFu tal ># >in dl mundo d Dio. : d lo. án-l. ami-o. d lo. !"i.tiano.7 m di!!ontinuamnt Fu nu.t"a. alma. .on una7 Fu nu.t"o. !o"a#on. .on "mano.7 Funu.t"a .an-" . la mi.ma7 : Fu no dbmo. .;a"a"no. amá.) TM .in m >i>i"á. >idad to"mnto.) :o .in ti7 no >i>i"a) E. ;"?!i.o obd!" a .a >o# : ;a"a obd!"la .indi.;n.abl ala"no. d la -nt Fu no. abo""! : ;".i-u) Et"an"o7 llama todo.u >a lo" in! d ?l tu ;!o) Toda>a no ."? tu .;o.a, al 3in7 tmo l !a.ti-o d lo.

-nio. dl la-o ;"o :a no m .;a"a"? má. d ti))) KNo ;in.a. !omo :o Ktoda>a>a!ila.

 No7 amada ma7 no >a!ilo :a .o 3u"a "!a#a" bá"ba"amn t la >ntu"a Fu mo3"!. : Fu :o .o9ado tanto tim;o) @u8

!U%AtII% /=/

-umoS)

 Bin7 amado blan!o :a ;in.a. !omo :o) Dim7 Kno .int. Fu . l amo" mi.moFuin ;on .t ;n.aminto n tu !ab#a : da b"o. ;od"o.o. a tu !o"a#$n Qo . lo.into) A d ot"o modo ."a im;o.ibl Fu la >i"-n d la. 3lo". . ;u.i"a a no

 a" a lo. -nio. du9o. d la 3i.ta)Cumandá in!lin$ la 3"nt Fu n>ol>i$ n . a!to una nub d t"i.t#a7 !omo n>ul>la 3a# d la luna l umo Fu l Coto;a i a""oa ";ntinamnt a lo. .;a!io. !l.t.)

P"o lu-o .a!udi$ la !ab#a !ual .i Fui.i. d.;di" d lla un ;.o im;o"tuno7";"imi$ un .u.;i"o Fu Fui.o .!a;á".l7 : dio

n tono n?"-i!o, No ;"damo. tim;o, >am+.

 Vamo.7 ";iti$ Ca"lo. : !omo ;a"a ?l no ;a.$ inad>"tido l nublado d t"i.t#a Fum;a9$ un in.tant la 3a# d .u amada7 a9adi$, T a. a3li-ido7 "mana ma tu3"nt : tu. oo. m lo a!aban d d!i") Tm. noa" a lo. -nio. d la. a-ua.) P"o7 Kt

a!uL"d Fu una ># m dii.t Fu ". !"i.tiana : Fu aba. au:ntado al mun-a!on .olo a!" la !"u# Pu. bin7 .o. - nio. no i.tn .on >ano. io. d la 3anta.ad lo. indio.) Si i. ti"an7 la !"u# lo. .;anta"á a. !omo al mun-a7 : tM .ald"a. .im

 ;" tnun3ant d llo.7 ;o"Fu7 in.t"umnto bndito dl bun Dio. ;a"a Fu lo. !"i.tiino.a-an ;"odi-io. !on ?l7 to"na ;od"o.o a Fuin lo m;la) O7 ia d Ton-ana .olo .d tm" l a.ti-o dl bun Dio.7 Fu . l Dio. d la !"u# ;"o El no !a.ti-a nun!a lamo" !a.to ni la ino!n!a ni la. buna. intn!ion. . l Dio. ami-o d lo.d.-"a!iado.7 : ;o" tanto tnmo. d"!o d .;"a" .u ;"ot!!i$ii, amá. abandona alFu ;na : llo"a7 ni !i""a lo. o do. a la. .M;li!a. d lo. mn.t"o.o. d !on.ulo)@imo. n .u. mano. nu.t"a .u"t7 : >amo.7 >amo.7 Cumandá

 S7 >amo.) Po" mi amo" t u"o7 t"an"o7 ." n adlant toda !"i.tiana tM mn.9a"á. !$mo d ."lo) Comin! nu. 3"a 3u-a : nu.t"a nu>a >ida) El a..ino ain>o!ado t". >!. al mun-a7 : a ""ado l ti"o, no.ot"o. in>o!a"mo. al bun Dio. d

Page 61: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 61/129

lo. !"i.tiano.7 : a!"ta"mo. l !amino) E.;"o Fu no no. ;". -ui"án a.ta adlanta" bun t"!o Lo. io. d Ton-ana t tinn ;o" mu"to : tndido al ;i dl á"bol ;a"a>ita" toda .o.;!a7

/

/=2 

no bu.!a"án tu !adá>" ni aMn . a;"oima"án a .to. lu-a".7 a-ua"dando Fu >n-a Jalu# dl da a d.!ub"i"lo todo) Ent"tanto no. Fuda tim;o d 3u-a" : ;on"no. mu:lo. d nu.t"o. n mi-o.)

Ambo. amant.7 o!ulto. ;"im"o nt" lo. mato""al.7 : d. ;u?. n l alto bo.Fu7!aminaban !on di"!!i$n al !anal Fu un al Cimano !on l Pa.ta#a) Lo. indio. ;o.nun !ono!iminto in. tinti>o d toda. la. >ulta.7 n!"u!iada. : n"do. d .a. d.i"ta.: mi.t"io.a. !iudad. d t"on!o. : oa.7 Fu . llaman .l>a.7 : amá. . ;i"dn nlla.7 aunFu la. "!o""an n mdio d la. .omb"a. d la no!7 : !an7 d .-u"o7-uiado. ;o" no .? Fu? b"Mula má-i!a7 n l ;unto a dond di"i-n .u. ;a.o.) Cumandátna !on 3ian#a ab.oluta n . mi.ma : . ;u.o dlant d Ca"lo.7 andando !on ;a.o3i"m : ".ulto) Pa"!al. Fu lo. á"bol. . mo>an a !ia at"á. mint"a. llo.a>an#aban adlant7 o Fu . in!linaban a .u ;a.o7 Fu daban >ulta.7 Fu ..t"m!an a!indo !"ui" .u. "ama.7 : Fu mu"mu"aban ;alab"a. Fu lo. 3u-iti>o. nontndan) Una. >!. . a;"oimaban al !anal7 Fu b"illaba t"anFuilo7 !omo un

 ;"olon-ado t"o#o dl !ilo !ado n mdio dl bo.Fu !on .u luna7 .t"lla. : nubdilla.ot"a. >!. . int"naban n la .;.u"a7 :lo. !"!aba .omb"a tan dn.a7 Fu la india.">a d la#a"illo a .u amant : l -uiaba d la mano ;a"a Fu no !a:. o no .t"a>ia .) D "ato n "atodaban !on "á3a-a. d lu# >i>a7 Fu at"a>.ando ;o" nt" la

"d d "ama.7 baaban a.ta l .ulo : dibuaban mil t"a9a. 3i-u"a. .ob" l ;a>imntod oa. .!a. d aFulla. lu-u b". -al"a. o bin l. ;a"!a Fu . adlantaba a .un!unt"o7 n admán alti>o : ma.tuo.o7 un !olo.al 3anta.ma) Cumandá .n ta un

 b"> .t"m!iminto7 . ;a"aba inad>"tidamnt o;"i ma la mano d Ca"lo. ;"o3iaba !on dtn!i$n la >i.ta n l ob to Fu l aba a.u.tado7 !ono!a Fu "a una9o.o t"on!o n >ulto n .u ;.ado manto d ;a"á.ita. : mu.-o.7 : !ontinuaba andando) Una ># . l n"d? a lo. ;i. una !ulb"a n-"a ino3n.i >a : ot"a dio !on un"a;o.o no!tu"no Fu . l at"a>.$ n l !ami no7 dando un !illido .o"do7 .mant al.onido Fu da una oa d ;a;l doblado .ob" lo. dint. d un ;in) Ambo.in!idnt. .on d mal a-"o ;a"a lo. !"?dulo. o"intal. ma. l o>n O"o#

" Z

%á. d una o"a a!a Fu !aminaban l .udo" l. m;a;aba 3"nt. : !u";o. ;"o la.3u"#a. 3.i!a. ;"man!an n .u ."’: l >i-o" mo"al !"!a) Qa lan#ado. n la a"duam;".a d la 3u-a7

J .t lmnto dl alma7 n!i.taban ;a"a !o"ona"la7 ant. Fu d la !on.tanta-ilidad d lo. ;i. : d la ".itn!ia d lo. ;ulmo n.) %il >!. l !u";o .o.tnido

 ;o" la n"-a dl .;"itu ob"a ;"odi-io. .tu;ndo.)

(ablaban ;o!o : n >o# mu: baa) Cumandá !on!"taba l ;lan d la !ontinua!i$n d la3u-a Ca"lo. a todo a.nta Fu"a ;n.a" !on la !ab#a d .u amant : ob"a" !on .u>oluntad7 "." >ándo. Mni!amnt l d"!o d ama"la a.ta l dli"io : d 3o" a"

 ;"o:!to. ;a"a a!"la 3li# lo. d .a. ti""a. bá"ba"a. : il

Page 62: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 62/129

na. d ;li-"o.) Admá.7 !uanto lla ;"o;ona "a ui!io.o : no ad mita !ont"adi!!i$n"a#onabl) Co""mo. ma:o" "i.-o dl Pa.ta8

#a a""iba7 ob.">aba allá . >ol>"án Qaua"maFui : .u t"ibu !on c;d o. .u. aliado.7mint"a. baándol7 ni llo. no. .-ui"án ;o" 

mido d la. t"ibu. Fu .tán n -u""a7 ni .ta. no. odia"án ni tn d"án int"?. na!"no. mal) Lu-o Fui#á. n la. o"illa. dl mi.mo Pa.ta#a o dl -"an "o dondmu"7 : n l !ual to!a"mo. al 3in) da"mo. !on al-una ;obla!i$n !"i.tiana Fu no.a!oa) D all7 !undo :a no tn-amo. Fu tm"7 !omuni!a"mo. nu.t"o ;a"ad "o a tu

 ;ad"7 l bun 3 d lo. #á;a"o. d Andoa.7 ;o" Fuin !on u.ti!ia t inFuita.)

A: .to ."á di3!il7 a lo mno. ;o" la"-o tim;o7 ob.">$ !on t"i.t#a Ca"lo. mi ;ad"7 mi in3li# ;ad"7 >a a .nti"7 !on mi .;a"a!i$n7 aondá".l la t""ibl (a-a Fu!on.">a .u alma) Po" lo dmá. "mana ma7 tu. ui!io. .on "!to. : tu. ;lan. !lnt.) Dilatada : no .!a.a d in!on>nint. . la na>-a!i$n dl Pa.ta#a ;"o una >#n l Ama#ona.7 o baa"mo. a.ta la mi.i$n d U"a"ina.7 o .ubi"mo. a la dBa""an!a. n amba. a: mu!o. !"i.tiano.7 : aun no ;o!o. blan!o.7 : ."mo.a!o-ido. ;o" llo. !on bondad)

 S7 blan!o7 ;o" ti a.ta lo. d tu "a#a m "!ibi"án !on amo"7 :8 nton!.a-"ad!"mo. al bun Dio. : a lo. -nio. dl "o)))

/’ /=5

CO d.;"o!u;? a la ia d Ton-ana7 la anim? : .i-ui"on adlan t)

CU%ANDA

/= %@RA

A :a "!u"do, tM m a"á. da" -"a!ia. !omo !"i.tiana)))

Cumandá . int""um;i$ a . mi.ma !on aFul modo ino!nt : .al>a Fu l "a ;!ulia" nmud!i$ ;o" al-uno. minuto. : a!o"t$ lo. ;a.o.7 in!linando la !ab#a : ;onindo l ddo ndi! n lo. labio.7 n a!titud ;n.ati>a) En . momnto .>"i3i!aba una ">olu!i$n "á;ida d ida.7 !o.a n lla7 a.imi.mo7 ba.tant !o mMn)Lu-o . >ol>i$ !on ;".t#a a Ca"lo.7 ;a"ándo. d .Mbito7 : l dio, Et"an"o7KFu? i!i"a. tM n !a.o Fu no. .;a"a"an

 No .o";"ndi$ al o>n la ;"-unta7 ;u. .taba a!o.tumb"ado a tal. in.;"ado.a""anFu. d Cumandá ma. no all$ Fu? !on t.ta" ;o" lo ;"onto7 : titubando dio,  La. !i"!un.tan!ia. m a!on.a"an .in duda lo Fu 3u. má. !on>nint

  A7 blan!o ";u.o la o>n n tono d "!on>n!i$n7 bin !"do .im;" Fu tuamo" . mno. >alint : -n"o.o Fu l mo no .ab. lo Fu a"a.))) Pu. :o . .?d.d ao"a !$mo ;"o!d"a, ;"im"o7 a.tuta : dili-nt7 m in-nia"a l modo d ui"d mano. d mi. nmi-o.7 : t bu.!a"a da : no! n todo. lo. "in!on. d? la. .l>a.: n toda. la. >ulta. d lo. "o. d.;u?. .i Qaua"maFui o !ualFui" ot"o ba"o o#á;a"o7 Fui.i"a ;on"m lo. b"a#alt. d la !ulb"a >"d : ll>a"m a .u l!o7 on ton!.)))

  

  .ab.7 "mano blan!o7 Fu ll>o .im;" !onmi-o l ;ol>o dl .u9o t"no" 

  Q lo toma"á.

 D .-u"o7 : l bá"ba"o tu>i"a ;o" mu" una 3"a di3unta)

Page 63: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 63/129

 Q Kno .ab. Cumandá7 Fu :o no t a-"ad!"a . .a!"i3i !io

  A7 t"an"o !"ul)))

 O:7 amada ma, l bun Dio.7 l Dio. d lo. !"i.tiano. Fu >da a .u. io.7 lo.omb".7 Fuita". a . ;"o;io. la >ida7 t !a.ti -a"a7 : nu.t"a. alma. Fu no ab"an

 ;odido unta". n la ti"" tam;o!o . unta"an n la t"nidad) O7 Cumandá .o .."a mu: !"ul) Q d.;u?. d .ab" .to Fu t anun!ian mi. labio.7

 mi. labio. Fu .olo .abn di"i-i"t ;alab"a. d amo" >"dad"o7 Ktoma"a. lo. ;ol>o. dl .u9o t"no

/=

La o>n d.;"ndi$ d una d .u. -a"-antilla. un !a9uto d

mimb" : lo a""o$ al !anal lu-o7 >ol>i?ndo. a Ca"lo. l dio,

8 ("mano7 :a no tn-o ;ol>o nin-uno) P"o dim ao"a7 KFu a "a :o .i) m >i.n aFullo. a;u"o. KE. ta malo da". mata"

Cada ;alab"a7 !ada int""o-ant7 !ada a!!i$n d Cumandá "> laban má. : má. aO"o#!o lo >mn!ia d un amo" "oi!o d un !o"a#$n d mu" >"dad"amnta;a.ionada) Vn!id ;o" lla . .nta l o>n7 no ob.tant Fu tna !on!in!ia d Futam b?n la amaba !on amo" ;"o3und.imo7 !on amo" ant. d.!ono!i do ;o" .u !o"a#$n)

 S" má"ti" no . malo7 "mana ma7 !ont.t$ n >o# t"?mu la7 ;"o7 ;o" Dio.Km"#!o tanto))) 8

Cumandá ".;ondi$ a .ta ;"-unta !on .on"i.a mlan!$li!a : mi"ada ti"n.ima7 : al ;unto ubo ot"o !ambio d ida.7 ma. ?.t 3u .in duda intn!ional) Atind7 blan!o7dio, .una .o"do : >a -o "umo" Fu >in d la d"!a7 : . .int l ai" un ;o!o 3"o

.on .9al. d Fu l Pa.ta#a .tá !"!a) El >into d la no! a bla !on la. onda. dl"o : 3o"ma . "umo"7 : la. $nda. l !omuni !an la 3".!u"a !on Fu >in a da" ali>io anu.t"o. !u";o.)

En 3!to7 l Pa.ta#a .taba mu: !"!a7 : a ;o!o . ;".nta"on .u. man.a. a-ua. baando !on mo>iminto uni3$"m : m.u"ado7 !omo lo. .i-lo. Fu n in!ont"a.tabl.u!.i$n d.!indn a la t" nidad n tanto Fu lo. a.t"o. "3lado. n lla. ;a"!ana.!nd" ;o" l 3ondo dl !au!7 !omo la intli-n!ia umana Fu7 lu!ando !on l

 ;od" d lo. .i-lo.7 >in l>ándo. d -n"a!i$n n -n "a!i$n7 : a. !ontinua"á7 .i. .ta a!a.o .u l: o .u d.tino7 .i no . >ano .u9o d o"-ullo l d!i" d la mod"na3ilo.o3a)

La. !anoa. Fu lo. indio. da"on ama""ada. a la bo!a dl !anal . m!an .iln!io.a.!omo -"and. oa. !ada. d lo. á"bol. d la o"illa7 lo. !ual.7 ;o" l !ont"a.t d!la"o" d la luna !on la. .omb"a. d la .l>a : !on .u ;"o;ia ima-n undida n lo.!"i.tal. dl "o a;a"!an doblmnt -i-ant.!o.)

Saban mu: bin Ca"lo. : Cumandá Fu nin-Mn indio !uidaba d .a. mba"!a!ion.7.-u"a. n l d.i"to : . a!"!a"on a lla. Sin "!lo) Sin mba"-o7 la o>n . dtu>o :dio a .u amant,

CU%ANDA

/= %@RA

A :a "!u"do, tM m a"á. da" -"a!ia. !omo !"i.tiana)))

Page 64: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 64/129

Cumandá . int""um;i$ a . mi.ma !on aFul modo ino!nt : .al>a Fu l "a ;!ulia" nmud!i$ ;o" al-uno. minuto. : a!o"t$ lo. ;a.o.7 in!linando la !ab#a : ;onindo l ddo ndi! n lo. labio.7 n a!titud ;n.ati>a) En . momnto .>"i3i!aba una ">olu!i$n "á;ida d ida.7 !o.a n lla7 a.imi.mo7 ba.tant !o mMn)Lu-o . >ol>i$ !on ;".t#a a Ca"lo.7 ;a"ándo. d .Mbito7 : l dio, Et"an"o7

KFu? i!i"a. tM n !a.o Fu no. .;a"a"an No .o";"ndi$ al o>n la ;"-unta7 ;u. .taba a!o.tumb"ado a tal. in.;"ado.a""anFu. d Cumandá ma. no all$ Fu? !on t.ta" ;o" lo ;"onto7 : titubando dio,  La. !i"!un.tan!ia. m a!on.a"an .in duda lo Fu 3u. má. !on>nint

  A7 blan!o ";u.o la o>n n tono d "!on>n!i$n7 bin !"do .im;" Fu tuamo" . mno. >alint : -n"o.o Fu l mo no .ab. lo Fu a"a.))) Pu. :o . .?d.d ao"a !$mo ;"o!d"a, ;"im"o7 a.tuta : dili-nt7 m in-nia"a l modo d ui"d mano. d mi. nmi-o.7 : t bu.!a"a da : no! n todo. lo. "in!on. d? la. .l>a.: n toda. la. >ulta. d lo. "o. d.;u?. .i Qaua"maFui o !ualFui" ot"o ba"o o#á;a"o7 Fui.i"a ;on"m lo. b"a#alt. d la !ulb"a >"d : ll>a"m a .u l!o7 o

n ton!.)))  

  .ab.7 "mano blan!o7 Fu ll>o .im;" !onmi-o l ;ol>o dl .u9o t"no" 

  Q lo toma"á.

 D .-u"o7 : l bá"ba"o tu>i"a ;o" mu" una 3"a di3unta)

 Q Kno .ab. Cumandá7 Fu :o no t a-"ad!"a . .a!"i3i !io

  A7 t"an"o !"ul)))

 O:7 amada ma, l bun Dio.7 l Dio. d lo. !"i.tiano. Fu >da a .u. io.7 lo.

omb".7 Fuita". a . ;"o;io. la >ida7 t !a.ti -a"a7 : nu.t"a. alma. Fu no ab"an ;odido unta". n la ti"" tam;o!o . unta"an n la t"nidad) O7 Cumandá .o .."a mu: !"ul) Q d.;u?. d .ab" .to Fu t anun!ian mi. labio.7

 mi. labio. Fu .olo .abn di"i-i"t ;alab"a. d amo" >"dad"o7 Ktoma"a. lo. ;ol>o. dl .u9o t"no

/=

La o>n d.;"ndi$ d una d .u. -a"-antilla. un !a9uto d

mimb" : lo a""o$ al !anal lu-o7 >ol>i?ndo. a Ca"lo. l dio,

8 ("mano7 :a no tn-o ;ol>o nin-uno) P"o dim ao"a7 KFu a "a :o .i) m >i.n aFullo. a;u"o. KE. ta malo da". mata"

Cada ;alab"a7 !ada int""o-ant7 !ada a!!i$n d Cumandá "> laban má. : má. aO"o#!o lo >mn!ia d un amo" "oi!o d un !o"a#$n d mu" >"dad"amnta;a.ionada) Vn!id ;o" lla . .nta l o>n7 no ob.tant Fu tna !on!in!ia d Futam b?n la amaba !on amo" ;"o3und.imo7 !on amo" ant. d.!ono!i do ;o" .u !o"a#$n)

 S" má"ti" no . malo7 "mana ma7 !ont.t$ n >o# t"?mu la7 ;"o7 ;o" Dio.Km"#!o tanto))) 8

Cumandá ".;ondi$ a .ta ;"-unta !on .on"i.a mlan!$li!a : mi"ada ti"n.ima7 : al ;unto ubo ot"o !ambio d ida.7 ma. ?.t 3u .in duda intn!ional) Atind7 blan!o7

dio, .una .o"do : >a -o "umo" Fu >in d la d"!a7 : . .int l ai" un ;o!o 3"o.on .9al. d Fu l Pa.ta#a .tá !"!a) El >into d la no! a bla !on la. onda. dl

Page 65: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 65/129

"o : 3o"ma . "umo"7 : la. $nda. l !omuni !an la 3".!u"a !on Fu >in a da" ali>io anu.t"o. !u";o.)

En 3!to7 l Pa.ta#a .taba mu: !"!a7 : a ;o!o . ;".nta"on .u. man.a. a-ua. baando !on mo>iminto uni3$"m : m.u"ado7 !omo lo. .i-lo. Fu n in!ont"a.tabl.u!.i$n d.!indn a la t" nidad n tanto Fu lo. a.t"o. "3lado. n lla. ;a"!ana.!nd" ;o" l 3ondo dl !au!7 !omo la intli-n!ia umana Fu7 lu!ando !on l

 ;od" d lo. .i-lo.7 >in l>ándo. d -n"a!i$n n -n "a!i$n7 : a. !ontinua"á7 .i. .ta a!a.o .u l: o .u d.tino7 .i no . >ano .u9o d o"-ullo l d!i" d la mod"na3ilo.o3a)

La. !anoa. Fu lo. indio. da"on ama""ada. a la bo!a dl !anal . m!an .iln!io.a.!omo -"and. oa. !ada. d lo. á"bol. d la o"illa7 lo. !ual.7 ;o" l !ont"a.t d!la"o" d la luna !on la. .omb"a. d la .l>a : !on .u ;"o;ia ima-n undida n lo.!"i.tal. dl "o a;a"!an doblmnt -i-ant.!o.)

Saban mu: bin Ca"lo. : Cumandá Fu nin-Mn indio !uidaba d .a. mba"!a!ion.7.-u"a. n l d.i"to : . a!"!a"on a lla. Sin "!lo) Sin mba"-o7 la o>n . dtu>o :dio a .u amant,

/=4

  %@RA CU%ANDA

 ("mano blan!o7 .i no .tu>i"a !onti-o7 no m at">"a a >ni" a .ta. !anoa. ;o" lano!7 !omo ao"a >n-o)

  KTu>i"a. mido

 Pu.7 Kno .ab. Fu la. alma. d lo. -u"""o. Fu an mu" to n .u. !ama.7 >a-ant"i.tmnt ;o" lo. bo.Fu. : . mtn n la. !anoa. : !o#a. abandonada.

 Una !"i.tiana no !" n tal. !o.a.7 ob.">$ Ca"lo.)

 (o: ;o" ti7 ";li!$ la india7 ni !"o n .o ni tmo nada)

Tman Fu la. !anoa.7 d.!ubi"ta la 3u-a7 .i">i"an ;a"a Fu lo. ;".i-ui.n :toma"on la ;"!au!i$n d d.ama""a"la. : d a"la. a m"!d d la !o""int)Emba"!á"on. lo. do. n la má. li -"a d.;u?. d ab". ;"o>i.to d al-una. a"ma. :ot"o. obto. Fu ;o" inn!.a"io. ;a"a la 3i.ta7 no aban .ido ll>ado. al Ci8 mano7 :. da"on tambi?n -uia" ;o" l nio>iminto d la. o .ua> : a!om;a.ado)

La !anoa d lo. amant. iba al ;"in!i;io !on3undida nt" la. dmá.7 la. !ual.7 3alta.d la.t" : d Fuin. la. -ob"na.n7 . d.li#aban a la >ntu"a !o!ando nt" .7

!"u#ándo.? : dando >i"ada. : -i"o. >iolnto. Fu la ;onan a ;unto d #o#ob"a") Ca" lo.n l ano"mal .tado d .u ánim$7 ;u.ta la abi"ta mano n la milla7 la a"dintmi"ada n lla.7 ;"o la !on.id"a!i$n .olo n .u .u"t a!tual7 no .a!aba d ..;!tá!ulo nin-Mn ;n.amin to mo"al o 3ilo.$3i!o) En ot"a. !i"!un.tan!ia. tal ># loab"a t nido ;o" >i>a un-n d lo. ;ublo. Fu7 mal a>nido. !on l bn? 3i!o ;.o dla auto"idad : dli"ando ;o") una lib"tad 3antá.ti!a : .in lmit.7 !o""n d.b$!ado.nt" la. ola. d lo. ""o". d la intli-n!ia : d lo. >i!io. dl !o"a#$n7 a.ta ;"!"mi."abl mnt n b"a#o. d la ti"ana7 o d>o"ado. ;o" .u. ;"o;io. !"m n.)

La tu"ba d !anoa. : bal.a. .in du9o . adlant? al 3in d d .o"dnado "m$lino7 : la ba"Fuilla d lo. ;"$3u-o. la .-ua d !"8 / !a li-"a tambi?n7 bu.!ando .im;" la.omb"a d la o"illa7 ;o"Fu ambo.7 no !on!;tMando. toda>a .-u"o.7 "!laban :tman a.ta d la. mi"ada. d la luna)

Page 66: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 66/129

CO%BATE INÉSPERADO

@altaba una o"a ;a"a Fu "a:a. l alba) Uno d lo. #á;a"o. d Andoa.7 Fula >.;"aaba t"atado d !on>n!" a Ca"lo. d la n!.idad d? >ol>" a .u "du!!i$n7

obd!indo l mandato d Qaua"inaFui7 . l>ant$ : . 3u a >" al o>n7 d Fuin.;"aba Fu la "3li$n l ubi. ".ulto a ob"a" !on ;"udn!ia : m ;"nd" lama"!a la !ual dba a!"la n !om;a9a d aFullo. buno. .al>a.7 .u. ami-o.7 Fuiban a ;a"ti" .a mad"u-ada) P"o al .ali" d la "amada !":$ ;"!ibi" a!ia l lado dl!anal : n l 3ondo d la .l>a un b">.imo "umo") Lo. .ntido. d lo. .al>a. .on duna ;"3!!i$n ma"a>illo.a !on todo7 aFul #á;a"o u#-$ Fu l "uido) ;"o>na .$l$ dal-uno. .ano. Fu >a-aban a lo l o.7 bu.!ando la. 3"uta. d lo. á"bol. d""ibada. ;o"l >into d la no!7 :) Fui.o !"!io"a". ;o" mdio d una ob.">a!i$n mu: !o " mMnnt" lo. abitant. d la. .oldad. dl o"int, i#o un o :o n la ti""a7 mti$ n ?l la!ab#a ;oiindo la. mano. abi"ta.

Yt"a. la. o"a. : ;"man!i$ inm$>il un ;a" d minuto.) Lu-o . al#$ llno d.ob".alto : dio a mdia >o#, <nt >in En l

a!to !omuni!$ a .u. !om;a9"o. a ;on". n ;i : a"ma".) Bu. !a"on n .-uida aCa"lo.7 : no allándol . inFuita"on .ob"ma n"a P"o no aba Fu ;"d" tim;o ninda-a" ;o" l7 Fu a!a.o a.oma"a al nota" la a-ita!i$n n Fu iban a ;on". toda. la.t"i bu.) Lo. #á;a"o. ni .iFui"a tnan .o.;!a d la 3u-a d lo. do. amant.)

La *u""a . a! nt lo. indio. 3"!untmnt ;o" mdio d .o";".a. : .u. ataFu.no!tu"no. .on t""ibl.) Caminan la"-a. l -ua. ;o" ti""a o ;o" a-ua !on tal.

 ;"!au!ion. Fu no . lo. YSint7 : mu!a. >!. . a""a.t"an !omo !ulb"a.7!on.id"abl.

) "!o. o >an .;ultado. n la. onda. a.ta l !ullo ;a"a a;"oi "na".7 .in ." >i.to.7a la ;obla!i$n Fu . ;"o;onn a.alta") La

8 mu"t : l t"minio Fu ll>an !on.i-o .on in3alibl. l .iln!io

 ;"o3undo d Fu >an "odado. . l .;anto.o ;"!u".o" dl Fu

/=6

/=1

"ina"á d.;u?. n l lu-a" Fu tala"án : !ub"i"án d !ni#a.) Una in>a.i$n d aFulla.3i"a. n t"a#a d omb". . má. Ytmida n l o"int Fu la inunda!i$n d .u. "o.7Fu l u"a!án : l t"" moto) @amilia. : aun t"ibu. nt"a. an d.a;a"!ido al 3u"o"d .a. no!tu"na. tm;.tad. d bá"ba"o. Fu allan .u dlit n l in!ndio7 la .an-": la. !onto".ion. d lo. mo"ibundo.)

Cuando todo. lo. andoano. .tu>i"on a"mado. : li.to.7 uno d llo. >ol$ al tunduli.u.;ndido d un -"an ;o.t n mdio dl !am;amnto7 i#o ".ona" !on m;tu ltoFu d alanna7 n tanto Fu l d.!ub"ido" d) la a;"oima!i$n dl d.!ono!ido nmi-o 3u a d.;"ta" ;".onalmnt a Qaua"maFui7 indi!a"l ;o" Fu? ;unto >na laamna#a ;a"a Fu a!udi. a ;">ni" l ;li-"o)

La .l>a . .t"m!i$ !on l "on!o : "tumbant .on dl b?li !o in.t"umntod.;"ta"on .ob".altada. la. t"ibu. : un .o"do "umo" .alido d toda. la. !aba9a.7.mant al d un "o Fu7 "n to l diFu7 . d.;3la "audo : t""ibl7 ".;ondi$ alin.;"ado llamaminto d la -u""a) %u!o. -u"""o. toma"on al in.tant .u. a"ma. :. a;"!ibi"on ;a"a la d3n.a ;"o no ;o!o.7 !u:a bod# .ub.i.ta n .u ." !on lo.

Page 67: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 67/129

 ;á";ado. !ado.7 ">ulta la á. ;"a mlna7 la. ;i"na. !ombada. : t"?mula.7 tndanla. !"i.;a da. mano. n bu.!a d la lan#a o l a"!o Fu tnan unto a .7 : no ;odan da"!on llo. ni 3altaban Fuin.7 al#ándo. t"abao.a mnt a;o:ado. n lo. !odo.7 :mu"mu"ando bla.3mia.7 to"naban a !a" d .;alda.7 >n!ido. ;o" l ;.o d to";.uno) %u". animo.a. aba Fu a:udaban a ;on". n ;i a .;o.o. io. : l.

daban a la mano la. a"ma.7 animándolo. al !ombat ot"a. llo"a ban a.u.tada. : "an";"ndida. ;o] lo. Fu no Fu"an Fu l m >a.o" nota. nt" llo. nin-una mu.t"a d ;u.ilanimidad : la. má. bu.!aban la man"a d ;on" n .al>o a .u. ni9o. o d a!al alo. Fu7 .;antado. dl a;a"ato d -u""a7 llo"aban d..;"ada mnt) (o""ibl "a la!on3u.i$n a !au.a d lo ino;inado dl .u! .o : d la d.;">n!i$n d todo., omb".: mu".7 >io. : 9u8 9o.7 -u"""o. aui!iado. : d.atntado. b"io.7 !o!aban nt".7 . n"daban7 !aan7 "odaban7 . al#aban7 ti"aba l Wio7 m;llaba l ot"o ?.t ;dao"dn : .u. >o!. "an inMtil. aFul "!lamaba

CU%ANDA /=0

.u "odla7 : allaba un tndma .ot"o "Fu"a una "aa d l9a7 u#-andola .u ma#a7 :

lo. t"a.to. . "om;ian a ;untilla#o.7 : . >ol!aban lo. !ánta"o.7 : !o""a n a""o:o. lli!o" ;";a"ado ;a"a la !ontinua!i$n d la 3i.ta))) Si n .to. momnto. ubi. !a"-ado l m>a.o"7 d .-u"o Fu .u t"iun3o ab"ia .ido .an-"into :

!om;lto7 : a!a.o .in m;la" nt" aFullo. .al>a.)

P"o ta"d$ El toFu dl tundu l ad Fu .taba d.!u bi"to : . dtu>o E"a :a d todo ;unto im;o.ibl ll>a" a t"mi no l ;lan d .o";".a mditado) Lan#$ un ala"ido 3"o#7uno !omo !onunto d! b"amido. d ti-".7 ;nt"ant : ;"olon-ado7 : . ;u.o d ;i.)A.oma"on nton!.7 .ob".alindo d lo. mato""al.

o !on3undido. nt" lo. -"u;o. d oa. : lo. t"on!o. d la .l>a7 in3midad d !ab#a.

in3inidad d ;i!a. : !onta. : "mat. d a" !o.) E"a aFullo .mant a un bo.Fu dt"on!o. : "ama. :"ta.7

nn-"!ido. ;o" un in!ndio7 : Fu d.!ullan n mdio d la >"8 du"a Fu . a";"odu!ido n .u to"no7 ;"o n lo. t"no. d

mu!o. d .o. 3antá.ti!o. bulto. al!an#aba a >". b"illa" !i.;a. d 3u-o, "an lo.oo. i"a!undo. d lo. .al>a.)

Al !abo7 !ual inmn.a ;ia"a d .ano. Fu7 a#u#ada ;o" l am b"7 !o"" a di.;uta".la. bllota. Fu l >into a "-ado al ;i dl "obl7 a. . lan#a la d.o"dnada t"o;a dlo. ba"o. .ob" la. t"ibu. aliada. a Fuin. d.a t"mina") Al "om;" la .ábana dna : lo. .;.o. mato""al. Fu ".-ua"dan l !am;amnto7 .u na !omo un to""nt

d llama. Fu 3u"a d>o"ándolo.) Qa .támu: !"!a d la. !aba9a.7 :a .!u!a la. >o!. d lo. a-"dido. Fu . ;";a"an a";l"la) D nt" .to. .al .Mbitamnt un -"ito

Fu di!,

  Son mo"ona. : lo-"o9o. A .tá %a:a"ia-a

E.t . l 3amo.o : tmido !u"a!a Fu . mo.t"$ noado !on Qaua"maFW7 ;o"Fu .n-$ a toma" ;a"t !on ?l n la -u""a n Fu . allaba m;9ado !on >a"ia. t"ibu. dla. "ib"a. dl %o"o na : dl Ama#ona.) Ll-$ a .ab" Fu iba a !ib"a". la 3i.ta d la.!anoa. n la la-o Cimano7 : Fu l >io d la. mano. .an-"in ta. la aba ;"omo>ido)

Bbi$ nton!. la in3u.i$n dl a:aua.!a7 . nloFu!i$ ;o" t". da.7 : !uando >ol>i$ a.u ui!io7 a.-u"$ Fu lo. -nio.7 .u. ;"ot!to".7 l aban ">lado la n!.idad :

Page 68: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 68/129

Zo

 

 u.ti!ia d bu.!a" aI3 d lo. ;alo"a. ;a"a >n-a". d ?l7 ;o" no ab"l a:udado n.u. !ombat.) Runi$ n .-uida lo. má. a-u nido. .al>a. d .u ;"o;ia t"ibu7 llam$

n .u auilio a >a"io. alia do.7 Fu l obd!i"on .in ";li!a"7 u#-ándol in.;i"ado7 :. ;u .o n !amino a!ia l no"d.t !on l 3in d !a" n la. má"-n.

8 dl Cimano la no! d la luna llna d di!imb") Andu>o uno.

!uanto. da.7 una. >!. abatindo la. mal#a. d lo. bo.Fu.7 ot"a. "om;indo la.onda. dl Pa.ta#a : .im;" u:ndo !on .u8 ma !autla dln!unt"o !on la. t"ibu.d.;a""amada. n l t"án.i to7 ;a"a no ." d.!ubi"to ni ""a" l -ol;) E. im;o.ibl Fuun

-u"""o .al>a ;uda Fui>o!a". n l !$m;uto a Fu .uta a mo>iminto..t"at?-i!o.7 : a. %a:a"ia-a .tu>o la no! ;"3ia da n l !ami dl nmi-o a Fuin

 bu.!aba)

Lo d.;">nido d ?.t no .to"b$ ;a"a Fu l in>a.o" di. !on multitud d!ombatint. Fu l "!ibi"an : "!a#a"an !on >alo") El ;"im" !oFu 3u "!io :t""ibl) Lo. a-"dido. . d 3ndan : o3ndan ".-ua"dado. ;o" .u. ;"o;ia. !aba9a.7d.d la. !ual. a!an .alida. "á;ida. : di.t"a. Fu daban mal ;a"ad$ al nmi-o)Silbaban la. 3l!a. : >nablo. !"uan la. "odla. -ol ;ada. ;o" la. 3u"t. ma#a.7t"aFuaba l 3"á-il mad"amn d la. !o#a. Fu lo. mo"ona. Fui.i"an d""iba"7 !ual

 batida. ;o" la. ola. d un alu>i$n : l tunduli no daba d .ona" ni un in.tant : a ba -"ito. d "abia in3"nal7 dnu.to. : bla.3mia.7 : Fuido. d lo. Fu !aan7 !"uido.d dint.7 ;alab"a. in!ona. d mo"ibun do.7 a:. an-u.tio.o.7 .u.;i"o. ;o.t"im"o.)))La luna7 Fu ;a"!a ui" al o!a.o ;o" no ;".n!ia" tan .;anto.o !uad"o7 "3laba .u

lu# n a""o:o. d .an-"7 n lá-"ima. d d.;!o7 : n oo. Fu . to"!an d i"a :dolo" ant. d !""a". ;a"a .im;")

Qaua"maFui7 a la >o# dl 3il #á;a"o : al .on dl tunduli7 . d.;"t$ !on t"abao7 i#o .3u"#o. ;a"a .a!udi" l nto";!i minto d .u. mimb"o. : "!u;"a" .u!ono!id$ >alo", ("mano dio al d Andoa.7 .ab. mu: bin ." ami-o : aliado dl>io d la. mano. .an-"inta.7 : ?.t no t ol>ida"á nun!a) El mi."abl Fu no. ata!a7Fuin Fui"a Fu .a7 ;"!"á a mi. -ol;.7 : tM tnd"á. l m"!ido ;"mio) K+u?d.a. Pdm :a lo Fu t ;la#!a) K+ui". !uat"o !ab#a. d lo. ;"in!i;al.nmi-o.

