EUSKAL HERRIAREN HISTORIA ARDATZ KRONOLOGIKOA

Historia gizadiaren iraganeko gertaeren segida da. Gertaera historikoen segida adierazteko ardatz kronologikoa da egokiena. Ardatz kronologikoa gertaerak denboraren arabera ordenatzeko erabiltzen den grafikoa da.

Gizakiaren historia luzea aztertzeko, aroak bereizten dira. Aroak hainbat mendez osaturik daude.

Mende batek ehun urteko tartea hartzen du, eta zenbaki erromatarrez adierazten da. Urteak berriz, zenbaki arruntez idazten dira.

Gure kulturan, Kristoren jaiotza 0 urtetzat hartzen da, eta hortik aurrera eta atzera zenbatzen da.

Kristoren jaiotzaren aurreko urteak K.a. laburduraz adierazten dira eta ondorengoak ez dute laburdurarik ematen, zenbakia besterik ez.

Adib:

Erromatarrak K.a. 42 urtea Erdi aroa 1120 urtean

Aintzinako testua mantso eta arretaz irakurri eta ondorengo galderak erantzun:

1- Zer da ardatz kronologikoa? ..................................................................................................................................................................................................................................................2- Aroak zerez osaturik daude? .........................................................................................................................

3- Zenbat urte ditu mende batek? .........................................................................................................................

Nola adierazten da? ..................................................................................

4- Gure kulturan zer urtea hartzen da 0 urtea bezala?

.........................................................................................................................

5-Kristoren aurreko urteak nola adierazten dira?

.........................................................................................................................

Kokatu beheko ardatzean ondorengo datak:

.- K.a. 40.urtea. –K.o 10 urtea - K.a. 30 urtea

- k.o 90 urtea -K.a 99 urtea - K.a 75 urte

k.a k.o

100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100

GIZAKIAREN HISTORIA

Mendez mende osatu den gizakion bizitza luzeari gizakien historia deitzen diogu, eta bi zati handietan banatzen dugu: historiaurrea eta historia.

Historiaurrea denboraldi luzea hartzen du. Gizakia lurrean sortu zenetik lehen idatziak azaldu ziren arte.

Europari dagokionez, historiaurrearen amaiera K.a. 2000. urte inguruan gertatu zen.

Erantzun:

1- Zer bi zatitan banatzen dugu gizakien historia? .........................................................................................................................

2- Noiz hasi zen eta noiz arte iraun zuen historiaurreak? .........................................................................................................................3- Europan noiz amaitu zen historiaurrea? .................................................................

HISTORIAREN AROAK

Historia lau aro nagusitan banatu ohi da.

Aintzinaroa: Lehen idatziak agertu zirenetik Erromako Inperioaren gainbeherara arte. K.o. 476

Erdi aroa: K.o 476 urtetik k.o 1453 arte.

Aro modernoa: 1453 urtetik 1789 urtera.

Aro Garaikidea: 1789 urtetik gaur egun arte.

HISTORIAURREA

Irakur ezazu ondorengo azalpen testua, ondoren lan koadernoko 44 orrialdeko koadroa osatzeko.

HISTORIAURREA

Historiaurrea gizakiaren sorreratik dokumentu idatziak azaldu bitarteko garaia da. Bi aro nagusi bereizten dira: Harri aroa eta Metal aroa.

HARRI ARO

Metalak lantzen hasi aurrekiko historiaurreko aroa. Paleolito, Mesolitoa eta Neolitoa hartzen ditu.

Paleolito historiaurreko lehen aroa da. Gizakia harria lantzen hasi zen, eta ehiztari-biltzaileak ziren.

Mesolito Paleolito ondorengo aroa da. Gizakiak ehiztari eta fruitu biltzaileak izateaz gain, nekazari eta abeltzain izateko pausoak ematen hasi ziren.

Neolitoa Gizakiak nekazaritzan eta abeltzaintzan hasi ziren.

Eneolitoa Neolitoaren eta brontze aroaren arteko Historiaurreko aroa.

METAL AROA

EBOLUZIOA

Mendez mende , lurra eta izakiak aldatuz joan dira. Landare eta animalia batzuk desagertu dira eta beste batzuk antza aldatu dute.

Denboraren zehar, bizidunak inguruari moldatuz joan dira. Moldaketa horren ondorioz aldatuz joan dira. Aldaketa horreri eboluzioa deitzen zaio.

Lurreko beste landare eta animalia bezala, gizakiak ere aldatuz joan da.

DVD ikusi ondoren ondorengo galderak erantzun.

