7.gaia borboien berrezarkuntza: sistema politiko berriaren ... sistema 1875-1902.pdf · 1. borboien...

7.GAIA. Borboien berrezarkuntza: sistema politiko berriaren

ezarpena eta finkapena (1874-1902)

1. Borboien monarkiaren berrezarkuntza. 1876ko konstituzioa.

2. Cánovasen sistema: Alderdibitasuna, txandaketa eta hauteskundeen

manipulazioa (1875-1902).

3. 1898ko krisia eta ondorioak: Erregenerazionismoa.

Cánovas eta Sagasta, El Loro aldizkarian agerturiko karikatura

4. gaia: Berrezarkuntzaren sistema 1

1. BORBOIEN MONARKIAREN BERREZARKUNTZA. 1876KO KONSTITUZIOA

BORBOIEN BERREZARTZEA

“Seiturteko iraultzailearen” esperientzia

demokratikoak huts egin ondoren, 1874. urteko

bukaeran monarkia borbondarra berrezarri zen

Espainian. Baino honekin batera, 1875-1923 bitarte

sistema politiko berria ezarri zen, Berrezarkuntzaren

sistema, Cánovas del Castillo politikariak diseñatu

zuena.

Alfonso XII.aren eskutik (1875-1885) izandako

monarkiaren berrezarkuntzak programa politikoa

zehaztua zuen dagoeneko Sandhusteko

Manifestuan.

Horretan sistema konstituzionala eta parlamentario

egonkorra egotea onartzen zuen, errepublikan

egondako ezegonkortasuna ekideko: ordena, patriotismoa, erlijioa, liberalismo

doktrinarioa eta militarren pronuntziamenduak ekiditzea izango ziren Berrezarkuntzaren

ildo politiko nagusiak. Behin koronaturik, erregeak Cánovasi delegatu zion lan hori, eta

horretarako lehenbiziko urratsa konstituzio berria idaztea izango zen, bipartidismoari

ateak irekiko zizkiona.

1876KO KONSTITUZIOA

Beraz, Cánovasek nahi zuen sistema liberala ziurtatzeko sektore desberdinak

erakarriko zituen konstituzio berria onartu behar zen. 1869koari uko egin zioten oso

progresista zelakoan, baino 1845koari eustea ere errefusatu zuten. Hortaz, 1876an

KONSTITUZIO berria onartu zen, funtsean liberalismo doktrinarioaren printzipioak

jasotzen zituena:

-Gorteen eta erregearen arteko SUBIRANOTASUN KONPARTITUA aldarrikatzen zen,

erregeari botere handia emanez: botere moderatzailea edo arbitro lana zuen, botere


exekutiboa, legeak betatzeko eskubidea edota Gorteak bertan behera uzteko boterea.

-Gorteak bi ganbaretakoak izango ziren: KONGRESUA (bozketen bidez) eta SENATUA

(batzuk hautazkoak, bertzeak erregeak aukeratuak militar, noble eta elizgizonen

artean, hau da, ganbara sasi estamentala izango zen)

-EZ ZUEN SUFRAGIO MOTA ZEHAZTEN, gobernuaren esku gelditzen baitzen (hasieran

zentsitarioa, 1890tik aurrera gizonezkoen unibertsala onartu zen)

-Konstituzioak, bestalde, ESTATUAREN KONFESIONALTASUNA aldarrikatzen zuen.

Bertze sinesmenak onartzen ziren, beti ere publikoki agertu gabe. Eliza katolikoak,

gainera, finantzazioa lortzen zuen.

-ESKUBIDE DEKLARAZIOA egiten zuen (1869koan onartzen zirenak) baino GOBERNU

BAKOITZAK MURRIZTEKO ESKUMENA izango zuen

-Estatuaren antolakuntza zentralista sustatzen zen, udalak eta diputazioak

gobernuaren kontrolpean gelditzen ziren eta.

Erran bezala, monarkiaren bidez zein konstituzio honen bidez, Espainian bidea

irekitzen zion Cánovasek nahi zuen bipartidismoari, bere proiektu politikoaren bertze

zutabe nagusienetakoa.

2. CÁNOVASEN SISTEMA: BIPARTIDISMOA, BI ALDERDIREN ARTEKO

TXANDAKATZE-SISTEMA (edo TURNISMOA) ETA HAUTESKUNDE IRUZURRA

1875tik aurrera Espainian martxan jarri zen Berrezarkuntza sistemak monarkia

borbondarra eta 1876ko Konstituzioa ezezik, BIPARTIDISMOA ere izan zuen oinarrizko

zutabea, Cánovas del Castillo politikariak bultzatu zuena.