CU%ANDA

///

KFui". toda. .u. a"ma. KFui". do. d la. don!lla. má. -ua;a.

d mi t"ibu Qo no Fui"o7 !ont.t$ l #á;a"o7 .ino ;la" unto a ti : ;"oba"t Fu .o:di-no d tu ami.tad)

Q ambo. .tán :a n la ;la) La ;".n!ia dl an!iano anima a lo. .u:o. : amilana alnmi-o) Qaua"maFui . un -nio .il>.t"7 b"on!o : "udo7 d a.;!to : d mi"a".;anto.o. dlant d .u ad >".a"io .u >o#7 aunFu balbu!int7 .u;"a a la dl tulundi7: . a! oi" n todo l !am;o !ada una d .u. 3" ntn!iad mu"t, a nadi .

 ;"dona"á la >ida l Fu tu>i. ;idad d ti’ in>a.o" ."á "o di-no d ;na !a;ital :

.ob" ?l !a"á la ma#a >n

Page 69: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 69/129

-ado"a d un 3il aliado d Qaua"maFui) La. $"dn. d ?.t ll >an la .an!i$n dlm;lo, l all al an!iano ba"o Fu7 .m ant al t?m;ano d.;"ndido d la !".tadl mont7 abat : ani

, Fuila !uanto alla al ;a.o) Su ma#a . un "a:o Fu >olta .in !.a" Z .ob" la. !ab#a.nmi-a.7 : a !u:o -ol; nada ".i.t, la. "odla.

má. 3u"t. .altan n a.tilla.7 la. ;.ada. lan#a. >ulan d.;"ndi da. d la. mano.Fu la. m;u9an7 !ual .u 3u.n li-"o. ba.ton!i llo. d mimb"7 : lo. !alint. ..o.m#!lado. !on 3"a-mnto. dl

  !"áno : dl tndma .on .;a"!ido. a di.tan!ia7 .in Fu l -u"" "o Fu . d.;loma.in !ab#a ubi. tnido tim;o d ala" ni una Fua) Nun!a 3u má. t""ibl l 3d la. mano. .an-"inta. .u !o"a#$n "b n i"a, .u "o.t"o ;inta""aado7 n l !ual .altan

do. -"ano. d !andla n ># d oo.7 . l dl mun-a7 t""o" d lo. .al>a. la á.;"a :nma"a9ada mlna moada n .udo" :

.an-"7 l a#ota la. .;alda. : lo. omb"o.7 !omo ;a"a !ita"l má. : má. al 3u"o" .ua-itado alinto . l d un !o"!l "ido n la batalla .u. b"a#o. llu>n mu"t :tnniiio n !ada mo>i minto)

Lo. mi.mo. aliado. d Qaua"maFui7 Fu no aban tnido !a bal la ida d ?l7 ni dlmoti>o al !ual dba .u noml] : 3ama7 . taban ;a.mado. d >"l Q lo. in>a.o".!omn#aban a 3laFua" : "t"o!d" ;"o .u "ta-ua"dia7 .i tal ;ud llama". n .

 ;la" .in o"dn un -"u.o ;lot$n d bá"ba"o. Fu .;"aba l momnto o;o"tuno ;a"alan#a". al .o!o""o d .u. ami-o. di.;a"$ una nub

, d 3l!a. !on !ola. d 3u-o Fu . !la>a"on n la. !aba9a.) A ;o !o7 la. llama. : lumo Fu . al#aban d la ma:o" ;a"t dl !am

CU%ANDA//5

//2

 

 ;amnto : lo. -"ito. d la. mu". : ni9o. Fu uan dl in!n dio7 !au.ando -"and.o"dn7 nt" lo. aliado.7 a>i>$ l !o"a d la -nt d %a:a"ia-a) La lu!a . >ol>i$má. .;anto.a, "a una b" -a a mu"t d !uad"illa. d dmonio. a la .ini.t"a lu# dla. o -u"a. dl in3i"no) A >!. . >an .alta"7 !o!a" : n"da". n t" la. llama.lo. d."udo. !u";o.7 o !a" n la. b"a.a. lo. "ido.7 dond !i""iaban .u. !a"n.

a!om;a9ando lo. Mltimo. -mido. o la. bla.3mia. !on Fu . d.;dan d la >ida)Qaua"maFui7 n tanto7 bu.!a : llama a -"and. >o!. a %a:a "ia-a ?.t bu.!aa.imi.mo al >io !u"a!a, la 3u"ia llama a la 3u"ia7 la mu"t a la mu"t) El o>n 3 dlo. mo"ona. . un "mo.o .al>a d atl?ti!a : -alla"da talla7 3o"nido. mimb"o. :abudant !abll"a) La ’"o!idad d .u. in.tinto. !om;it !on la d .u ad >".a"io)(állan. al 3in) Ambo. . dtinn un momnto : . lan #an mi"ada. ab"a.ado"a. !omo

la. llama. Fu lo.’ "odan) Pa"!n do. ti-". Fu7 "i#ado. lo. lomo.7 al#ada. la..;ono.a. !ola. : abi"ta. la. bo!a. Fu !o""an .an-uino.a baba7 . di.;onn a d.

 ;da#a".)

Qaua"maFui abla ;"im"o, Cu"a!a "uin7 di! a %a:á"ia-a7 m al? d la. o"illa. dl%o"ona ;o" ." u.to : lal !onti-o : mi. dmá. aliado. ;"o tM a. bu.!ado la..omb"a. d la no! : a. >nido n lo. da. .a-"ado. a .o";"nd"m : mata"m7

Page 70: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 70/129

 u#-ándo m d.;">nido) E.tá bin7 no a: duda Fu tu !ab#a m a!a 3alta7 :>in. a dá"mla)

 Vio indi-no7 !ont.ta %a:a"ia-a7 t a. >ulto !oba"d !omo un "a;o.o : !a"la.!omo una mu"77 n ># d !ombati"7 no t a!u"d. d lo ;a.ado ;in.a Fu >a. amo"i" a mi. mano. : .i t Fuda al-Mn ;untillo d >alo"7 mu> la. a"ma. : no la ln-ua7

 ;o" Fu no m -u.ta mata" a Fuin no . d3ind : .olo d""ama inMtil. ;alab"a.)

 Sal>a d la ln-ua 3á!il : la. mano. to";.7 ";li!a l anda8 no7 ti"ando a un lado lama#a : m;u9ando una ;od"o.a ;i!a7 >o: a mo.t"a"t !$mo .? !a.ti-a" la in.oln!ia) Qn tono i"$ni!o a9ad, E.a ma#a ma-ulla"a tu !ab#a7 : :o la Fui"o inta!ta, . tan

 blla

 Pi!a o ma#a7 ";on l ot"o7 allá . >a da" ;o"Fu nin-una

a"ma a d lib"a"t d !a" o: tndido a mi. ;i. !omo una ;ob" lib") A!?"!at :ti"a7 >io .i :""a. l -ol;)))

Qaua"maFui l int""um; lan#ándo. !omo un "lám;a-o al !ombat .in-ula" al !ual!on tan "uda. ;"o>o!a!ion. . l in!ita) Li-"#a : ma.t"a !omo la. .u:a. a;na. .on

 ;a"a ima-ina"la.,

natu"al#a no mno. !abada ;o" lo. a9o. . mu.t"a !on todo l >i-o" : ;uan#a d la u>ntud .u. mo>iminto. .on una ."i d ala!ion. Fu !om;itn !on l ;n.aminto .u ;i!a -i"a "á;ida .ob" la !ab#a dl nmi-o7 o . mu> nin.tantána. .;i"a. a la d"!a7 a la i#Fui"da7 ;o" l "o.t"o7 ;o" l ;!o7 ;o" l >int"7 ;o" la. ;i"na. o a! t"ián-ulo. : #ta. o !a d 3ilo o i" d ;unta))) %a:a"ia-a7!on no mno. .o";"ndnt d.t"#a7 . d3ind : ata!a alt"nati>amnt7 ;"o .tá3ati-ado : la "a;id# dl a"ma !ont"a"ia l 3a.!ina7 : . l tu"ba la >i.ta) La. "odla. dn t"ambo.7 d.t"o#ada. :a7 no ba.tan a !ub"i"lo.) El .udo" !o""a d .u. !u";o.)

Qaua"maFui .t"!a .in !.a"a .u ad>".a"io7 Fui no . da "i", ;"o "t"o!d) Al!abo . l t"aba n la. ;i"na. un ba"$ "ido Fu batalla ">ol!ándo. n la. Mltima.an-u.tia.7 : !a) Lo. ;alo"a. a""oa un -"ito d t"iun3o, lo. mo"ona. un a:

/ la.tim"o) %a. l an!iano 3 . dtin : di!, Al#at %a:a"ia -a :o no .? "i"al !ado)

Rina un in.tant d .iln!io) L>ánta. l !u"a!a d lo. mo"ona. !on la >"-n#a : la!$l"a ;intada. n l .mblant7 Fu a mdio o!ultado la n-"a : d.o"dnada mlna7: l dul$ . ".tabl! !on l mi.mo 3u"o" !on Fu m;#$) P"o l >io d la. mano..an-"inta. . "ido n un mu.lo7 !on lo !ual doblada .u 3u"ia7

. dobla a.imi.mo la >ioln!ia dl ataFu7 : .u nmi-o a;na. ;ud !ont"a"".ta" lo.-ol;. Fu l a..ta !on inaudita "a;id#) Al!án#al uno7 aunFu l>7 al !o.tadod"!o7 : l 3"a-mnto d "odla Fu aMn mb"a#a a!ud ta"d a .t lado7 dando>i.ibl? l i#Fui"do Qaua"maFUi lo ad>i"t7 : mi"ada : -ol; dan un Z tim;o n lind3n.o ;!o) %a:a"ia-a7 at"a>.ado l !o"a#$n7 !a a ;lomo : ;i"a !omo "ido

 ;o" un "a:o) El an!iano l ;on la ;lanta !a.i .ob" la ab"tu"a Fu mana un a""o:o di">int .an-" l d.ata lo. !olla". : ado"no. d u.o. d ta:o a""an!a dl !into unan!o !u!illo7 : .;a"a dl t"on!o la !ab#a

Fu ;"ndida ;o" lo. !abllo.7 la al#a : n.9a a lo. !ombatint. -"itando n >o#.;anto.a, Ea .t 3u %a:a"a-a7 mi nmi-o

At""ado. lo. in>a.o". al >". .in 37 : al !ontm;la" la .an-"inta !ab#a d ?.t7"t"o!di"on a.ta la .l>a >!ina7 t"a. !u:o. á"bol. : mata. alla"on ab"i-o) Pudi"on

Page 71: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 71/129

." ;".-uido. ma. ;udi"on tambi?n d3nd". di.;a"ando milla". d 3l!a. na"bolada. d.d lo. natu"al. ;a"a;to. Fu lo. o!ultaban) E.to : la n!.idad d lo.ot"o. d a!udi" a .al>a" .u. 3amilia. dl in!ndio Fu !ontinuaba7 i!i"on Fu !.a.dl todo la ;la)

EL CANJE

(a!a una o"a Fu b"illaban la. .ua>. lu!. d la ma9ana !ont"a.tando !on la. dlin!ndio) La. llama. aban d>o"ado la ma:o" ;a"t d la !aba9a. in>adido lo.mato""al. : la. ma.a. d la. inmdia!ion.) Todo. lo. .al>a. aliado. . o!u;a"on nmata" l 3u-o : ";a"a" n lo ;o.ibl .u. .t"a-o.

+u? !ont"a.t tan .;anto.o El !am;o d la 3i.ta d a:" . o: !am;o d d.ola!i$n, ;o!a. o"a. ant. dond o: . llo"a7 . "a dond o: . "tu"!n lo. a-oni#ant.7 .dan#aba lo. !anta ". . an t"o!ado n -"ito. d dolo"7 la. alaban#a. n maldi!ion.7 la;an.i$n dl Mbilo n >oto. d >n-an#a7 : l li!o" n .an-")

%á. d !in !adá>". :a!an tndido.7 : d nt" lo. .!omb"o. . .a!aban ot"o. dmu". : ni9o.7 : d -u"""o.7 a Fuin. l .u9o d la bod# im;idi$ .al>a". dl dla mu"t) E.;o.a. : mad". llo"aban a -"ito "ido unto a .u. io. : .;o.o. di3unto.7lo. ni9o. daban ala"ido. d t""o") : lo. dmá. .al>a. bu3aban d i"a)

Lo. "mano. d Cumandá .u!umbi"$n n la lu!a7 : l >io Ton-ana 3u alladont" la. "uina. d la !aba9a d QauannaFui7 mdio Fumado7 ;"o >i>o) Pona : la.>iuda. d .u. io. llo"aban !on an-u.tia : .;"aban Fu l amulto d la ;"i i!i.".u!ia" a lo. mu"to. Fu"ido.7 a !u:o. :"to. mimb"o. lo a;li!aban7

: Fu !u"a. in.tantanamnt al an!iano d la !ab#a d ni>7 :a Y d ti#$n a;a-ado)Lu-o .) o!u;a"on n bu.!a" l !adá>" d la >i"-n d la. 3lo".7 a Fuin .u;onanFumada7 : aminaban lo. !u";o. !a"boni#ado. d una. !uánta. in3li!. $>n.)

Lo. andoa.7 Fu . di.tin-ui"on ;o" .u !almado >alo" n la ;la : Fu ;o" lo mi.mod ." !almado 3u má. 3un.to al nmi-o7 bu.!aban tambi?n a Ca"lo.7 !u:ad.a;a"i!ion lo. !on3unda : llnaba d ;na)

Qaua"maFui7 .ntado n un t"on!o d mata;alo : "odado d /o. 3.7 . a!a !u"a" la"ida : al mi.mo tim;o daba o"dn. ;a"a la. !"monia. dl nt""aminto d lo.di3unto.7) .-un la !o.tumb" d !ada t"ibu7 : ;a"a m;"nd" inmdiata mnt d.;u?.la >ulta a .u. mo"ada.7 :a Fu no "a dabl !ontinua" la 3i.ta7 !u:o "mat n l

 ;"im" da mo.t"aba Fu n$ aba .ido a!;tado ;o" lo. -nio. dl Cimano)

 S7 "mano.7 !ontinuo7 no !ab duda Fu llo. an >i.to !on oo. d di.-u.to :"!a#ado !on ai"ada. mano. nu.t"a. o3"nda.7 ;u. no. an n>iado t"ibu. nmi-a.Fu no. t"mina.n) Cont"a lla.7 .in mba"-o7 mo. ;lado : la. mo. >n!idoma. !omo7 no ;odmo. !ombati" i-ualmnt !on l bun Dio. : lo. -nio. YIn>i.ibl.7dbmo. "ti"a"no.) ("mano. : ami-o.7 Fu !ada uno d >o.ot"o. . a;".u" a llo"a"

 ;o" .u. mu"to.7 : lo. ;on-a .ob" la ti""a7 !on a"ma. o .in a"ma.7 .olo. oa!om;a9ado.)

A ;o!o un mn.a"o d lo. mo"ona. !ontnda"ia. d ;luma. ama"illa. : ado"no. dlmi.mo !olo" n "odla : ;i!a7 !"u#$ l !am;amnto : >ino a la ;".n!ia dQauannaFui) Dio do. -ol;. !on la ;i!a n l "M.ti!o .!udo ll>$ lu-o la mano

abi"ta al to"a : la 3"nt7 : dio O:m t"ai-o ;a# Cu"a!a dl b"a#o > : l ;!o-n"o.o7 du9o d >int !ab#a. nmi-a. : aliado d la. má. a-u""ida. t"ibu. dl

Page 72: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 72/129

d.i"to o Qaua"maFui7 ab" tu. odo. a mi. ;alab"a.7 : tu alma "!iba mi. "a#on.)La. t"ibu. dl -"an "o : dl -"an la-o t an bu.!ado ;a"a mata"t7 : tM / a. >n!ido,a. !ado .ob" lla. !omo l mata;alo d mil a9o. .ob" lo. a"bu.to. : la. a.d.t"o#ado n adlant nadi di"á Fu n nu.t"a. .l>a. o: ot"o -u"""o !om;a"abla ti a. Fuita do la >ida al 3amo.o %a:a"ia-a7 : Fuda. .in "i>al) Tu !o"a#$n db .ta"

.ati.3!o7 : no.ot"o.7 aunFu llo"amo. la mu"t? d nu.t"o 37 >n"amo. la manoFu a n>iado .u alma al ;a. d lo. .;"itu.) La .u"t d la -u""a .tá7 ;u.7!onti-o, tu:a . la >i!to"ia : l luto . nu.t"o) P"o -"and : tmido !u"a!a7 .abmo.Fu ". tan -n"o.o Fu nun!a a9ad. al >n!iminto l) Vil i;indio dl nmi-o, atin. l !u";o dl in3li# -u"""o Fu a. d""ibado !on tu d.t"#a : ;uan#a : .u!ab#a .u.;ndida d lo. !abllo. n tu ;"o;io lan#a7 -ota n-"a .an-") Pa"a ti .t.;!tá!ulo . a-"adabl ;a"a no.ot"o. . >"-on#o.o : o""ibl, lo. d.;oo. dnu.t"o 3 n l tal .tado O d?>u?l>no.7 Qaua"maFui7 l !u";o : la !ab#a d%a:a"ia-a no d.tin. a ti t .i">an d nu>o. t"o3o. la ;il : lo. !abllo. dl Fu untim;o 3u tu ami-o !on.int Fu on"mo. .u. d.;oo. ll>ándolo. a nu.t"a ti""a7: nt""ándolo. n .u !aba9a 3Mnb" unto !on .u. mo". a"ma. : la má. Fu"ida d

.u. mu".)El !u"a!a d lo. ;alo"a. ;-$ l nt"!o má. d lo Fu .ola7 ta"d$ n !ont.ta", di.t"o: a.tuto n l t"ato !on lo. dmá. .al>a.7 nun!a .oltaba la ;alab"a7 .ino !uando .taba

 ;".uadido d la !on>nin!ia dl ;n.aminto)

 %n.a"o d la. ;luma. d !olo" d o"o7 dio al 3in7 l im;"udnt 3 d lo.mo"ona. bu.!$ la !$l"a dl 3 d la. mano. .an-"inta.7 : a ;"!ido7 !omo "a.-u"o Fu .u!di.) A Y.tá ;a"a .!a"minto d lo. dmá. .al>a. Fu Fui"an

 ;"o>o!a"l) El !i">o Fu !a n la. -a""a. dl ti-" . im;o.ibl Fu .!a; d lla. !on>ida

El an!iano >ol>i$ a nmud!" ;o" uno. in.tant. toda. la. mi"ada.7 llna. d mido :!u"io.idad a un tim;o7 .taban 3ia. n ?l) Lu-o7 .9alando l !adá>" d %a:a"ia-a :di"i-i?ndo. !on 3"ialdad al mn.a"o7 a9adi$, Pud. ll>á"tlo)

 Nobl : -n"o.o an!iano7 ";li!$ l .oli!itant7 l !u";o : la !ab#a t ;ido7 ;o"Funu.t"o !u"a!a db ." nt""ado nt"o n .u Mltima mo"ada d lo !ont"a"io7 tM lo.ab.7 .u nomb" >i>i"á d.on"ado7 : .u alma >a-a"a .in d.!an.o ala"mando :a!indo mal a toda. nu.t"a. t"ibu.)

Jba"o7 l d la. ;alab"a. d ;a#7 ";u.o Qaua"maFui7 a la !aba9a dl >n!do" no>a amá. l alma dl >n!ido a. ;u.7 :o no tn-o nada Fu tm"7 : dbo !um;li" laambi!i$n d multi;li!a" la. !ab#a. di.!ada. Fu dan t.timonio d mi >alo" : on"a)

La d %a:a"ia-a m a!a 3alta) Si no t mu> la -n"o.idad ;a"a !on tu d.-"a!iado nmi-o7 in.i.ti$ l mn.a"o7mu?>at l int"?.)))

  El int"?. K;ud ab"lo ;a"a m .u;"io" al d ;o." .a "mo.a !ab#a

 Sin duda, t ;"o;on-o un !an ;"!io.o : di-no dl >n!do" d lo. mo"ona.)

  Un !an

 (mo. tomado una ;"i.ion"a :))))

  Una ;"i.ion"a

 Q un ;"i.ion"$ !on lla) %a:a"ia-a aba d.tinado ;a"a . la o>n7 : . u.to Fu.i">a a lo mno. ;a"a ".!ata" .u !ab#a)

Page 73: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 73/129

Una ida .Mbita !i.;$ n toda. la. 3"nt., !om;"ndi"on Fu la ;"i.ion"a ;oda ."Cumandá) Qaua"maFui o"dn$ Fu . la ;".nta.n7 u"ando Fu .i l !an "a !onlla7 ."a a!;tado : !on!luido l ;unto)

Q !on lla "a7 n 3!to7 : Ca"lo. la a!om;a9aba))) ) Po!o aban !aminado n la. a-ua.dl Pa.ta#a7 !uando al >olta" un ;Fu9o "!odo d la o"illa a la !ual iban a""imado.7 .ti"on a nado di# ba"o. : "oda"on la !anoa) R.i.ti" "a inMtil7 inMtil "o-a"7 inMtil a.taban n mano. d %a:a"ia-a) Todo. lo. ;lan. d la 3M-a 3u"on t"a.to"nado. n unin.tant7 toda. la. .;"an#a. 3u"on d.>an!ida. !omo l ;"3um dl in!in.o ;o" una"á3a-a d >into7 : lo. do. amant.))) a: lo. all d nu>o n l tat"o d la.ama"-u"a. : lo. ;li-"o.7 dl !ual . u#-aban alado. ;a"a .im;"

Cabi#bao.7 n"o!ida la 3"nt ;o" la >"-n#a7 t"?mulo. d d.t"o#ado l ;!o ;o"l dolo" a!tual : l ;".ntiminto d ma:o". d.-"a!ia. Fu .ob">nd"án n .-uida7Cumandá : Ca"lo.7 "odado. d multitud d .al>a. Fu . a-ol;aban a >"lo.7 3u"ont"ado. a la ;".n!ia d Qaua"maFui) @o"aban . mil di>".o. !omnta"io. milo;inion. >olaban d bo!a n bo!a !"!a dl d.tino Fu !ab"a a lo. do. ;"i.ion"o.

mil >oto. n Cont"a d llo.7 mil n 3a>o" .;!ialmnt d ;a"t d la. mu".7.im;" in!linada. a la mi."i!o"dia7 . l>aban a un tim;o7 : toda. la. mi"ada.!on>"-an a!ia l an!iano !u"a!a7 Fuin7 !omo la >.;"a n la .!na dl la-o7 dba3alla"7 : .u 3allo ." ina;labl : !uta". ) P"o Fu? di>".a. .on la. !i"!un.tan!ia.a:" abla -o#o n l !o"a#$n dl an!iano7 o: dominan n ?l la indi-na!i$n : la i"aa:" . allaba "odado d la. -ala. d la 3i.ta7 o: tin dlant un !am;o .mb"adod !adá>". : .!omb"o. a:" .!u!aba !anto. : !lama!ion. d al-"a7 o:i"n .u. odo. Fua. dolo"o.a.) Todo a:" !ont"ibua a in!lina" .u ánimo a la bondad: la bn3i!n!ia7 o: todo !on.;i"a a n!"ul!"l)

El 3 d lo. inda-a !$mo : d$nd an .ido a;".ado. la >i"-n india : l o>n an!o7 :

l mn.a"o Fu ;"o;u.o : a""-l$ l !an l im;on d lo Fu .ab) Lu-o3u-aban !lama Qaua"maFui, lu-o no an .ido tomad$. du"ant l a.alto%.a"o7 l d lo. !olo". d ;a# l !ambio .tá a!;tado, ll?>at l !u";o : la !ab#ad tu !u"a!a Fu .u alma no >a-u ;o" la. ola. d lo. "o. : la. .omb"a. d lo.

 bo.Fu.) Lo. mo"ona. .tán .ati.3!o.7 : ;ud. "ti"a"t) Ao"a "daman mi atn!i$nlo. Fu an ;"o3anado lo. da. .a-"ado.) Su !a.ti-o d.a-"a>ia"á a lo. 8indio. bn?3i!o.dl la-o : d la. .l>a.)

Uno !omo t"on!o n-"o7 d3o"m : md"o.o Fu a""a.t"ándo. !omo un !aimán ;o"nt" la. ;i"na. d lo. !on!u""nt. aba !on.-uido int"odu!i". al !nt"o dl lu-a" nFu ;a.aba la .!na7 dio nton!. n >o# lán-uida : !a>"no.a,

 S7 .7 "mano, u.ti!ia Fu l mal>ado mun-a no t"iun3 : Fu la .an-" d .o.do. !"iminal. odio.o. >n-u l ult"a d lo. -nio. dl la-o7 noado. ;o" !au.a dllo. !ont"a no.ot"o.)

E"a Ton-ana Fuin ablaba7 "a l >io !"ul ino"abl Fu7 !on tal d .a!ia" .u odio!ont"a un blan!o no ";a"aba n ;di" l .a!"i3i!io d .u ;"o;ia ia) Pona7 Fu la!om;a9aba7 t"i.t.ima d >" Fu .u amulto aba .ido in3i!a# !ont"a l ado Fu la""bat$ a .u. io.7 d!a a Ton-ana untando la. mano. n a!titud .u;li!ant, E.;o.o mo .;o.o mo KFu? at"o!idad ;"tnd. .i mu" Cumandá7 KFui?n no.Fuda A .;o.o mo ;id -"a!ia ;a"a lla

El >io ;o" toda ".;u.ta >ol>i$ a .u mu" lo. oo. d 3u-o7 inFuito. n .u. $"bita.7d. a-ua"n!ida. d ;.ta9a.)

Page 74: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 74/129

Cumandá7 nt"tanto7 "una toda .u 3u"#a mo"al : ;li!aba !on la 3"anFu#a d laino!n!ia al an!iano 3 l moti>o d .u 3u-a7 abo-ando !on >mn!ia ;o" lt"an"o Lo. !ul;ado.7 a9ada7 lo. Mni!o. !ul;ado. .on lo. Fu an ;".-uido dmu"t al blan!o7 Fu no ;o" ."lo da d ." "mano nu.t"o) Nobl 3 d lo.

 3.7 a!u?"dat7 ;u. tM lo >i.t7 !$mo . l !$ al 3ondo dl Cimano) D.;u?. .

t"at$ d a!"l bb" li!o" in;on#o9ad$ : ;o" Mltimo7 mi"a .t ;a9o "a.-ado ;o" la3l!a Fu di.;a"$ !ont"a l t"an"o, l a"ma db .ta" toda>a !la>a da n l t"on!od toda. t". mu"t. l .al>ado Kab"? !o mal No7 !u"a!a7 ;o" m no a abidoun !adá>" du"ant la. má. b"illant. !"monia. d la 3i.ta >itado una

 ;"o3ana!ion >itado un !"imn) Al !abo7 ;a"a .al>a"l dl todo : .al>a"m7 u !on l blan!o :a no no. Fudaba ot"o a"bit"io) %i alma o Qau .ta n!a"i9ada !on .u alma7la. do. Fu . an "!ono!ido ;o" "mana., la. un un la#o d amo" .u;"io" a lamu"t mi.ma aunFu Fui.i?"amo.7 no ;od"amo. d.ata"lo) E. !omo la >ia lianaa-a""ada al -ua:a!án7 !omo l b"a#o ;-ado al omb"o7 !omo la ;il ad"ida a la!a"n7 : la !a"n a lo. u.o.) P"o .i tu >oluntad . !a.ti-a"no.7 !ai-a tu u.ti!ia .olo.ob" m . !u"a!a, manda d.;da#a"m Fu mi. mimb"o. !o"tado. n ;da#o. .an

!ado. a lo. a.no. dl bo.Fu : a lo. !aiman. dl Cimano ;"o al blan!o))) a no7no toFu. al blan!o))) KNo l >.7 !u"a!a Kno lo >. No . ;a"! a nin-uno d lo.luo. dl d.i"to7 : Fui?n no. a.-u"a Fu no . "mano d nu.t"o. -nio. bn?3i!o.A .i o"dna .u mu"t))) Fui?n .ab))) O 37 no t ;on-a. a a!" !on ?l unainu.ti!ia)))

La 3ib" dl amo"7 !itada ;o" l ;li-"o dl obto amado7 na"d!ia l ln-ua d la>i"-n7 Fu !a.i dli"aba P"o Ca"lo.7 al o"la ;di" la mu"t ;a"a .i .ola7 . a;".u"abaa d!i" al !u"a!a tmblando d mo!i$n o7 nobl o: m no7 no ;"onun!i. 3allonin-uno ant. d o"m En tu. mano. .tá nu.t"a .u"t7 !omo la d la ;aloma ;".an la. -a""a. dl !$ndo" Qo no d3indo mi >ida ;"o la d lla .i7 lla ni aun !"o

Fu m i!i"a. da9o nin-uno !on a""batá"mla))) +u? K;od"a l !auti>o toma" a mall Fu l Fub"anta.n la. ;.ada. !adna.))) P"o ".;ta a la >i"-n d la. 3lo"., .ino!nt, mi !onta!to no la a man!illado7 : .tá ;u"a .7 ;u".ima !omo la lu# d lama9ana Fu no. alumb"a7 má. Fu lo. -nio. d >u.t"o la-o7 má. Fu l !o"a#$n d>u.t"o. ti"no. ni9o., lo .tá !omo un an-l7 !omo uno d lo. .;"itu. Fu .i">n al

 bun Dio.) Cu"a!a 3. nobl. t"ibu. dl d.i"to R.;tadola no la toFu?i.No a;a-u?i. .t lu!"o d >u.t"a. .l>a. no .;a"#ái. al >into .t ;"3um d >ida: >i"tud Fu la P"o>idn!ia a ;u.to nt" >o.ot"o. K+u? Fu"?i. !on la >ida dCumandá Tn-o mu!o Fu d!i" , allá al ot"o lado d la. monta9a. ;o.o "iFu#a.toda. ."ái. >u.t"a.) KD Fu? o. .">i"á la >n-an#a Vn-an#a .t?"il >n-an#a 3atal

 ;a"a >o.ot"o. mi.mo.) La .an-" d la >i"-n !lama"a !ont"a .u. >"tdo". : la i"a dl!ilo d.!nd"a .ob" >u.t"a. !ab#a.) P"o mi .an-" no -"ita"á ;idindo u.ti!ia, ;od?i. "-ada .in tmo") <u"""o. mi"ad l blan!o dond db?i. !la>a" >u.t"a.3l!a. Ea al ;unto, no >a!il?i.

Ca"lo. "a.-aba al d!i" .to7 .u. >.tido mo.t"ando d.!ubi"to l ;!o7 dond .notaba l >iolnto lati" d l !o"a#$n) Tambi?n ;a"a ?l n .o. momnto. la ;a.i$n"a:aba n 3"n.) Pa"!a Fu la >ida mat"ial aba !dido todo .u lu-a" a la .olaa!!i$n dl .ntiminto, a mata"lo n . a!to7 . ab"a matado la ;a.i$n7 no al omb"

 ;o"Fu :a no i.ta)

Qaua"maFui 3lu!tMa n la ind!i.i$n .u >n-an#a ;id nt" amba. >!tima. ;"o .u

!o"a#$n !lu: la una, Cumandá l ?n!anta, K."á ;o.ibl o"dna" la mu"t d .a bll#a Fu .tá a tmblando7 ;álida7 at"a:?ndo. toda. la. mi"ada. : !auti>ándol a ?l

Page 75: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 75/129

mi.mo %a.7 ;o" ot"a ;a"t7 un a!to d dbilidad n la ;".nt o!a.i$n ;ud ;on".u auto"idad ;a"a !on la. t"ibu. aliada.7 : ;a"a !on lo. -u"""o. d .u ;"o;ia t"ibu)R!o"" !on inFuitant. mi"ada. la multitud 3a. n todo. lo. .mblant., Fui"d.!ub"i" n llo. la d!i.i$n d ot"o. ;!o.7 :a Fu l .u:o .tá d. nudo d lla7 : n.t "o.t"o dala .9al. d i"a7 n aFul7 d !om;a.i$n7 n .u "o.t"o7 d an-u.tia : .u

>a!ila!i$n . aumnta) Va a d !i" al-o7 : !i""a lo. labio. d mido Fu . l .!a;al-una ;ala

,!u%ANDA /2/

 b"a d la !ual ;uda lu-o a"";nti".) D.a ;di" !on.o a lo. bu"a!a. d la. dmá.t"ibu. ;"o .to mn-ua"a tambi?n .u auto i "dad, K!uándo a ob"ado .ino !on3o"m a.u d.;$ti!o albd"o

Su ánimo at"a>i.a un momnto d alt"a!i$n t""ibl, . .tado . !om;ltamntano"mal, Qaua"maFui >a!ilant7 ual .i l u bi.n "obado la >oluntad Qaua"maFui7l ino"abl 37 .u. ;n.o nt" lo. at"a!ti>o. d la bll#a : la n!.idad d un!a.ti-o

KD.d !uándo l to""nt no a""bata la llama no ab"a.a7 l "a:o

]5"da n n" Su.;n.o. l !ontm;lan todo.7 : nadi abla m !i.ta du"ant mu!o.minuto., . un !onunto d .tatua. dl t : dl ;a.mo Fu "odan la. ima-n. d la>n-an#a Fu . " /7l> : ";"im a un ti?m;o : d la an-u.tia : la a-ona Fu .;"an l -ol; 3inal) Cumandá di"i- a Ca"lo. mi"ada. "bo.ant. d

]d t"nu"a Ca"lo. n>a a Cumandá n la. .u:a. toda .u al ma a;a.ionada) Cadain.tant Fu t"an.!u"" . ;a"a lo. in3li!. uu ;a.o al 3in t"á-i!o Fu tinn ;o"in>itabl, ambo. .intn Fu la lada mano d la mu"t l. ;al;a l !o"a#$n7 : Fu .u!on>ul .o labio l. .u.u""a al odo 3"a.. Fu no !om;"ndn ;"o n ># d a;a-a". l

in3abl a3!to Fu lo. domina7 . a>i>a ma. : má.,la mu"t . ;a"a l >"dad"o amo"7 un ;od"o.o in!nti>o))) Qa ua"maFui7 !on lo.oo. abi"to. : .in >"7 !ada. .ob" llo. la. !a na. : .;onada. !a.7 d.;l-ado. lo.labio.7 ;álido. !omo oa. to.tada. ;o" l .to7 : la. mano. n !on>ul.i$n n">io.a.ob" l man-o d .u tmida ma#a7 . abandona un b"> .;a!io a .u. d. !on!"tado.

 ;n.aminto.) La lu!a int"io" . má. "9ida) Sin m ba"-o7 ;a"! al 3in d!idi"., lan!iano al#a la !ab#a : la .a!ud

!omo ;a"a d.;"#a"la .u ;".i$n . la dl ti-" al lan#a". .ob" .u ;".a llama ado. di.t"o. a"Fu"o. a .u lado7 .9ala !on l ddo a la >i"-n d la. 3lo". : alt"an"o7 : !on >o# d ma" a-i tado ;o" la to"mnta7 -"ita, A nt"ambo. Lo. a"!o.

. tindn nadi ".;i"a la. mu". . !ub"n lo. "o.t"o. !on la. mano. o la. undnn ti""a) Todo. lo. oo. . an >ulto a lo. do. $>n. Fu .man .tatua. d !"a)P"o n .t a!to @>io !u"a!a . Pon n ;i7 : d.>a la. a"ma. !on .u !la>a!lamando, Dt 3lo. La ".;i"a!i$n !ontnida d tanto. ;!o. . .!a;a :.una

22

!omo la ";ntina bo!anada d >tnto Fu a#ota la ;"ad"a : a! in!lina" la. 3lo"..ob" lo. dl-ado. tallo.) Dtno. ";it Qa ua"maFui no !on>in Fu ambo.mu"an, u"ado ;on" a Cu manda n l nMm"o d mi. mu". u"ado ;"ot-"la7: no . di"á nun!a Fu una ;"om.a !a !on u"amnto ;o" l 3 d lo. 3.7 a .ido

!omo l ;ol>o Fu un >into d;o.ita n la. oa. d lo. á"bol.7 : ot"o >into lo ba"")%u"a .olo l blan!o Fu a ma lado l !o"a#$n d la >i"-n, a"Fu"o. a ?l Lo. a"!o.

Page 76: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 76/129

. tindn !on di"!!i$n a Ca"lo. >ul> l .iln!io d lo. .;!tado". ma. Cumandáda un "á;ido .alto7 . !olo!a dlant d .u amado ab"indo lo. b"a#o. ;a"a !ub"ilmo"7 : !lama, E.a. 3l!a. no "i"án al blan!o7 .in t"a.;a.a" ;"im"o mi.nt"a9a. Vul> la ma#a d Qaua"maFui a d.>ia" lo. a"!o.7 : la. .ata. ;a.an .ilbando : !omo una ala!i$n7 "a.ando la !ab#a d la "ona : ll >ándo. al-una. b"a.

d !abllo n"dada. nt" la. ;luma.7 El an!iano timbla d !$l"a7 : o"dna .;a"a" alo. amant. ;a"a Fui ta" todo .to"bo a la !u!i$n) Do. .3o"#ado. ba"o. >an a !um ;li" lo mandado ;o" l 3 ;"o la o>n l. di! n tono n?"-i!o : amna#ant, Nom toFu?i.7 ;o"Fu in>o!a"? !ont"a >o.ot"o. a lo. -nio. dl la-o7 : .i llo. no a!udn7al mun-a Lo. do. -u"" "o. . dtinn : "t"o!dn !on .u .u;"ti!io.o ".;to7!ando obli!ua. mi"ada. o"a a Qaua"maFui7 o"a a la >i"-n) AFul in.i.t n .u o"dn7:) !on oo. .atáni!o.7 : !on l b"a#o tndido a!ia lo. $>n.7 amna#a : ";it, S;a"adio. .;a"adio.

%a. d.d? l ;"in!i;io d .ta an-u.tio.a : !onmo>do"a .! na7 . notaba n l má."?ti"ado t"mo dl inmn.o -"u;o a;" tado n to"no d Qaua"maFui : lo. do.