1- Nolako itxura zuten lehen gizakiek? ..................................................................................................................................................................................................................................................

2- Paleolitikoa:

Bizitokia:

.........................................................................................................................

Elikagaiak lortzeko modua:

..........................................................................................................................

........................................................................................................................

Tresnak eta materialak: ..................................................................................................................................................................................................................................................

Sua:

..........................................................................................................................

........................................................................................................................

3- Aipatu artelanak dituzten Euskal Herriko lau haitzulo.

..........................................................................................................................

........................................................................................................................

4. Zer aldaketa gertatu ziren Neolitoan?

Bizitokia:

..........................................................................................................................

........................................................................................................................

Elikagaiak lortzeko modua:

..........................................................................................................................

........................................................................................................................

Tresnak eta materialak:

..........................................................................................................................

........................................................................................................................

5- Zer dira trikuharriak?

..........................................................................................................................

........................................................................................................................

AINTZINAROA: HISTORIAURRETIK ERDI ARORA.

ETXE AURREKO BIDEA

Gaur irakasle berri bat etorri da gelara, andereño Alaznek hanka hautsi duelako. Irakasle berriari Historia aunitz gustatzen zaio eta ondorengo hau kontatu digu.

- Historia ipuin luze bat bezala da. Eta Euskal Herriko historia luze luzea izan da. Niretzat Euskal Herria bidearen bazterrean dagoen etxe bat da, eta gure herriaren historiari etxe horren balkoitik begiratu behar zaio. Gure etxeko balkoitik begira hasita, gure atari aurrean herri zeltak ikusiko genituzke. Zeltak errementari abilak ziren. Brontzezko eta burdinazko irudi eta tresna erabilgarriak egiten zituzten. Zuhaitzak asko maite zituzten. Haritza eta sagarra

dituzte bereziki kutunak, zeltek ekarri omen zuten sagarra eta sagardoa Euskal

Herrira.

Ondotik erromatarrak etorri ziren. Eta hainbat gauza ekarri zituzten; goldea, mahatsa, ardoa, legeak... eta gainera eraikuntza ederrak; harrizko ubideak, zubiak, estrata zabalak ...

Ondoren, Arabiatik eta Afrikatik musulmanak

etorri ziren, Asiatik juduak eta Indiatik ijitoak... Baita lurralde hotzetatik Bikingoak!

Bikingoak bidaiari handiak ziren, borrokalari gogorrak eta marinel apartak. Drakkar izeneko ontzi batzuk erabiltzen zituzten, arinak eta arraunen indarrekin erraz mugitzen zirenak. Bikingoak bi aldiz sartu ziren Baionan eta Iruñean Gartzia I.a, Nafarroako erregea, bahitu zuten. Orduko Euskaldunek 70.000 diru ordaindu behar izan zituzten hura libratzeko.

Erantzun ondorengo galderak:

1- Nolakoak ziren Zeltak? ....................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

2- Zer ekarri omen zuten Euskal Herrira? ..................................................................................................................................................................................................................................................

3- Zer ekarri ote zuten Erromatarrek Euskal Herrira? ....................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

4- Ondoren, Zein Herriak etorri ziren Euskal Herrira?

..........................................................................................................................

........................................................................................................................

5- Nolakoak ziren Bikingoak? ...................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

6- Zer egin zuten Bikingoek Iruñera joan zirenean?

..........................................................................................................................

........................................................................................................................

ERDI AROA

NAFARROAKO ERRESUMAREN SORRERA: 824. URTEA.

Erdi Aroan sortu eta garatu zen Nafarroako erresuma, inguruko lurraldeetan beste erresumak sortzen ari ziren garai berean.

Gizartea antolatzeko eta kanpoko etsaiei aurre egiteko sortu zen erresuma. Zenbait mendez, erresuma horrek bildu zituen gaur egungo euskal lurralderik gehienak.

NAFARROAKO ERRESUMA

Sorrera

Erdi Aroko lehenengo mendeak ( V-IX) garai gatazkatsuak izan ziren. Euskaldunek beti borrokan ziren kanpotik etortzen ziren etsaien kontra. Giro horretan, Eneko Aritzak, Iruñeko Erresuma sortu zuen, 824 urtean.

Garapena

Iruñeko Erresuma gero eta indartsuagoa bihurtu zen eta inguruko lurrak bereganatu zituen. Antso III.a Gartzeitz Nagusia ( 1004-1035) lortu zuen Iruñeko Erresumak lurralde-hedadurarik handiena.

Desegitea:

Antso III hil ondoren, Nafarroako Erresumaren lurraldeak haren semeen artean banatu ziren. Nafarroako erresuma lurraldeak galtzen hasi zen.