Izan ere, Cánovasek bi alderdi politiko handiak egon behar zirela uste zuen,

britainiar ereduaren tankeran, eta horregatik 1875tik aurrera bi alderdi sortu ziren1:

ALDERDI KONTSERBADOREA (Cánovas del Castillo buru), moderatuak, unionistak eta

zenbait progresista moderatu aglutinatu zituena; eta ALDERDI LIBERALA (Sagasta buru),

non progresistak, demokratak eta beranduago errepublikano posibilistak sartu ziren.

1 Kontserbadorea 1876an eta Liberala 1880an,


Haien arteko desberdintasunak egonda ere (Alderdi Kontserbadoreak erlijioa, sufragio

zentsitarioa eta eskubide murriztuagoak defendatzen zituen), funtsean, komuneko ildo

politikoak defendatu zituzten biek: monarkia (alderdi dinastikoak ziren), patriotismoa,

jabego pribatua, estatu liberala eta zentralismoa. Orokorki elite ekonomikoen interesak

defendatzen zituzten.

Bi partidu hauek BOTEREAN TXANDAKATZEA erabaki zuten modu baketsuan,

sistema parlamentarioaren itxura emateko eta egonkortasun politikoa lortzeko. Horrela,

ejertzitoaren parte hartzea eragotziko zen (defentsa lana egokitu zitzaion, aurrekontu

zabala onartuz) eta gainontzeko alderdien parte hartzea ere eragotziko zen

(errepublikanoak, nazionalistak, langileak,...). Bipartidismoa 1885eko El Pardoko Itunean

berretsi zen, Alfonso XII.aren heriotzaren ondoren, Maria Cristinaren erregentziarekin

monarkia eta bipartidismoa apuntalatu zirelakoz.


Baino bipartidismoari eusteko HAUTESKUNDE IRUZURRA edo PUTXERAZOA

ezinbertzeko zen, eta horretarako KAZIKISMOA funtsezkoa zen.

Bi alderdiek boterean txandakatzeko hauteskundeak manipulatzen zituzten.

Horrela, boterean zegoen gobernuak desgastea zuenean erregeak bertze alderdiaren

buruzagiari gobernua osatzeko eskatzen zion (Cánovas edo Sagastari), eta horrek

hauteskundeak deitzen zituen gehiengoa lortzeko. Hauteskundeak irabazteko,

-Alde batetik, interesatzen zitzaien hauteskunde legea erabiltzen zuten, nekazal

munduko hauteskunde barrutiei pisu gehiago emanez hirietakoei baino.

-Bestetik, iruzurra egiten zuten hauteskunde prozesu osoan (“putxerazoa”):

Lehenbizi enkasillado izeneko sistema erabiltzen zuten, hau da, bi alderdiek Gorteen

diputatuak banatzeko egiten zuten negoziazioa. Horrela emaitzak fabrikatzen zituzten

hauteskundeak gertatu baino lehen.

Ondoren, gobernadore zibilak adostutakoa tokian-tokiko kazikeei 2 jakinaztea zien,

emaitza horiek lortzeko ardura zitezen. Horretarako, kazikeek metodo desberdinak

erabiltzen zituzten:2

Tokian tokiko boteretsuak (lurjabeak, abokatuak, notarioak,...)


zentsoa faltsifikatzen zuten (hildakoek ere bozkatzen zuten, bizirik zeuden

batzuei bozkatzen ekidituz, ez zegokien distritoan edo herrian bozkatuz3 -horrela

pertsona berak bitan bozka zezakeen-,...);

botoak erosten zituzten: jornalariak mehatxatuz, jornalariei “sariak” aginduz,..

edota emaitzak faltsifikatzen zituzten, botoak kenduz edo jarriz4

Kazikeek faboreak egiten zizkieten alderdiaren oligarkei eta bertze batzuk

jasotzen zituzten: lanpostuak, zerga gutxiago, seme-alabentzako faboreak

(soldaduskarik ez). Horrela, klientelismo sare handia sortzen zen.

Sistema honek hiri txikietan eta batez ere nekazal munduan funtzionatu zuen,

eta bereziki Andaluzian, Galizian, Gaztelan,... analfabetismo tasak edota jornalerismoa

oso handiak ziren tokietan, hain zuzen ere. Hiri handietan zailagoa zen hauteskundeen

manipulazioa, kazikeen eragina ere txikiagoa zelakoz, eta, ondorioz, oposizioko taldeek

boto gehiago lortzen zuten (gizonezkoen sufragio unibertsala onartu zenean 1890ean).

Sistema honek 1898arte funtzionatu zuen ia inongo oposiziorik izan gabe (Ii.