 ;"i.ion"4.7 Fu un #á;a "o t"ataba d ab"i". ;a.o : ;u-naba !on la multitud : daba>o!.7

 >o!. Fu nadi atnda7 ;o"Fu "a ot"o l obto Fu !auti>aba la -n"al atn!i$n ) Al 3m . >ali$ dl a"bit"io d a!" da" !on un !om;a9"o uno. -ol;. d tunduli7mint"a. ?l l>antaba n la ;unta d una lan#a un ;na!o d ;luma. ama"illa.) El toFudl in.t"umnto b?li!o a.o"d$ l !am;o7 : l .i-no d ;a# al#ado al mi.mo tim;o7di.t"a"on un momnto a la mu!dumb"7 Fu . a;".u"$ a da" ;a.o nt" .u. olada.al -u"""o #á;a"o)

 T"ai-o ;a#7 dio .-Mn la !o.tumb"7 al ;".nta". al !u"a!a7

/25

: n >o# nt"!o"tada ;o" la 3ati-a : la mo!i$n t"ai-o ;a# .!M !am o -"and"mano d lo andoa. : d-nat no mo>" tu. labio. ni tu. mano. ant. d antnd"m7

 ;a"a Fu >it. un a!to d inu.ti!ia)

 (abl l "mano #á;a"o7 !ont.t$ Qaua"maFui !on >i.ibl. I-au.t"a. d di.-u.to,l 3 d lo. 3. ;".ta odo a la. ;alab"a.

d ;a#)

 Qo 3ui7 !ontinu? l d Andoa.7 Fuin .ta mad"u-ada mti$ la !ab#a nt" la ti""a :d.!ub"i$ la ;"oimidad dl nmi-o7 :o 3ui Fuin i#o to!a" l tunduli : ala"ma" l!am;amnto :o Fuin >ol$ a tu !aballa a .;anta" l .u9o d tu. oo. ;a"a Fu t

a;"!i bi.. a la ;la :o Fuin a tu lado !ombati$ a.ta Fu d !an.an8 !io . ado"m!i$ .u b"a#o7 : .t 3u l Mni!o ;"mio Fu .!o-i$7

"u.ando lo. Fu l o3"!i.t -n"o.o) ( ob"ado7 ;u.7 !omo ami-o tu:o7 i-ual ;o"t an ob.">ado mi. "mano.7 lo. #á;a"o. !"i.tiano.7 Fu an d""ibado -"annMm"o d nmi-o. ao"a " !lamo d ti l ".;to a nu.t"o ;a!to d ami.tad))))

  Lo. -nio. dl la-o m ;".">n7 int""um;i$ Qaua"maFui !on a"do"7 d ol>ida"Fu !ambi? mi !olla" d diiit. d mi!o !on l !olla" dl m?n.a"o d lo. andoa.7 :Fu !on ?l bb l li!o" d la 3"at"nidad El !u"a!a d la. mano. .an-"inta. no tin nitn

d"á nun!a la man!a d la in3idlidad)

Page 77: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 77/129

 Bin !"o7 ";u.o l ot"o7 Fu no ". in3il a tu u"amnto7 : Fu no a!. bb" a lati""a dl ol>ido l li!o" d la 3"at"nidad7 ni !a. al "o l !olla" d la alian#a ;"o lnoo Fu a d""ama do o: .u >nno n tu !o"a#$n7 >a ll>ándot7 .in Fu lo not.7 a

Un a!to malo7 ;o" l !ual tM7 3 d lo. 3.7 Fu alaba. la 3i"m#a d tu. u"amnto.7>a. a obli-a" a lo. andoa. a a" al Pa.ta#a l

!olla" d dint. d mi!o7 : a >"t" n la a"na l li!o" d la ami. tad)

  <u"""o7 a. t"ado in.i-nia. d ;a# a mi ;".n!ia7 : m a!u.a. dio l an!iano!on t"ao"dmana -"a>dad7 :a ;nt"o

Fu Fui". abo-a" ;o" . blan!o Fu a ;"o3anado lo. da. .a-"a do. : 3u-ado"obándo. una >i"-n d la 3i.ta)

 <"an !u"a!a7 "om; mi. nt"a9a. : di.!a mi !ab#a7 .i ,, o3nd"t !on unaa!u.a!i$n) E. !i"to Fu "!lamo la >ida

/2

 CU%ANDA

/2

dl "mano t"an"o no . .-u"o Fu .a !ul;ado ni !"o Fu d .u ;a"t a:aabido ;"o3ana!i$n d la 3i.ta7 : tM7 Fuitándol la >ida7 ult"aa"a. a lo. andoa. Fu laman !ual .i 3u. .u .an-") O Qaua"maFu no Fui". Fu la d un ami-od""amada n la a"na dl Cimano7 llam !ont"a ti la >n-an#a, .i la d""ama".7 3u"#a. d!i"lo7 :o mi.mo !9i"a mi !ab#a !on l tndma d ;luma. n-"a.7 d n-"o3o""a"a mi "odla7 n-"o ;na!o 3lota"a n mi lan#a7 : !on l !abo d ?.ta to!a"a la.

 ;u"ta. d toda. la. t"ibu. !"i.tiana.7 : la. l>anta"a !ont"a ti : lo. tu:o.))) %a. no7 noll-a"á nun!a .t !a.o7 ;o"Fu n tu ;!o . a.intan la -n"o.i dad : la u.ti!ia lo.oo. d tu .;"itu .abn d.!ub"i" la "a#$n7 : t la ;".ntan ;a"a Fu la a!at.) Si amá.. a di!o Fu l 3 d lo. 3.7 Fu a!aba d t"on!a" la !ab#a dl b"a>o%a:a"ia-a7 . !oba"d7 mno. ;od"á d!i". Fu . !a;a# d 3alta" a la 3 d la alian#ani d !omt" una iniFuidad Admá.7 Kno .o: a!"do" al ;"mio Fu m o3"!i.t Qono Fui"o !ab#a. d nmi-o.7 ni a"ma.7 ni mu". Fui"o al t"an"o7 l Fui"o>i>o, dámlo7 Fu . . mi ;"mio)

In3inita. >o!. d a;"oba!i$n .unan ;o" lo bao7 ;u. nadi . at"> a mo.t"a" .uo;ini$n 3a>o"abl a Ca"lo. : al #á;a"o d un modo !la"o7 ;o"Fu i-no"an a Fu? lado .in!lina"á la dl t""ibl !u"a!a ;"o no ;o!o. labio. .u.u""an ;alab"a. d noo a !au.ad la .oli!itud dl !"i.tiano d Andoa.7 int"io"mnt a!n >oto. ;o"Fu Qaua"maFulno ! : . ll> a t?"mino la .ntn!ia !on t"a l blan!o) Una >o# Fu ;a"! dal-uin Fu abla dnt"o d un tonl7 ";it, nt"ambo. .u. ana. al mun -a7 :.u. !a"n. a lo. ;!. dl la-o

8 E. Ton-ana Fuin a. . ;".a)

En tanto7 l !u"a!a d lo. ;alo"a. -ua"da .iln!io : "Mn toda. la. 3u"#a. d .u"a!io!inio ;a"a u#-a" : ".ol>" tan dli!ado a.unto) Pod"o.a . la t"ibu d lo. ;alo"a.má. ;"dida .u alian#a !on la. dl o!!idnt : l no"t7 : nmi.tada !on lla.7 .u.itua!i$n ll-a"a a ." d lo má. ti"ant : ;li-"o.a) Q Fu .a nmi.tad .ob">nd"aal "om;" !on lo. andoa.7 "a indudabl ;o"Fu .to. !"i.tiano. ;odan at"a" a .u

 ;a"tido a uno. ;o" la !omunidad d !"n!ia.7 : a ot"o. ;o") la d lo. int"..mat"ial.7 : a!" la

Page 78: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 78/129

-u""a a lo. Fu7 n !i"ta man"a7 .on ad>ndi#o. n la. má"-n. dl Palo"a) Nada!omMn . la ;nt"a!i$n dl 3 d la. mano. .an -"inta.7 : -"and .u ;"in!ia a.7

 ;u.7 no ta"da n ".ol>".

 ;o" lo Fu u#-a má. ;"udnt)

 <u"""o "mano7 l d la. ;alab"a. d ;a#7 di! al !abo mo.t"ando .uma di-nidadn l .mblant : !on >o# ;au.ada : -"a >7 l ;"mio Fu a. l-ido no . tdi.;uta"á, >t a tu ;ublo !on l t"an"o7 a Fuin lo. #á;a"o. d Andoa. ab?i.ado;tado ;o" "mano) Qaua"maFui no d""ama"á amá. l li!o" d la alian #a : la ;a#!on >o.ot"o. no .mb"a"á .milla. d di.-u.to n >u. 7 t"o ;!o no ll-a"á da nFu ;o" .u !au.a un aliado .u:o . !i8 9a l tndma n-"o) Vt7 ami-o : "mano)

Como "oto. lo. bo"d. d un -"an .tanFu7 . d""aman .o nando .u. onda. n toda.di"!!ion.7 a. . d.;a""am$ la mu! 3dumb" Fu "odaba al >io !u"a!a7di>".amnt im;".ionada : Y-"itando7 : mu"mu"ando : ablando .in !on!i"to) El

 bu3ido d i"a

d Ton-ana . di.tin-ui$ nt" aFul "udo !on!u".o d "uido. : :o7!.) Lo. andoa. a""bata"on a Ca"lo. d lo. b"a#o. d Cumandá !a .i a >i>a 3u"#a)Elia7 ;o!o mno. Fu di3unta7 3u ll>ada ;o" la

3amilia dl 3 d lo. 3.7 a FWn ;"tn!la ;o" l d"!o d la 3u"#a7 ".um dtoda la l-i.la!i$n d lo. .al>a. n toda. ;a"8

), t.)

V

A ORILLAS DEL PALORA

El Cimano a Fudado d.i"to : .iln!io.o !omo ant. d la)Lli.ta) Lo. ;!.7 ";til. : a>.7 Fu . .!ondi"on o u:"on / dl on!tJ".o d la.>ut t"ibu.7 an ido a.omando ;o !o a ;o!o7 "!lo.o. t$da>a7 a "!u;"a" .u im;"io)La !ulb"a ondula lntamnt ;o" nt" la :"ba ollada : ma"!ita . dti n d!uando n !uando7 al#a la !ab#a : la >ul> inFuita a toda.

 ;a"t.) La ;.ada : ta"da to"tu-a . a!"!a a la o"illa7 : bu.!a n

) >ano la nidada Fu d.;da#a"on lo. ;i. dl .al>a o Fu .i">i$ n

/24

 

CU%ANDA

/26

.u 3.tn) Lo. 3"a-m d mad"a7 la. oa.7 3lo". : 3"uta.7 "li)) Fuia. d la ;a.ada 3i.ta7Fu >a-an man.amnt n la .u;"3i!i d la. a-ua.7 .ob".altan a >!. a lo. ;!. :

 ;ato. : lo. obli-an a ui" ;"o al >"la. ino3n.i>a.7 l. ;i"dn al 3in l mido : t"minan ;o" 3amiliaii#ai. !on lla. ;!. a: Fu ;".i-un la. 3lo".7 u-utando al-".7o Fu adntllan la. 3"uta. : la. .um"-n a. ta l 3ondo7 dond d.a;a"!n n uninStant d>o"ada. ;o" un namb" d !i!ulo.) No 3altan ;atillo. Fu ll-an a tantaauda !ia Fu . ;o.an n lo. t"o#o. d tabla. : d "ama.7 : . m!n .ob" lla. n

!om;a.ado >ai>?n .ob" la. ola. Fu l>anta la .ua> b"i.a d la .l>a7 lia. "ti"ado lomb"7 : an >ulto a im;"a" n -"ata a"mona la. l:. d la natu"al#a)

Page 79: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 79/129

Solo a Fudado n la "ib"a un !o"to ;ublo d di3unto.) Ca da t"ibu a dado a .u.mu"to. l Mltimo d.!an.o !on3o"m a .u. !"n!ia. : !o.tumb". lo. mo"ona. an!o 3u?"t. .ta!ada. !on !ubi"ta. d "ama. : d oa. d !ambi"a : an ;u.to lo..u:o. dnt"o d lla.7 "odado. d a"ma.7 >.tido. : maná". .o lo l !adá>" d%a:a"ia-a . an ll>ado !on.i-o7 ;o"Fu dbn on"a"l d una man"a .;!ial7 allá

n .u ti""a7 : da"l ;o" !om ;a9"o l d la má. "mo.a : Fu"ida d .u. mu".7.o3o!ada ?n l !ono!iminto d !i"ta. :"ba. : 3lo". a"omáti!a. Fu tin la >i"tud dno dt"io"a" la bll#a) Al-una. t"ibu. an .;ultado lo. d.;oo. d .u. -u"""o. :

 ;u.to n!ima no"m. t"on!o.) Lo. indio. !"i.tiano. . an limitado a !ub"i" .u..;ultu"a. !on ti""a7 : !?.;d7 : an !la>ado .ob" lla. l .i-no d la "dn!i$n Wnana7 !o d to.!o. ;alo. ama""ado. !on !o"t#a d ;alma : ?o"o nado. d aman!a:.)Al-una. b.tia. !a"n>o"a. Fu u.ma"on aFulla n!"$;oli. dl d.i"to7 iban ;o" lano! a da" >ulta. ;o" la. .ta!ada. : .!a"ba" l .ulo .u. lM-ub". aullido. ;a"!anlo. lamnto. Fu !on.a-"aban al t"á-i!o 3m d lo. -u"""o. .al>a.7 d !u:o. ".to.an.iaban n!i" .u. amb"ado. >int".) Una. !uanta. !"u!. 3u"on d""ibada.7 : no

 ;o!o. di3unto. .i">i"on d mana" d 3i"a. : alima9a.) K+u? a: d admi"a" n .ta

ob"a d la. b.tia. 3"o!. Nada7 ;o"Fu tambi?n lo. omb". !an a ti ""a :d.;da#an la !"u#7 ;o" d>o"a" lo Fu a .u .omb"a . ".-u" da))) A !uánta analo-a. alla a >!. nt" la. ;a.ion. dl

." "a!ional : lo. in.tinto. d la. 3i"a.

La. t"ibu. dl .ud.t ;a"ti"on ;"im"o7 ab"umada. ;o" l do lo" : la >"-n#a7 !uando.;"aban >ol>". ntonando !anto. d >i!to"ia) D.;u?.7 lo. ;alo"a. : .u. aliado.7

 ;a"t ;o" ti""a a 3alta d !anoa. Fu lo. ;"$3u-o. !a"on ?n l Pa.ta#a7 : ;a"t"mando ;o" ?.t !oii -"an t"abao7 . >ol>i"on a .u. ".;!ti>a. mo"ada.)

Lo. andoa. l. ll>a"on una dlant"a d do. da.7 : >i"on d.),

d .u ;la:a d.3ila" t"i.tmnt la. ba"Fuilla. d .u. !om;a9"o. : ami-o.7 d.;oada.d todo ado"no7 !omo .taban lo. !o"a#on. d

e .u. du9o. d.;oado. d toda al-"a7 Fu aba ba""ido l d.;ia

dado .o;lo dl in3o"tunio) Con lnto bo-a" a.!ndan toda.7 :

una. allá n la ma"-n o;u.ta . ;"dan al dobla" l án-ulo in3

"io" d la bo!a dl Bobona#a7 : ot"a. .uban n d"!u"a bu.!an

do la. a-ua. dl Palo"a7 l Llu!n : l Pindo)

Ca"lo.7 !adá>" animado ;o" la ;a.i$n7 . aba ;u.to n l

 ;unto má. ad!uado ;a"a >"la. ;a.a"7 : n >ano bu.!$ n !ada

una d lla. a Cu"nandá) Una. !uanta. iban a""imada. a la ma"-n

dl 3"nt7 : tu>o tnta!ion. d toma" .u !anoa i" a ob.">a"la.

d !"!a7 : aun d !a". a nado ;"o tal. ;n.aminto. l >ini

"on !uando !a.i toda. la. mba"!a!ion. ba"a. . aba alado

mu!o : "a im;o.ibl al!an#a"la.)

(ubo7 ;u.7 d no >" l o>n a .u amada7 : t"a. la"-a. o"a.

d :a!" !ual .tatua7 mi"ando !on oo. t"i.t.imo. l "o Fu :aaba Fudado d.i"to7 . "ti"$ a .u !a.a7 .in Fu"" .!u!a" la.

Page 80: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 80/129

 ;alab"a. d !on.ulo Fu l di"i-a .u bondado.o ;ad") E.t .u;o

d bo!a d un #á;a"o !uanto o!u""i"a n l Cimano7 : aunu

Ca"lo. andu>o ;a"Fu.imo n ;alab"a.7 lo;o!o Fu abl$ :7 .ob"

todo7 .u abatiminto : la. .9al. dl .!"to llo"o -"abada. n .u.

milla.7 l dlata"on7 !on3i"mándo lo "3"ido ;o" l indio) (io mo l dio l ;ad"Domin-o7 Fu no !u.aba tntati>a nin-una

 ;a"a "anima"l7 l amo" d Fu .tá. ;nt"ando . d aFullo. Fu no . !u"an !on"a#onaminto. ni !on >ana. ;"om.a., !ono# !o l .tado d tu !o"a#$n7 : >o: a ob"a"d a!u"do !onti-o, t !a.a"á. !onla blla Cumandá7 la ;o."á.7 ."á. 3li#)

P".onalmnt i"? a >" al !u"a!a d lo. ;alo"a. : !on.-ui"? Fu t !da .u no>ia) Enlo. indio.7 dominado. ;o" lo. in.tinto.

/21

 mat"ial.7 no . a""ai-a la ;a.i$n dl amo" !on la tna!idad Fu n lo. d nu.t"á "a#a7:) la. !on>nin!ia. tan-ibl. : 3!ti>a. ll-an a doma"lo. a.7 ;u.7 lo. a-a.ao. lo."i!o. ;".nt.7 la . ;"an#a d ma:o". "-alo. Fu l a"? nt">")))

Ca"lo. int""um;i$ al mi.ion"o !on una d aFulla. .on"i.a. md"o.amnt ;".i>a.7Fu .ubn a lo. labio. d.d l 3ondo d lo. !o"a#on. -an-"nado. ;o" una d.-"a!ia.in "mdio7 : Fu .on una ;"ot.ta inFub"antabl !ont"a toda ida d !on.ulo,

.on"i.a. d duda : d.;!o7 .on"i.a. d il7 .on"i.a. ;on#o9o.a.) El ;ad" ..t"m!i$ : nmud!i$7 : mi"$ !on an-u.tia al io,

a!ababa d "om;". nt" .u. ddo. l >a.o Fu !ontna la ;$!i8 ma .aludabl7 a un-ol; dado ;o" l mi.mo n3"mo)

El o>n !om;"ndi$ l 3!to Fu .u t""ibl .on"i.a aba !au.ado n l bun "li-io.o7:7 !omo dando ;o" ;li!ada !on lla la im;o.ibilidad dl bun ?ito d la. ;"o:!tada.tntati>a.7 dio t"a. un .u.;i"o Fu ;a"!a la >o# dl !o"a#$n Fu .tallaba, Pa d"mo7 n >"dad Fu .olo l amo"d Cumandá ;ud lab"a" mi di!a, a KFu? duda!ab7 ;to !uando m di!., Zt !a.a"á. !on lla7 la ;o."á.[7 >o Fu no !om;"nd.mi ;a.i$n7 Fu m !on3und. !on >ul-o l d la. amant.7 Fu a!. d.!nd" mi

 ;n.aminto d la "-i$n d lo. án-l. al 3an-o d la mat"ia) No7 :o no amo aCumandá ;o" a""a.t"a"la a la. inmunda. a"a. d !on !u;i.!n!ia7 ;o" bb" n .u. labio.la. Mltima. -ota. d un dlit ;"!u".o" d la d.a#$n : l tdio7 ;o" "du!i" a !ni#a.

n .u. b"a #o. la. má. Fu"ida. ilu.ion. dl alma) N$7 no7 ;ad" mo7 no amo ;o" nadad .o a la ;u".ima >i"-n dl d.i"to) La amo)))la amo)) No ;udo ;li!a"lo) Tin."a#$n d no !om;"nd" a Fu? -?n"o d ;a.i$n ;"tn! .t .ntiminto mi.t"io.oFu m domim7 .ta llama Fu d>o"a todo mi ."7 ni l dolo" Fu m !on.um .in"mdio) Cumandá +u? . Cumandá ;a"a m Fu? . .u .an-" ;a"a mi .an-" KFu?.u alma ;a"a mi alma7 .u >ida ;a"a mi >ida No .? Fu? 3u"#a i"".i.tibl m im;l alla, no .? Fu? >$# .!"ta m abla .im;" d lla, no .? Fu? .ntiminto t"a9o7 ;"o>i>o : dominant m a! !om;"nd" Fu todo . !omMn nt" no.o t"o. do.7 : Fu?dbmo. .ta" t"namnt unto.7 Fu dbmo. ;"o;nd"7 a 3u"#a d ama"no. : didnti3i!a" nu.t"o. do. .".7

CU%ANDA/20

Page 81: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 81/129

a nu.t"a mutua 3li!idad))) @li!idad a: no. la a""batan no. la "oban)))

Ca"lo. d.;u?. d .t d.ao-o d .u ;a.i$n : .u dolo"7 !a:$ n ;"o3undo abatiminto)

Cumandá aba ;a.ado in>i.ibl dlant d Andoa.7 !omo l

8.ol Fu ;a.a in>i.ibl ;a"a la ti""a n lo. nbulo.o. da. d in>i" no Ll>aba.la

o!ulta bao la "amada d la !anoa d Qaua"maFW : unto !on ?l : .u. mu".) QQaua"maFui iba n3"mo d ".ul ta. d la "ida Fu "!ibi$ n l !ombat7 : Fu"aFu la o>n7 !on .u n!antado"a ;".n!ia7 l ali>ia. dl mal.ta" Fu l !on.u ma la.3u"#a. dl !u";o : dl alma)

Lo. dmá. d la 3amilia Ton-ana . aban in!o";o"ado a lo. ;alo"a. : l >io d la!ab#a d ni> iba tan n3"mo !omo l d

la. mano. .an-"inta.)

Cumandá . aba n3laFu!ido : la. milla. . l ;u.i"on ;á lida. !omo oa. daman!a: l dolo" dl alma .taba a.omando da : no! a .u. oo.7 amo"ti-uado. !omo

l lu!"o >.;"tino t"a. nub to"mnto.a7 : .u 3"nt7 in!linada al .ulo7 !ual .i a llo laobli-a. l no"m ;.o d.u. tumultuo.o. ;n.aminto. .u. mu.tio. labio. .d.;l-aban .olo ;a"a da" .alida a lo. .u.;i"o. Fu ao-aban .u !o"a#$n) (ab alabandonado l .u9o !om;lta mnt : ;a.aba la. lnta. : ;.ada. o"a. d la no!!ontm;lan do !on ind!ibl !on-oa l mn-ua" d la luna7 >i>o .mil dl d.3all!iminto d .u .;"an#a : d la a-ona d .u >ntu"a) La ima -n d .u amant Fu

 b n todo. lo. obto.7 n toda. ;a"t. : a toda. o"a. iba !on!nt"ándo. n .olo .ualma7 ;a"a ll>á".la

!on.i-o !uando ;a"ti. d la ti""a al !ilo La d.a;a"i!ion d aFul a.t"o "a la .9aldl dia ma. t""ibl d .u >ida :a nton!. l an!iano 3 no tnd"a ob.tá!ulo na!"la .u .;o.a)

E.to "a al-o ;o" Fu a-ua"da" la mu"t n l ;atbulo, "a !omo ." a""batada ;o" lmun-ia S ab"ia ".ulto a mo"i" an t. Fu ;"tn!" a Qaua"maFui nada "a ;a"alla má. a!d "o))7 ;"o no lo a"á7 no7 ;o"Fu .u amado blan!o la a di!o Fu

. -ua"d mu: bin d toma" lo. ;ol>o. dl .u9o t"no7 !o.a " 

 ;"obada ;o" .u Dio.7 Fu . l Dio. buno Val7 ;u.7 ma. mo"i" 

/5=

n l .a!"i3i!io7 ;"o amando : obd!indo al t"an"o7 Fu mo "i" di.-u.tándol)Di.-u.ta"l a .o ."a !omn#a" a d.ama" l) Q lu-o 7Fu? duda !ab Fu n l

in.tant d la !"monia da "a d lati" a.ta .im;" l ;!o d la !uitada : . la"an.u .an -" : nt"a9a. Nin-una duda) Po" .-u"o tin lla Fu l mat"i monio a Fu .la 3u"#a7 ."á má. 3i!a# Fu lo. t""ibl. ;ol>o.,

a;na. . !"u!n la. ;"nda. : la. 3"a.. dl .al>a "itual7 !a"á mu"ta7 ;o"Fu .u.3u"#a. >ital.7 :a ;o" t"mo dbilitada.7 no ;od"án .o;o"ta" .ta Mltima "uda ;"uba.in a-ota".)

Al 3in7 una ma9ana la luna mo.t"aba a;na. un b">.imo ilo !u">o lumino.o, .taban .u. ;o.t""a. a-ona.) El !o"a#$n d Cu mandá a-oni#aba tambi?n ;"o l a.t"o".u!ita"á7 mint"a. Fu l o!a.o ;a"a la di!a d la >i"-n iba a ." t"no)

Qaua"maFui aman!i$ . da tan mal7 Fu .u >ida . a;a-aba a ;a" d la luna : dl!o"a#$n d Cumandá) Con todo7 i#o lo. ma:o". .3u"#o. ;a"a di.imula" .u .tado dmu"t7 : o"dn$ a) 3amilia Fu ;";a"a. lo n!.a"io ;a"a .u. nu;!ia. ;o" la ta"dH

Page 82: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 82/129

o"a n Fu la lna ab"á d.a;a"!ido toda7 : !on!luido7 ;o" tan to7 l tim;o .a-"ado :la mi.t"io.a inmunidad d la. .a!"doti.a. d la 3i.ta)

El .ol iba a ;on". : l "3lo d .u. ;o.t""o. lam;o. tmbla ban n la. onda. dlPalo"a7 !omo !inta. d 3u-o tndida. a m" !d d .u blanda !o""int) La !a.a dQaua"maFui . allaba ll na d -nt lo. ;"in!i;al. -u"""o. d la t"ibu .taban all: l an!iano !u"a!a7 .ntado)n una ta"ima : mdio a;o:ado n .u io Sin!i"i-"a7!on>".aba !on llo.7 .in a!o"da". d .u -"a> doln !ia, l ;a"!a bin di3!il mo"i" ld d .u. nu>a. boda.7 :7 .ob" todo7 mo"i" n .u l!o !omo una mu"7 lo !ual "anton!. a.a# ";u-nant7 : lo . toda>a7 ;a"a un -u"""o dl d.i"to7 ;u. .-Mn .u!"n!ia7 l ;"n d la 3li!idad n l mundo d la. alma. .tá n ab" .u!umbido n l!ombat : !on la. anua. n la mano ;o" .o a un .al>a no . l a""bata la ;i!a o lama#a ant. d ab"l a""batado la >ida)

La. mu". . o!u;aban di3i-nt. n ;";a"a" la. >ianda. : l li!o" d :u!a : d ;alma ;a"a l 3.tn ma. no 3alt$ nt" lla. Fuin i!i. la t""ibl aunFu >"o.milob.">a!i$n7 d Fu tal

/5/

# mu: ;"onto tnd"an Fu ;";a"a"7 n ># dl li!o" Fu al-"a lo. ánimo.7 la in3u.i$nd :"ba. a"omáti!a. ;a"a ao-a" a la. m. Fu"ida. d la. .;o.a. dl 3) K+ui?n

 ;od"a ." la >!tima d tan !"ul amo" A: nadi ;ud >a!ila" n la ".;u.ta ;u.

KFui?n ;ud ." má. Fu"ida dl an!iano Fu la ti"na7 linda : i d.>ntu"adaCumandá

E.ta . d$ n-alana" .in o;on" nin-una ".i.tn!ia !omo ni 9a a Fuin . obli-a atodo7 d.;u?. d ab"la atmo"i#ado : ? !ola !om;"nd" Fu !a"! d >oluntad

 ;"o;ia dlant d una

I .u;"io" a la .u:a) La o>n no !a"!a d >alo", no la a ban atmo"i#ado ;"o noi-no"aba Fu n .u. !i"!un.tan!ia. l "a 3o"#o.o ".i-na". a todo .a!"i3i!io Adma.7no "a .-u"o7 n .u .nti"7 Fu iba a !a" ánim al ;unto d >". unida ;o" l mat"imoniO al >io d la. mano. .an-"inta.

El to!ado d la. mu". dl d.i"to . 3á!il : .n!illo7 : l d Yla ia d Ton-ana .t"mina mu: ;"onto .7 !on bin !o"ta di3 "n!ia7 l mi.mo Fu lui$ n la 3i.ta d la.!anoa.)

S-Mn la !o.tumb" d la t"ibu7 la mad" d la no>ia la ;".n ta"a al 3utu"o .;o.o7 :d.;u. dl !ambio d al-una. ;"nda.7 Fu !on.i.tn n ado"no. ;a"a lla. : n a"ma.d luo ;a"a l7 una

!a !"monia nu;!ial d lo. ba"o.7 . .-ui"á l 3.tn7 dond . .">i"a Fui.ito. ;.!ado.7 lomo. d !i">o. : ;!u-a. d ;a>a. :

. >a!ia"án mu!o. !ánta"o. d a"omáti!a !i!a) Cuando . n!i )""a a lo. "!i?n!a.ado. n .u !aba9a7 db" d aFulla mad" .

tambi?n nto"na" la ;u"ta : >la" unto a lla a.ta la au"o"a7 a 3m d >ita" Fu ln>idio.o mun-a >a:a a !au.a"l. al-Mn mal du "ant l .u9o7 : Fu .;a"#a .ob"llo. l >nno d la .t"ilidad)

Ll-a la o"a d la !"monia .;"ada) Qaua"maFui o"dna Fu Cumandá .a t"ada a.u ;".n!ia) La mad"7 tmbland$ : !on la >i.ta baa7 !ondu! a la ia7 Fu timblamá.7 : !u:a mano7 Fu ll>a a.ida .ua>mnt l ;a"! un t"o#o d ni>) E.ta .7-"and "mano : ami-$7 di! Pona7 la nu>a mu" Fu a. .!o-i do ;a"a Fu) t d?

Page 83: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 83/129

io. "obu.to. : >al"o.o.7 a""-l toda. lo. no !. la. ;il. d tu l!o7 !u#a la !a"n ;a"a tu alimnto : t .i" >a la !i!a d :u!a) T t"a un a"!o "mo.o : una alaba dmimb". : .;"a Fu tM l d.7 n ;"nda d Fu la toma. ;o" .8

 

 ;o.a7 una 3aa bo"dada !on Fu .ut la "o;a a la !intu"a7 un ;n dint d tu:o : t".uimbia!a. d !olo". ;a"a ado"no d .u !u llo : ;!o) En .-uida ;ud. !i"l lo. b"a#o. !on la ;il d la !ulb"a >"d7 : !onta"la ;o" tu:a)

Qaua"maFui . ;on n ;i !on ba.tant di3i!ultad7 : nt" -ando a Cumandá la. ;"nda. Fu .u mad" l a i-ido7l di!,

 Toma7 o>n "mo.a7 la 3aa7 l ta:o : lo. uimbia!a.7 Fu .on la ;"uba d Fu tadmito nt" mi. .;o.a.)

La ia d Ton-ana tind n .iln!io la. t"?mula. mano.7 !ual .i ot"o !ont"a la >oluntadd lla. la. mo>i. toma .ta. ;"nda. !on la .ini.t"a : la. a;li!a al !o"a#$n7 mint"a.!on la d"!a n t"-a al >io l a"!o : la alaba) Lu-o Qaua"maFui "oda la ;a"t.u;"io" d !ada b"a#o d la .;o.a7 !on la .imb$li!a ;il d la !u lb"a >"d7 : di!,  +u l Dio. buno : lo. -nio. bn?3i!o.7 nu.t"o. ;"ot!to".7 .o;ln .ob" ti7 t dn la>i"tud d la 3!undi dad7 : .a. mad" d mu!o. -u"""o.)

Lo. !on!u"""t. !lb"an !on >o!. d a;lau.o l .n!illo "ito Fu a!aba d uni" al má.>alint : bnm?"ito d lo. 3. dl d .i"to !on la má. linda d la. >"-n. dlPa.ta#a) Lo. tambo"il. : ;3ano. a.o"dan la .l>a7 : Cumandá . a.omb"a d !$mo

 ;ud .ob">i>i" a un a!to Fu dba t"a"l al ;unto l t?"mino d la >i da) En mdio d.u .o";".a : dolo" d >". >i>a : n ;i d.;u?. d ab" 3altado a la. ;"om.a. d3idlidad !a. a Ca"lo.7 . a!u.a a . mi.ma ;o" .t !"imn Fu a"-u: !ont"a .uamo"7 : . di! int"io"mnt7 ba9ándo. n lá-"ima.,

A: no amado ba.tant al o>n t"an"o no l amado !ual lo m"! no l amado d la man"a Fu ?l m ama +u? in-"atitud la ma Fu? in3amia Ju"a"l3idlidad a. ta la mu"t7 : no mo"i" KNo "a .ta la Mni!a ;"uba Fu :o ;o da da"ld Fu mi. ;alab"a. no "an mnti"a. : d Fu mi a "a .mant al .u:o Vi>o a: dm))) P"o K. >"dad F .t !u";o Fu .to: ;al;ando no . un !adá>"))) %.into lada7 lada7 !omo un !u";o .in alma))) Sin mba"-o7 ".;i"o))) KC$mo ;ud.ta" mi .;"itu ama""ado a .ta !a"n Fu :a >a a d>o"a" la ti""a))) A: no a: duda7>i>o : .ta d.-"a!ia >in a !o8 "ona" toda Fu ab"uma mi d.di!ado !o"a#$n O

 blan!o

CU%ANDA

/55

Yo Ca"lo.7 .i tM no m ubi.. ;"oibido n nomb" dl bun

J KNo "a l Mni!a "mdio al mal d tu .;a"a!i$n : d mi

in3idlidad l ;ol>o dl .u9o t"no Fu ll>aba !onmi-o))) P"o bun Dio. tMabla.t ;o" bo!a dl t"an"o))) Ao"a Fu? dbo a!" +ui.i"a ui") Q K!$mo ui"? Si 3u"a ;$.ibl bu. !a" al blan!o a . -nio "mo.o7 >nido d t"a. la. monta9a.

 ;a"a a""bata". mi >oluntad !omo l alu>i$n la oa n ?l !ada o !$mo l ab"a#a"ala. "odilla.7 ;o.t"ándom ant ?l7 : l ;i di"a ;"d$n d mi dlito))) Vi>a7 d ?l .olodbo ." mu"ta bin ;udi"a Qaua"maFui di.;on" d mi !a"n : d mi. u.o.)

Page 84: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 84/129

A>an#ada .taba la no!) La lumb" d lo. o-a". : la llama) d la. ta. . a;a-abanlo. tambo"il. daban .!a.o. .onido. la. >o!. d lo. indio. . di.minuan, lamb"ia-u# : l .u9o iban "indindo toda. la. 3u"#a. : matando la al-"a dl 3.tn)La mb"ia-u# . la a..ina dl !ontnto : l -o#o7 alma. dl 3.tn7 : ?.t7 .inmba"-o7 la bu.!a7 la llama7 la t"a ;o" 3u"# a .u .no Co.a d lo. omb".

El >io Ton-ana7 d""ibado n un "in!$n7 do"ma inm$>il !o8 mo una momia

La ma:o" ;a"t d lo. -u"""o. . aban "ti"ado a .u. !aba 9a.7 : Qaua"maFui7 !a.i.in .ntido.7 3u ;u.to n .u l!o) %u !o. u#-a"on Fu .u .tado d ma"a.mo

 ;"o>nia dl !.o d

!o" Fu abia bbido7 : Fu al aman!" . alla"ia !on .u. 3a!ul tad. mtl!tual.!ob"ada. : ;dita.7 ;"o no 3alto Fuin . ala"ma.7 n atn!ion a lo n3"mo : dbilFu .tu>o n lo. ulti mo. da.7 : a.ta n lo. momnto. mi.mo. dl mat"imonio)

Cumandá 3u n!""ada !on ?l7 : l ;a"!i$ Fu la ;onan n la u.a unto !on l!adá>" dl !u"a!a) Su mad" . .nt$ a la

 ;u"ta7 a!ia a3u"a7 ;a"a >la" ;o" l .u9o d lo. no>io.) El mi do al mun-a a!atmbla" a la an!iana7 Fu . ;u.o a mu"mu"a" 

al-una. t"un!ada. 3"a.. d ol>idada. o"a!ion. !"i.tiana.) Si .

du"m un .olo momnto7 aFul -nio malo n 3o"ma d l!u#a a-ita"á la. ala. .ob"la !aba9a7 : l .no d la .;o.a no !on!bi"á amá.7 o .i ll-a a tn" un io mo"i"áni9o ti"no) Si7 al !ont"a"io

la au"o"a la alla in!ont"a.tabl n l >i-ilia7 lo. 3li!. !$n:u-.

/52

/5JUAN LLON

tnd"án l ;"imo-?nito >a"$n7 : t"a. ?l na!"án ot"o. : ot"o. io.7 alto.7 intli-nt.7"obu.to. : 3u"t !omo l auano : l .imbillo)

La o>n7 a""imada a la ta"ima d .u .;o.o : !on la 3a# o!ulta nt" la. abi"ta. maiio.7. ;u.o a mdita" n lo. a"bit"io. d Fu ;udi"a >al". ;a"a lib"a". d la d.-"a!iaFu ;.aba .ob" lla) No l Fudaba otm Fu la 3u-a ma. K!$mo >"i3i!a"la E.t "al ;unto ;a"a !u:o a""-lo llamaba toda. la. 3u"#a. d la intli-n!ia : todo l >i-o" dlánimo) KA d$nd i"a AFu no aba Fu >a!i la" a dond !lamaba ;o" lla la >o# dlamo") El .iln!io : la o.!u "idad .uln ." a >!. lo. ma.t"o. d la ;"udn! : la

a.tu!ia7 : Cumandá7 Fu d lla. tanto aba mn.t"7 !a>ilaba : !a>ilaba)

D ";nt l an!iano !u"a!a . mu> : mu"mu"a ;alab"a. Fu la o>n no !om;"ndlu-o . Fua7 .u.;i"a7 anla : l !"u n lo. dint.) Cumandá . .o";"nd :nd"#a n a!titud d ui" ma. . "anima7 . a;"oima al >io : l ;al;a l !o"a#$n :la 3"nt ob.">a Fu l ;"im"o da ;ul.a!ion. lnta. : d.i-ual.7 : Fu la 3a# .tám;a;ada n 3"o : mlo.o .udo") Lo. !abllo. . l "i#an !ual .i ubi. to!ado un!adá>"7 "ti"á la mano !on ;".t #a : "t"o!d) KE.tá7 n >"dad7 n!""ada n un.;ul!"o KFu ;a.a !on Qaua"maFui E.t . .t"m! d nu>o : !on tanta 3u"#a7Fu a! t"aFua" l "M.ti!o l!o7 : !omin#a a a!" .o na" alt"nati>am?nt lo."mo"dido. dint. : un á.;"o : mido.o "onFuido) Cumandá . a!u"da Fu n un

án-ulo dl a;o.nto a: un 3o-$n7 alla nt" la. !ni#a. una b"a.a la toma7 .o;la :a>i>a7 a!"!ándol ala 3a# dl an!iano7 a Fuin alla n la. a-ona. d la mu"t7 : > .

Page 85: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 85/129

Mltima. ba.!a.7 la. Mltima. !onto".ioi d lo. oo. la!"imo.o.7 lo. Mltimo. !on>ul.o.mo>iminto. d lo. labio. Fu dan .!a;a" l an-u.tio.o alinto n Fu .al n>ultal al ma)

At""ada la o>n7 da !a" la b"a.a : !ontin a;na. l-"ito Fu iba a lan#a" d.d lontimo dl ;!o7 "ido ;o" tan in.; "ado .u!.o) En l mo>iminto Fu a! al"t"o!d" d la ta"ima7 . -ol;a !ont"a la ;u"ta d -uadua. ;a"tida.7 Fu .una :a.u.ta a Pona) Al#a. ?.ta : llama a .u ia n >o# baa)

  %ad" !ont.ta Cumandá n a!nto !on-oo.o)

  (ia ";li!a la a!iana7 t .into a.u.tada KFu? .u!d

CU%ANDA

8

/5

Ka >nido a ;"tu"ba" tu .u9o l mal>ado mun-a7 no ob.tant Fu no ;-ado lo.

oo.  No7 mad"

 Pu. KFu? a: !o"a#$n mo

  El 3 a mu"to

  El 3 a mu"to ";iti$ ;a.mada la mad")

 S : . ;"!i.o Fu m .aFu. d .t a;o.nto ;o"Fu no Fui"o .ta" !on un omb".in alma : lado !omo la ni>)

  A: Cumandá) Cumandá d mi >ida t amna#a un t""i bl mal : . ;"!i.o Fu t

.al>.)En mdio d .u. !uita. : an-u.tia.7 no aba ;n.ado la o>n Fu ;odan .a!"i3i!a"l

 ;a"a Fu .u !adá>" a!om;a9a. al dl ai "a!a d lo. ;alo"a.7 : la. ;alab"a. d Pona la!ontu"ba"on a ;.a" d .u ánimo >al"o.o Fu tanta. >!. . mo.t"$ ."no dlant dla mu"t7 : Fu aMn la aba d.ado) En !uanto >io 3mado aL ba"o7 !u:a uni$n lao""i;ilaba7 ubo n lla una !omo "a!!i$n a la >ida) D.li-ada ;a"a .im;" dl

 bá"ba"o : no i-no"ado Fu Ca" lo. >i>a7 . ab"i$ .u !o"a#$n a la .;"an#a7 !omo .ab" la "o.a a "!ibi" la. ;"la. dl alba : la. ;"i . lu!. dl !ilo) La ;"3uma. da b"i.adl !on.ulo "od$ a la o>n7 : ;nt"$ n .u o"-ani.mo !i"to lmnto >ital7 Fu lai#o u#-a". !on >i-o" ;a"a !ualFui "a tntati>a auda# Fu? la ".titu:. a lo. b"a#o.

dl amado t"an ?"o) +ui"o >i>i"7 . d!a o ao"a . Fui"o >i>i"7 ;a"a bu. !a"al blan!o : unta"m !on ?l : ama"l má.7 .i . ;o.ibl7 d !uanto o: l amo .7dobla"? l a"do" d mi ;a.i$n : ";a"a" dlito d no ab" !ado .in >ida n l momnton Fu .t"!? a ni !o"a#$n la. ;"nda. d Qaua"maFui : ?.t m !9a lo. bm #alt.dl mat"imonio) No Fui"o Fu m ao-un n l a-ua olo "o.a ni Fu m ;on-an untoa lo. u.o. dl >io !u"a!a7 a Fuin .im;" tm : nun!a am?) %o"i"?7 !uando .a

 ;"!i.o7 ;o" l ama do t"an"o, o nton!. no tm"? ni >a!ila"?) Vi>a7 mu"ta7 d!ualFui" man"a unto al blan!o, a .u !onta!to . "bulli"an d -o#o a.ta mi. !ni#a.)Et"an"o "mo.o t"an"o7 ama8 do : "mano mo Kd$nd .tá. Kd$nd ;$d"?alla"t7 ;a"a >i8 >i" o mo"i" di!o.a a tu. bi.

E.to. ti"no. : a;a.ionado. ;n.aminto. d la ia d Ton-a

/54

Page 86: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 86/129

na 3u"on ;".ado. n do. ;alab"a.,

  %ad"7 .ál>am

Lo Fu .inti$ la ;ob" an!iana al o"la.7 no . d!ibl) (ia d mi alma7 !ont.t$7oalá ;udi"a !on>"ti"m n una a> -"and : tM 3u"a. una a>!illa7 ;a"a ll>a"t a

dond lo. ;alo"a. no .u;i.n d ti P"o ao"a tM mi.ma7 !on mi. !on.o. : mi a:uda7tin. Fu a!" lo ;o.ibl ;a"a >itá" la t""ibl a-ua d la. 3lo". olo"o .a.7 Fuma9ana ;";a"án la. mu". d la t"ibu) E. ;"!i.o Fu 3u-u. ;"o .i .al. ;o" .ta

 ;u"ta7 a: d tu in3li# mad"7 Fu tam;o!o Fui.i"a mo"i" O:7 ;u., o"ada la ti""aa!ia la ;a"t d at"á. d la !aba9a7 : >t ;o" a) Camina toda la no! a# d modoFu tu. ulla. no . ;udan .-ui" 3á!ilmnt, oalá ;udi "a. ;i.a" !omo lo. -nio.7 olo. án-l.7 Fu ni a!n "uido ni aan la :"ba %a9ana no malo-". la lu# dl .ol7 :.i-u andando7 a!?" 

8 !at una >!. a la o"illa dl Palo"a7 ot"a. al?at d lla7 ot"a. ;a.a a nado a la o;u.tama"-n7 : andando .in d.!an.a" ;ud. !a" n Andoa. n !uat"o .ol. : !uat"ono!.7 o Fui#á. ant.) Una ># all7 lo. !"i.tiano. d . ;ublo t .ab"án d3nd"7 :.;!ialmn t l o>n blan!o mi"a"á ;o" ti)

Lo. !on.o. d Pona "an ;"udnt. Cumandá lo. .!u!$ !on atn!i$n7 : lu-o i#o.in nin-una di3i!ultad un o"ado : .ali$ 3u"a) Su mad"7 Fu la .;"aba7 l dio,  (ia ma7 un momnto malo-"ado t t"a"a -"a> "i.-o d ;"!" todo. du"mn lamad" luna .tá ;o" ao"a)mu"ta ;"o a: num"o.a. .t"lla.7 : .u lu# t . 3a>o"abl,>t : no ol>id. mi. ad>"tn!i

En .-uida l Fuit$ nt"ambo. b"a#alt. d ;il d !ulb"a : lo. ti"$ lo. d .7 :.a!ándo. dl !ullo la bol.ita d ;il d a"di lla n Fu tna n!""ado l mi.t"io.oamulto7 a9adi$, Ll?>at .to7 : nada tma. tM .ab. Fu aFu a: o!ulta una ;"nda

d >i" tud ma"a>illo.a, ;o" lla ni aun l mal>ado mun-a . at">"á a ll-a". a ti)La o>n la tom$ !on >n"a!i$n7 la b.$ : . la .u.;ndi$ al !ullo)

 Lo. !"i.tiano.7 a-"-$ la mad"7 u.an tambi?n l .i-no d la !"u#, .ab.7 ia ma7 Funo ol>idado .ta ;"á!ti!a Fu a;"n d7 n ot"o. tim;o.) +u nada t 3alt ;a"a Full>. !amino

a!"tado : .al>. tu ;"!io.a >ida

Q bndio a Cumandá7 Fu dobl$ la 3"nt .ob" l mat"no ; !o7 !omo la ti"na "amaa#otada ;o" l >into . dobla .ob" l >io t"on!o ab"a#á"on. .t"!amnt7 :d""amando abundan t. lá-"ima. . .;a"a"on)

La una . int"n$ n la .l>a7 : la. .omb"a. la n>ol>i"on : ab .o"bi"on al ;unto) La$t"a 3u a .nta". a la ;u"ta d la !aba9a7 a .;"a"7 tmblando lo Fu a!ont!"a a lama9ana .i-uint7 !uando . d.!ub"i. ;o" lo. ;alo"a. la mu"t dl !u"a!a : la d.a;a"i!i$n d .u o>n .;o.a)

VI

SOLA Q @U<ITIVA EN LA SELVA

En nu.t"a #ona7 !uando l !ilo .tá lim;io d nub.7 la. . t"lla. d.;i!n tanta lu#Fu "m;la#a la d la luna m"!d a lla Cumandá ;udo -uia". 3á!ilmnt n .u 3u-a)amin$ la"-o t"!o 3o"mando án-ulo. nt" la. má"-n. dl "o : l 3ondo dl bo. Fu)(all$ un a""o:o : l ;a"!i$ bun ;dint7 ;a"a a!" Fu

Page 87: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 87/129

  dl todo .u. ulla.7 l !amina" ot"o la"-o .;a!io ;o" dnt"o d ?l) Lu-o tom$ la"ib"a dl Palo"a : d.!ndi$ ;o" 

lla "!tamnt : >ol>i$ a da"la !uat"o >!.7): ot"a. !uat"o7 to" n$ a.imi.mo a!amina" ;o" .u. a"na.) E.ta man"a d !amina" ala"-aba l t"a:!to ;"o !on lla

 ;"tnda la o>n d.o"inta" a lo. ba"o. Fu lu-o . lan#a"an n .u ;".!u!i$n7 :Fu tinn l in.tinto dl -al-o ;a"a .-ui" una ;i.ta)

La. mon$tona. >o!. d lo. -"illo. : "ana. tu"baban l .iln!io dl u."to d !uandon !uando !antaba la l!u#a7 o l >into

, a#otaba -imindo la. !o;a. d la. ;al .7 o . .!u!aba l la no "uido d al-Mn á"bolFu77 >n!ido ;o" l ;.o d lo. .i-lo. : ao-ado ;o" la. liana.7 >na a ti""a7.t"m!indo l bo.Fu :

d.t"o#ando !uanto allaba al al!an! d .u -i-ant.!a mol) Lo.

) mi!o.7 lo. .ano.7 la. a>. al .nti" . t""m$to d .u. mo"ada.7 uan -ol;ándo.nt" la. "ama. : dando CillidOS d .;anto)

/51

 

%a. a ;o!o . ".titua la !alma7 : .olo Fudaba la d.a;a!ibl mM .i!a d lo. ";til. : bi!o.7 io. dl a-ua : dl !ino7 Fu no ! .an d #umba" : da" >o!. n di>".o.t?"mino. du"ant l im;"io d la. no!tu"na. .omb"a.) Lo. 3u-o. 3atuo. . n"dabannt" lo. mato""al. : d.a;a"!an7 o >a-aban un in.tant .ob" la. a-ua. .tan!ada. inm$>il.) %illa". d lu!i?"na-a. "!o""an lnta. l .no tnb"o.o d la .l>a7 !omo

 ;Fu9a. .t"lla. >olant. a > !. . ;"nda n la. .ulta !abll"a u la o>n3u-iti>a o . ;-a ban a .u >.tido !omo diamant. !on Fu la mi.t"io.a mano d la

no! la n-alanaba) Ot"a. >!. no "an lo. lumino.o. in.!to. lo Fu b"i3iaba7 .ino lo.oo. d al-M" -ato mont?. Fu andaba a la !a#a d la. a>!illa. do"mida. n la. "ama.in3"io". o n lo. ni do. o!ulto. n la .;.i3"a) Cuiandá . a.u.taba : ua d llo.7a;"tando !ont"a l ;!o l amulto o a!indo una !"u#) El !an .an!io la obli-a no!a.ion. a dtn".7 : a""imada al t"on!o d un á"bol daba ";o.a" al-uno. minuto.lo. mimb"o. Fu m; #aban a 3laFua" !on l >iolnto "!i!io ;"o una 3"uta ;a.adad .a#$n !da al b"> im;ul.o dl !?3i"o no!tu"no7 : d.!nda !i.8 d la alta !o;a dlá"bol -ol;ándo. d "ama n "ama a.ta da" n l omb"o d la o>n7 la !ual nomi"aba .t .n!illo .u!.o !omo ob"a d la nátu"al#a Fu a!a !a" .a !a.ta9a o .au>a .il>.t" ;a"a l alimnto d lo. animal. Fu "a.t"an l .ulo toda. la. ma 9ana.7 :aMn dl) omb" ;"dido n la. .l>a.7 .ino !omo l a>i.o d al-Mn -nio bn?3i!o ;a"a

Fu .i-ui. !aminando : u:. má. a ;"i.a d la t"ibu d lo. ;alo"a.) Daba nton!.l -"ato a""imo : . !aba a anda" !on nu>o >i-o"7 ;u. l ;a"!a .!u!a" la. ;i.ada. d .u. ;".-uido". Fu . a!"!aban) No .aba7 nt"tanto7 dond .taba ni!uánto . aba alado dl ;unto d dond ;a" ti$ .in mba"-o7 iba .im;" ;o" lama"-n dl "o : no ;oda du da" Fu aba !aminado mu!o)

En una d la. >!. Fu la 3ati-a la obli-$ a .nta". n la. bamba. d un mata;alo7ob.">$ Fu l t"on!o "!iba una lu# ;áli da ind!i.a7 di3"nt d la lu# d la..t"lla. al#$ lo. oo. a >" la. : la. all$ un tanto d.!olo"iaa.7 : l manto d la no!no ;o !o !ambiado d tint7 : la. !o;a. d lo. á"bol. mno. !on3u.a.) Ad>i"ti$ Fu"a:aba la au"o"a : .inti$ Fu !on lla "!iba .u alma al-Mn ali>io) Cuando la !la"idad

3u ma:o"7 . lim;i$ l .udo" !onCU%ANDA /50

Page 88: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 88/129

la. tibia. a-ua. d una 3unt!illa7 : >i?ndo. n .u. !"i.tal. a"" -l$ l !abllo dman"a Fu no . l n"da. n la. "ama.7 "!o

-i$ má. bin lo. >.tido. !on la. .;ina. d !onta : l !into d au!ama7 : m;"ndi$la !ontinua!i$n d la 3u-a) El "!u"do d

Fu a .a o"a ;"obablmnt ad>"ti"án lo. ba"o. la mu"t d :aua"maFui : lad.a;a"i!i$n d lla7 ali-"$ .u. ;a.o.)

+uin! da. a9t. aman!i$ unto a Ca"lo.7 ;".a ;o" lo. mo"o na.7 d.;u?. d ab"andado7 ;"$3u-a tambi?n7 -"an ;a"t d la

/ no!) Enton!. la animaba la ;".n!ia dl amado t"an"o 7ao"a7 admá. dltmo" d da" n mano. d lo. bá"ba"o.7 la anima a.imi.mo la .;"an#a d >ol>" a>"l7 !i >ol>" a untá".l Fui#á

;a"a .im;") Con la ima-n d Ca"lo. n l !o"a#$n .ali$ d la !a

 ba9a7 !on lla >a-$ n la o.!u"idad d la no!7 !on lla l a .o"8 ;"ndido la lu# d la

ma9ana) Su ;n.ami?ntO . Ca"lo.7 .u a3!toCa"lo.7 Ca"lo. .u .;"an#a7 Ca"lo. .u >ida Cada ;a.o Fu da la a!"!a a ?l) Cada o"aFu t"an.!u"" la ala d la mu"t : a;"oi ma a la .al>a!i$n) C"! la diu"na lu#7 :!"! untamnt la ;an .i$n dl ánimo a ilidida Fu l .ol .ub a lo. !ilo.7 .l>anta l

T .;"itu a la. "-ion. d una dul! !on.ola!i$n) Si mi 3u. im;"u dn!ia : la 3ati-ano lo im;idi.7 la mo!nt o>n !anta"la !omo

n ot"a. ma9ana. má. 3li!. al a!"!a". al an d la. ;alma. ;"o mntalmnt"!o"" la. .n!illa. nota. d .u. ;"dil!to. :a "a>.) Toda la natu"al#a la !on>ida aa!om;a9a"la n .u. ma-n3i !a. a"mona. matinal. a: -"at.ima 3".!u"a n l

ambint7 dul !. .u.u""o. n la. oa.7 .ua> 3"a-an!ia n la. 3lo". : una in3ini dad da>. -o"an7 ;ian o !antan7 : ot"a in3inidad d ma"i;o.a. d ala. d "a.o : o"o dan>ulta. in!.ant.7 !ual .i n a?"a dan#a .i-ui.n lo. !a;"i!o.o. !om;a.. d aFullama"a>illo.a o"Fu.ta d la .l>a)

En .o. momnto. Cumandá . ol>ida d todo ;li-"o : dolo",

no . ;o.ibl !on.">a"lo. n mdio d .a 3i.ta d la natu"al#a,

.u !o"a#$n .tá n !on!o"dan!ia !on la 3".!u"a dl ambint7 : l .u.u""o d la. oa.7: la 3"a-an!ia d la. 3lo". lo .tá !on la. a>. Fu t"inan7 !on la. ma"i;o.a. Fudan#an7 !on toda la bll#a d la ma9ana n la .oldad dl bo.Fu t"o;i!al7 !on todo l

.;lndo" dl !ilo n la. "-ion. ;o" dond l a.t"o7 ;ad" d la lu#7 t"an.ta/=

 

CU%ANDA

//

todo. lo. da.)

Un ;abll$n d liana. n 3lo" int"!;ta l ;a.o a la don!lla ;"$3u-a . ;"!i.o a .a.!o"tina. ;a"a 3a!ilita". l !amino áb"la. !on -"a> .o";".a d un namb" d alado.

 bllo. in.!to. Fu . d.bandan : u:n ;"o n l 3ondo d tan "i!a mo"ada du"mn!o-ida n num"o.o. anillo. una no"m .";int7 Fu al "uido . d.;i"ta7 l>anta

Page 89: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 89/129

la !ab#a : la >ul> ;o" toda.;a"t. n bu.!a dl at">ido >i>int Fu . aa;"oimado a .u ;ala!io) A.M.ta. Cumandá7 "t"o!d : ;"o!u"a .ali" d aFul

 ;untodan) do un "odo !on.id"abl)

T"a. la. liana. alla un "du!ido .tanFu a a-ua. !"i.talina. .u ma"!o .tá 3o"mado duna .;!i d mad".l>a7 !u:a. 3lo". .on ;Fu9a. !am;anilla. d !olo" o ;lata

 b"u9ida !on badao. d o"o7 : d "o.al. .in .;ina. !uaado. d boton. d 3u-o amdio ab"i") Po" n!ima dl ma"!o a doblado la !ab#a .ob" l !"i.tal d la ;"!io.a3unt una ;al d ;o!o. a9o. Fu7 !ual .i 3u. l na"!i.o d la >-ta!i$n7 ;a"!n!antada d !ontm;la" n ?l .u bll#a) La o>n7 mbl.ada !on tan !i!"o!uad"o7 . d tin un in.tant) Sint .d7 . a;"oima a la o"illa7 toma a-ua n la!a>ioad d la. mano. unta.7 la a!"!a a lo. labio.7 : alla Fu . ama"-a : 3?tida)

Da a la i#Fui"da la linda in-"ata 3unt7 : !ontinMa .i-uin do l "umbo d la 3u-a!on li-"o ;a.o) El .ol . a n!umb"ado -"an .;a!io : la o"a dl d.a:uno .tá mu:a>an#ada) Cumandá .int amb" bu.!a !on) á>ido. oo. al-Mn 3"utal7 : no ta"da nd.!ub"i" uno u u>a !amai"ona a !o"ta di.tan!ia . di"i- a ?l7 : a al!an#a a di>i.a" ;o" 

l .ulo al-uno. "a!imo. d la Fui.ita 3"uta má. !uando >a a toma"lo.7 ad>i"t al ;idl t"on!o : mdio .!ondido nt" una. "ama. un ti-"7 !u:o lomo onda !on !i"tomo>imnto 3a.!inado") La u>a at"a al .ano7 l t$n : ot"o. ani mal.7 : .to. at"an a.u ># al ti-" Fu lo. a!!a7 .;!ialmnt n la. ;"i . o"a. d la ma9ana) La o>n7Fu 3li#mnt no a .ido >i.ta ;$" la 3i"a7 . ala d ;untilla. : lu-o . .!a;a n "á

 ;ida !a"""a)

Cuánto. d.n-a9o. n mno. d mdio da .";int. n t". la. 3lo".7 ama"-u"ain.o;o"tabl n lo. !"i.tal. d una 3unt7

3i"a. al ;i d lo. á"bol. Fu d""aman .ab"o.o. : nut"iti>o. 3"u to. La natu"al#a ;".nta imá-n. d la .o!idad a.ta n lo. d.i"to.7 dond ;o" ma"a>illa ".;i"a

al-Mn ." umano) La mo !nt Cumandá no ;ud a!" .ta a;li!a!i$n mo"al d la.!ont"a "idad. Fu alla n .u !amino ;"o . nt"i.t! n .umo -"ado

tomándola. ;o" au-u"io. d .u 3utu"a .u"t) Al 3in uno. on-o. dul!. : l blando!o-ollo d una ti"na ;alma .a!ian l amb" d la ;"$3u-a) P"o á.l aumntad$ la.d7 : no alla un a""o:o dond a;a-a"la n >an$ bu.!a al-una. -ota. d a-ua n lo.!áli!.

d !i"ta. 3lo". Fu .uln !on.">a" la"-a. o"a. l "o!o l .ol . ab"a.ado" : lo. ;?talo. má. 3".!o. >an ma"!itándo. !omo lo. .

dinto. labio. d la o>n n >ano ;"uba ";tida. >!. la. a-ua.

Y dl Palo"a, .t "o no . Fu"ido d la. a>. a !au.a d lo .ul3M"o: a!" d .u. lin3a.7 : lo. indio. !"n Fu l bb"la. m;on#o9a :

mata)

E. má. d mdio da : l !alo" a .ubido d ;unto) Pa"! Fu la natu"al#a7 .o3o!ada ;o" lo. "a:o. dl .ol7 a !ado n ;"o3undo lta"-o, ni l má. l> .o;lo dl au"a l má. b"> mo>iminto d la. oa.7 ni una a> Fu at"a>i. l .;a!io7 ni un in.!to Fu .a""a.t" ;o" la. :"ba.7 ni l má. im;"!;tibl "umo"))) E. la

!alma !i!a dl o!?ano d la. .l>a. . una inmo>ilidad ind.!"i; tibl . laau.n!ia d toda .9al d >ida . la mi.t"io.a .ublimi dad dl .iln!io n l d.i"to)

C""a. Fu . a do"mido n .u .no al-una di>inidad7 : Fu l !ilo : la ti""a annmud!ido d ".;to) No ob.tant7 d !uando n !uando at"a>i.a l bo.Fu un

Page 90: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 90/129

-mido o una >o# .o"da : >a-a7 )= U3l -"ito a-udo d dolo"7 o un .o nido mtáli!o : ;"!u!int) T"a. !ada una .a. "á;ida. : "a"a. >o!. d la .oldad . aumnta l.iln!io : l mi.t"io7 : l .;"i tu . .int .ob"!o-ido d in>n!ibl t""o")

Cumandá d.3all! .u. ;a.o. !omin#an a ." >a!ilant. in i"o.7 : lo. oo. . lnublan) Ca.i in>olunta"iamnt . "!u.ta ob" l mu.-o Fu !obia la. "a!. d uná"bol7 : bu.!a n l 3on do d .u alma la >i"tud d la ".i-na!i$n al t"i.t 3in Fu u#-am >itabl ;"o l . di3!il alla"la7 ;o"Fu7 .u !o"a#$n dama !omo

nun!a ;o" la >ida7 ao"a Fu !amina u:ndo d la mu"t a!ia dond .;"a ab"a#a"al obto d .u ;a.i$n : d tod .u. a.;i"a8

/2

 

CU%ANDA

/5

!ion.) C$mo a !$mo ;"!" lo. d Ca"lo.7 !uando Fui#á do. da. d.;u?. alln .u. b"a#o. la ;lnitud d la di!a tanta. >!. .o9ada : ;o" la !ual dli"a E.t

 ;n.aminto "a! la. 3u" #a. mo"al. d la ia d Ton-ana7 : . "a!iminto l>i-o"i#a al-Mn tanto al !u A!u?"da. al mi.mo tim;o d ab" odo a un .al>a !$mouna ># d.!ub"i$ una 3unt ;a"a a;a-a" la .d,

!a>a la ti""a7 mt la !ab#a n l u!o : atind la"-o .;a!io)

 Po" a))) a .i no m n-a9o mu"mu"a) Q n l a!to . di"i- a un ;unto al-odi.tant dl ama"-o "o) R;it la ob.">a!i$n ;o" do. >!.7 n !ada una d la. !ual.. dt"n mno.) Al 3in ll-a a un lu-a" dond . l>antan dl .ulo Mmdo una.mata. ba.tant ;a"!ida. a la mnta) En mdio d lla. a: una !a"!a7 : n ?.ta abitan

una. "ana.7 !u:o -"ito7 aunFu l>7 al!an#$ a ;"!ibi" C mandá) Bb d .a. a-ua.a.ta .a!ia".7 : .int .in-ula" ali>io) O !uánto má. bn3i!io . . umildd;$.ito dl "3"i-"ant lFuido7 Fu l -"an !audal dl Palo"a d$nd no ;udnumd!" l ;!o la. .dinta. a>!illa.)))

%a. al Palo"a . di"i- ot"a ># la o>n7 tomando un !amino obli!uo d aFullo.an!o. : lim;io. Fu7 !on admi"abl indu.t"ia7 ab"n la. o"mi-a. ;o" .;a!io d la"-a.l-ua.7 : lo-"a adlanta" ba.tant n .u 3u-a) D.!an.a un momnto n la o"illa7mint"a. mid? !on la >i.ta la an!u"a dl !au! n Fu . mu>n la. onda. ;au.ada. :."na.7 : "3liona .ob" l ;unto má. a ;"o;$.ito dond !on>in a""iba" al 3"nt)E!a. a nado n .-uida : n ;$!o. minuto. .tá n la ma"-n o;u.ta7 ;o" la !ual

.i-u andan8 Ydo má. d una o"a) Lo. ;i. . l an in!ado : la.timado !on tanla"-a7 : 3o"#ada ma"!a lo. n>ul> n oa. d mata;alo7 buna. ;a"a !alma" lain3lama!i$n : lo. dolo".7 n l d!i" d lo. indio. !ambia la. .andalia. Fu . l and.;da#ado7 !on ot"a. Fu im;"o>i.a d la !o"t#a d .a;án7 : to"na a !amina")

Vin la no! a!om;a9ada d b"illant. .t"lla.7 !o la an t"io"7 : a8>3"-n d la..l>a.7 !on b">. int">alo.7 n lo. Fu . > obli-ada a d.!an.a"7 no ob.tant lanlo d adlanta" má. : má. n la 3u-a7 ma"!a nt" la. .omb"a.7 !uidando .im;"d no ll>a" >a "!ta7 .ino d #ta" !omo lo aba !o n la ot"a ma" -n dl "o)Lu! l alba7 b"illa un nu>o da7 : . ";itn al-una.

.!na. d la >.;"a ;"o Cu"nandá no ;a.a ;o" tanto. ;li-"o.7 .i bin l !an.an!io la

ab"uma : !"! l dolo" d lo. la.timado. ;i.) Con todo7 !ono! Fu a adlantadomu!o7 : Fu . a>!ina al anti-uo o-a" d .u. ;ad".7 abandonado a la .a#$n7 d.d

Page 91: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 91/129

d$n d ;in.a !"u#a" la .l>a ;o" la d"!a n bu.!a d Andoa.7 o a lo mno. d al-unad la. !a!"a. Fu .u. abitant. ;o.n n la o"i lla dl Pa.ta#a)

@altan !a.i do. o"a. ;a"a la no!7 : a abido n l !ilo un !ambio .Mbito7 d .o.tan 3"!unt. n la #ona t$""ida .tá !u bi"to d n-"a. nub.7 : a!a.o .ob">nd"á latm;.tad7 : al 3in ll-a"án la. .omb"a. no!tu"na. .in nin-una .t"lla) En 3!to7 $: .a lo lo. un t"uno .o"do : ;"olon-ado a ;o!o ot"o7 : lu-o un t"!"o má. !"!ano)Violnta. "á3a-a. d >into Fu >inn dl . t .a!udn la. !o;a. d lo. á"bol.7 Fulan#an "umo" b"on!o : d .a;a!ibl7 .mant al dl ;"im" -ol; dl alu>i$n Fua""bata la. oa. .!a. d la .l>a7 o al d la. ola. dl ma" Fu "udan tu multuo.a..ob" la a"na d la o"illa : . .t"llan n la. "o!a. o bin . !"u#an n la .;.u"a7 :dan a-udo. : ;"olon-ado. .ilbo. !$!ando : "a.-ándo. n lo. t"on!o. : "ama.)Unallu>ia d oa. d.!ind d la. b$>da. dl bo.Fu ;"o l >into la. toma n .u.ala. : la. l>anta ot"a ># n "audo "molino ;o" n!ima d todo. lo. á"bol.7 ;a"ada"la. !a" n ot"o ;unto di.tant) Cumandá . !om;a"a a . mi.ma a una d .a.oa. : .u.;i"a t"i.tmnt)))

El .tado d la atm$.3"a : l tmo" d una no! tnb"o.a ala"man a la >i"-n dld.i"to má. ;o" di!a ad>i"t Fu la ;a" t d la .l>a ;o" dond !amina .tá ba.tantd.mba"a#ada d "a.t""a. mal#a. : l . al-o !ono!ida7 : aunFu l t"a:!to Fudb anda" . mu: la"-o toda>a7 !" Fu no l ."á di3!il .-ui" l no ob.tant lao.!u"idad7 a.ta la. !aba9a. d .u 3amilia) Ad má.7 ;ud d!i". Fu la o.!u"idad .mno. o.!u"a .im;" ;a"a lo. oo. d un .al>a) %ultitud d a>. . a!o-n ;iando alab"i-o d .u. nido. o d .u. ;abllon. d mu.-o. : liana.7 : una ;a"tida d mi!o. mtuna .;anto.a bulla al .alta" d "ama n "ama n la ;"!i;itada 3u-a n Fu l ;on ltm;.tad) La. nub. an baa do a.ta tnd". .ob" la .u;"3i!i d la .l>a !omo uninmn.o manto 3Mnb" la. .omb"a. . aumntan7 : !omin#a la llu>ia) La

 ;"i d.!a"-a .una .t";ito.a n lo. a"t.on. d >"du"a7 : .olo d.!ind a.ta l.ulo tal !ual -ota a!om;a9ada d la oa Fu . d.;"ndi$ !on lla) P"o n .-uida l!ilo dl bo.Fu a""oa l a-ua Fu "!ibi4 d la. nub.7 : la tm;.tad d abao . má."!ia Fu la d.n!adnada n!ima) (oa.7 "ama.7 3.ton. n t"o. >inn a ti""alu-o .on á"bol. lo. Fu . d.;loman7 : aun animal. : a>. Fu an ;"!idoa;la.tado. ;o" llo. o d.;da#a do. ;o" l "a:o Fu no !.a d .talla" ;o" toda. ;a"t.)Po" toda. ;a"t.7 a.imi.mo7 !o""n to""nt. Fu ba""n lo. d.;oo. d la. .l>a. : lo.ll>an a""ollado. : ">ulto. a bota"lo. a lo. "o. ;"in!i ;a Cumandá . a -ua"!ido

 bao un t"on!o7 Mni!o a.ilo ;a"a .to. !a.o. n aFulla. d.i"ta. "-ion. d ;i.7 ;"omdio n !o-ida n .u .t"!o .!ondit7 l .;anto -"abado n l .mblan t7tmblando !omo una a#u!na !u:o tallo bat la onda dl a""o :o7 : ;u.ta. amba.

 ;álida. mano. .ob" la "liFuia Fu ;nd dl !ullo7 .int !"ui" la ti""a : lo. á"bol.a .u .;alda : a .u. !o.ta do.7 : -mi" uno t"a. ot"o lo. "a:o. Fu . undn : mu"nn la. onda. Fu ;a.an a#otando la o"illa n Fu d.!an.an .u. ;lanta.) Nun!a aba>i.to .;!tá!ulo má. t""ibl im;onnt7 ni nun!a . all$ !omo ao"a7 ;o" !om;lto.ola n .a. inmn.a. "-ion. d.abitada.7 !"!ada d .omb"a. dn.a. : amna#ada

 ;o" la. i"a. dl !ilo7 !u:o 3a>o" in>o!aba !on toda l alma)

Una o"a la"-a du"$ la tm;.tad) Cuando !.$ dl todo7 la no ! aba !omn#ado7 :"a tan o.!u"a Fu aun la >i.ta d una .al>a a;na. ;oda di.tin-ui" lo. obto. nmdio dl bo.Fu) A lo. "lám;a-o. .i-ui"on la. ala!ion. Fu7 "á;ida. :.iln!io.a.7 iluminaban lo. .no. d aFulla. n!antada. .oldad.) Al .ublim

Page 92: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 92/129

.t"undo d lo. "a:o. : to""nt. .u!di$ l "umo" d la .l>a7 Fu .a!uda .u mantomoado : "!iba la. !a"i!ia. dl !?3i"o7 Fu > na a !on.ola"la d.;u?. dl .;anto Fua!ababa d .t"m!"la) La. ;lanta.7 !omo in!itada. ;o" una o!ulta mano7 "-uan .u.

 ; na!o. d ti"na. oa.7 : lo. in.!to. Fu aban ;odido .al>a". d la !atá.t"o3l>antaban la >o# .aludando la !alma Fu . ".ti tua a la natu"al#a) Al-una. >!.

 ;iaban llamando al !om;a9"o Fu aba d.a;a"!ido7 : Fu :a no >ol>"an a >" ni!on la lu# dl da l b"amido dl ti-" .onaba allá di.tant7 !omo lo. Mltimo.

CU%ANDA

/

t"onido. d la to"mnta "umo".7 Fu "uido.7 Fu >o!.t "3 +ua.7 3"a.. mi.t"io.a.7 ;l-a"ia. lo!unt. d la !"a!i$n l / >ada. a Dio.7 Fu a Fu"ido !onmo>"la !onun t"mndo 3?n$ mno7 Fu ni la ln-ua ni l ;in!l ;od"án nun!a bo.Fua"

El !ilo !omn#$ a d.;a".7 : al-una. .t"lla. b"illaban n t" la. ab"tu"a. Fudaban la. n-"a. nub. al a-"u;a". al o.t7 !omo ma-n3i!o. diamant. n l t".o

 ;!o d la o>n >iuda7!undo lVanta al-Mn tanto l !".;$n Fu la !ub") Con .ta .!a.a lu# Fu a;na.

 ;nt"aba la .;.u"a7 ".ol>i$ Cumandá .-ui" .u !ammo (i#o ba.t$n d una "ama :!omn#$ a da" ;a.o. !omo una !-u#ula) Cono!a la di"!!i$n Fu dba ll>a" :3iaba n .u

admi"abl >i.ta7 Fu lu-o a!omodada a la. .omb"a. l ;"mitan anda" má.lib"mnt ;"o7 !on todo7 amá. . aba >i.to "oda da d ma:o". ob.tá!ulo. niab"umada d má. -"a> an-u.tia) AFu . atollaba n l 3an-o Fu da"on la. a-ua.dtnida. allá daba !on lo. ".to. d una #a"#a .;ino.a Fu l d.-anaban Io ;i.lu-o una !iba -i-ant !ada ;o!o. minuto. ant. la obli-aba a da" un -"an "o : ;o"

Mltimo7 tu>o Fu >ada" !on inminnt ;li-"o un "o Fu lla) !ono!i$ ;ob" a""o:ulo7: Fu la. a-ua. d la tm;.tad l aban n.ob"b!ido : ;u.to tmibl) P"o

.t n!unt"o l 3u al mi.mo tim;o !on.olado"7 ;o ono!i$ Fu .u. !aba9a. .taban:a a !o"ta di.tan!ia, !uánta. >!. >ino a .t a""o:o a ll>a" a-ua n la !alaba#a.u.;ndida d una !o""a d au!ama En adlant andu>o !on ma:o" d.mba"a#o aFui ninto. ;a.o. dl a""o:o all? la .mnt"a d :u!a. d.;u?. la "mo.a il"a d

 ;látano. t"a. lla. la. !aba9a.) Caba9a. ;o!o. da. ant. tan animada.7 al-". : llna.d dul! ;a# ao"a abati8

donada.7 t"i.t.7 .iln!io.a. !omo la mu"t7 : dominada. ;o" una ;a# Fu in3undadolo") Al >". dlant d lla. Cumandá no ;u do !ontn"., l má. a-udo ;.a" l

"a.-$ la. nt"a9a. . anim? a una d la. ;u"ta.7 o!ult$ l "o.t"o !on amba. mano. :.olt? l llanto7 alando Fua. la.ti . Fu tu"ba"on l .iln!io d la .oldad : 3u"on";tida. ;o" lo. !o. dl "o : d la .l>a7 no llo "a !on má. t"nu"a ni . Fua n >o#má. lM-ub" la t$"tola unto a .u nido >a!o) No Fui.o ;nt"a" n l a;o.nto d .u.