3 Cuneros izenekoak4 Berez hauxe litzateke putxerazoa deritzona, nahiz zentsu zabalagoan iruzur praktika guztiei haladeitu


Gerra karlista zein Kubakoa bukatu izanak egonkortasuna eman zion), nahiz tartean

gizonezkoen sufragio unibertsala onartu zen (Sagasta gobernuan zegoela, 1890an) eta

beste partiduak eszena politikoan sartu ziren. Hortik aurrera, baina, krisian sartzen hasi

zen.

Alderdi bakoitzak hauteskundeetan ateratako diputatu kopurua

3. 1898KO KRISIA ETA ONDORIOAK. ERREGENERAZIONISMOA

KUBA, “ANTILLETAKO PERLA”

Amerikako inperio kolonial ia guztia galdu ondoren, bi ziren XIX.mende bukaeran

Espainiak Amerikan zituen koloniak, Kuba eta Puerto Rico. Asian Filipinak ere

mantentzen zituen.

Koloniarik garrantzitsuena, interes eta negozio gehien sortzen eta emigratzaile

gehien jasotzen zuena Kuba zen. Baino Espainiako gobernuak ezarritako politika

ekonomikoak uhartea itotzen zuen: alde batetik, Espainiakoak ez ziren inportazioak

oso garestiak ziren (adibidez, EEBBetik inportatzen zirenak); eta, bestetik, zerga asko

jartzen zitzaien, adibidez, uharteak Estatu Batuetara esportatzen zituen produktuei

(azukrea eta tabakoa).


Gainera, Espainiak oso eskubide politiko gutxi onartzen zien: Gorteetan ez zuten

ordezkaritzarik eta uharteko gobernuan parte hartzeko ere ez zuten inongo aukerarik.

Hamar urteko gerra bukatu ondoren5, autonomia gehiago izango zutela agindu

bazitzaien ere, ezerezean gelditu ziren (esklabotasuna izan ezik)6 Hortaz, gero eta

handiagoak ziren Kuban sentimendu nazionalistak eta independentistak, José Martí

intelektualak bultzatutako Kubako Alderdi Iraultzailearen inguruan lerrokatu zirenak.

GERRA PIZTEA

Horrela, 1895ean berriro ere mambisek7 gerra deklaratu zioten Espainari (Maceo

eta Gomezen lidergopean). Espainiako ejertzitoak aurre egin ezinik, gobernuak Weyler

generala bidali zuen gerraz arduratzeko. Garaipena lortzeko, Weylerrek nekazarien

birkonzentrazioak agindu zituen, hau da, nekazariak beren herriak uztera behartu

zituzten eta zenbait herri hesituetan kontzentratzea agindu zuten, gerrillak inongo

kontakturik eta babesik izan ez zezan. Horregatik, milaka kubatar gosez eta

gaixotasunez hil ziren.

Gutxi balitza, 1896an Filipinetan ere gerra deklaratu zioten Espainiari. José Rizalek

gidaturiko mugimendua sortu zen, bertako indigena asko zein burgesiaren

babesa jaso zuena.

1897tik aurrera, Cánovasen erailketaren ondoren, Sagastak hartu zuen gobernua eta

erreformak egiten hasi zen gerra gelditzekotan (Weyler estrategia ere bertan behera

utziz): autonomia, eskubide zibilak, kubatarrei ordezkaritza onartu zitzaien

Espainian,...beranduegi zen, alabaina.

EEBB-ETAKO ESKUA SARTZEA 1898AN

Gerra honetan, baina, bertzelako aktorea sartu zen eszenatokian, EEBB-ak, Cubaren

gaineko kontrola ezarri nahian8 (bertako prentsak kanpaina gogorra hasi zuen

Espainiaren kontra eta gerraren alde).

5 1868-1878 bitartekoa (Seiurteko Demokratikoan hasi zena)6 1888an indargabetu zen7 Kubako matxinoei horrela deitzen zitzaien8 Mackinley presidentea zela


Caricatura de Joseph Pulitzer y William Randolph Hearst vestidoscomo The Yellow Kid, satirizando su papel como tergiversadores de la opinión pública de EE.UU. para ir a la guerracontra España.

1898an Maine itsasontzi estatubatuarraren urperatzearen aitzakiarekin, EEBBek gerra

deklaratu zioten Espainiari, horren erantzunkizuna leporatuz. EEBBen ejertzitoaren

nagusitasunaren aurrean, Parisko Bakea sinatu behar izan zuen Espainiak: Kuba, Puerto

Rico eta Filipinak EEBBen esku gelditzen ziren; gainera Guam irla saldu zien.

Beranduago Espainiak Mariana irlak, Karolinak eta Palaos Alemaniari saldu zizkion.

Horrela, Espainiak Asiako zein Amerikako inperioa galdu zuen.