 ;ad".7 : . .nt$ n l umb"al7 dándo. lu-o a multitud d "!u"do. dul

/4

!mnt dolo"o.o.7 !omo la tumba d’un ." amado "odada d 3lo". : ba9ada ;o" la blanda lu# d la luna) Todo .taba all n a" mona !on l .tado d ánimo d la in3li#Cumandá, la. !a.a. .in .u. du9o.7 la .l>a malt"atada ;o" la to"mnta7 la. .omb"a.7 la.o ldad7 l .iln!io) Un in!idnt in.;"ado >in a da" un toFu má. dolo"o.o !uad"o,

> la o>n Fu . l a!"!a un bulto a""a. t"ándo. : dando l>. Fuido. . l ;""od la 3amilia Fu a-o ni#a d amb" ;"o Fu no a Fu"ido da" .u ;u.to d -ua"

Page 93: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 93/129

dan d la !a.a d .u. amo.) Sinti$ Fu . a!"!aba Cumandá7 : a !indo lo. Mltimo..3u"#o. >in a .u. ;i. a ;"!" n lo. t"an. ;o"t. dl !a"i9o Fu toda>a ;ud!on.a-"a"la) E.t n!unt"o l !onmu> d nu>o : a>>a .u llanto l bun animal llam lo. ;i. la.timado. lla l d>ul> !a"i!ia ;o" !a"i!ia7 : l abla !on t"nu"a7 !ual.i ;udi. ntnd"la7 a;.a"ada d no ;od"l da" !o .a al-una Fu !oma) Pob"!ito l

di!7 ;ob"!ito7 a ti tambi?n t a .ob">nido l tim;o d la d.-"a!ia7 : t .tá.mu"indo d amb" .olo ;o" ." lal : buno Cuánto m dul no ;od" a !" nada ;o" ti7 no ;od" da"t ni un bo!ado

T"an.!u""i$ bun "ato Cumandá d$ d llo"a"7 : mditaba .ob" la man"a d t"mina".u 3u-a) No .taba aMn !"!a d Andoa.7 : tna Fu >n!" al-una. di3i!ultad.7at"a>.ando l bo.Fu tn dido al o.t d la ;obla!i$n ;o" .;a!io d ba.tant. l-ua.)Po" a-ua7 l !amino . !o"to : 3á!il7 : !uando l "o .tá !"!ido !omo n la a!tualidad7la na>-a!i$n .7 aunFu a.a# ;li-"o.a7 "a;id.i ma ;"o Kd$nd alla" una !anoa ;a"am;"nd"la No ob.tant7 tin .;"an#a. d da" !on la d al-Mn ;.!ado" dl Pa.ta#a7o d al-Mn lab"ado" Fu ubi. .ubido a la !a!"a) Si !"!a :a d la " du!!i$n . > n

 ;li-"o d !a" n mano. d .u. ;".-uido". . !a"á a nado) K+u? . ;a"a lla .ino!o.a d lo má. a!d"o 3ia"8 . d la. ola. dl Pa.ta#a7 !uando tanta. >!. a ;a.ado :";a.a do l Palo"a n una mi.ma ma9ana P"o Cumandá 9o !ontaba !on Fu .ta."an ;"uba. d la "obu.t# : a-ilidad Fu a la ;".nt no ;o.a)

A. dando : !a>ando7 Cumandá7 malt"atada d alma : !u";o7 . d$ "ndi" ;o" l.u9o) E.t -"ato bn3i!io d la natu"al#a7 Fu miti-a a >!. l dolo" : ".tau"a la.3u"#a. dl ánimo7 3u

@

CU%ANDA /6

!o"t.imo ;a"a la !uitada o>n, un "uido t"a9o la "!o"d$ .ob" .altada ad>i"ti$ Fuuna lu# "oa7 aunFu no >i>a7 la "odaba di"i -i$ la. mi"ada. a!ia dond .onaba l"uido : >io l>anta". ;o" l lado n Fu mu" l .ol una .;.a !olumna d umo.al;i!ada d innu bl. !ntlla. Fu mo"an n l .;a!io) E"a un in!ndio a no mu!adi.tan!ia) No ;oda ." 3!to d al-Mn "a:o7 ;u. la tm;.tad aba ;a.ado :a!om;ltamnt7 : "a >"o.mil 3u. una o-u"a n!dida ;o" lo. .al>a.) K+ui?n.

 ;odan ." .to. Lo. ;alo"a. lan#ado.7 .in duda7 n toda di"!!i$n n ;".!u!i$n dla 3u-iti>a Com;"nd la d.di!ada la u"-nt n!.idad d ;"o.-ui" la ma"!a :

 ;on". n .al>o) Al#a. al ;unto : al a!" lo ".bala : !a d .u. ;i. la !ab#a dl ;""o, .tá mu"to7 la. !a

"i!ia. Fu i#o a .u ama l aban a-otado la. Mltima. 3u"#a. >ita l.) Ella >i"t

al-una. lá-"ima.7 ;o" la ;?"dida dl Mni!o ami-o a llado n .u 3u-a ;o" l d.i"to7 :!a a anda" a;".u"adamnt) Si-u !omo -uiada ;o" .!"to im;ul.o una >"da7 ntim;o. 3 li!. ;o" lla t"an.itad.ima7 : da ;"onto !on ot"o "!u"do -"ato :

t"i.t a la ;a", all .tá l a""o:o d la. ;al .) El a""o:o la. ;al . A7 !a".imo.t.ti-o. dl ma. !a.to : ;u"o d lo. amo ".7 d la. má. .n!illa.7 ti"na. : a;a.ionada.!on3idn!ia.7 d lo. má. 3">int. : .in!"o. u"amnto. tambi?n >o.ot"o. o. ab?i.!ambiado El a""o:o . un "o7 : .tá tu"bio7 : b"ama : ;a"! Fu amna#a d mu"t a.u ami-a d a:" la. ;al . .tán d.t"o#a da. la una a doblado t"i.tmnt la !ab#a7a;na. . .o.tin n ;i, . la d Ca"lo. la ot"a a la ot"a Fu? "uina))) . la d

Cumandá : .tá !omo .u !o"a#$n))) Dio. .anto Fu? !uad"o : Fu? "!u"do.))) Alll 3altan a lii o>n >o!. : lá-"ima. : l .ob"a dolo" l dolo" intn.o nun!a -"ita nillo"a7 : !omo Fu . ".i.t a .a. mani3?.ta!ion. t"na.7 ;o" no ." ;"o3anado ;o" la

Page 94: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 94/129

indi3"n!ia dl mundo . d$lo" n!.ita d lo má. "!ondito dl .antua"io dl !o"a#$no d la. .omb"a. d un .;ul!"o dond unto !on l !o"a#$n db o!ulta". ;a"a .im;")La d.olada >i" -n ll-a a la ;alma mdio >i>a7 la abla n >o# t"?mula : .!" ta

 ;al;a la in.!"i;!i$n, ab"a#a l t"on!o nn-"!ido ;o" l 3u-o Q a;o:a un momnto la!ab#a n ?l7 ";itindo !a.i dli"ant,

  Ca"lo. Ca"lo. amado t"an"o mo Kd$nd .tá.

CU%ANDA

/0

/1

 

Al 3in . ala uno. ;a.o.7 : . .o";"nd d di>i.a" una !anoa Fu balan!a n l "o7atada a la "a# dond .olan .nta". lo. do. amant.7 dti?n. no .ab Fu? ;n.a" .a!"!a a la o"illa >ul> a ;a"a".) KA!a.o lo. ;.!ado". d Andoa. an .ubido a. ta

aFu))) O tal ># . la !anoa dl t"an"o))) A7 .i a. 3u .))) E.t ;n.amintola a! .t"m!" d -o#o) P"o n .to .!u!a un b"> "umo" a!ia la ;a"t .u;"io"dl "o7 nt" la . ;.u"a) S .ob".cta7 ;u. !" Fu .u. ;".-uido". . a;"oi man)Son llo. ;in.a lo. ;alo"a. Q al ;unto . !a d un .alto a la !anoa a! un.3u"#o >iolnto !on amba. mano. : a""an!a la atadu"a Fu la .uta a la "a#) El "o7 a!au.a d la. a> nida.7 baa lodo.o7 n-"o : "á;ido7 : la ba"Fuilla . a""batada !omouna oa)

E.;anto.a na>-a!i$n N-"o l !ilo7 ;u. a: toda>a nub. tm;.tuo.a. Fu .!"u#an >lo!. "obando a !ada in.tant la . !a.a lu# d la. .t"lla. n-"a. la. a-ua.n-"a. la. .l>a. Fu la. !o"ona97 : "!io l >into Fu la. a! -mi" : a#ota lad.i-ual .u;"3i!i d la. ola.7 l !uad"o Fu la natu"al#a ;".nta ;o" to do. lo. lado.. 3un.to : md"o.o) El8"mo . inMtil la !anoa . al#a7 . und7 !o!a !ont"a la o"illa: "t"o!d o n!ont"ada !on t"on!o. Fu a""batan la. onda.7 da -i"o. >iolnto.7 : o"ala ;o;a . adlanta l>antando monton. d .;uma n la ano"mal !a"""a7 o"a >a.altando d !o.tado l 3"á-il l9o7 !omo !aballo b"io.o Fu7 im;a!int dl 3"no Fu l!ontin7 no toma n d"!u"a la >a Fu db .-ui") Cumandá timbla d t""o", :a no. la domina8

do"a d la. ola.7 ;o"Fu la !"!an tinibla. : a;na. di>i.a l n3u "!i!lo lmnto Fu b"ama : . a-ita bao lla) il>ada ;o" la !o mnt n mdio d lo. d.;oo. dl bo.Fu7.ma uno d llo.) La. .omb"a. Fu ;a"!n a-"u;a". : !ondn.a". má. n un ;unto7 : l >into Fu .o;la má. di"!tamnt o;u.to al !u".o d la a>nida7 a!n

!om;"nd" a Cumandá Fu no .olo a .alido dl Palo"a7 .ino Fu . alla :ad.!ndindo ;o" l .t"!o dl Ta:o) Todo . mu> a .u >i.ta n >"ti-ino.od.o"dn, l !ilo !u:a. nub. : .t"lla. ;a"! Fu . >ul!an .ob" l mundo la.ma.a. in3o"m. : !on3u.a. d7 la. .l>a. Fu ;a"!n d.;oloma". una. t"a. ot"a. nlo. abi.mo. d la. .omb"a. la. onda. Fu mu-n .o"8

da. : amna#ant.7 . batn : at"o;llan nt" . mi.ma. : !omo . d>o"an a. ;"o;ia. ;a"a ";"odu!i". lu-o : lu-o >o’>" 

a8 d>o"a".)

La o>n ;"$3u-a a in>o!ado mil >!. al bun Dio. : a la

8 8 Santa %ad"7 a b.ado la "liFuia Fu ll>a al !ullo7 a !o C"u!. ;a"aau:nta" al mim-a7 a Fuin at"ibu: la alt"a!i$n d

Page 95: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 95/129

la. a-ua.7 la. tuibla. : l >into) Al !abo no l Fuda má. a"bit"io Fu abandona" dltodo l "mo7 a.". 3u"tmnt al bo"d? d la !anoa : !""a" lo. oo.7 ;o"Fu la;a"nt t"a.to"no dl !ilo : la

ti""a >a :a d.>an!indOla R!u".o >anf La in3li# .ta la da7 .int an-u.tia Ful o;"im l ;!o7 ".;i"a !on di3i!ultad7

lo. odo. l #umban : la inani!i$n : l .n!o; >an a;od"ándo.

d todo .u .") La. mano. . l ab"n : !an7 in!ina la !ab#a : to

8 do. lo. .ntido. . l a;a-an)))

La !anoa7 u-ut d la !"!ida >iolnta : d lo. i"a!undo. >into.7 :a no ll>a .ino un!u";o inanimado7 dl ! ;ud d .mba"a#a". n una d la. "á;ida. >i"ada. o n lamá. b"> in!li na!i$n a Fu la obli-un la. onda.)

VII

AN<USTIAS Q (EROIS%O

La !am;a d Andoa.7 !omo "a d !o.tumb"7 !on>o!$ a lo.7

3il. a la o"a!i$n ant. dl alba) Todo l ;ublo . ;u.o n ;i no bin .!u!$ .at"?mula : mlan!$li!a > Fu la. .l>a. ";"!u tan : Fu .onaba !on má. .olmnidad :mi.t"io n l d.i"to7 Fu ;udi"a n una !iudad)

8 La. ;u"ta. dl tm;lo .taban abi"ta. :a7 : l ;ad" Domin

-o o"aba al ;i dl alta") Aman!a un da t"i.t.imo ;a"a ?l "a l am>".ano dl.a!"i3i!io d .u 3amilia a mano. d lo. indio. .ubt >ado. n <uamot : ColWnb) E.!uad"o d.olado" . allaba

-"abado n .u !o"a#$n !on !a"a!t". ;"o3undo.7 : todo. lo. a3io. la. b"i.a. d un da ddi!imb" ba""an a.ta la. má. b">. .omb"a. dl ol>ido7 a!indo Fu l !uad"o .mo.t"a. a lo. oo. dl

/=

 

CU%

//

alma dl d.di!ado 3"ail mu!o má. !la"o : !ual .i no ubi. ;a.ado l tim;o .ob"?l)

Admá.7 aba ot"o moti>o a la .a#Ón ;a"a t"a" inFuito : an -u.tiado al bunmi.ion"o Ca"lo.7 !u:o mal.ta" mo"al n >ano . aba ;"o;u.to !ombati"7 ;a"ti$ n.u !anoa n la mad"u-ada dl da t"a.ant"io"7 a!om;a9ado d un #á;a"o7 a3amado"m"o7 Fu l amaba nt"a9ablmnt : l .-ua !on 3"!u9!ia n .u. ;a.o. :!u".ion.)lba a bu.!a"7 .-Mn dio7 al-Mn .;a"!iminto n la !a#a ;o" la. o"illa. dlPa.ta#a : ;"omti$ >ol>" a la !ada dl .ol d . mi.mo da)

Ant. d lo. .u!.o. Fu l aban n3"madO dl ánimo : dl !o"a#$n7 a!a’ !on3"!un!ia tal. ;a!3i!a. !o"""a.7 : no !au.a ba -"an t"al.a l Fu . Fuda"a a

 ;a.a" una o má. no!. lo. dl ;ublo ma. d.;u?. !o""a l ;li-"o d una a.!an#ad ;a" t lo. ba"o. ;alo"a.7 : l no ab" >ulto a la o"a 3iada inFuita ba !on u.ti!ia

a .u ;ad") Po" ot"a ;a"t7 lo. ;li-"o. . aban au m?ntado nton!. !on o!a.i$n d latm;.tad : la !"!ida d lo. "o.)

Page 96: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 96/129

Lo. "!u"do. t"i.t. n t"mo7 l tmo" : la !on-$a au :nta"on l .u9o d lo.oo. dl domini!o7 : ;o" .to adlant$ a lo. 3il. n i" a o"a" n l tm;lo)

En!ndi?"on. mu!a. lu!.) <"u;o. d don!lla. !on l !ab llo d.t"n#ado : mal!9ida la abi"ta tMni!a : d ni9o. !a.i d. nudo.7 n !u:o. oo. b"illaba la al-"a d laino!n!ia7 iban a.o mando .u!.i>amnt7 : d;o.itaban n l alta" manoo. d linda.3lo".7 !o-ida. la >i.;"a : !on.">ada. !on l 3".!o d la no! Un o>n #á;a"o!uidaba d ;on"lo. n o"dn n !a9uto. d -ua dua7 Fu a!an l o3i!io d 3lo""o.) Elumo d la !o"t#a d !a8 Fuino : d la. lá-"ima. d :u"o lln$ d .ua> ;"3um lambin t7 : al ;au.ado toFu d la !am;anilla . d.!o""i$ l >lo d? .da d un ni!o7: a;a"!i$ la "mo.a ima-n d la Vi"-n Sant.i ma7 a la !ual .aluda"on todo. !ont"nu"a : 3">o"7 llamándola %a d" d %i."i!o"dia : .;"an#a dl ;!ado"a"";ndit$) El mi.io n"o n .t momnto . in!lin$ a.ta l .ulo : .!ondi$ la 3a#nt" la. mano. a una an!iana >iuda . l .!a;a"on do. ilo. d lá-"ima. un -u"""oal$ d lo ntimo dl !o"a#$n un .u.;i"o

una o>n Fu . bailaba n >i.;"a. d !a.a".7 bao la >i.ta : . t l ;!o !on amba.

mano.7 !omo ;a"a im;di" la >ioln!iad la. ;al;ita!ion.7 : todo. lo. ni9o. di"i-i"on mi"ada. !ando"o .a. a la .anta ima-n)K+u? ;a.aba n .a. alma. Lo Fu ;a.a n toda. la. Fu aman a %a"a7 !uando a lla. di"i-n, una dul!

no!i$n7 una in3abl t"nu"a7 una !on3ian#a .in lmit.7 un no .? Fu? ;"o;io .$lo d la.n!illa 3 !"i.tiana : d la .;"an#a n la

Rma dl !ilo7 Fu abla n di>ino ln-ua al .;i"itu dl ni9o7 d la o>n7 dl-u"""o7 d la >iuda7 !on3o"m lo an mn.t" 

.u. .ntimint$. : n!.idad.7 .u. "!u"do. : a.;i"a!ion.) En .-uida l .a!"dot :

lo. 3il. "#a"on l "o.a"io7 alt"nan do la. o"a!ion. nt" .to. : aFul7 : al .on d do.3lauta. mlo !omo la a"mona matmal dl a""o:o7 l !3i"o : la. a>. d

la’ .l>a7 n !u:o .no . ta9an7 la. don!lla. : lo. ni9o. !anta"on Yl imno d laau"o"a7 Fu l. aba n.9ado l o>n O"o#!o7 : "a ;o" ?l !om;u.to,

Sal>7 Vi"-n %a"ia7 Rina dl .anto amo" Sal>7 : Fu l u>o da b"ill !on tu3a>o"

Ant. dl alba l .u9o . al#$ d nu.t"a 3"nt7 : l labio ">"nt tu nomb" ;"onun!io

Fu al d.;"ta" . -"ato !on >o# 3ilial llama"t7 : a "u-o. m;9a"t d todo l mundo

n ;"oSal>7 Vi"-n %a"a7

Rina dl .anto amo"

SaI>7 : Fu l nu>o da

TM ".7 ;iado.a %ad"7 Fuin a .ta .l>a t"i.t al ;ob" in3il t"ai.t la lu# dlSal>ado"

: !ual n .t in.tant la .omb"a u: .ini.t"a a. dl alma nu.t"a u:$ l 3un.to""o")

Sal>7 Vi"-n %a"a7 Rina dl .anto amo" Sal>7 : Fu l nu>o da b"ill !on tu3a>o"

Page 97: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 97/129

Q aMn alma. n .omb"a. d mu"t áilan. undida.))) KCuándo7 !uándo t"ada. ."án ;o" tia la lu#

%a"a .u in3o"tunio "mdia al 3m ;iado.a7 : nu>a -": di!o.a !"Fu ;o" ti la !"u#

Sal>7 Vi"-n %a"a7 Rina dl .anto amo" Sal>7 : Fu l nu>o da b"ill !on tu

3a>o"El ;ad" Domin-o !lb"$ lu-o la mi.a7 du"ant la !ual .i-ui "on la. 3lauta. !on .u.mlan!$li!a. nota. a>i>a"on la d>o!i$n dl

,!IJ%ANDA /5

, audito"io ;"o ant. d !omn#a"la7 l mi.ion"o dio n >o# !on 7 mo>ida>ol>i?ndo. a lo. 3il., (io. mo.7 la la"-a au.n!ia d t7 >u.t"o "mano Ca"lo.m tin .umam inFuito, "o-ad to ,do. a Dio. ;o" ?l : ;o" m)

C"!a d mdia o"a du"$ l in!"unto : di>ino .a!"i3i!io7 : la. lá-"ima. dl .a!"dot!o""i"on má. d una >#) La. a""an!aban a

 8 una lo. dolo"o.o. "!u"do. dl ;a.ado : lo. >i>o. !uidado. dl ;".nt)La au"o"a aba t"minado : la ma9ana d.;da .u. ;"im"o. ".;lando". ;"o .allaban amo"ti-uado. a !au.a d lo o;a!o : t"i.t dl !ilo) <"u;o. d nibla.7 o"adn.a.7 o"a "ala.7 >a-aban ;"#o.o. : lnto. .ob" l "o : !ub"an la ma:o" ;a"t d la. >a)

El mi.ion"o7 .-Mn .u !o.tumb"7 . .nt$ ant. dl d.a:uno n un t"on!o d""ibado ala ;u"ta dl tm;lo) Ot"o. da. a-ua"da baill la .alida dl .ol7 : aunFu dominado.im;" d in>n!ibl mlan!ola7 -o#aba !on a"ta 3"!un!ia l !on.ulo d tn" aCa"lo. a .u lado7 :7 !uando .taba au.nt7 no aba7 a lo mno.7 lo. moti>o. dinFuitud Fu a la .a#$n l ato"mntaban) Sin m ba"-o7 abl$ !on .u abitual !a"i9o

!on al-uno. d .u. 3li-"..7 o:$ .u. Fua.7 dio !on.o. o;o"tuno.7 ".ol>i$!on.ulta. bndi o a lo. ni9o. Fu . l ;o.t"a"on ab"a#ándol la. "odilla.7 !on.ol$ auna mad" Fu a!ababa d ;"d" a .u Mni!o io n l .;lndo" d la dad7 ";"ndi$!on bondad a un mo#o Fu aba di.-u.tado a .u ;ad"7 : todo. . "ti"aban d ?l!ontnto. : b.ándol la ma no) +ui.o d.;u?. Fu do. #á;a"o. .ali.n n bu.!a dCa"l$. ;"o uno d lo. d.i-nado. aba ;a"tido !on di"!!i$n al Rmolino d la P9a7.u;onindo7 !on "a#$n7 Fu la tm;.tad d la >.;"a ab"a !o !"!" Palo"a :ot"o. "o.7 : Fu .u. a-ua. ;odan ab" t"ado a aFul ;unto7 !omo .ul a!ont!"7!uad"M;do.7 a>. : ;!. mu"to. ;o" lo. "a:o. : la. a>nida.)

D .to’ ablaba un >io al ;ad" Domin-o7 !uando di>i.a"on ;o" nt" la nibla Fu l

indio au.nt >ol>a a;".u"ado : at"a!a ba .u !anoa) Cu"io.o. inFuito.7 u#-andoFu tal ># t"aa al-u na noti!ia dl o>n O"o#!o7 l .ali"on al n!unt"o7 ;"o7 ba.tant tu"bado7 .olamnt l. dio a lo. Fu l int""o-a"on Fu n l

/2

 b"ill !on tu 3a>o"

/

/

 

Rmolino d la P9a nadaba una !anoa !on una mu" di3unta dn t"o7 : Fu >na all>a" un !om;a9"o ;a"a Fu l a:uda.n a t"a"la al ;ublo)

Page 98: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 98/129

 No . ;"di$ ni un in.tant7 : n ># d do.7 ;a"ti"on mu!o. #á;a"o. ll>ado. d la!u"io.idad d >" !o.a tan t"a9a) En 3!to una li-"a !anoa da >ulta. :a lnta.7 :a"á;ida.7 : balan!a "oda da d -"u;o. d .;uma7 3"a-mnto. d á"bol. : al-uno.animal. mu"to.7 Fu no ;udn .ali" d lo. t"no. !"!ulo. Fu 3o"man la. ola. dlPa.ta#a ">ulta. .ob" . mi.ma. al !o!a" !ont"a l ;9a.!o) Un -ol; d a-ua im;l

la na>!illa7 ot"o la "!a#a aFul la a#ota ;o" un !o.tado7 .ot"o la dtin : a! -i"a"n .ua> mo>iminto7 a.ta da" !on lla n un !a"a!ol >"ti-ino.o Fu ;a"! >a at"a-a"la) Dnt"o d la !anoa :a! ánim una bll.i ma o>n7 3"a !omo un t"o#o dmá"mol : !ubi"ta d .;uma) Al -uno. indio. Fu .tu>i"on n la 3i.ta dl Cimanola "!ono!n al ;unto, . Cumandá Du?ln. d >"la mu"ta7 : mu!o. ad >i"tn Fula !anoa n Fu . alla . la d Ca"lo.7 !"!indo !on .to .o";".a) KC$mo .tá n lla.a o>n .in .u amant K;o" Fu? .tá mu"ta KFu? . dl Fu"ido t"an"o Va"io.!omnto. : mu: !ont"adi!to"io. . a!n ma. nt"tanto á.n. d lo. !a bo. Fu

 ;ndn d la !anoa : 3lotan n l a-ua7 n la. !ual. allan .9al. d ab" .ido "oto.!on >ioln!ia : la ll>an n "molFu a.ta Andoa.)

La noti!ia dl .u!.o aba !undido nt" lo. mo"ado". d la "du!!i$n : l ;u"to.taba llno d !u"io.o.) Rodada d la mul titud la linda o>n ánim 3u ll>ada a la ;".n!ia dl mi.ion "o7 !u:o ;a.mo al >"la 3u tal7 Fu todo. lo. !on!u""nt. lo nota"on : dtu>i"on n ?l .u. mi"ada.) El ;ad" u.ti3i!á ;a"a . l ;a .i$n Fu Ca"lo. a!on!bido ;o" .a bll#a dl d.i"to . m!ii na a!ia lla7 l lim;ia l "o.t"o d la.;uma d Fi] toda>a .tá .al;i!ado7 l al#a la !ab#a tomándola .ua>mnt !onamba. ma no.7 l mi"a !on má. 3i#a7 .u a.omb"o !"! : . m#!la !on una >i>.ima;".i$n d t"nu"a : al-una. lá-"ima. .u"!an .u. dma !"ada. milla.) Sin mba"-o7nadi . !a;a# d adi>ina" lo Fu;a .a n . a!to n l !o"a#$n dl bun .a!"dot7 : ?l. -ua"da mu: bin d !omuni!a"lo) La. !i!at"i!. d anti-uo. : t""ibl. ;ad!i

 ninto.7 a>i>ado. :a ;o" "a#$n d la n3a.ta 3!a7 . ab"i"on a. ta b"ota" .an-" l

.o;lo d una .Mbita 3atalidad l>ant$ dl todo l m;ol>ado >lo Fu !ub"a !i"to."!u"do.7 : lo. >io l alma !ual nun!a d.-a""ado".) Una ;alid# mo"tal . tind.ob" l "li-io.o7 Fu timbla !omo un t"!iana"io) No ob.tant7 toma l ;ul.o a la

 o>n7 ;ál;al l !o"a#$n :7 no .tá mu"tal !lama)

O"dna n .-uida Fu la ll>n a la !a.a d la mi.i$n7 :7 una

># n lla7 m;la toda dili-n!ia n a!"la "!u;"a" lo. .nti do.) Con.-ulo ;o!o a ;o!o7 : una. -ota. d >ino -n"o.o Fu ;ud a!"la t"a-a"7 !om;ltan l bun ?ito)Cumandá . in!o" ;o"a : . .inta n l l!o n l Fu la aban ;u.to) Su. mi"a

da. t"a>iada. al ;"in!i;io7 . ."nan lu-o7 aunFu .in ;"d" la >i>a!idad Fu l .

 ;"o;ia) No . .o";"nd d >". "odada d #á ;a"o., nt" llo. a: 3i.onoma. Fu a!ono!ido n l Cimano) ;"o !uando ";a"a n l mi.ion"o Fu la > !on tama9o. oo.ll no. d .o";".a : d ind!ibl dul#u"a al mi.mo tim;o7 . .t" m! : . n!o-.in .ab" ;o" Fu?7 !omo tmida ;aloma Fu Fui .i"a o!ulta". bao .u. ;"o;ia. ala.) Sinmba"-o7 "!u;"a ;"onto .u abitual d.mba"a#o7 : di! !on inimitabl li.u"a, lblan !o Kd$nd .tá l "mano blan!o

 (ia ma7 l ;"-unta l ;ad" !on amabilidad, K;o" Fu? " mano a>"i-ua. Si . ;o" l t"an"o)))

 S7 ;o" ?l7 l int""um; la o>n a>"i-uo ;o" l blan!o t"an"o Fu . llamaCa"lo.)

 Ca"lo. no .tá aFu) Qo .u;u.7 al >"t7 Fu tM ;od"a. da" m noti!ia. d ?l

Page 99: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 99/129

+u? .i :o >n-o bu.!ándol ( !aminado t". no!. : do. da. !om;ltamnt .ola: >n!indo mil ;li-"o.7 mo>ida ;o" l amo" Fu tn-o al "mano blan!o7 : ;a"auni"m ;o" .im;" a ?l) KNo .to: n Andoa. KNo ". tM l !u"a!a bndito d lo. 'á;

 S ia ma7 n Andoa. .tá.7 : :o .o: .u mi.ion"o7 ;o" la mi."i!o"dia di>ina)

 Pu. aFu dbido alla" al t"an"o K!$mo no .tá !on ti-o Ca"lo. .tá au.nt n .t a!to ;"o :o .o: .u ;ad"7 : t

/4

 

CU%ANDA

Y6

 ;"ot-"?7 .i ;"ot!!i$n n!.ita.)

  A 3 d lo. !"i.tiano.7 ". .in duda buno !omo tu io ;"o nada m im;o"ta

tu ;"ot!!i$n7 .i no >o al t"an"o : no .to: unto a ?l, Kno .ab. Fu ?l . mi >ida Qa ;nt"o mu: bin Fuin ".7 ia ma)

  Fu .o: Cumandá S .o: Cumandá7 la ia d Ton-ana7 l >io d la !ab#a dni> mi mad" . la !i!"a Pona) So: la amada d Ca"lo.7 tu "mo.o : amablio7 Fuin m a o3"!ido Fu tM no. !a"a. la bndi!i$n dl mat"imonio7 !on 3o"mal u.o d lo. !"i.tu P"o dim7 3 bndito7 Ka d$nd . 3u l t"an"o K>ol>"á

 ;"onto (a#i d!i" Fu .u Cumandá7 .!a;ada d la mu"t7 a >nido a bu.!a"l o bin7 dim l lu-a" n Fu ;ud alla".7 : :o mi.ma i"? n ;o. d ?L

 (ia7 d.o .ab"7 ant todo7 Kd d$nd a. >nido Kd$nd alla.t .a !anoa d

!iba blan!a n Fu . t a n!ont"ado !omo di3unta O:m7 !u"a!a d lo. !"i.tiano., d.;u?. Fu Ca . .;a"$ d m7 !omo l á"bol d la"a# !o"tada ;o" l a!a7 : >ol>no. dl la-o .a-"ado dando nu.t"o. mu"to. n laa"na d la o"illa7 . m obli-$ a "!ibi" dl an!iano Qaua"maFui l !into7 l !olla" : lo.Wmbia!a.7 ;"nda. dl mat"imonio ma. la mi.ma no! Fu m n!""a"on ;o" ;"i># !on i!u"a!a7’Fu ll>aba da. d .ta" n3"mo7 . "to"!i$ n l l!o a.ta a!"lo!"ui"7 : .u alma . 3u) Tu> mido llam? a mi mad" Fu >laba a la ;u"ta : l di,

 ZEl 3 a mu"to[) Z(ia dl !o"a#$n m !ont.t$7 ;ont n .al>o >t a la ti""ad Andoa.7 abitada ;o" !"i.tiano. dond l t"an"o Ca"lo. t d3inda ;o"Fu aFu. indudabl Fu ma9ana ;";a"n tu mu"t n l a-ua d 3lo". olo"o.a.7 a 3in d!olo!a" tu !adá>" unto al d tu .;o.o[) E.!u!? a mi mad"7 m .!a;? d la !aba9a

dl mu"to7 : !aminado .ola n t". no !. : do. .ol.7 l .;a!io Fu . !amina n!uat"o o !in!o) Junto al a""o:o d la. ;alma. o3 la >o# d lo. Fu m ;".-uan ma.

 ;o" !a.ualidad n!ont"? la !anoa d !iba blan!a7 .alt? a lla7 "om; la. ama""a. : la>ioln!ia d la. a-ua. Fu la a""bata"on m a.u.t$ tanto7 Fu !a !omo mu"ta)D.;u?.7 lo. #á;a"o. !"i.tiano. m an t"ado ;"obablmnt7 : .to: dond Fui. ;"omi alma .

]Y./ an-u.tiada ;o"Fu no allado al "mano t"an"o A d$nd . ab"á ido%i"a7 !u"a!a d lo. #á;a"o.7 .in l blan!o no m allo bin aFu) A d no >i>i" !on ?l7mo" m .ta"a :a!" 

) !adá>" unto al d Qaua"maFui)

Page 100: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 100/129

 Ca"lo.7 !ont.ta l mi.ion"o tmblando7 ;a"ti$ a! t". da. ;o" l "o a""iba7 : noa >ulto la !anoa n Fu a. >nido . la dl t"an"o)

  A: KFu? di!. !u"a!a !lama Cumandá K.a !anoa . la dl blan!o

 Sin duda7 ia ma7 Ca"lo. .alt$ a ti""a ;a"a -ua"!"! d la Q tm;.tad : tM7 Fu

no lo .u;i.t ;o"Fu "a im;o.ibl .ab"lo7toma.t .u !anoa7 : l da.t .in tn" !$mo toma" a la mi.i$n

;ob" io mo)))

 Sin duda))7 .7 !u"a!a))) .o .,’ !au.ado un t""ibl mal a

Ca"lo. D.di!ada d Cumandá ))) P"o >ul>o n l a!to a bu. da"l)))

 No i"á.7 tM7 ia)

  O7 d?am7 d?am ;a"ti" P"onto >ol>"? !on ?l) En l bo -a" : l !amina" .o:li-"a !omo l >into)

  No7 no i"á. tM no lo !on.nti"? no t ;ond"á. a nu>o. ;li-"o.7 ;ob"!ita i"án7: al ;unto7 mu!o. "m"o. #á;a"o. : Fui#á. ant. d d$. da. !abal.7 .ta"á Ca"lo.!on no.ot"o.) Ea7

Q io. mo. !uat"o7 .i.7 di# l a-ua a.ta l Palo"a n .u. o"illa. o n al-una d>u.t"a. !a!"a. alla"?i. a >u.t"o "mano)

@u mu: di3!il !ontn" a la a"do"o.a o>n7 : .olo ;udo !on8 .-ui"lo la ;".ua.i>adul#u"a dl ;ad" Domin-o7 FWn7 a mdida

Fu má. la !ontm;laba7 má. !onmo>ido . .nta : .u !o"a#$n "a ll>ado a lla ;o".!"to : ;od"o.o im;ul.o) P"-unt$la mu !a. !o.a. : d.!ub"i$ mti: ;o!o, .-Mn la

 o>n7 la 3amilia Ton-a na "a la Mni!a "liFuia Fu aba ;odido .al>a". d la t"ibuC"a ;a7 d.t"uida n un d.a.t" Fu ;ad!i$ !o.a d di!io!o a9o. ant. ;"o!uanto d!a a .t ".;!to "a !on3u.o in!o"nt7 : daba a !ono!" Fu no aba"!ibido noti!ia. mu: a!tá. d

3H bo!a d .u. ;ad".7 m lla . aba !u"ado d mda-a"la. A9adia Fu la. o"illa. dlPalo"a no "an .u ;at"ia nati>a Fu .u 3amilia !on.">aba tal !ual >i.lumb" d!"n!ia. !"i.tiana.7 ;o"Fu a!a.o

/1

 

CU%ANDA/0

Gob.">aba ;a"a . l "li-io.oH .-Mn "a !ol-ibl7 lo. !"a;a. 3uton !atFui#ado. ;o" lo. .uita.) %i ;ad"7 !on!lu:$ la india7 l >io d la !ab#a d ni>7 odia amu"t a lo. blan!o.7 .in Fu iun!a a:a ;odido d.!ub"i" :o l moti>o Fu ;á"a llotn-a7 : .t odio im;la!abl no. a !au.ado -"and mal al "mano t"an"o : a m)

El mi.ion"o ";a"$ n la bol.ita d ;il d a"dilla Fu ll>aba la o>n, ma. no i#o alton llo7 ;o"Fu "a mu: !omMn Fu la ll>a.n tambi?n la. mu". d Andoa.7 !on!aFui"a.7 u.dillo. : .imint. d >a"ia. !la.. ;a"a lab"a" !olla". : ot"o. ado"no.)

Ent"tanto di# !anoa. aban ;a"tido n bu.!a dl o>n O"o#!o7 : l ;ad" Domin-o :Cumandá7 !on la >i.ta n la. onda. : l !o"a#$n d.a.o.-ado7 a-ua"daban la >ulta dlamado au.n t) P"onto ;"di"on d >i.ta la. "M.ti!a. na>!illa.7 Fu . !on3un di"on

Page 101: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 101/129

nt" lo. >llon. d la. nibla. : l !".;o ola d la. a-ua. Fu .maba un!onunto ;"odi-io.o d !ulb"a. mo>i?ndo . a un tim;o n una mi.ma di"!!i$n)

Pa.ada. al-una. o"a. : !uando l .ol . a>inaba al o!a.o7 !o lumb"a"on la. mi.ma.!anoa. Fu to"naban !on inaudita "a;id#7 : ;a"!an7 nt" la. olada. d la nblina7Fu d nu>o . l>antaba nt" l bo.Fu : !obiaba l "o7 a>. a!uáti!a. Fu.;antada. ;o" l á-uila >nan "om;indo l ai"7 Fu no la. onda.7 a bu.!a" am ;a"o nl ;u"ta) No ta"da"on n mo.t"a". má. !la"amnt, la > lo!idad ;"o>na7 admá. dla !o""int d la. a-ua.7 dl im;ul.o d lo. "mo. manado. !on d..;"adaa!ti>idad) Al-uno. d lo. !i"!un.tant. ;".uma Fu lo indio. >ol>an !ontnto. a ab" 

 bailado a Ca"lo.7 : Fu aban a;o.tado a !uál7 n al-" "-ata7 ll-a"a ;"im"o al ;u"to !on la noti!ia ma. l u-o "a dma.ia do ;li-"o.o7 a !au.a d lo !"!ido d la.a-ua. : d la inaudita > lo!idad Fu . daba a la. 3"á-il. na>!illa.) Ot"o. má."3li>o. .o.;!aban Fu aba .u!dido al-o t"ao"dina"io) El ;ad" Do min-otmblaba Cumandá . .t"m!a7 : l ilo d un .!"to t""o" . d""amaba n .u!$"a#$n : !i"!ulaba n .u .an-")

Al ;"im"o Fu a""ib$ a la ;la:a l ;"-unta"on una. !uanta. >!., Ca"lo. K: l blan!o Kd$nd .tá l "mano blan!o

El mi.ion"o no . at">a a di"i-i" ;"-unta nin-una7 : .olo

 bu.!aba n la. !anoa.7 !on mi"ada. llna. d #o#ob"a : ;na7 a .u Fu"ido Ca"lo.)Cumandá tam;o!o ablaba, tna lo. labio. .!o. : ;álido. : lo. oo. nadando nlá-"ima. : ;"-untaba ;o" .u amant má. !on l alma a.omada a toda. la. 3a!!ion. Fu!on la ln-ua Fu no . a!"taba a mo>", la in!"tidumb" : la !on-oa . la abanmba"-ado)

  Q l blan!o KD$nd .tá l blan!o ";tan la. >o!.)

 El blan!o no a;a"!)  No a;a"!

 No ;"o la "ib"a7 .ob" l Rmolino d la P9a7 .tá llna d -nt Fu tin t"a#a.d ." d la t"ibu ;alo"a7 : a: tambi?n al-una. !anoa. n l mi.mo ;unto) No mo.!"do ;"udnt a!"!a"no.7 : !o"no ;udimo. di>i.a" una mba"!a!i$n Fu . d.

 ;"nda d nt" la. dmá. !on di"!!i$n a!á7 no. a;".u"amo. n >ni" a da" la noti!ia ;a"a ;";a"a"no.7 ;o" .i .o. ba"o. >n-an

!on malo. intnto.)

  Ca"lo. no a;a"! ";iti"on tambi?n al !abo l ;ad" Do

min-o : Cumandá !on ind!ibl ;".i$n d an-u.tia, .in duda

.tá nt" lo. ba"ba"o. Fu l ab"án tomado ind3n.o) Q :o7 a9a

di$ la o>n :o tn-o la !ul;a7 ;u. l Fuit? la !anoa n Fu ;udo

.al>a". a: l ;u.to n mano. d .a -nt !"ul

Q . !$ a llo"a" !on tal .ntiminto : t"nu"a7 Fu !onmo>i$

a !uánto. la oan)

 A >in lba"o7 dio d ";nt una >o#7 : toda. la. mi"a

da. . >ol>i"on a un ;unto n-"o Fu . mo>a nt" l >lo d lanblina : .9alaba l b"a#o tndido dl #á;a"o Fu ;"im"o lo di>i8’

Page 102: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 102/129

.$) El ;unto 3u !"!indo -"adualmnt .u balan!ado mo>imin

to . má. notabl7 : al !abo . !on>i"t n una !anoa) En lla >i

nn do. indio.7 uno d llo. !on tndma !olo" d o"o7 : un ;na

!o7 ama"illo tambi?n7 3lota n la ;unta d .u la"-a lan#a in!ada

n la ;"oa)

Cumandá . "ti"a d o"dn dl mi.ion"o7 Fuin da a toda .u

 ;".ona l ai" -"a> : ".;tabl Fu !on>in)

Al-Mn tim;$ a!a Fu la "du!!i$n no !ontaba !on auto"i

dad !i>il nin-una7 : l ;ad" Domin-o a.ta Fu . llna. .ta 3al

ta7 "a todo ;a"a lo. andoano.) A.7 ;u.7 to!ábal "!ibi" l mn

/

/4=.a d lo. ba"o. gl Palo"a7 .i mn.a7 !omo u#-aba ;o" la. iii .i-nia.7 t"aa l

 bá"ba"o)

Salt$ n ti""a l ;"-"ino di;lomáti!o dl d.i"to7 : . l a!"!$ al ;ad" !on l.al>a d.n3ado d .u "a#a) La mu!dWn b" l !ontm;laba n .iln!io : !on >i>a!u"io.idad ;"o n nin -Mn .mblant aba mu.t"a7 ni aMn l>7 d indi-non!o-iinin to) Ami-o : "mano7 dio l "!i?n >nido al .a!"dot7 la t"ibu Palo"a7tu aliada7 t n>a ;a# : .alud7 : buno. d.o.) (a ;"dido a .u 37 l >alint an!ianod la. mano. .an-"inta.) La. mu". lo. mo#o. : a.ta lo. -u"""o. l 3lo"an ;"o laMltima d .u . ;o.a.7 llamada Cumandá7 ia d Ton-ana7 blan!o !omo la m?dula dl

!o"o#o : blla !omo l .u9o dl -u"""o d.;u?. d .u ;"im "a >i!to"ia7 a !omtidola a!!i$n indi-na d 3u-a".7 .indo db" .u:o7 !$mo la má. Fu"ida dl di3unto!u"a!a7 a!om;a9a"l !on .u !u";o n la mo"ada d ti""a7 dond do"mi"á ;o" .im;"7 :!on .u alma n la man.i$n d la. ana.) (mo. .-uido la. ulla.7 uno. ;o" ti""a ot"o.

 ;o" a-ua : ;o" di.tinto. ;unto.) La. .9al. Fu a dado aFM : all ;o" la .l>a7 a lola"-o d la. má"-n. dl Palo"a :7 .ob" todo7 l amo" Fu tin a un t"an"o Fu>i> n .t ;ublo7 no. gi!n Fu lla .tá aFu) En nomb" g Sin!i"i-"a7 io :.u!.o" d Qaua"maFui7 >n-o7 ;u.7 a ;di"t Fu no. la d>ul>a. ;a"a obli-a"la a!um;li" .u db")

Si l .ulo .a!udido n . in.tant . ubi. "oto n !in ;a" t. a.ta lo má.

 ;"o3undo7 : ubi.n !ado lo. mont. : d.;da #ádo. la. .l>a.7 no . ubi"aim;".ionado d .;anto tal l " li-io.o7 !ual . im;".ion$ d oi" al indio ;alo"a) No ;udo !ont. ta" ;"ontamnt ;"di$ toda .u ."na -"a>dad .u 3"nt ">l$ laa-ita!i$n dl ánimo : la ind!i.i$n d la >oluntad) El mn.a"o lo ;nt"$ mu: bin :a9adi$ al ;unto,

88Qa lo >.7 !u"a!a d lo. !"i.tiano.3 >nido d ;a#7 ;o"Fu mi t"ibu no a ol>idado l ;a!to d ami.tad7 Fu !lb"$ !on la lu :a) La ;alab"a Fu m;9? l 3 d la. mano..an-"inta. . nu. t"a : . .a-"ada7 : .i no no. dai. moti>o. lo. #á;a"o. d Andoa.7

 amá. Fuma"mo. la. ;"nda. d la alian#a7 nl !a"mo. al "o l li!o" d la3"at"nidad Fu dbmo. bb" n nu.t"a. 3i.ta. !o mun.) Dim7 ;u.7 K. alla ntu;ublo la mu" Fu bu.!amo.7

/4/

Page 103: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 103/129

o a lo mno. .ab. d .u ;a"ad"o D la ".;u.ta Fu m d. d

 ;nd la !ontinua!i$n o l "om;iminto d nu.t"a alian#a)

T""ibl int""o-a!i$n t""ibl !on3li!to El ;ad" Domin-o

no .ab mnti"7 ;"o ao"a !on la >"dad .a!"i3i!a"a a Cumandá7

 ;o" F .nta tan t"ao"dina"io a3!to o ;o" no .a!"i3i!a"la

 ;ond"a a .u ;ublo al bá"ba"o 3u"o" d lo. ba"o. dl Palo"a) Al

!abo7 no l Fuda ot"o "mdio Fu ludi" la ".;u.ta7 : n tono

 bondado.o di! al mn.a"o,

 ("mano Fu"ido7 l dl tndma d ;a# : la ln-ua d ami.

tad7 Fu a. >nido a nomb" dl >alint Sin!i"i-"a : d .u nobl

)) t"ibu7 .ab Fu la mu"t dl -"an !u"a!a . moti>o d dolo" ;a"a

todo. lo. ami-o. d lo. ;alo"a.7 : Fu no.ot"o. la .ntimo. ondamnt ;"o nu.t"a alian#a !ontinua"á inalt"abl !on .u nu>o

3 : !on toda la t"ibu) Ll?>al .to. ;"o;$.ito. unto !on nu.t"o

.ntiminto : nu.t"a. lá-"ima.)

 ("mano : ami-o7 l 3 blan!o d lo. !"i.tiano.7 todo .o

Fu di!. . mu: ;"o;io d lo. buno. aliado.7 : t a-"ad#!o n

nomb" d mi t"ibu tu. ;alab"a. .on má. -"ata. Fu l mu"mullo

dl a""o:o allado d im;"o>i.o ;o" l .dinto !aminant dl d

.i"to) P"o no a. dado !ont.ta!i$n a mi. ;"-unta.)

 ("mano7 l mn.a"o7 . lá.tima Fu una t"ibu tan >alint

: nobl7 !omo la d lo. ;alo"a.7 tn-a !o.tumb". !"ul. db"a

on"a" la mmo"ia d .u. 3. d ot"a man"a7 Fu no .a!"i3i!ando

a .u. mu". má. "mo.a. : Fu"ida.) O b"a>o ;alo"a .in duda

.to . a! nt" lo. tu:o. ;o" .u-.ti$n dl mun-a7 : a. . d8 .a-"ada al bun Dio.: a lo. -nio. bn?3i!o.7 n Fuin. >o.ot"o.

!"?i.) Si -u.tái.7 :o o. n.3ia"? ot"o modo !lnt d on"a" a lo. mti"to.)

 No >nido ;a"a a;"nd" nada d ti7 ";li!$ l ba"o !on du"#a7 .ino ;a"a i-i"d tu t"ibu la d>olu!i$n d la mu" Fu db Ymo"i" .-Mn l u.o d nu.t"o. abulo.)KE.tá aFu Kno. la nt"-a"?i.

 %n.a"o7 l dl tndma d ;a#7 .!M!am, !uando . i - una a!!i$n inu.ta)))

 Qo7 ;o" >ntu"a7 io al-o inu.to Solo ;ido Fu nt" -u?i. a lo. ;alo"a. lo Fu l. ;"tn!) Lo. inu.to. .oi. >o.oto.7

/42

 

Yu

Page 104: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 104/129

CU%ANDA /45

: .i o. ob.tinái.)))

 La >ida d la >iuda d Qaua"maFui no . !o.a d Fu ab?i. d di.;on" lo. ;alo"a.)

 ("mano7 l !u"a!a blan!o7 nt"a n "a#$n7 : mi"a Fu .i no !on.int. Fu

di.;on-amo. d .a mu")))  K+u?7 .i tal no !o9.into

 8P"!"á l o>n blan!o a Fuin mo. ;"ndido ano! allá n la o"illa dl Palo"a)

  %i io !lam$ at""ado l ;ad"?)

 S"á tu io ;"o no a: duda Fu . l t"an"o Fu >i> !on tu. andoa.)

El !om;a9"o dl ba"o Fu aba .altado tambi?n a ti""a7 : Fu . l #á;a"o Fu ;a"ti$!on Ca"lo.7 a!aba d ;".nta". : di !, S7 ;ad" Domin-o7 ?l . no. Y"oba"onnu.t"a !anoa7 la bu. !ábamo. n la ma"-n dl Palo"a7 : ";ntinamnt a.oma"on) Sin

!i"i-"a : lo. .u:o. : no. toma"on) El "mano blan!o Fuda ama ""ado a un á"bol : :o >nido !on .t "mano dl tndma ama"illo ;a"a a3i"ma" !uanto t di-a) Elt"an"o !o"" ;li-"o) Con Si9!i"i-"a >in una an!iana !i!"a7 : lla tal ># ad. !ubi"to Fu Cumandá .tá n Andoa.)

La. ;alab"a. dl #á;a"o !au.an má. >i>a im;".i$n : l "li-io .o7 !omo 3u"a d .7";it, Y

  %i io mi io n ;od" d lo. m’ba"o. mi io amado 8 %i. tmo". .!on3i"man))) Dio. mo)))) ("mano ;alo"a7 >t : di a lo. d tu t"ibu Fu 3in l

 ;"!io dl ".!at d Ca"lo., l. da"? !uanto m ;idan)

 No t ;di"án ot"a !o.a Fu a Cumandá)

  O7 Yno ;o" Dio. o3"?!/. ant. mi >ida %i"a7 "mano7 Ji?>am7 >amo., abla"?!o9 tu 3 !on ?l a""-la"? lo Fu !on>n -a : Fuda"á .ati.3!o l da"? blla. a"ma.7>.tido. ma-n3i!o.7 abundant. ""aminta. m !on.titui"? .u.da>o7 :7 ;o" Mltimo7m ".i-na"? a Fu . m a.at !o"""á mi .an-" .ob" l .;ul !"o d QaiiuannaFui.ob" l .u.;nd"?i. mi !ab#a : mi. u.o. ;"o Ca"lo.))) ;"o. Cumandá)))Pob" io mo ;ob" ti"na o>n A7 no7 no !on.nti"? Fu nin-uno d llo.mu"a)))

El mdio !ont.ta) la. d..;"ada. 3"a.. dl ;ad" Domin-o

!on .on"i.a a.a# i"$ni!a di!indo,

  Cu"a!a d lo. !"i.tiano. abla. !o.a. inadmi.ibl., ni tu’!a dá>" ;ud .u.titui" ald Cumandá7 ;u. Fu nun!a 3ui.t mu" 

d nu.t"o 37 ni Cumandá tin ;"!io7 ni l t"an"o blan!o ;od"á .al>a".7 .mo n!ambio d lla Adma.7 .ab Fu .i t ob. tina. n n-a"m lo Fu .oli!ito7 !omo lamu"t dl o>n no al !an#a"á a >n-a" l ult"a Fu no. a!. !on tu .in"a#$n7 :o>o

8 "? a lo. mo. !on tndma : ;na!o. n-"o.7 : Andoa. d.a;a" !"á bao la. 3l!a.: lan#a. d lo. ba"o. dl Palo"a) KPo" Fu? Fui". Fu no. n$mo.7 d.;u?. Fumo. .ido "mano. : ami-o. : .tamo. di.;u.to. a !ontinua" .i?ndolo .im;"KPo" 

Page 105: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 105/129

Fu? t m;9a. n Fu a:a -u""a nt" no.ot"o. 4 t !iol"á Fu !ai-an la. !ab#a. dtu. #á;a"o. : !o""a .u .an-" a.ta m# !la". !on la. a-ua. dl Pa.ta#a

("mano ba"o7 !ont.ta l mi.ion"o7 a!indo .3u"#o. ;a"a domina". :mani3.ta" ."nidad7 :o no Fui"o l noo d lo. ;alo"a. ni -u""a" !on llo. .olo l.

 ;ido n nomb" dl bun

Dio.7 Fu no !omtan un a!to bá"ba"o : at"o#) El blan!o : la o >n7 a Fuin.amana#ái. d mu"t7 .on amado. dl !ilo : "ma no. >u.t"o. .i "-ái. .u .an-") Elo. ;di"á !unta d lla7 >nd"á .ob" >o.ot"o. .u u.ti!ia : l !a.ti-o Fu "!ibi"?i. ."át""ibl,

."?i. .o";"ndido. ;o" >u.t"o. nmi-o. : d.a;a"!"?i. d la ti""a !omo .a.;uma Fu ;a.a .ob" la. onda.7 !omo .a nibla Fu >a a""ollando l >into E.to Fut di-o7 o mn.a"o a!on t!"á i""mi.iblmnt) Vt : di a lo. tu:o. !uantoa!aba. d oi" 

al .a!"dot dl bun Dio.)

 J3 blan!o7 ".;ond l ba"o !on .al>a -"a>dad7 Fu " n ama-o7 ;i"d. tim;on Fu"" a lo. ;alo"a.7 : :o lo ;i"do tambi?n !on .!u!a" tu. >ana. amna#a. ;"o>amo. a t"mina",

t >o: da"t do. ;"nda.7 una d ;a# : ot"a d -u""a7 ;a"a Fu li a. la Fu t ;la#!a)Pa"a d!idi"t tin. d ;la#o la mitad d la no !) El .ol7 .-Mn . > a ;.a" d lanibla7 >a a .!ond". :a t"a. la. !umb". dl U;ano7 : d.;u?. Fu la no! a:amdiado .; "a"? tu ".olu!i$n n mi !anoa) Pa# !on Cumandá .in lla7 -u""a amu"t)

Q l .ob"bio ;alo"a !la>a n ti""a7 do. ;i!a. d !onta7 : .u.

/4 

 ;ndindo d lla. un tndma n-"o : ot"o ama"illo7 . "ti"a a .u ba"!a .in a9adi" ;alab"a ni .;"a" la ".;u.ta dl "li-io.o)

Cabi#bao7 .iln!io.o7 an-u.tiado7 l ;ad" . da !a" n .u ban!o d mad"a : .!ub" l "o.t"o !on amba. mano.) Lo. .al>a . an ido "ti"ándo. todo. !a>ilo.o. :di.-u.tado.7 bu.!an al-u na .olu!i$n al in.;"ado in!idnt7 Fuin . in!lina a la-u""a7 Fui?n al .a!"i3i!io d Cumandá7 ;"o lo. má. 3lu!tMan n la mi.ma dolo"o.ai"".olu!i$n dl mi.ion"o)

E.t !on>o!a al 3in a lo. #á;a"o. má. notabl.7 : nt"a n dli b"a!i$n !on llo.) Unao-u"a alumb"a la .n!illa a.ambla a la. ;u"ta. dl tm;lo) Al-una. mu". 3o"man-"u;o. t"a. la il"a d lo. omb".) Lo. >io. ablan !on mod"a!i$n : ;"udn!ia lo.

 $>n.7 ll>ado. dl a"do" dl ánimo7 . ;".an n !on!;to. b li!o.o.7 : la i"a a!tmbla" n .u. mano. la ;i!a : l a"!o) El!om8 ;a9"o d Ca"lo.7 indio adu.to : "!i?n!on>"tido7 >ul> a ;" .nta".7 da un ;a.o adlant7 in!a .u lan#a n ti""a7 !"u#a i.

 b"a#o. .ob" l ;!o7 . in!ina7 : n to"no ".;tuo.o di! al mi .ion"o, Pad" :"mano7 ati?ndm abla mi !o"a#$n7 no mi ln-ua7 : mi. ;alab"a. .on d u.ti!ia .ino lo .on7 o"dna Fu " atn d ;i. : mano. : m !n al "o) Lo. ;alo"a. .tán nlou. to !uando ;idn la d>olu!i$n d aFulla o>n d>ol>ámo.la) La !o.tumb" .l: .a-"ada ;a"a lo. ba"o.7 : Fui"n !um;li"la, Fu la !um;lan) KCon Fu? d"!o lo

in K.omo. a!a.o du9o. d .u. !o.tumb". : l:.)))

Page 106: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 106/129

  O io l int""um; l 3"ail !on >mn!ia7 lo im;di "mo. !on l d"!o dla umanidad7 !on l d"!o d "a!iona l.7 !on l d"!o d !"i.tiano.) Somo. du9o.d im;di" la inu. ti!ia : la imFuidad) KTnd"mo. >alo" d nt"-a" a .a in3li# o >na la mu"t KNo !lama"a .u .an-" !ont"a no.ot"o. Q :o))) a7 .i .u;i"a. lo Fu.into al >"la .i .u;i"a. u n lla m ;a"!) !ontm;la" al-o Fu n ot"o tim;o

m ;"tn!a7 Fu 3o"maba mi. dli!ia. : mi >ida7 : Fu lo ;"d ;a"a .im;"))) A7 .i ;nt"a"a. n mi ;!io : l:"a. n mi !o"a#$n !i"to. "!u" do.)))

 Pad"7 ";li!a l indio7 Kt . mno. dolo"o.o .a!"i3i!a" a tu io Ca"lo. : !on.nti" nFu !o""a la .an-" d) tu. !"i.tiano. d?

/

CU%AN

/4S

Andoa. Com;"ndo Fu am. mu!o a Cumandá7 a Fuin7 .in mba"-o7 a!aba. d!ono!" ;"o no !om;"ndo Fu am. tan ;o !o a tu Ca"lo. : a tu. andoano.7 Fu .ontambi?n io. tu:o.7 ba.ta

!on.nti" n .u t"minio) Qo amo al t"an"o7 : al >"l atado !omo un ;"i.ion"oFu >a a ." at"a>.ado ;o" la. 3l!a.7 .n tido Fumi !o"a#$n tmblaba : -ma)KAma. mno. Fu :o a tu io ))) O 3 d nu.t"a. alma. : nu.t"a. >ida. ;in.an lo Fu >a. a a!" ;in.a7 ;i?n.alo mu!o

El #á;a"o . indina d nu>o7 toma .u lan#a : >ul> a !on3un /’ di". nt" la multitud.u. ;alab"a. lab"an !omo ant. ondam3l t n l ánimo d lo. dmá.7 : . l>anta.o"do mu"nnillo d >o!.

inintli-ibl. d a;"oba!i$n7 d d.a;"oba!i$n7 d duda7 d tmo") 7 El ;ad" Domin-o

. ;on n ;i : !omin#a a da" ida. : >nida.!on d.a.o.i-o) El .udo" l m;a;a la 3"nt, un t"o;l d ida. >olta n .u !ab#a :la. ;un#ada. d mil dolo". l ato"mntan l !o"a#$n) @lu!tMa nt" do. abi.mo.7 : .

 ;"!i.o ">ol>". a un

di". n uno d llo. O .i ;udi. !""a"lo. o .al>a"lo. a !o.ta d .u >ida ;"o a >!. ;a"a nada >al .t olo!au.to la. onda. .i ma. no d.a;a"!n ni aunFu . ! nlla. lo má. ;"!io.o d la ti""a lo. Cu"!io. ;"!n : lo. abi.mo. Fudan) V a .n

ta". l d.di!ado "li-io.o7 : lo. #á;a"o. a-ua"dan n >ano la Gmi tima ".olu!i$n7 ;a"a nt"-a" la >!tima o a;"!ibi". a la -u""a)

Cumandá7 mint"a. .) t"ataba !on l mn.a"o : dlib"aba la a.ambla7 aba ;"man!ido o!ulta n una !aba9a inmdiata ;"o una mu" l im;u.o mnudamntd todo lo a!a!ido : n J ton!.7 a""batada d dolo" la d.di!ada o>n7 . .!a;a dlo.

 b"a#o. d lo. Fu la a!om;a9an : Fui"n !ontn"la7 :7 d.-"9a da7 !ada>?"i?a7aunFu .im;" blla n mdio d .u d.ola!i$n7 . ;".nta al mi.ion"o :7

 ;o.t"ándo.l : ab"a#andol la. "odilla. l di!, O bun !u"a!a d lo. !"i.tiano.an!iano Fu"ido dl bun Dio. no >a!il., nt"?-am a lo. ba"o. dl Palo"a7 .al>a aCa"lo. : lib"a d la -u""a a tu ;ublo) Si Fui. ui" d la mu"t : m >in a.ta aFu7.olo 3u ;o" amo" al "mano blan!o7 K: d

!on.nti" Fu . l .a!"i3iFu ;o"Fu :o >i>a No Jamá.7 amáS Al#a. n .-uida7:"-u la d.;ada 3"nt7 lo. oo. l b"illan

Page 107: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 107/129

n!ndido. ;o" un "oi!o ;n.aminto7 : !on nobl a""o-an!ia

/44

 

CU%ANDA

/46

a9ad, 'á;a"o. d Andoa.7 no tmái. ;o" >o.ot"o. ni ;o" l t"an"o7 Fu :o o..al>a"á) KD$nd .tá l ba"o dl tndma d ;a# Ll>adm al ;unto a ?l) D>o"n mi.nt"a"a. lo. -u. d la ti""a t"i.t >a:a mi alma a >i>i" unto a la al >io -u"""o7 :!antn !on mi mad" la. mu". dl Palo"a7 la !an!i$n a mi Mlti mo .u9o) KD$nd.tá l ba"o mn.a"o Cum;la .u n!a"-o n ;a# : a"mona !on >o.ot"o. Vamo.7#á;a"o. !"i.tiano. nt" -aom al Fu a >nido a ;"nd"m) La mu"t7 !omo lá-uila d la monta9a7 a .9alado .u ;".a7 : no . l .!a;a"á, :o .o: .a ;".a)Vamo.7 o io. dl d.i"to no tn?i.’;o" Fu? ;on"o. a mo"i" ;o" m7 ;ob" t$"tolad.tinada al 3.tn d un !u"a!a di 3unto) Vamo. ll>adm a lo. ;alo"a. : t"ad .ano :.al>o al Fu "ido "mano blan!o7 : ;ondi n b"a#o. dl bun .a!"dot7 .u ;ad")K+u? ma:o" !ontnto7 Fu? ma:o" -lo"ia ;a"a m7 Fu .a!"i 3i!a" mi >ida ;o" la d miado"ado t"an"o El .iln!io7 io d la. onda. im;".ion. "odaba a Cumandá, lo.-u"""o. in!linaban la !ab#a7 !a.i a>"-on#ado. d >" Fu una ti"na o>n .".ol>a a .a!"i3i!a". ;o" no ;on"lo. a una -u""a la. mu". >"tan muda.lá-"ima. l mi.ion"o .taba ;t"i3i!ado7 : la amant d Ca"lo. . ab"a ;a.o ;o" nt"lo. !on!u""nt. !on di"!!i$n al ;u"to7 ";itindo, Pu. no m ll>ái. >o.ot"$.7 i"?.ola a bu.!a" al ba"o Jl Palo"a

El ;ad" Domin-o . "a! al 3m7 !o"" a lla7 la ab"a#a : !lama, (ia iama dtnt a-ua"da No i"á.7 no i"á. a mo"i"

 Q Fu? ".;ond Cumandá !on nt"#a7 Kmo"i"á l t"an "o7 tu io

El 3"ail7 ;o" un im;ul.o maFuinal7 la im;l d .7 !ual .i u bi. .ntido n l ;!ola mo"ddu"a d una >bo"a : di!,

  No mo"i"á

 P"o : tM a9ad n l a!to K: tM7 ia ma A: Dio. mo KPo" Fu? to"tu"a. a. mi!o"a#$n

 J3 !"i.tiano7 a-"-a lla7 no t d? ;na mi .u"t : d?am !um;li" mi db" .7mo"i" . :a ;a"a la ia d Ton-ana un .a-"a do db"7 : a d !um;li"lo .in >a!ila")

To"na l mi.ion"o a tnd" lo. b"a#o. a la o>n7 ;"o . !on8tin7 : o"dna .olo a lo. #á;a"o. Fu no la dn ;a"ti" : Fu > ln unto a lla) Pnt"an l tm;lo7 !a d "odilla. ant l a"a .a -"ada7 . in!lina : ;-a la 3"nt al .ulo :!lama, S9o" S8

9o" aFu a tu .i">o anonadado al -ol; d tu bta#o ;"o Ka.

ta !uándo)) A: mi. nt"a9a. .tán d.;da#ada. ;o" l dolo"

% a. a""oado al abi.mo d la t"ibula!i$n7 : m ni-a. un "a:o

d tu lu# ;a"a .al>a"m d ?l Pidad7 Dio. mo +ud :a .ati.

3!a tu u.ti!ia : b"ill ;a"a .t in3li# tu mi."i!o"dia <"a!ia7i Pad" mo7 -"a!ia : .ala>a!i$n ;a"a Ca"lo. : Cumandá7 !u:a mo

Page 108: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 108/129

!n!ia .tá ;atnt a tu. oo.)))

%a. l S9o"7 Fu a Fu"ido .omt" a .u mini.t"o a una t

""ibl ;"uba7 .in duda ;a"a ;u"i3i!a"l dl todo n l mundo7 : "

!om;n.a"l d.;u?. in3initamnt n .u .no7 ;a"! d!i"l n

mi.t"io.a >o# Fu ".una n l 3ondo dl alma, Eio l .a!"i3i

!io7 no .!u!o l "u-o Fui"o tu .anti3i!a!i$n ;o" l dolo"7 no tu

!on.ulo n la ti""a) Toda>a no a. .ati.3!o toda tu duda, tu.

anti-uo. dlito. !laman toda>a al ;i d m t"ono :;idn !om;l

ta ";a"a!i$n, ;na : .u3"

(o"a. : o"a. . ;a.a"on n la ind!i.i$n : l d.a.o.i-o) Na

di ;oda a!o"da" !o.a al-una ;"o l ;a"tido d lo. Fu o;taban

l .a!"i3i!io d Cumandá ;a"a .al>a" a Ca"lo. : toda la "du!!i$ndl 3u"o" d lo. ba"o. aba !"!ido7 aunFu no . allaba Fui?n

. at">i. a .o.tn" nu>amnt tan du"o : !"ul ;a"!" n ;"

.n!ia dl ;ad" Domin-o)

En tanto la tm;.tad7 !omo . !omMn n la. "-ion. o"inta

l.7 . ";ta !on l mi.mo o""ndo : .ublim a;a"ato d la >.

L, ;"a7 : .u. .omb"a. !on3undida. !on la. d la no!7 n>ol>an n

tinibla. l !ilo7 la. .l>a.7 l "o : la. !a.a. d la "du!!i$n) El "a

:o "a.-aba d "ato n "ato !on md"o.a lu# l >lo tnb"o.o Fu

Y3 !ub"a la natu"al#a7 : l t"uno "on!o : "tumbant dilataba .u.

!o. ;o" la inmn.idad dl d.i"to) All7 . ;ud la ;o.a d!i" 

Fu .a . la >o# d Dio.

Todo. lo. abitant. d Andoa. . aban -ua"!ido n .u. !a

 ba9a.) El ;ad" Domin-o7 ;a"a a;la!a" la tm;.tad d .u !o"a#$n7

má. d.olado"a Fu la d la natu"al#a7 .taba ".ulto a !ontinua" 

n o"a!i$n n!""ado n l tm;lo7 : Cumandá7 a!om;a9ada d/41

una 3amilia #á;a"a7 n la !ual . di.tin-uan !uat"o indi>iduo. .; !ialmntn!a"-ado. d !u.todia"la : Fu7 !abi#bao. : ta!itu"no.7 no ablaban ;alab"a7 ">ol>a.in !.a" l "oi!o ;n.aminto d ;".ta". a ." la Mni!a >!tima Fu inmola"an lo.

 bá"ba"o. .al>a. dl Palo"a) La ima-ina!i$n l ";".ntaba a .u amant "odado d ba"o. Fu l amna#aban : ult"aaban7 : a-ua"dando a !ada in. tant ." at"a>.ado3l!a. o ndido l !"áno ;o" la dntada ma#a l >a !a" : ">ol!a". n un la-o d.an-" oa .u. a:. ;o.t"im"o.7 : Fu !on >o# a-oni#ant la a!u.aba d in3il7 d in-"ata7 d in3am ;u. ;o" .al>a". lla l a Fuitado .u !anoa7 n t"-ándol d .ta

man"a n mano. d lo. ba"o. Fu l innola ban) <ma la d.>ntu"ada7 tmblaba7 .to"!a a >!. !on la 3u"#a d la to"tu"a dl alma)

Page 109: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 109/129

 'á;a"o. !"i.tiano.7 dio al 3in n tono .u;li!ant a lo. Fu la !u.todiaban7 .? Futodo. >o.ot"o. .oi. buno. : ;iado.o.7 : o. "u-o m d?i. i" a ;".nta"m almn.a"o d lo. ;alo"a.7 ;a"a Fu m ll> : nt"-u a .u t"ibu7 : . .al> a !o.ta dmi Y>ida Fu nada o. int" l "mano blan!o a Fuin7 tanto Fu"?i.) No tn -ái. lá.timad m7 ;u. no a m"#!o tndia d Ca"lo.7) d .u in 3li#) ;ad" : d >u.t"a.

3amilia. no i-no"ái. la. at"o!idad. Fu lo. ba"o. !omntn n la -u""a : .i ata!a.na Andoa.))) O7 ;n.ad n lo Fu a"an))) C"i.tiano. dl d.i"to ;o" l bun Dio.7dadm i" K+u? im;o"ta Fu d.a;a"#!a .ta ;ob" mu" !illa inMtil7 a t"uFu d>ita" una !alamidad a todo un ;ublo A7 dadm7 dadni ;a"ti")))

 El !u"a!a blan!o di.;ond"á lo Fu !on>n-a7 !ont.t$ uno d lo. indio. !on.Fudad)

Si-ui$ "o-ando !on in.tan!ia Cumandá ;"o la !ont.ta!i$n d .u. -ua"dian. "a .oloun .iln!io d..;"ant) A la ;o.t" !a ll$ tambi?n la o>n7 : >ol>i$ a atnd" a la >o#d .u d.olado !o "a#$n7 : a !ontm;la" la. 3un.ta. imá-n. d .u !itada ima-ina!i$n)

A>an#ada .taba la no! la tm;.tad iba !.ando7 ;"o to >a la. nub. nn-"!anlo. !ilo. : a""oaban abundant llu>ia la ti""a : l "o "an a;na. >i.ibl. ;a"a lo.oo. d lo. .al>a.) La. mu". d lo. !u.todio. d Cumandá do"man n un án-ulo

J

dl a;o.nto !on .u9o t"anFuilo : ;"o3undo, nin-una "a mad"

 ;in-una !ono!a la dul! inFuitud Fu in3und n l !o"a#$n l !uidado dl io ti"no: au:nta l .u9o o l a! li-".inio)

L7)a ia d Pona no la. n>idiaba)

Uno. do. -ol;. : una >o# baa Fu .ona"on n la ;u"ta d a !aba9a ;u.i"on n ;i alo. !uat"o #á;a"o.7 Fu toma"on .u. lan#a. : .ali"on al ;unto a3u"a7 nt"ando lu-o n.i-ilo.a !on >".a!i$n !on l Fu lo. aba llamado) Sin mba"-o dl "uido dl a-ua!"o: d lo bao d la. >o!. al!an#$ Cumandá a ;"!i bi" al-una. ;alab"a. : !om;"ndi$Fu ablaban d lla)

 Con>in 3in-i". do"mido.))) bun ;lan))) ida la o>n))) +u? tnmo. Fu? tm"

E.ta. ;alab"a. : 3"a.. t"un!ada. ;a"!an dl "!i?n ll-ado)

 No 3u ;o.ibl .!u!a" má. ;"o lla. d!an ba.tant a la ; nt"a!i$n d Cumandá)

Lo. #á;a"o. >ol>i"on a .u. ;u.to.7 a""ima"on la. a"ma. al ta biFu d -uadua : a ;o!o

do"man7 al ;a"!" ond.imo .u9o) La ;u"ta . ab"io d nu>o7 : nt"o l indio Fual-una. o"a. an t. abl$ n 3a>o" d Ca"lo.7 : ;idi$ Fu 3u. nt"-ada a lo. ;a8 lo"a.la ti"na >!tima Fu7 ;o" mdio dl ba"o mn.a"o7 "!la maban !on amna#a. dmu"t) 'á;a"o atl?ti!o7 d á.;"a : lun -a,)!abll"a7 d mi"ada 3"a : ;nt"ant7!ubi"ta la b"on!ada ;il d mil 3i-u"a. a#ul. : "oa.7 : n la di.t"a una no"m lan#a7. ;".nt$ a la amant d Ca"lo. !omo l 3anta.ma d .u i9o"a bl d.tino) La!ontm;l$ un in.tant n .iln!io7 : al !abo la dio n u!a >o#,

 Vn-o ;o" ti)

  K+u? m Fui".7 "mano ;"-unta Cumandá at""ada)

 +ui"o ll>a"t d aFu )) Ll>a"m

  t a. ;".tado >olunta"iamnt a ." nt"-ada a lo. ;alo"a.

Page 110: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 110/129

 \ tn-o))) tn-o mido

  tM Co.a t"a9a No t !"o)

  D?am7 ;o" ;idad

Q la d.di!ada o>n . n!o-a : ;-aba al tabiFu7 tmblan

/6=

  %ER 

CU%ANDA

/6/

do !omo una to"tolilla amna#ada ;o" l -a>ilán)

 S a !ambiado tan ;".to7 di! l #á;a"o7 tu !o"a#$n d o"o n !o"a#$n d ba""o oKa. ol>idado tu db" d .al>a" alo >n blan!o7 ;u.to a mo"i" ;o" !au.a tu:a

Todo l >i-o" dl alma : dl !o"a#$n a!udi$ d .Mbito a la o >n al oi" .ta. ;alab"a. ;M.o. d ;i. li-"a : -alla"da !omo un a"bolillo Fu an doblado ;o" 3u"#a7 "ota d.Mbito la !u"da Fu l .utaba b"ill? n .M 3a# !i"to .al>a "o.mo7 !i"ta lu# d-"and#a .ublim7 >i>o "3lo d .u .;"itu Fu ;o" un momnto . d$ abati" d la3laFu#a d la !a"n 3i$ n l #á;a"o una mi"a da im;"io.a : llna al mi.mo tim;o dmlan!ola : t"nu"a7 : l dio, <uam : >amo.

El indio la tom$ d la mano : la ll>$ ;o" nt" la. tinibla.) P"onto .tu>i"on n lao"illa) El "o mu-a .o"damnt al !oFu dl a-ua!"o : al in!.ant .o;lo dl >into7 :ondulaba n ma. tuo.o !om;á. .ubindo : baando .u. a"Fuada. ola. ;o" l .ua>d!li> d la ;la:a)

El ba"o7 Fu do"ma t"anFuilo bao la "amada d .u !anoa7 a#otada ;o" la. onda.7 ."!o"d$ a la >o# dl #á;a"o Fu l llama ba) ("mano7 dio ?.t n .-uida7 :a) no a:moti>o ;a"a Fu t >ul>a. a lo. tu:o. !9ido dl tndma n-"o7 ni ;a"a Fu l >alin tSi)n!i"i-"a a-a "tumba" la. .l>a. !on l toFu d -u""a dl tunduli !ont"a .u.aliado. lo. !"i.tiano. d Andoa., Cumandá7 la ia >al"o.a dl >io Ton-ana7 Fui"Fu la ll>. !onti-o >a a !um;li" .u db"7 : >ita" la mu"t dl o>n t"an"o7 : un!ombat inMtil a ;a" d .an-"into la aFu)

Cumandá7 .in >a!ila"7 .alta a la !anoa : di! al ba"o, D.a t"a!a : bo-a) Cuando t3altn la. 3u"#a.7 a>Sam ;a"a Fu :o t a:ud)

  (ia d Ton-ana : Pona !lama l indio7 ". admi"abl ;o" tu ;"udn!ia : tu

>alo") Bo-a"? .olo7 a un ba"o no l 3altan 3u"#a. .ino !uando .tá mu"to) Vamo. Elalma dl nobl Qa ua"maFui db .ta" n .t momnto llna d !om;la!n!ia) g

El >into .o;laba dl .ud.t ;u.o l indio una >la d llau!a ma a .u li-"a na>7 la!ual !omn#$ a .ubi" l "o "om;indo la !o mnt7 n>ulta n tinibla. : .;uma7 :"odada d mil ;li-"o.)

VIII

hLTI%A ENTREVISTA EN LA TIERRA

El mal.imo .tado d la .alud d Qaua"inaFui no "a un mi. t"io ;a"a .u t"ibu7 : .umu"t7 aunFu mu: .ntida7 a nadi .o" ;"ndi$)

Page 111: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 111/129

Rumdo. n l a!to n tomo dl !adá>" lo. ma. di.tm-Wdo. -u"""o.7 li-i"on ;o".u!.o" n l !a"-o d !u"a!a a Sm!i"i-"a7 .i bin lo aba d.i-nado :a la >oluntad d.u ;ad"7 Fu ;oda

ma. Fu lo. >oto. d .u. "mano. d a"ma. La !"moma7 ;o!o

8má. o mno.7 3u la mi.ma Fu . aba m;lado n la l!!i$n dl 3 d la 3i.ta dla. !anoa.)

P"o n l a!to tambi?n7 dando al !uidado d al-una. mu". la o;"á!i$n dmomi3i!a" l di3unto7 >a"ia. ;a"tida. d indio. .a "on n di>".a. di"!!ion. n

 ;".!u!i$n d Cumanda7 d.tma da a mo"i" ;a"a a!om;a9a" a .u nobl .;o.o)(ab3anlo ;o" .-u"o l alla"la7 : a. ot"a. mu". . n!a"-a"on d ;";a"a" l a-ua

a"omati!a ;a"a l .a!n3i!io

La ;a"tida ma. num"o.a7 -uiada ;o" l nu>o 37 tomo l !a mno d Andoa.7 mitad ;o" ti""a7 : mitad ;o" a-ua7 ll>ándo. !on.i-o a Ton-ana7 n3"mo d?bil : a Pona a?.ta7 admá. d !on .id"a"la !om;li! n la 3u-a7 !omo a .u !on l mt". d b-a"laa m;la" .u. !i!"a.7 n l d.!ub"iminto d la "uta Fu .i-ui"a la ;"o3u-a

La d.t"#a d lo. .al>a. ;a"a bu.!a" : alla" l "a.t"o7 a. dl omb" !omo d? la b.tia7 n l lab"into d la. .l>a.7 . im;on d"abl7 : la !" .olo Fuin !on llo. a>i>ido : la a ob.">ado)

La. ulla. d Cumandá7 a ;.a" d toda. .u. ;"!au!ion. : d a b" .ido bo""ada. ;o" la tm;.tad7 3u"on d.!ubi"ta. : .-uida.