Frantziako prentsan agerturiko

karikatura, Espainia eta EEBBen arteko indar

desberdintasuna adieraziz.


https://es.wikipedia.org/wiki/The_Yellow_Kid

1898KO KRISIAREN ONDORIOAK (“98KO HONDAMENDIA”).

ERREGENERAZIONSIMOA

Milaka heriotzak gertatzeaz aparte (langileen semeak eta kubatarrak), ondorioak

uste baino arinagoak izan ziren.

Alde batetik, ejertzitoaren desprestigioa gertatu zen, bere ahulezia agerian

gelditu zelakoz. Horrek militarren arteko egoneza sortu zuen eta bizitza politikoan gero

eta eragin gehiago izateko grina piztu zien; langileen artean, gainera, ejertzitoaren

kontrako jarrerak areagotu egin zituen gerrak.

Ekonomiari dagokionez, ez zuen hainbertzeko eragin txarrik izan, nahiz

Espainiak merkatu horiek galdu (bereziki Kataluniako ohialgintzak), neurri

protekzionistak hartuz konpentsatu zirelakoz. Gainera, Kuban inbertituta zegoen

kapitala Espainiara bueltatu eta bertan inbertitu zen.

Gehien bat krisi morala eta ideologikoa izan zen kolonien galerak eragin zuena,

zenbait intelektualen artean frustrazioa eta pesimismoa eragin baitzuen. Hauek

Espainiaren gainbeherakada ikusi zuten eta horietako batzuek Berrezarkuntzaren

sistema politikoa kritikatzeko probestu zuten, ERREGENERAZIONISMO izeneko

mugimendua sortuz, Jaquin Costaren eskutik. Mugimendu honek Espainiako sistema

politikoa ez ezezik, atzerapen kulturala eta ekonomikoa ere kritikatu zuen, Espainia

erregeneratu behar zela aldarrikatuz. Horretarako, ekonomia modernizatzea

(nekazaritzaren erreforma, kasu), analfabetismoa, ustelkeria politikoa eta

kazikismoarekin bukatzea eskatzen zuten. Klase ertainean eta burgesia txikiaren artean

izan zituen bere babes nagusiak. Testuinguru honetan “98ko Balaunaldia” ere sortu zen.

Berrezarkuntzaren sistemari

dagokionez, kolonien galerak ez zion asko

eragin, sistemak aurrera jarraitu zuen eta

(bipartidismoa eta ustelkeria). Hala ere,

Erregenerazionismoaren ildotik, agintari

berriek erreformak egitea onartu zuten,

sistemak aurrera egingo bazuen.


Kubako gerrari buruzko garaiko bertsoak: ANTONIO ZAVALA, KUBA'RO CERRA, Auspoa,

1983

Bizarra zuri, kokotza lori

Gobiernuko geienak,

bazekitek oiek nola libratu

seme aberatsarenak:

serbiziyua egin dezela

dirurikan ez dubenak; berriz ere kalbo jarriko dituk

orrela pensatzen dutenak.

-Guraso askok negar egiten du

baita neska gaztiak e,

badira berriz aur txikiyakin

gelditu diran andriak e;

zenbait familik biziyotako

dubena baleukateke,

sei milla errial zikiñengatik

libratuko lituzteke.

Kuba'n dabillen gerra ori're (1)

ez da gure meserian,

kanpo aundinak an dituenak

daude etxian pakian;

Viva España eta Patria

ibilli naiz mingañian,

bañan ·atzera egiten dute

aurrera biar danian.


BERTSO BERRIY AK IRUNDAR GAZTE BATEK JARRIYAK

Milla zortzireun larogei eta

urtiak amabost ditu,

bertso berri bi jartzera nua,

gusto duenak aditu;

motiborikan asko badaukat

esplikatuko banitu,

kulparik ez duen kristaba zertan

postura orretan zatitu?

Uste ez nuen gizon batzuek

egin dirate bisita:

«Ala, mutillak! Prepara ari guraso zarrak utzita)).

Soldaduzkara eraman naute

tunika zar bat jantzita,

zer esperantza ama gaixuak

daukan semiak azita! (1)

Aita ta ama zarrak daukazkit, anaia serbiziyuan,

neroni ere gizon faltsuak

artu naute traiziyuan;

beste batzuek kunplitu faltan beren obligaziyuan,

pobre gaixuak paga dezala aberatsan negoziyuan.

Enbustekeriz jantzirikan

etorri zaizkit etxera:

«Aiskiria, ez beldurrik artu,

gerrara juango etzera)).

Bañon aguro etorri zaizkit

jauna oiek bisitatzera: «Artu mutxila eta arma mauser,

segi Kuba'ko partera)


7.gaia borboien berrezarkuntza: sistema politiko berriaren ... sistema 1875-1902.pdf · 1. borboien...

Documents