 ;o" lo. ;alo"a. Fu la. bu.!a"on ;o" la. o"illa. dl "o abao)

Lo. mo. >i.to :a .ob" la P9a dl Rmolino)

(abla. !um;lido l ;la#o 3atal Fu l mn.a"o .9al$ al ;a d" Domin-o, "a ;o!omá. d mdia no!) E.;"áb la >ulta dl ba"o ;o" lo. .u:o.7 !on aFulla inFuitudm#!lada d noo Q d.o d .an-"7 !a"a!t".ti!a d lo. .al>a.) El !olo" dl tnd

/=

 

CU%ANDA

//

todo. lo. da.)

Un ;abll$n d liana. n 3lo" int"!;ta l ;a.o a la don!lla ;"$3u-a . ;"!i.o a .a.!o"tina. ;a"a 3a!ilita". l !amino áb"la. !on -"a> .o";".a d un namb" d alado. bllo. in.!to. Fu . d.bandan : u:n ;"o n l 3ondo d tan "i!a mo"ada du"mn!o-ida n num"o.o. anillo. una no"m .";int7 Fu al "uido . d.;i"ta7 l>antala !ab#a : la >ul> ;o" toda.;a"t. n bu.!a dl at">ido >i>int Fu . aa;"oimado a .u ;ala!io) A.M.ta. Cumandá7 "t"o!d : ;"o!u"a .ali" d aFul

 ;untodan) do un "odo !on.id"abl)

T"a. la. liana. alla un "du!ido .tanFu a a-ua. !"i.talina. .u ma"!o .tá 3o"mado duna .;!i d mad".l>a7 !u:a. 3lo". .on ;Fu9a. !am;anilla. d !olo" o ;lata

 b"u9ida !on badao. d o"o7 : d "o.al. .in .;ina. !uaado. d boton. d 3u-o amdio ab"i") Po" n!ima dl ma"!o a doblado la !ab#a .ob" l !"i.tal d la ;"!io.a

3unt una ;al d ;o!o. a9o. Fu7 !ual .i 3u. l na"!i.o d la >-ta!i$n7 ;a"!n!antada d !ontm;la" n ?l .u bll#a) La o>n7 mbl.ada !on tan !i!"o

Page 112: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 112/129

!uad"o7 . d tin un in.tant) Sint .d7 . a;"oima a la o"illa7 toma a-ua n la!a>ioad d la. mano. unta.7 la a!"!a a lo. labio.7 : alla Fu . ama"-a : 3?tida)

Da a la i#Fui"da la linda in-"ata 3unt7 : !ontinMa .i-uin do l "umbo d la 3u-a!on li-"o ;a.o) El .ol . a n!umb"ado -"an .;a!io : la o"a dl d.a:uno .tá mu:a>an#ada) Cumandá .int amb" bu.!a !on) á>ido. oo. al-Mn 3"utal7 : no ta"da nd.!ub"i" uno u u>a !amai"ona a !o"ta di.tan!ia . di"i- a ?l7 : a al!an#a a di>i.a" ;o" l .ulo al-uno. "a!imo. d la Fui.ita 3"uta má. !uando >a a toma"lo.7 ad>i"t al ;idl t"on!o : mdio .!ondido nt" una. "ama. un ti-"7 !u:o lomo onda !on !i"tomo>imnto 3a.!inado") La u>a at"a al .ano7 l t$n : ot"o. ani mal.7 : .to. at"an a.u ># al ti-" Fu lo. a!!a7 .;!ialmnt n la. ;"i . o"a. d la ma9ana) La o>n7Fu 3li#mnt no a .ido >i.ta ;$" la 3i"a7 . ala d ;untilla. : lu-o . .!a;a n "á

 ;ida !a"""a)

Cuánto. d.n-a9o. n mno. d mdio da .";int. n t". la. 3lo".7 ama"-u"ain.o;o"tabl n lo. !"i.tal. d una 3unt7

3i"a. al ;i d lo. á"bol. Fu d""aman .ab"o.o. : nut"iti>o. 3"u to. La natu"al#a ;".nta imá-n. d la .o!idad a.ta n lo. d.i"to.7 dond ;o" ma"a>illa ".;i"aal-Mn ." umano) La mo !nt Cumandá no ;ud a!" .ta a;li!a!i$n mo"al d la.!ont"a "idad. Fu alla n .u !amino ;"o . nt"i.t! n .umo -"ado

tomándola. ;o" au-u"io. d .u 3utu"a .u"t) Al 3in uno. on-o. dul!. : l blando!o-ollo d una ti"na ;alma .a!ian l amb" d la ;"$3u-a) P"o á.l aumntad$ la.d7 : no alla un a""o:o dond a;a-a"la n >an$ bu.!a al-una. -ota. d a-ua n lo.!áli!.

d !i"ta. 3lo". Fu .uln !on.">a" la"-a. o"a. l "o!o l .ol . ab"a.ado" : lo. ;?talo. má. 3".!o. >an ma"!itándo. !omo lo. .

dinto. labio. d la o>n n >ano ;"uba ";tida. >!. la. a-ua.Y dl Palo"a, .t "o no . Fu"ido d la. a>. a !au.a d lo .ul3M"o

: a!" d .u. lin3a.7 : lo. indio. !"n Fu l bb"la. m;on#o9a :

mata)

E. má. d mdio da : l !alo" a .ubido d ;unto) Pa"! Fu la natu"al#a7 .o3o!ada ;o" lo. "a:o. dl .ol7 a !ado n ;"o3undo lta"-o, ni l má. l> .o;lo dl au"a l má. b"> mo>iminto d la. oa.7 ni una a> Fu at"a>i. l .;a!io7 ni un in.!to Fu .a""a.t" ;o" la. :"ba.7 ni l má. im;"!;tibl "umo"))) E. la

!alma !i!a dl o!?ano d la. .l>a. . una inmo>ilidad ind.!"i; tibl . laau.n!ia d toda .9al d >ida . la mi.t"io.a .ublimi dad dl .iln!io n l d.i"to)C""a. Fu . a do"mido n .u .no al-una di>inidad7 : Fu l !ilo : la ti""a annmud!ido d ".;to) No ob.tant7 d !uando n !uando at"a>i.a l bo.Fu un-mido o una >o# .o"da : >a-a7 )= U3l -"ito a-udo d dolo"7 o un .o nido mtáli!o :

 ;"!u!int) T"a. !ada una .a. "á;ida. : "a"a. >o!. d la .oldad . aumnta l.iln!io : l mi.t"io7 : l .;"i tu . .int .ob"!o-ido d in>n!ibl t""o")

Cumandá d.3all! .u. ;a.o. !omin#an a ." >a!ilant. in i"o.7 : lo. oo. . lnublan) Ca.i in>olunta"iamnt . "!u.ta ob" l mu.-o Fu !obia la. "a!. d uná"bol7 : bu.!a n l 3on do d .u alma la >i"tud d la ".i-na!i$n al t"i.t 3in Fu u#-am >itabl ;"o l . di3!il alla"la7 ;o"Fu7 .u !o"a#$n dama !omo

nun!a ;o" la >ida7 ao"a Fu !amina u:ndo d la mu"t a!ia dond .;"a ab"a#a"al obto d .u ;a.i$n : d tod .u. a.;i"a8

Page 113: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 113/129

/6

mio Ca"lo. mo Cumandá Cumandá d mi alma Ella7 al !abo7 nd"#ándo. : ;onindo la. mano. n lo. om b"o. d .u amant7 l > !on ind.!"i;tibl t"nu"a7 : n>o# dMl! .ima : t"?mula l abla d .ta man"a, O blan!o o "ma no mo tll>a.t mi !o"a#$n : di.t l tu:o7 nu.t"a .an-" . a llamado mutuamnt ;a"am#!ia". nu.t"a. alma. . an bu.!ado ;a"a uni".7 ;"o la d.-"a!ia a >nido !omola tm;. tad ;a"a "om;"la. : ala"la. : no mo. .ido ba.tant 3u"t. ;a "a ".i.ti" a.u 3u"o") A:7 bllo t"an"o mo tM t Fuda. !omo l á"bol n la o"illa7 : :o m >o:!omo la "ama d.-aada Fu !a n l to""nt) Adi$. :a no a: "mdio) E.to: !omol !o"d"o atado n mano. dl Fu >a a d-olla"l) E.to: !omo !omo la oa .!ad""ibada ;o" l >into n la o-u"a, ;"onto ."? !ni#a P"o >o: al .a!"i3i!io ;a"a.al>a"t, a7 !uánto má. !"ul ab"a .ido ;a"a m Fu mu"i.. ;o" !au.a ma Blan!omo7 adi$. No t ol >id. amá. !$mo !o"".;ondo al nobl : a"dint amo" Fu t d

 bo) T do: !uanto tn-o, t do: mi >ida Fu? má. ;ud d3"!" t una ;ob" .al>aO7 .i tu>i. al-o Fu >ali. má. Fu mi >i da7 no >a!ila"a n .a!"i3i!a"tlo K(alla.

!o.a al-una n m Fu :o no a:a ";a"ado : Fu n .t in.tant ;uda o3"!?"tlaDmlo : t !om;la!"? .7 dmlo))) P"o a7 lo Mni!o .u;"io" a mi !o"a#$n7 a mialma : a todo mi ."7 ". tM mi.mo))) .7 tM mi. mo7 : ;o" ti >o: ll>ada al .a!"i3i!io)))Ca"lo. Ca"lo.7 adi$.

  Amo" mo amo" d mi alma !ont.ta l o>n7 !$mo ;od"? .o;o"ta" FM tM ;"#!a. ;o" m !$mo Fu . m d una >ida Fu db a;a-a". unto !on la tu:a No7 no ."á a., Fu a m tambi?n m ll>n !onti-o7 Fu no. inmoln u9to. K+u? lii8!on>nint a: ;a"a llo))) Cumandá .? lo Fu >an a a!" d ti))) :a lo .?) lo .?todo))) +u tu !adá>" : l mo .an ;u.to. a lo. ;i. dl !adá>" d Qaua"maFui )))A7 t an bu.!ado !on -"and m;9o ;a"a .a!"i3i!a"t a una !o.tumb" bá"ba"a :t""i bl C"ul.7 !"ul. .al>a. ))) S7 lo. ba"o. >an a !um;li" :a .u. ;"o;$.ito.

indio. at"o!. P"o :o tambi?n moii"? !onti-o)))

 7%o"i" tM nun!a amá. No !on>in Fu tM mu"a.7 " mano blan!o mo7 no, l 3 d lo. !"i.tiano. n!.ita d ti, ;o b" an!iano Fu? 3u"a d ?l .i tM7 l 3alta.. )))Cálmat da Fu

  O7 Cumandá ) tambi?n t a. >ulto !"ul Al ;di"m Fu >i>a7 m ;id. Fu m".i-n a un .;anto.o mal, la >ida .in

, ti7Cumandá)))

 Et"an"o a!u?"dat Fu mu!a. >!. m a. ablado dl amo" Fu . ;"!i.o tn"a nu.t"o. ;ad". a!u?"dat7 ;o" ot"a ;a"t7 !uánta. >!. m a. di!o !$mo l bun

Dio.7 l Dio. d lo. !"i.tiano.7 !on>i"t lo. dolo". d la ti""a n dli!ia. dl !ilo :.i :o m >o: adlant7 tM7 ;o" mu!o Fu >i>a.7 m .-ui"á.

 ;"onto a . !ilo7 Fu . la ;at"ia d lo. .;"itu.) Vo: a .;"a"t

allá) %i >ida . a .!ado !omo -ota d "o!o al na!" l .ol7 ;"o

!on.u?lat tM tambi?n ". -ota d "o!o7 : tambi?n ;a"a ti >nd"á l .ol Blan!o mo7adi$.

 S "mana ma7 toda. .a. !o.a. t di!o !uando no m d>o"aba la 3ib" dldolo" : dl ;.;!o ;"o ao"a))) Dio. mo a7 Dio. mo7 no Fui"o Fu Cumandá

 ;a"ta a la mu"t .in m)))

Page 114: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 114/129

 <u"""o. dl Palo"a7 a9adio l o>n >ol>indo. a lo. ba "o. Fu ;".n!iabanim;a.ibl. tan ti"na .!na7 -n"o.o. io. dl d.i"to7 d.atadm’ li>adm !on laia d Ton-ana : t nd la bondad d .a!"i3i!a"m !on lla’ O bin7 no m d.at?i.7 d

 adm aFul7 ;"o !la>ado !ont"a .t a"bol !on >u.t"a. 3l!a.

Ai la. tni. SEa’ no >a!ili.7 tndd lo. a"!o.7 / "idm7 ;o" ;idad’

Un .-undo toFu dl !a"a!ol int""um;io l diálo-o d lo. amant.7 : lo. ba"o.mtima"on a Cumandá la n!.idad d ;a"ti" 

) ) E"an 3"!unt. n lla la. t"an.3onna!ion. .Mbita.7 aFul " >.ti". d !i"ta-"and#a .al>a7 aFul .ob";on". a lo. ;li-"o. : al dolo" mi.mo Fu to"tu"aba .u!o"a#$n : .to .u!di$ n l in.tant n Fu di"i-i$ la.) ;o.t""a. ;alab"a. a Ca"lo.) Si"-ui$7 to m$ l ;o"t : a.;!to d >"dad"a "ona : n >o# da"a : .u?lta7 aunFu al-ot"?mula7 dio,

Y("mano t"an"o7 >alo" .ta . -"and >i"tud d tu "a#a !omo d la ma>alo" :a . tim;o d Fu m ;i"da. n la ti""a) Qo no da"? d >"t d.d la

man.i$n d lo. .;"itu.7 a 

CU%ANDA 7 /6

:o !um;la mi d.tino ;"o tM7 amado d mi alma7 >i>7 >i> ;a"a tu ;ad")

/64

 

/66

dond >o: a .ubi" tM no d. d l>a"t a lla : d buS!a"m ! l ;n.aminto) Qa no

. >"án ni unta"án nun!a nu.t"o. !u"; bao la. ;al . dl d.i"to7 ni n la. o"illa. dlo. "o. : la-o. ni n la .u;"3i!i d .u. man.a. ola.7 ;"o . . >"án : abla nu.t"a.alma. Fu tanto . aman : tanto an ;ad!ido unt

En .-uida7 toma d .u !ullo la bol.a d ;il d a"dilla !ul-a dl d Ca"lo.7 : a9ad, E.ta .7 o blan!o7 "mano mo la ;"nda dl amo" : d la mu"t) Adi$.

El o>n in!lin$ la 3"nt !on l .iln!io dl abatiminto in " mdio umano Cumandádobl$ un in.tant la .M:a .ob" l om b"o d .u amado) La. lá-"ima. no b"ota"on d lo.oo. d nin-uno d llo., l dolo" aba ll-ado a !olmo7 : l dolo" t"mo7 :a lodiimo.7 nun!a tin lá-"ima.) Calla"on lo. labio.7 . ntndi"on) la. alma. : .d.;idi"on lo. !o"a#on. !on aFulla. .!"ta. >o!. d in3abl .ntiminto ;a"a !u:a

;".i$n la natu"al#a no a n.9ado toda>a >o# nin-una)

El .on dl !a"a!ol in.taba7 : lo. ba"o. .;a"a"on a Cumandá d Ca"lo.) E.t al#$ la!ab#a7 : al !á"dno "3lo d la. a!a. >io d.a;a"!" la 3antá.ti!a 3i-u"a d .uamant t"a. uno. t"on!o. : una !o"tina d n"dad"a.7 !omo la .omb"a d un án-l Fu. l aba a;a"!ido un momnto ;a"a a;á.iona"l l alma7 : da"la lu-o undida nun abi.mo d dolo") Tal . !a.i .im;" l 3in d la. -"and. ;a.ion. tal . lin>itabl ;a"ad"o d la. alma. .n .ibl. Ella.7 Fu ;a"!n .ta" d má. n lmundo7 !nt"o d lo mat"ial : mi."abl7 >i>?n n>ulta. n tm;.tad. Fu la. .a!udn7 la. .t"uan7 la. ato"mntan : !uando7 a""batada. d .u ;"o ;io natu"al im;ul.o .l>antan a la. "-ion. d lo idal7 . .olo ;a"a lu-o !a" : !on.umi". n b"a#o. dl

d.;!o : dl dolo" 

Page 115: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 115/129

Cumandá o:$ al ;a.o uno. -mido. : uno. a:. d?bil. Q a;a-ado. !ono!i$ lo. ;"im"o.7 ;u. "an d .u mad" !":$ adi>J3l5 lo. .-undo.7 ;u. a. . FuabaTon-ana -una ># Fu l dolo" .u;"aba a .u ".i.tn!ia) En 3!to77 llo. "an) La o>nFUISO oi" lo. d !"!a ;"o . lo >da"on lo. indio. :7 ;u.ta al !nt"o dl t"o;a :

 unto a Sin!i"-"a7 3u a""batada7 !ual ;o" niam d amb"inta. o"mi-a.7 ;ob"?

ma"i;o.lla7 ;o" nt" un d?daloá"bol. : .omb"a.)

iban d.a;a"!indo lo. .al>a. n la. mil >ul ta.Q nC"UCiaG tnb"o.a. dl bo.Fula. lu!. . di.minuan) o"a b"illaba al-una n l 3ondo dl abi.mo7 : lu-o . a;a-abao"a no >a .ino l "3lo d ot"a n lo. mu.-o.o. t"on!o. : la. ma .a. dl 3olla o"ad.a;a"!a toda !la"idad7 : to"naba ;o" int">a lo. a b"illa" má. : má. !on3u.a7 o bin. ;"da : "a;a"!a n al t"na!i$n "á;ida !omo l ;.ta9o7 a!indo Fu ;a"!i.nlo. á" bol. !omo Fu Pt/S d un ;unto a ot"o a >lo!. .alto.) Al 3m Fuda"on .olo la.tinibla. im;"ando n !ilo : ti""a) A.imi.mo7 3u"on niu"i)ndo la. >o!. d lo.

 ba"o. : l "uido d .u. ;i.ada.7 : ;"onto n la n-"a : md"o.a .oldad no .

.!u!aban .ino l .o"do "umo" dl a-ua!"o7 l ;nt"ant .ilbido dl >into7 l "on !o: >a-o !o d la. onda.7 : m#!lado. d !uando n !uando a . no!tu"no !on!i"to dla ;"tu"bada natu"al#a7 lo. la.tim"o. Fu ido. d do. !o"a#on. o.-a""ado. :a-oni#ant.)

Lo. .al>a.7 d !a"á!t" .im;" d.!on3iado : .u.;i!a#7 a ;a" d !"ul7 una ># alladaCumandá tmi"on7 ;o" una ;a"t7 Fu la !i!"a m;la. lo. Mltimo. a"bit"io. d .ua"t ;a"a .al>a"la d nu>o7 .i la ll>aban !on.i-o : ;o" ot"a Fui.i"on !a.ti-a"la unto!on .u .;o.o7 !$m;li! tambi?n dla >a.i$n7 n .nti" d llo.7 : . >ali"on dl

 bá"ba"o ;dint d atado.7 !omo al o>n O"o# !o7 al t"on!o d un á"bol)

All . nt"-aba la !uitada Pona a todo .u dolo" : d..;"a !i$n7 : Ton-ana

a-oni#aba oalo. Ca"lo. !ono!i$ a Pona ;o" la. 3"a.. Fu .oltaba n mdio d lo.Fuido. ;"o !omo la to"tu"a dl alma l tna !a.i nanad$7 iba !on la ima-ina!i$n.i-uindo a Cumandá7 !amino dl .a!"i3i!io7 no ;oda a"ti!ula" ni una .ola Palab"a)

A la ;o.t"7 lo. t". untamnt !on!ibi"on una .;"an#a, a ;"ou3la au"o"a lo.alla"a mu"to.

A-ua"daban un bin dma.iado -"and ;a"a llo. n la t""i ;"uba ;o" la Fuat"a>.aban ;u. ;a"! Fu la mu"t7 d ACU"do !on l d.tino7 ";ta .im;" a la.>!tima. d la ad>".i

/61

/60I

LA BOLSITA DE PI/ DE ARDiLLA

El to"mnto d la ind!i.i$n : la an-u.tia7 no aba a3loado n un in.tant ;a"a ld.di!ado mi.ion"o) n >ano . mantu>o ;o.) 3"ado n o"a!i$n la"-a. o"a., l !áli# nodba ;a.a" d ?l, l !ilo aba di.;u.to Fu a;u"a. .u. Mltima. -ota.)

%i"aba l "lo !on 3"!un!ia : l ;a"!a Fu l tim;o >ola) ba !on má. "a;id# Fud o"dina"io) A: !$mo multi;li!a .im) ;" .u. ala. ;a"a Fuin "!la ;"d" un bin otm l a""ibo d una d.-"a!ia

%u: ;o!o 3alta :a ;a"a la o"a t""ibl) El ;ad" . ;on d ;i.7 >a!ila >ul> a !a"d "odilla. : al#a lo. oo. : mano. al !"u !i3io Fu tin dlant) L>ánta. d nu>o :

Page 116: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 116/129

d nu>o a.imi.mo to"na a ;o.t"a".) K+u? a"á))) P"o .ta int""o-a!i$n . a ";tido mil >!. a . mi.mo .in alla" ".;u.ta) (a .!ud"i9ado .u. ;n.aminto.7 a!on.ultado todo. .u. a3!to.7 . a undido n la. .omb"a. d lo ;a.ado : a t"ado a lammo"ia7 uno a uno7 to do. .u. "!u"do.7 : nada7 nada ni un .olo a"bit"io7 ni un >i.od .;"an#a nada n la !ab#a7 nada n l !o"a#$n7 nada n la. "mini.!n!ia. Fu

 ;uda .al>a" a Ca"lo. .in .a!"i3i!a" a Cumandá7 Fu ;uda .al>a" a Cumandá .in.a!"i3i!a" a Ca"lo. El in3li# "li -io.o alla n . mi.mo un inmn.o : d..;"antd.i"to .in una -ota d a-ua7 .in una oa >"d7 .in una li-"a b"i.a Fu indiFun.;"an#a d >ida .olo .int) "u-i" l u"a!án ;o" toda. ;a"t.)

Con.ulta ot"a ># l "lo) (a ;a.ado la o"a7 . .t"m! Q ila d ;i. a !ab#a >aa!ia la ;u"ta dl tm;lo7 la ab"7 la Ci ""a da >ulta. mdio a""imado d mano. a lo.mu"o.))) To!a al 3in la !am;ana7 : a.oma l indio -ua"dián d la i-l.ia)

 (io7 l di!7 KFu? . dl ba"o mn.a"o KFu? . d Cu

mandá

 Pad"7 !ont.ta l bun #á;a"o7 tan n-"a .tá la no!7 Fu a ;.a" d mi !lnt>i.ta no ;odido di>i.a" la !anoa dl b "o ;"o . ;udo a.-u"a"t Fu nadi ato!ado lo. t3ldmS ;u.to. n la. ;i!a.7 ;o" lo !ual >o Fu no a ;a"tido)

 \ Cumandá

 Db .ta" dond manda.t Fu .tu>i.)

Lu-o no la a. >i.to D.di!ada o>n ab"á ;a.ado la. mi.ma. t""ibl. o"a. Fu:o)

 El a-ua!$"o no a dado Fu nadi .al-a d .u. !a.a.7 : no

.?)))

 No .ab. d lla ;"o ao"a Fui"o Fu >a:a. a >"la7 : >ul : m di-a. !$mo la a.allado) Lu-o7 al ;unto o"dna a mi nomb" a !uat"o d lo. "m"o. má. di.t"o. Fua;".tn la mo" !anoa ;a"a Fu ;a"tamo. .in Fu l mn.a"o no. .inta7 a la P3ia dlRmolino ;u. !on>in Fu :o abl !on l !u"a!a d lo. ;a8 lo"a.)

  O ;ad" !ont.ta l indio !on .o";".a7 . 3á!il >" a Cu m.ndá7 : >o: a llo n lmomnto ;"o . im;o.ibl bo-a" a . ta. o"a.7 !uando no . > l "o : .olo . l o:

 b"ama"7 ;o"Fu .tá in!ado : b"a>o K!$mo Fui". mo"i"7 : Fu !onti-o mu "anin3aliblmnt lo. "m"o.

 (a# lo Fu t manda tu ;ad" l 3 blan!o7 ";li!$ n tono

im;"io.o l mi.ion"o) 8

Lo. indio. .on ;o" t"mo d$!il. : obdint. a lo. .a!"do t. Fu lo. an!atFui#ado : l andoano !all$7 in!lin$ la !ab#a : ;a"ti$)

Al-o ta"d$ n >ol>" ma. al !abo7 a.a#7 tM"bado inFuito7 . tu>o n ;".n!ia dl ;ad" Domin-o7 a Fuin dio, Lo. !uat"o #á;a"o. .tán .olo. : do"mido.7 : tan ;"o3undamnt Fu no . an "!o"dado a m >o!.)

  Cumandá

 CWnandá))) KNo t di-o ;ad"7 Fu llo. .tán .olo.

  Dio. mo !lama l mi.ion"o !on >o# an-u.tio.a : un ta3ld la. mano. Dio.mo KFu? a .u!dido

Page 117: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 117/129

Q >ula ot"a ># a la !am;ana : la to!a d..;"adamnt) La VO dl "bato7 Fu;".a n al-una man"a l d.a.o.i-o dl ánimo d Fuin a d.o"a la a! ".ona"7!und ;o" todo. lo. "in Con. d la .l>a : d.;i"ta al ;unto a toda la "du!!i$n) Elmi.io "o7 a!om;a d mu!o. indio.7 .tá ;o!o d.;u?. n la !aba8

dond al-una. o"a. ant. d$ a Cumandá) (alla Fu a d.a

/1=

 ;a"!ido7 : -"ita a lo. !uat"o #á;a"o.7 Fu ta"dan n >ol>" 

-ido .u9o) P"-Mntal. ;o" la o>n : allado. no a!iit a

 ;ond") Di"-. a la. mu". Fu7 a.u.tada.7 .aln d .u. oS!u" 

l!o. ;"o lla. .abn mno. d CWnandá Fu .u. ma"ido. )

 bo uno d .to. di!,

  Dio. m >al-a ;ad" .a mo#a . una !i!"a)  (!i!"a ";it l mi.ion"o indi-nado !on l ult"a !o a la o>n : ;"o!u"ando ";"imi".7 a9ad, (io7 "3"na tu ln-ua, KFui". bu.!a" la di.!ul;a dtu d.!uido o tu mal !ia !on l >nno d la !alumma

 Pad"7 ";li!a l #á;a"o 7Fu? Fui". Fu :o ;in. lla a !o !on no.ot"o. al-oFu no . d Dio., d la bol.a d a"dil Fu ll>aba al !ullo .a!$ una !o.a Fu no

 ;udimo. >"7 la mo>i "á;idamnt .ob" no.ot"o.7 : al ;unto !amo. do"mido. !omouno. ban!o.)

 Lo Fu di!. . un mbu.t7 io ;"o Fu no lo 3u"a7 lo in dudabl . Fu Cu"nandá

a 3u-ado : . a nt"-ado a .u. >i!ti ma9o. ;o" Ca"lo. : ;o" >o.ot"o.) Ob o>n-n"o.a : d.-"a!ia da))) KNo o. a!o"dái. !on Fu? m;9o ;da Fu . la nt"-á.mo. al ba"o mn.a"o))) A7 d .-u"o lla .tá :a !on lo. ;a8 lo"a.7 : a!a.o mu"taDio. mo))) 'á;a"o. indolnt. bá"ba "o. da"la i". da"la .a!"i3i!a". KNoabfi. tnido >alo" d d3nd"o. d lo. ba"o.7 : ab?i. Fu"ido ." .al>ado. ;o" unamu"7 nt"-ándola a la mu"t)))

Lo. !ul;ado. in!linan la 3"nt : -ua"dan .iln!io) El mi.;n "o o"dna Fu .in ;?"didad un in.tant . ali.t la !anoa má. li- "a llama7 li-i?ndolo. ?l mi.mo7 a lo. "m"o.n!.a"io. ;a"a Fu l ll>n al !am;o d lo. ba"o.7 ;u. !on>in .ta" all ant. Fu

 ;a"tan) %a. lo. #á;a"o. no .tán a!o.tumb"ado. a d.a3ia"7 !omo al-una. ot"a. t"ibu. bá"ba"a.7 lo. ;li-"o. d una na>-a!i$n n 3l= ! to"mnto.a : n a-ua. a-itada.7 :

a;a"ntando obd!" al " li-io.o7 . mu>n a!ti>o. .in a!" nada7 : ;i"dn o"a. El ;ad" . d..;"a .u ln-ua !on lo. indio. ll-a a ." a!" Q >iolnto7 : aun toma l!abo d una ;i!a : lo. amna#a) PaSi3l=t ma9o l. !au.a >" la man.dumb" : bondadd a:" t"o!ada. j ;alab"a. d.tm;lada. : mo>iminto. d i"a) Baan a la ;la:a’

an-u.tia. in.tan!ia. dl !uitado . doblan al !on>n!". d n! l mn.a"o ad.a;a"!ido7 : al mi"a" al t"a>?. d la dn.a "uma7 allá di.tant.7 lo. 3antá.ti!o. "3lo.d la. a!a. d >in to d lo. ;alo"a. dl bo.Fu : .ob" la. onda.7 !omo la. ;álida.

!ntlla. d una o-u"a mo"ibunda n l 3ondo d un abi.mo)

  P".to la !anoa >amo. d!a l ;ad") KNo >i. !$mo lo. ba"o. . >an S7 .

>an l mo>". d .a. lu!. lo indi!a))) Fui#á ;o" !au.a >u.t"a no al!an! :o a.al>a"lo. %i"ad la. iu!. d.a;a"!n))) S >an . >an Q a!a.o Ca"lo. !o9 Cuman

Page 118: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 118/129

dá))) A:7 >an a .a!"i3i!a"lo))) La !anoa al ;unto la !anoa Soi. uno. !oba"d.)))K+u? .;"ái. KFu? tm?i.)))

E.3u"#o. inMtil. d una inMtil d..;"a!i$n El "o . > a;na. mo>i?ndo. n-"o :.;anto.o !omo un mon.t"uo !u:o lo mo onda n la o.!u"idad al mu-ido dl >into :al !a.Fuido d la llu>ia7 : lo. #á;a"o.7 Fui#á : ;o" la ;"i ># n .u >ida7 tim blan :"t"o!dn) Do. !anoa. . ;";a"a"on .u!.i>amnt ma. al ;on" l ;i n lla. 3u"ona""batada. ;o" la. ola. tu"bulnta. Fu n . in.tant la. a#ota"on .i bin . at"ibu:$!on 3undamn to a intn!i$n d Io. mi.mo. indio. Fu no omitan a"bit"io ;a"a >ita" la

 ;li-"o..ima na>-a!i$n)

Al !abo a.om$ la au"o"a7 : !on .u. lu!.7 nada "mo.a. ni "i .u9a.7 ;u. b"illaban t"a.un .;.o >lo d nub. : llu>ia7 lo. #á ;a"o. . a;".ta"on al 3in a !om;la!" al ;ad"Domin-o) Lo. ;li -"o. aban amino"ado7 ma. no d.a;a"!ido, l a-ua!"o !ontimiaba7 : l "o tu"bio in!ado . a-itaba amna#ant) Con to do7 ;oda na>-a". !onla a:uda d "mo. : >la7 : má. !uando l >into no daba d .o;la" n di"!!i$n3a>o"abl) Emba"!$.7 ;u.7 l mi.ion"o .i. "obu.to. -uia"on im;ul.a"on la

 ;Fu9a na> >a"io. ot"o. indio.7 .i bin ;o" amo" al ;ad"7 bin Po" !u"io.idad7 lo.a!om;a9an n .u. !anoa.) D.;u?. d b"-a" !uat"o o"a. !on la. onda. n un .;a!ioFu n ot"a. o!a.ion. aban !ami; n la !ua"ta ;a"t mno. d tim;o7 .alta"on to do.n la o"illa dl Rmolino d la P9a7 a!ia la ;a"t .u;"io") Subn .in dtn". a lam.ta Fu . tind .ob" aFul ;unto7 l. ;".nta d .Mbito l t"i.t : dolo"o.o.;!tá!ulo d Ca" 

X a un t"on!o : n la a!titud dl má. ondo abatiminto)

/12

 

(io mo !lama l "li-io.o7 ;ob"7 ;ob" io mo n Fu? .itua!i$n t all? )))P"o . ;o.ibl Fu .t?. >i>o ;o.ibl Fu no t a:an d.;da#ado .o. bá"ba"o.

 .7 >i>o .to:7 !ont.ta l o>n : n >"dad Fu lo. ;alo"a. .on uno. bá"ba"o., Fu?at"o!idad ll>a". a Cumandá : da" m >i>o O7 ;ad" mo7 ;ad" mo Kno .!"ul7 no . 3"o# . to d ll>a"la .ola al .a!"i3i!io !uando :o db* ;"!d"la n ?l o

i"m a mo"i" a .u lado

E.ta. : ot"a. ;alab"a. d dolo" . !"u#an nt" ;ad" io7 mint"a. !on mano.t"?mula. d.ata l ;"im"o al .-undo)

 Pad" mo7 a9ad Ca"lo.7 bndl!m : !on.int Fu .i-a a Cumandá)

  K+u? di!. KFu? ;"tnd.

 Sal>a"la o ;"!")

  Nun!a7 amá. lo !on.nti"?7 io mo ;in.a. n una lo!u"a)

 P"o !$mo Kla da"mo. ;"!" K."á ;o.ibl Fu :o .o lo m .al> a !o.ta d .u.an-" A7 mi"a7 ;ad"7 .a dul!.ima mad" dl d.i"to7 ot"a. >!. t lo di!o7tin no .? Fu? at"a!ti>o i"".i.tibl ;a"a m, .u !o"a#$n . mo7 .u alma . ma7 .u.an-" llama a mi .an-" lo. la#o. d a3!t$ Fu no. unn n nada . ;a"!n a lo.amo". >ul-a"., .on la#o. tido. ;o" án-l.) A ;ad"7 ;ad" mo7 !on lla . anll>ado mi >ida un !adá>" t abla7 no .? ;o" Fu? ;"odi-io no tu io) D?am ;a"ti"

d?am .-ui"la

Page 119: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 119/129

El ;ad" Domin-o7 >!tima d i-ual dolo" : an-u.tia7 no a!" taba a d!i" ni una .ola ;alab"a Fu ;udi"a !alma" a Ca"lo. !on l ;"o;io dolo" no . !u"a l dolo" ano7 a.!omo l !on.ulo d ot"o no ali>ia l ;"o;io mal) El o>n !ontinuaba n l mi.mo la.tim"o a!nto, D.di!ada Cumandá ma o7 !on Fu? t"nu"a m dio .u. Mltima.

 ;alab"a. !$mo d.!ndi"on .u. ;o.t""a. dul!.ima. mi"ada. a.ta l 3ondo d mi

!o"a#$n))) K: .ta t Fuia))) Ella7 .7 lla7 m ;u.o al !ullo !on .u. ;"o;ia. mano.)RliFuia ;"!io.a : Fu"ida))) T.o"o mo P"nda d mi h3l/CO t"no amo"

Ca"lo. !ub" d b.o. a"dint. la bol.ita d ;il d a"dilla) El ;ad" Domin-o7 Fu la"!ono!7 la toma !on mano. tmblO"=S

CU%A

/15

: mu"mu"a" La >i a:" . la mi.ma ;nda d .u lindo !ullo)

Ent"tanto7 l >io Ton-ana : .u .;o.a aban .ido tambi?n

d.atado. d .u a"bol Ton-ana !a:$ al ;i dl t"on!o : .i-ui$ a-oni#ando) Pona7 Fu -ma d.olada7 !a d "odilla. a lo. ;i. dl

mi.ion"o : !lama 4 >ai. a a!" No ab"ái.7 no ab"ái. .a

 bol.a no >ái. lo Fu a: dnt"o E.a ;"nda . ma7 ;"o;idad

ma7 : .olo :o .? !$mo db mi"á".la a >o.ot"o. ;ud !au.a"o.

mal) Vol>?dmla ;o" Dio.

Ca"lo. : l ;ad" . .o";"ndn : mi"an n .iln!io a la an!ia

na) El .-undo . .t"m! : .ulta la ;il d a"dilla !omo .i u

 bi. un ala!"án ;"o l o>n7 in!itado má. bin Fu a!oba"dado

 ;o" la. ;alab"a. d Pona7 d.ata la bol.a mi.t"io.a) La india .

Y o;on7 in.ta7 llo"a7 !ama El7 .o"do a la. .u;li!a.7 .a!a un obto

!i"!ula" n>ulto n un ;alito blan!o !omo la oa dl a#mn7 lo

d.dobla7 dnt"o .ta ot"o ;a9o d mu.lina no mno. andido7 la

mu.lina !ub" un ma-ni3i!o "!ano d !"!o d o"o7 n l "!a

"io.tá7 ;"3!tamnt !on.">ada7 la ima-n d una mu" bll.i

ma) Cumandá7 !lama Ca"lo. al >"la) El mi.ion"o la toma!on a>id# 3ia n lla una mi"ada d .o";".a7 d d$lo"7 d un no

.? Fu? in;li!abl Fu ;a.a n lo ntimo d .u !o"a#$n7 : !lama

a .u >#, %i Ca"mn))) % Ca"mn)))

@áltanl la. 3u"#a. al d.di!ado .a!"dot : ;i"d ;o" un

momnto l .ntido) D.;u?. d tanta. im;".ion. t""ibl.7 .ta

Mltima l abat ;o" !om;lto

E.7 n 3!to7 l "t"ato d Cannn lo Fu? a!aba d >" ;"o;i

dad d lla 3u .a miniatu"a : Cumandá . ;a"! a Ca"mn7 !i" 

Page 120: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 120/129

!un.tan!ia Fu aba llamado >i>amnt la atn!i$n dl mi.ion"o7

 ;o" lo !ual7 !itado .u int"?. ;o" la o>n india7 l dola tanto .u

mala .u"t !omo la d Ca"lo.))

P"o K!$mo aba >nido .a ;"nda a ;od" d una .al>a

K;o" Fu? . ;a"!a tan t"ao"dina"iamnt Cumandá a Ca"mn

Vulto n . l ;ad" Domin-o : ";u.to un tanto d la >io

lnta im;".i$n7 a! a Pona ;"-unta t"a. ;"-unta7 "u-a7 in.ta7

la ala-a !on ;"om.a.7 la a!oba"da !on amna#a.7 ;o"Fu ">l

l mi.t"io Fu .olo lla ;o.7 a no duda") Al 3in7 >n!ida ;o" la

.; d Fu lo. blan!o.7 unido. a lo. #á;a"o.7 .al>a"an abio8

/1

/1 

>n al .ab" Fui?n .7 la .;o.a d Ton-ana di!, O:m7 3 d lo. !"i.tiano.7 a!la"-o tim;o7 Fu ll>ado. dl d.;!o ;o" l malt"ataminto Yu l. daban lo. blan!o.7lo. indio. d <uamot : Columb7 ;ublo. dl ot"o lado d la monta9a7 . l>anta"on n-"an nMm"o7 mata"on a mu!o. d .u. o;".o". : Fuma"on .u. !a.a. ;"o d.;u?.!a:$ una nub d -nt a"mada .ob" lo. al#a do.7 toma"on a lo. ;"in!i;al. d llo. :lo. !ol-a"on d la o"!a) Ent" .to. . allaba Tub$n7 indio o"nal"o dl blan!o D)Jo.? Domin-o d O"o#!o ma. Fui.o l !ilo Fu . a""an!a. l !o"dl Fu a;"taba .u-a"-anta7 !a:$7 : tu>i?"onl todo. ;o" mu"to) Cuando .taba :a n l !mnt"io l

 ;al;? l !o"a#$n : .nt Fu . mo>a) Enton!.7 a:udada d uno. ;a"int.7 l ll>? a la!o#a d un ;a.to"7 dond a ;o!o . ;u.o buno) Qo .">a n !a.a dl mi.mo .9o"O"o#!o7 dando la l! d mi. ;!o. a una ni9a lla mada Julia7 a Fuin ll-u? a ama"!omo a mi. oo. m dola Fu ;"!i. unto !on la 3ami3ia blan!a : !uando !omn#$a a"d" la !a.a7 in!ndiada ;o" Tub$n7 .aFu? a la ni9a)))

  Sa!a.t a la ni9a ";it l ;ad" Domin-o !on an.idad)

 La .aFu?7 ;"o.i-u la an!iana7 : !on lla .a "liFuia Fu a ll? unto a la !una7 la !uala! ;"odi-io.7 ;o"Fu la blan!a a Fuin . ;a"! 3u una .anta .9o"a)

  

 Cuando no. >inimo. a .to. d.i"to. Tub$n7 :o : do. io. nu.t"o.7 ti"no. toda>a7no. la t"aimo. a la ni9a)))

  La t"ai.ti. K: Fu? 3u d lla

 (a !"!ido !on no.ot"o. : . llama))) i Cumandá

 S7 Cumandá) E.ta no . ;u.7 ia ma7 : Ton-ana . Tub$n7 Fu Fui.o !ambia" dnomb" al ui" d lo. blan!o.7 a Fuin.) d t.ta7 i#o tambi?n Fu lo !ambia.mo.todo. lo. d .u 3ai"iilia)

  Cumandá . mi Julia int""um; l mi.ion"o a Pona . mi ia . tu "mana7o Ca"lo. Qa l !o"a#$n m lo d!ia d.d l in.tant n Fu la >i not? n lla !om;lta

idntidad !O3l mi Ca"mn7 : ;o" .to m dola má. Fu lo. indio. la .a!"i3i’ .n) (iama : ao"a)))

Page 121: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 121/129

  ("mana ma "mana d mi alma !lama l o>n

CU%ANDA

/ ) !on !uánta "a#$n .nt ;o" lla . a3!to ;u".imo : -n"o.o Fu SOlO ;udin.;i"a" un án-l No a .ido umano .t amo"7 no,

 ;o" .o lo .ntido :o Fu .im;" aba d.d9ado la. bll#a. : lo. at"a!ti>o. d lati""a) O "mana ma))) P"o ;ad"7 KFu?

i a!mo. E. ;"!i.o no ;"d" ni un in.tant, a .al>a"la >ol mo.7 >olmo. a.al>a"la

 S7 >olmo.7 io mo, Fui#á ;odamo. ll-a" a tim;o) Tn mo. n Fu? 3unda"nu.t"o "!lamo, Cumandá . Julia7 . mi ia7 . tu "mana) E.ta ;"nda no. .">i"á

 ;a"a a!"dita"lo .ta mu" no. da"á .u t.timonio a Tub$n o Ton-ana l a""an!a"mo.7a.i mi.mo7 la !on3.i$n d la >"dad) Po" Mltimo7 o3"!"mo. -"and. "!om;n.a. alo. ba"o. : .i !on llo. no !dn7 lo. amna#a" mo. !on la -u""a) S7 >o: a a!"m-u"""o >o: a abandona" la. "o;a. .a!"dotal. : a !ombati" a.ta lib"ta" a mi ia7 ami ia

ado"ada Sona"á l tunduli n Andoa. un #á;a"o7 do.7 t".7 !uat"o #á;a"o. "!o"""ánCanlo.7 'a"a:a!u))) todo. lo. ;ublo. !"i.tia no.7 Fu . l>anta"án n 3a>o" nu.t"o)P"o : .i no al!an#a mo.))) a:7 Dio. mo))) En 3in7 >amo.7 >olmo.

/ 3">int. : .;"an#a. lo!a.7 io. d la d..;"a!i$n El ;ad" ob"a !on a!ti>idad7 :Fui.i"a toda>a má. ;".t#a n

todo. .u. a!to.) O"dna Fu uno d lo. #á;a"o. Fu lo a!om;a9an7 . >ul>a a la"du!!i$n7 "3i"a a .u. !om;a9"o. lo Fu . a!aba d d.!ub"i"7 : l. in!it a todo. aa;"!ibi". ;a"a la -u""a) Con Ca"lo. : lo. dmá. indio.7 >a a m;"nd" la ma"!a

a!ia la ti""a d lo. ;alo"a.7 !aminando aMn nt" la. .omb"a. d la no!) Pona lo.a!om;a9a"á

8

DIU<ENCIAS INUTILES

P?"o la an!iana . a ;o.t"ado unto a .u mo"ibundo .;o.o7 l .o.tin la !ab#a : labla n >o# baa nt" .ollo#o.) El >io d la !ab#a d ni>7 al .!u!a"la7 ab" :!i""a !on t"abao lo. amo"ti-uado. oo. >a"ia. >!.7 !omo llama d !andil .in a!it7Fu mu" : ".u!ita alt"nati>amnt al .ua> alinto dl au"a)

 %i ma"ido . mu"7 di! Pona al mi.ion"o)

El ;ad" . a!"!a a lo. do. an!iano. .al>a.)

  KE". Ton-ana ;"-unta7 no ob.tant Fu .ab :a Fui?n .7 .o";"ndido d >" un";u-nant !adá>" Fu a;na. alinta)

El indio ab" lo. oo. : !ont.ta, So: Tub$n)

E.a mi"ada .omb"a7 .a >o#7 . nomb"7 d.!o""n un >lo ant la mmo"ia dl ;ad"Domin-o7 : la .;anto.a i.to"ia d ti!io!o a9o. ant.7 . l ;".nta7 omo . l

 ;".nt$ la >.; "a, > a"d" .u !a.a o: lo. -mido. d .u .;o.a io.7 ;"!ib l!i""ia" d .u. !a"n. ab"a.ada. lo. d.nti""a lu-o d nt" .!omb"o. : !ni#a.) Enun in.tant ;"dido. ;a"a .im;" .u. amo". .u di!a : a.ta .u .;"an#a ))) Q l

auto" d tan at"$ !. mal. .tá a7 a n .u ;".n!ia . . >io7 .a ";u-nan tmoma !on un .o;lo d >ida7 :!u:a !a>"no.a >o# a!aba d . !u!a" Una "á3a-a d

Page 122: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 122/129

odio7 d >n-an#a7 !omo una ln-ua d 3u -o .!a;ada dl in3i"no l n>ul> l!o"a#$n, a""M-a.l la 3"nt7 la mi"ada . l ;on t""ibl7 . l !ont"an lo. labio.7a;"ita lo. ;u9o., l m?"ito d di!i$!o a9o. d >i"tud .tá a ;unto d d.a ;a"!" la!o"ona d la au.t"a : la"-a ;nitn!ia >a!ila n la 3"n t d .u alma7 : l diablo . ")

  Tub$n Km !ono!. ;"-unta n tono Fu ">la la tm;.tad d i"a Fu in!a .u

 ;!o)  A))) blan!o))) t !ono#!o !ont.ta l mo"ibundo Vol,

>inao a ab"i" lo. a;a-ado. oo.) TM ". uno d lo. ti"ano. d mi "a#a))) tM))) tuma"ti"i#a.t : mata.t a mi. ;ad".))) tu ". l odiado olan!o llamado Jo.? Domin-od O"o#!o))) S ))) t !ono# !o mu: bin))) Qa Fu no ;udo al#a"m ;a"a d.;da#a"t7FUi

!U%

tat d mi ;".n!ia

El an!iano7 dbilitado mu!o má. ;o" l dobl .3u"#o dl ;nio n!onado : d lo. ;ulmon.7 Fuda !omo ánim)

El ;ad" al o"l7 . a .t"m!ido !ual á"bol -ol;ado ;o" la. onda. dl alu>i$n) La>o# dl .al>a . >o# d .al>a!iÓn) <"an Dio. Fu? toFu. lo. Fu da. al !o"a#$numano T"a. b">. in. tant. d ;";lidad : .iln!io7 al#a l "li-io.o oo. : mano.al !ilo : !lama %i."i!o"dia7 Dio. mo >n n mi a:uda : 3o"tal?!3li )))A Fu mi alma ;ad#!a undida n l abi.mo dl dolo" Fu m"#!o ;o" mi. !ul;a.

 ;"o Fu no . in!lin al ; .o d la. mi."abl. ;a.ion.

El á-uila . !on>i"t n ;aloma, ;"odi-io d la !a"idad abi.mo d la -"a!ia El 3"ail. ;o.t"a unto al >io : l di! n a?nto .ua>, Tub$n7 "mano mo7 .tá. Yd mi

 ;a"t ;"dona do má. ;"d$nam tambi?n lo. t""ibl. mal. Fu t !au.?) Jo.?Domin-o d O"o#o7 Fu t ;"i>$ d tu. ;ad". : t .!la>i#$ la" -o. a9o.7 : a Fuin tMd.;u?. ;".-ui.t : a""bata.t !uanto bin ;o.a n l mundo7 . ao"a l ;ad"Domin-o Fu a llo"a do mu!o : llo"a"á a.ta la mu"t .u. t"a>o. ;a.ado. . l .a"dot d J.u. Fu no tin ;a"a ti .mo ;"don : amo"7 : Fu7 n nomb" d . di>inoRdnto"7 >in a o3"!"t n tu. ;o.t" "o. in.tant. la b?ndi!i?n Fu bo""a lo.

 ;!ado.7;o" n$"m. Fu .an7 : ab" la. ;u"ta. d la t"na >ntu"a)

El inuio a;"ita lo. ;á";ado. : lo. labio. n .9al d di.-u.to) El ;ad" l toma l ;ul.o: !ono! Fu .a >ida . >a a;a-ando "á ;idamnt

Ca"lo.7 nt"tanto7 l mani3i.ta la n!.idad d ;a"ti" n l a! to) La ima-n d Juliaa;a"! >i>a n la mnt dl "li-io.o7 : di !, Vamo. ;oni?9do. d ;i.) %a. un.u.;i"o d a-ona dl Vio l ;nt"a l !o"a#on7 : a9ad .ta ;ob" alma Fu >a a

 ;"d".) KC$mo da"la

La8 !a"idad l >n! a""odlla. d nu>o unto a Ton-ana l tind !on amo" l b"a#o8 ;o" l !ullo : >ul> a abla"l,  

8 88 iI"mano mo tu. Mltimo. momnto. >an ;a.ando7 : la t"nidad >a a !omn#a" ;a"a ti, Fu tu alma nt" n lla ;u"i3i!ada : di- na dl !ilo J.u!"i.to . a ;u.tont" no.ot"o. do.7a !o

/11 %E  

d.a;a"!" nu.t"a i.to"ia ;a.ada : no. llama a. ;o" md mutuo ;"d$n, :o t  ;"donado ;"d$nam tM : ambo. .al>amo.) %?#!ln. n .t in.tant nu.t"a.lá-"ima. !on3Mn . nu.t"a. >o!. n !omMn d;"!a!i$n >uln unto. a lo alto lo.

Page 123: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 123/129

-mido. d nu.t"o dolo"7 : >n-a .ob" no.ot"o. !ual .ua> "o la di>ina -"a!ia)Tub$n7 Tub$n7 "mano7 .!M!am)))

  Pa"to .olo l int""um; Ca"lo. d..;"ado) %a. l mi.io n"o .tá a""obado ;o" la!a"idad7 : baa lu-o a .u !o"a#$n la . ;"an#a7 al nota" Fu . dul!i3i!a al-Mn tanto la;".i$n dl .n7) blant7 dl mo"ibundo7 Fu a.ta l di"i- una mi"ada7 no :a i"a!unda7 .ino llna d mlan!ola) E.ta nun!a . mu.t"a d ánimo i""itado)

  7("mano mo "mano d mi alma7 !ontinMa l mi.ion "o7 !t 3li# ". Una.;anto.a d.-"a!ia a .ido !au.a d Fu :o >n-a a .to.lu-a". ;"o o ;"odi-io dla bondad di>ina >nido ;a"a a!"t >ntu"o.o) El bun Dio. no i- d ti n .tmomnto .ino un .u.;i"o7 una lá-"ima7 una mu.t"a !ualFui"a d a"";ntiminto7 !ontal Fu na#!a dl 3ondo dl !o"a#$n) Todo tu d.tino 3utu"o n l ;a. d la. alma.d;nd d un minuto7 d un .-undo) O abi.mo d la mi."i!o"dia d nu.t"o Dio.7dond d.a;a"! n un ;.ta9a" todo l abi.mo d nu.t"a. !ul;a.7 ;a"a !on>"ti". ndi!a ;"du"abl Tub$n o7 Tub$n no >"á. lu !i" má. l .ol d .t !ido Fu !obiala. .l>a. dl d.i"to ;"o t .;"a ot"a lu# má. b"illant n l !ilo d la t"nidad

Kno Fui ". -o#a"la7 "mano mo Lo Fui". .7 lo anla.) Com;"nd. mi. ;alab"a. .ab. lo Fu db. a Dio. : lo Fu a ti mi.mo t !um ;l n .ta o"a .u;"ma: d!i.i>a) ("mano7 Kno . >"dad Fu t a"";int. d tu. ;!ado. : t a!o-. a lami."i!o"dia t"na A Tub$n7 dmlo dmlo)))

  Pad" !lama Ca"lo. ;o" t"!"a >#7 tu !a"idad ;a"a !on un .al>a ;i"d a tuJulia Pa"tamo.

P"o l an!iano ab" ot"a ># lo. oo. : mi"a :a !on "n ;ad" Fui" abla" : no ;uddo. lá-"ima. "udan ;o" .u. Fu mada. milla.) Llo"a di! l mi.ion"o lá-"ima..al>ad= lá-"ima. d bndi!i$n : ;"nda. d t"na .alud

El .i-no d la !"u# d.!ind d la di.t"a dl "li-io.o : l!U%AN /10

a d Ton-ana abandona ;a"a .im;" .u mo"ada d a"!ili)))

En .-uida o"dna l ;ad" Fu l !adá>" .a !ondu!ido al ! mnt"io d la mi.i$n7 :tomando la mano a Pona7 Fu d""ama abUnda llimto .ob" lo. ".to. d .u .;o.o.7 laal#a : di!, 8Tu b$n :a .tá !on Dio. ao"a >olmo. a .al>a" a Julia) <u3ano. tM Fu!ono!. l !amino d lo. ;alo"a.)

: una >o# int"io" l di! n !ont.ta!i$n +ui#á. . :a ta" d +ui#á. Tub$n t a.ido 3un.to a.ta n .u mu"t t a d tnido l d.o d .al>a"l7 : .ta dilata!i$nab"á !au.ado la mu"t d Julia

La -a""a d la dolo"o.a .o.;!a a. !"ulmnt l !o"a#$n dl ;ad" Domin-o)

En 3!to7 a ;"dido ;a"a Cumandá7 la. o"a. a;"o>!ada. ;a"a Ton-ana)

(aba. adlantado Ca"lo. : l mi.ion"o a;"t$ l ;a.o ;a"a alCn#a"l)

%a. la natu"al#á ;a"!a ab". !0n.;i"ado !ont"a lo. do.7 Fuin.7 : aMn lo. mi.mo.#á;a"o. Fu lo. a!om;a9aban !on a" dint int"?.7 no ;odan7 a >!.7 >n!" lo.ob.tá!ulo. Fu alla ban n .u !amino)

Lo. ba"o. .on -n"almnt mu!o má. di.to. ;a"a !amina" ;o" la no! : n mdiod la tm;.tad7 .-ua#a" a nado lo. "o. !"!ido. o "om;" !on .u. !anoa. la. onda.

a-itada. a.7 ;u.7lo. ;alo"a. ll>aban una dlant"a intn.a7 !uando lo. andoa.7 !on3"a: Domin-o : Ca"lo.7 ;a"ti"on d la ma"-n dl Pa.ta#a)

Page 124: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 124/129

Sin mba"-o7 ba.tant a>an#a"on tambi?n ;"o !on l 3in d a!o"ta" l t"a:!to7 :d.atndindo la. ob.">a!ion. d la an!ia na Pona7 lo. #á;a"o. da"on d .-ui" la.ulla. d lo. Jba"o. : P"tndi"on toma" una lna má. "!ta a!ia l Palo"a7 ;a"a atiaV .ubi" ;o" .u ma"-n i#Fui"da7 : al!an#a"lo. n .u !a."o lo8má. ;"onto ;o.ibl)Tama9o ""o", lo. ;alo"a. .u;i"on .!o-" l !amino Fu !on>na ;a"a >ita"

 ;a"ti!ula"mnt lo. .to"bo.XCa.lonado. ;o" la. llu>ia.7 : la !"!ida d a""o:o. : "o.) Lo. #á Pa"o.7 ;u.7 .n"da"on nt" la .l>a : !a.i ;"di"on la di"! Y Al-uno. . aban ;"o;u.to .ubi"

 ;o" a-ua ;"o allaban O mno". ob.tá!ulo.7 : lo. ba"o. Fu lo. ;"!dan ;o" la

/0=

  %E

RA CU%ANDA

/0/

ma "uta7 aban a>an#ado ba.tant. l-ua.)La ;"i no! .o";"ndi$ a lo. >ia"o. !"i.tiano. m;a;) do. ;o" la llu>ia) Lao.!u"idad "a dn.a7 : no ob.tant7 l miSion "o o"dn$ Fu nadi . dtu>i.7 :todo.7 mal -"ado lo. má.7 !on tinuamn la ;no.a ma"!a) Po!o adlanta"on7 ll-ado. aun " !u:a. a-ua. .;anto.amnt !"!ida. at"onaban la .l>a7 ub"o d a!" alto ;o"la 3u"#a) Lo. blan!o. . d..;"aban .uban : baaban ;o" la o"illa !omo lb"l.3ati-ado. Fu o:"an al ot"o la do la >o# dl !a#ado" Fu lo. llama animan a lo. indio.7

 ;"o;onn mil mdio. d >n!" a . nmi-o im;la!abl Fu >n a""a.t"án)) do.n3u"!ido ;o" dlant))) Todo . inMtil A ;in.a l mi.ion"o !on an-u.tia .i nono. ubi?.mo. dtnido n l Rmo lino d la P9a7 .t to""nt lo ab"amo. ;a.ado!on la lu# d la ta"d7 : Fui#á. nton!. no ."a to""nt7 .ino a""o:o) Il .ab8 do tal># una almaa!o.ta d la >ida d mi ia)))

Un #á;a"o !on.i-ui$ n!nd" una ta7 : a .u !á"dno ".;lan do" ;udo >". má.!la"amnt l alu>i$n7 u:a. onda. n-"a. .al ;i!ando .;uma n-"u#!a tambi?n :a#otando !on 3u"o" la. má"- n. d ;id"a7 baaban !on >"ti-ino.a "a;id# a""batando-i-ant. á"bol. : nma"a9ada. "a!. Fu ;a.aban >oltando !omo la. a. ;a. d lo.moli9o.d >into n lo má. "!io dl >nda>al) El abati minto .ob"!o-i$ a todo.7 : ..nta"on al ;i d lo. á"bol.7 !on lo. b"a#o. !"u#ado. .ob" la. "odilla.7 la. mi"ada. nla. tumultuo .a. a-ua. : l ;n.aminto n Cumandá7 a""batada ;o" l in3o"tu nio7 !u:aima-n l. ;a"! . "o b"amado" in>n!ibl Fu . ;"!i;itaba a .u. ;i.)

La no! .i-u llu>io.a : lo. !o"a#on. o;"imido.) A;na. . d.;i"ta l alba : .u.mi"ada. iluminan al-Mn tanto l .no d la. .l>a.7 lo. >ia"$. . ;onn n mo>iminto)El "o . aba !alina do7 : bndita lu# ;ud .ab". !$mo ob"a"án ;a"a ;a.a" a la ot"ao"illa) Ao"a7 admá.7 . !on>n!n d Fu la. di3i!ulta!’. Q ;li-"o. 3u"on7 má. binFu "al.7 ob"a. d la o.!u"idad no!ttU na : d la ima-ina!i$n at""o"i#ada) D""ibanun a9o.o !ibo ni ma"-n !a l -i-ant al t"a>?. dl ondo !au! a: :a un ;unt :l ant. tmH alu>i$n Fuda a la. .;alda. d lo. >ia"o. Fu :a ni l "uido .!uan

 ;"o !uánta. o"a. ;"dida.))) lu-o

. a!a.o .ta la Mltima di3i!ultad El tm;o"al no !.a ;a"! Fu nub. an ".">ado ;a"a .o. da. toda. la. a-ua. d un a9o)

Di# >!. la !ada d lo. !olo.o. mona"!a. dl bo.Fu .to"ba l ;a.o7 obli-ando a lo.!;minánt. a da" inMtil. "odo. n do. ;un to. an allado ;antano. Fu a .ido

Page 125: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 125/129

 ;"!i.o at"a>.a" a""oando .ob" lloS t"on!o. : "ama.7 o bin atollándo. :!ub"i?ndo. d ba""o a.ta l ;!o) Cuánto. in!on>nint. ;o" no ab" .-ui do la.ulla. d lo. ba"o.

E.to. nt"tanto7 . allan :a !"!a d .u. !aba9a. a!a.o an ll-ado7 : ;o" >ntu"a)))a: ;o">ntu"a))) Fu? ."á d la in3 li# Cumandá

Si. da. an t"an.!u""ido7 .i. da. d t""ibl. ;nalidad. .o ,;o"tada. !on l alintod la .;"an#a) O7 .i Julia . .al>a .a. ;nalidad. ."án -lo"ia. : dli!ia.) Juliaidolat"ada : d.di!a da Julia7 ".u!itada ;a"a .u ;ad" : .u "mano n lo. momnto.n Fu . l a""a.t"a al .u;li!io))) A Fui#á))) S ."án la"-a. la. !"monia. 3Mnb".nt" lo. ba"o. La ;ob" Pona lo i-no"a,

.olo .ab Fu .o. bá"ba"o. ao-an a la >!tima " una a-ua olo"o .a7 o dtn?idol lalinto !on una >nda Sab dma El mi.ion"o : Ca"lo. . o""i;ilan d o"lo)))

(aban ;odido a!"!a". a la. o"illa. dl Palo"a7 ma. no ;a.a" a la o;u.ta7 : .!ontnta" !on .-ui" ;o" lla7 .in a-ua"da" la. !a noa. d .u. !om;a9"o. Fu .u;onan

dma.iado at"a.ada.) Al . to da7 mu: ;o" la ta"d7 al!an#a"on a di.tin-ui" una!olumna d

8 umo Fu7 l>antándo. ma.tuo.a d nt" l bo.Fu7 . ab" n

l3lmn.o Fuita.ol : !on3und .u. !".;a. o"la. !on la. tm;.tuo .a. nub. Fu no andado d nluta" l !ilo) KSi ."á l umo dl .a!"i3o Ali-"an l ;a.o !aminantoda la no!) A la ma d"u-ada .i-uint . allan al 3m n l ;unto ;o" dond . india/Hn.abl ;a.a" al !a."o d lo. ;alo"a.7 Fu7 .-Mn l umo7 di.mi nuido :a : Fua;na. . mu> ;"#o.o n la .u;"3i!i d la .l >a7 Fuda n lna "!ta a!ia lad"!a d lo. !aminant.)

 No . ;"!ib "umo" nin-uno no a: .9al d >ida n la ot"a 3la"-n7 dond .olo .al!an2a a >"7 al t"a>?. d la b"uma Fu -a a Sob" lo. andoa.7 una. do. bal.a.7 al

 ;a"!" abandonada.) E.

U!io : .a au.n!ia d todo ii d mo"ado". n la. mm8

/02

  %E

dia!ion. d una t"ibu tan ;o;ulo.a7 .a 3alta d !anoa. n la un) (a7 .on d mu: mala-"o7 ;u. .abido . Fu lo. ba"o.7 t"n nada. la. !"monia. d un nti""o tinn

 ;o" !o.tumb"7 Fu .u. !aba9a.7 !;to la Fu .i"> d tumba7 a""a.a" la. .mnt :7dando .u. !anoa. a la !o""int dl 3o7 .i a!a.o toman !am ;o" ti""a7 ala". t".7!uat"o o má. o"nada. ;a"a l>anta" un nu>o !a."o : lab"a" ot"a. !a!"a. : a la ;at"iadl mu"to nun!a má. >ul>n7 : !uidan a.ta d no ;a.a" ;o" .u. inmdia!ion.7 dmido d tu"ba" .u .u9o t"no7 : a!" tmbla" .u. u.o. !on l "uido d la. ;i.ada.: d la. a"ma.)

Al-o . aba ."nado l tim;o7 : l .ol na!int7 "om;indo) la. !o"tina. d >a;o"Fu n>ol>an lo. bo.Fu.7 d""amaba .ua>. "a:o. ;a"a a!a"i!ia" : !on.ola" a lanatu"al#a7 malt"atada ;o" tan la"-o. da. d !"udo tm;o"al) KSi ."á .ta bonan#a

 ;"ludio d .al>a!i$n : di!a ;a"a lo. !o"a#on. d.;d#ado. ;o" la tm;. tad dldolo" : la an-u.tia

El Palo"a7 aunFu al-o ;"!i;itado7 no a""a.t"a :a n . ;unto lo. d.;oo. d la .l>aa""an!ado. ;o" lo. aiu>i Fu d.dn8

Page 126: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 126/129

dn d lo. !ollado. >!ino.7 : do. #á;a"o. lo ;a.an a nado : >ul >n !on la. bal.a.) Enlla. . t"a.ladan l mi.ion"o : Ca"lo.7 Pona : al-uno. indi+.7 mint"a. lo. dmá. loa!n !ándo. al a-a : "om;i?ndola !omo uno. ;!.)

Dl "o a lo int"io" d la .l>a a: una an-o.ta : .omb"a >" da Fu >a a t"mina" nl !a."o a !o.a d Fuininto. mt"o. lo. do. blan!o. . lan#an ;o" lla a todo !o"""7!omo -al-o. Fu >n a di.tan!ia l d.!uidado !i">o) Si-u l .iln!io ;o" todo. lo. nto"no.) Subn una ;Fu9a !olina .al>an un a""o:o Fu limita una tn.a !a!"a

 ;nt"an n un -"u;o d ;latanal.7 : al .ali" d l . n!unt"an n un !am;o abi"to :!i"!ula") En mdio . al#a una -"an !aba9a "odada d la. 3un.ta. "liFuia. d ot"a. Fuan .ido d>o"ada. ;o" l 3u-o .olo a: ;o.t. nn-"!ido. : J3l=3l ton. d !ni#a.7d nt" lo. !ual. . d.;"ndn toda>a al-U3l b">. .;i"a. d umo7 .in Fu a:a nil má. l> >int$ Fu i inFuit n .u ;au.ada a Pad" io . dtinn U3l /3l=mnt7 !omo .i la o!ulta : ;od"o.a mano d un -nio lo. SUJt .Mbitamnt) Su.mi"ada. . 3ian !on t""o" nla !aba9a .O

 J

/05

n>u?/ una "á3a-a d ilo7 !omo la. Fu a#otan la. 3alda. dl mbo"a#o n una no!d in>i"no7 : . l. !o"ta la .an-"7 : . .t"m! l .;"itu) Lu-o7 . >n lo."o.t"o.7 : . di!n !on lo.oo., a-ua"damo. >olando n .-uida !omo do. 3l!a.á!ia la !o#a) E.tá ;"3!tamnt !nada la ;u"ta Fui"n ab"i" 7 : n .u d..;"adom;9o7 allan to";. : ta"d. lo. ddo.7 : ti"an la. ama""a. !on lo. dint.) Un #á;a"o>in n .u auilio : "om; lo. nudo. !on un !u!illo) La ;u"ta !d nt"an 3"a: Domin-o : Ca"lo.7 : lan#an a un tim;o un ala"ido d.-a""ado"7 uno d aFullo. -"ito. dlalma a""an!ado. ;o" la to"tu"a dl in3i"no)

+u? .;!tá!ulo all .tá Cumandá .in >ida Junto a la o""i;i lant momia dQaua"maFui7 "odada d a"ma. : !ab#a. di.!a da.7 :a! la blla : ti"na o>n7 !omo unto a un t"on!o Fu nn -"!i"on la. llama.7la ;álida a#u!na Fu !omin#a ama"!ita". : . dobla .$b" tu tallo o bin !omo un t"o#o d ni> a""imado a la!al!inada "o!a d un >ol!án) La. ulla. d la mu"t !a.i no .on notabl. n lla7 : alabandona"la l alma7 l a dado n la 3"nt l .llo d .u -"and#a .7 .a 3"nt .tádi!indo Fu a 3lui"to a""batada ;o" una "oi!a -n"o.idad7 ;o" una ;a.i$n3lObil.ima : .anta) En!antado"a >i"-n d la. .l>a.7 Fu? l!!i$n tan .ublim n!i""atu >olunta"io .a!"i3i!io A: !laman l mi .ion"o : Ca"lo., A: mi ia A:mi "mana %u"ta

mu"ta Todo a t"minado a.ta la .;"an#a)))

Llámanla !on >o!. t"?mula. : dli"ant. ;Ml.anla7 l ;al;an l Co"a#$n : allan"i-id#7 ilo))) B?.anl la 3"nt : la. milla.7 : la. lá-"ima. !on Fu la. ba9an "udan

 ;o" lla. !ual -ota. d llu>ia ;o" l t".o má"mol d un .;ul!"o))) A: ";it Ca"lo.7no a: .;"an#a

El dolo" nmud! al "li-io.o7 : .a. lá-"ima. .on la. Mltima. a!aba d .!a". la3unt d lla. .u !o"a#$n .tá !omo l ;ol>o dl Camino n da d .to) El t"modolo" . !omo una llama Fu todo lo ab"a.a : mata7 : t"mina, .!alda l ;!o7ao-a la VO'7 d.n a.ta la. Mltima. -ota. d llanto7 : Fuda .olo : t"iun 3ant n lomá. ondo d la. ?nt"aiia.7 : n lo má. ntimo dl al ma7 !omo una 3i"a n mdio d un!am;o d.olado) A""imado d Palda. a un ;o.t d la !aba9a7 la. mano. nt"la#ada..ob" l

Page 127: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 127/129

/0

  %EI

 ;!o !aldo .ob" ?.t l ma!ilnto "o.t"o7 ;"o >ulto. al !a >" d .u ia lo..tu;3a!to. oo.7 l d.di!ado 3"ail . da .) ta" inm$>il la"-o "ato) Ca"lo. . a

 ;o.t"ado unto a .u "mana7 l a tomado una mano : la a o;"imido a .u ;!o7 !ual.i Fui. Fu . mimb"o in"t .inti"a lo. latido. d .u d.t"o#ado !o"a) #$n .u.mi"ada. ;a"! Fu bu.!an n la. di3unta. 3a!!ion. d la >i"-n al-Mn .o;lo d >ida7 :.u. labio. mu"mu"an .ua>mnt 3"a .. d t"nu"a) Lo!u"a. dl dolo")))

Lo. #á;a"o. . an dtnido a la ;u"ta7 : !ada uno n di>" a!titud7 ;"o todo. !onmu.t"a. d un .olo : ;"o3undo .ntinn) to) En al-uno. oo. b"illan la. lá-"ima.)

Ent"tanto7 la an!iana P0na a ll-ado : dando -"ito. d..; "ado.7 . ;"!i;ita a la!aba9a : .t"!a a Cumandá n .u. b"a#o.7 llamándola ";tida. >!. : dándol lo.nomb". má. dul!. : ti"no., (ia ma ;aloma ma !on.ulo : "-o!io d mi alma 3lo" d mi !o"a#$n nut"ida !on mi .an-" a: !$mo t a8 (o)))

El >>i.imo dolo" : l lamnto d la >iuda d Ton-ana dan7 .i ;ud d!i".?7 lo. Mltimo.toFu. a aFul !uad"o d d.ola!i$n ;" ;a"ado ;o" l d.tino : !on.umado ;o" la

 ba"ba"i d lo. ba"o.)

Un #a;a"o7 >io : " . a!"!o al mi.ion"o7 : to!án dol li-"amnt l omb"o7 !ual .iFui.i"a d.;"ta"l dl lta"-o dl ;.a"7 l ob.">$ Fu l dtn". mu!o tim;o n.o. lu-a ". "a ;li-"o.o ;u.7 .-Mn toda. la. a;a"in!ia.7 lo. ;alo"a. . aban"ti"ado .olo la >.;"a7 : ;udi"a Fu7 >ol>indo al-uno d llo. ;o" !ualFui" >nto7lo. .o";"ndi"a7 llama"a a .u. !om;a 9"o.7 : a..ina"an al ;ad"7 a Ca"lo. : a todo. lo.

 ;"o3anado". d la !aba9a d la mu"t)

E"an 3undado. lo. tmo".7 : l mi.ion"o7 .i no ;o" ?l7 ;o" Ca"lo. : .u. 3il.andoano.7 di.;u.o la >ulta a la "du!!i$n Uf >ándo. l$. ;"!io.o. d.;oo. dlt.o"o Fu a!ababan d alla" Q ;"d" a un tim;o)

Lo. #á;a"o. Fu .uban ;o" a-ua ll-a"on a ;o!o) En una d .u. !anoa. ;u.i"on7n>ulto n una .ábana d llan!aina7 l !ada8 >" d Cumandá) En la mi.ma .mba"!a"on l mi.ion"o : Ca"lo. Pona : lo. dmá. indio. n la. ot"a. : n la. bal.a.7: . da"on

!U%AN

/0

a""bata" ;o" la !omnt)

Du"ant la na>-a!ion7 Fu 3u a;na. ob"a d >inti!uat"o o a no ." ;o" l in!.ant.ollo#a" d la an!iana : la ma;iob"a d

lo. bo-a. Fu di"i-an !anoa. : bal.a.7 . ab"a !"do Fu iban !a"-ada. d .ol$mu"to., tal "a l t"i.t.imo .iln!io d 3"a: Do min-o : d Ca"lo.7 Fu no . at">an aint""um;i" lo. !om;a9 "o. d >ia) Jamá. . aba >i.to i-ual mu.t"a d ;.a" Fu laFu ambo. ll>aban .tam;ada n .u. !ada>?"i!o. .mblant.7 : a.ta n .u. !u";o.mdio d.3all!ido. unto al !u";o d la amada o >n)

La 3Mnb" !omiti>a 3u "!ibida n Andoa. !on llanto : a:. la.tim"o.) Una. !uanta.ti"na. don!lla. . a;od"a"on dl !adá >"7 l ll>a"on n omb"o. al tm;lo : l

 ;u.i"on n un alta"7 im;"o>i.ado !on 3".!a. "ama. : i"ba. olo"o.a.) All "!o.tada la

Page 128: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 128/129

Fu 3u dli!ia d la. t"ibu. dl d.i"to7 .maba al -nio d la. 3lo". .o";"ndido ;o" l .u9o : !u.todiado ;o" l ;udo" : la ino !n!ia)

El ;ad" Domin-o !lb"$ l .a!"i3i!io in!"unto7 : n ?l o3" !i$ a Dio. l t""ibl dolo" !on Fu aba Fu"ido ;"oba"l7 : d ;u"a" .u alma a.ta d la. má. l>. "liFuia. dla. !ul;a. d ot"o tim;o)

Cuando .u. t"?mula. mano. l>aban la (o.tia Sa-"ada7 Fu tmblaba n lla. !omouna !ándida a#u!na mo>ida ;o" l au"a7 Ca"lo. ;-$ la 3"nt al .ulo : !lam$,

  Dio. mo Dio. mo tn ;idad d m7 ll?>am d .t mundo7 : ;onm unto a mi"mana

D.;u?. d la mi.a : dmá. !"monia. 3Mnb".7 la. mi.ma. don!lla. !ondu"on l!adá>" a la o:a abi"ta al ;i d una -"an ;al 7 !"!a dl ;unto n Fu la ti"na "ona. nt"-$ al mn.a"o d lo. ;alo"a. : l dio !on >o# 3i"m : ".ulla,

iH.at"a!a : bo-a

d Du"ant la t"i.t ;"o!.i$n7 omb". : mu". ";tan -imin o, Bndita .a lalma7 : alabado. l nomb" : la mmo"ia d dul! >i"-n d la. .l>a.7 Fu . nt"-$ ala mu"t ;o" 3o.o8

t".

El mi.ion"o !$ lo. ;"im"o. ;u9ado. d ti""a .ob" lo. d.8

INDICE

Ca"ta a la A!admia d la Ln-ua)

/) La. .l>a. dl O"int 6

U) La. t"ibu. iba"a.: #á;a"a. /i3i) La 3amilia Ton-ana 2/

IV) Junto a la. ;al . 2

Q) Anoa. 56

V Ano. ant. /

k VIL Un;ota SO

/ Dl Pa.ta#a abao 4

I) En l la-o Cimano 4

) La no! d la 3i.ta 60

I) @atal a"bit"io 10

II) La3u-a 04

//L Combat in.;"ado /=6

IV) El!an //

[) A o"illa. dl Palo"a /2

Sola : 3u-iti>a n la .l>a /56

VII) An-u.tia. : "o3amo /0Ultimant"7 /6/

Page 129: Cumandá- Juan León Mera

8/19/2019 Cumandá- Juan León Mera

http://slidepdf.com/reader/full/cumanda-juan-leon-mera 129/129

Labotad;ildai /61

Dili-n!ia. inMtil. ) /14

E;li!a!i$n dl ;i d ;á-ina,

El Ama#ona., l mona"!a d lo. "o. dl mundo)

E.;!i d un!o mu: 3u"t) S !"a n un .olo ;i : 3o"ma !o;a7 aunFu ;Fu9a7 ;a"!ida a la d la ;al )