XI.mendetik XVI mendera, hainbat gorabehera izan ondoren. Arabako, Bizkaiko eta Gipuzkuako lurralde gehienek Gaztelako Erresumarekin batu ziren. Lapurdik eta Zuberoak ere Nafarrotik kanpo gelditu ziren.

XVI. menderaren hasieran Gaztelako Erresumak Nafarroa konkistatu zuen eta 1515an Gaztelako erresuman integratu zen.

Nafarroako Erresumak Nafarroa beherako lurraldetan iraun zuen hainbat urtez. Ondoren Frantziak konkistatu zuen.

Foruak

Foruak herrialdeek beren antolamendurako behar zituzten legeak ziren.

Euskal Herriko lehenengo lege idatziak XIII. Mendekoak dira.

ERDI AROTIK: ARO MODERNORA

EUSKERAZKO LEHEN IDATZIAK

Nafarroako Erresumako hiritarren hizkuntza euskera zen. Hala ere, latina

izan zen erregeen inguruko legegizon eta elizgizonek idazteko erabili ohi zuten hizkuntza.

Hala ere, Joana III.a Albretekoak, Nafarroa Beheran, euskerazko kultura bultzatu zuen. Berari esker argitaratu ziren euskerazko lehenengo liburuak: Bernart Etxepareren “ Linguae Vasconun Primitiae” eta Joanes Leizarragaren “Testamentu Berria”.

Euskerazko lehen idatzia

Errioxako Donemiliaga Kukulako monasterioan, XI mendean, aurkitu zen. Testu luze baten ertzean eskuz idatzitako bi esaldi dira. Eta orrialde hoietan ere dago Gaztelaniazko lehenengo iskribua.

Euskaraz argitaratutako lehen liburua

Bernart Etxeparek 1545ean argitaratu zuen bere liburua. Bernart Etxepare apaiza zen. Euskarari beste hizkuntzen artean behar zuen lekua eman behar zitzaiola aldarrikatzen zuen.

Erantzun testuari buruzko ondorengo galderak:

1- Zer Erreginak bultzatu zuen Euskarazko kultura? .........................................................................................................................

2- Zer liburuak argitaratu ziren bere esker? ..................................................................................................................................................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

3- Non eta noiz aurkitu ziren lehenengo euskarako idatziak?

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

4- Noiz eta Nork argitaratu zuen euskerazko lehenengo liburua?

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

5- Zer izenburua zuen?

.........................................................................................................................

Leizarragaren testamentu berria

JUSTIZIA ALA BIDEGABEKERIA

Irakurri arretaz ondorengo testua:

1612an Inkisizioak ( elizaren epaitegi bereziak) Zugarramurdiko 40 bizilagun auzipetu zituen Logroñon eta horietatik 12 sutan erre zituen.

1610an, inkisizioko kide bat Zugarramurdira bidali zuten, sorginkeriaren inguruan ikerketa abian jartzeko. Hilabete batzuk egin zituen herrian eta azkenean, 40 bizilagun preso hartu eta Logroñora eraman zituen. Horietatik 12 sutan erre zuten eta bertze batzuk beste zigorrak jasan zituzten: kartzela, ondasunak galtzeak etab...

Epaiarekin ados ez zegoen epaile batek, Nafarroako mendialdera ikerketak egitera etorri zen. Eta ikertu ondoren ondorio hauek atera zituen: Sorginen inguruan erraten ziren hainbertze gauza gezurra zirela, Akelarreak herritarrek egiten zituzten bestak zirela eta deabruarekin zer ikustekorik ez zutela. Beraz, Zugarramurdin atxilotu eta hil zituzten lagunek, ez ziren sorginak. Beraiekin egindakoa injustizia izugarria izan zen.

Erantzun testuari buruzko ondorengo galderak:

1- Zer zen inkisizioa? .........................................................................................................................

2- Zer egin zuen Zugarramurdin 1612 urtean? ..................................................................................................................................................................................................................................................

3- Epaiketa pasatu ondoren, epaile bat Nafarroako mendebaldera etorri zen ikerketak egitera, Zergatik? .........................................................................................................................

4- Ikerketak egin ondoren zer ondorioetara iritsi zen epaile honek?

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

ARO GARAIKIDEA

1789ko Frantziako Iraultzak gobernu aldaketa handiak ekarri zituen. Botere guztia zuten erregeak desagertu ziren eta herritarrek edo beren ordezkariek hautatutako gobernuak ezartzen hasi ziren.

Espainako agintariek euskal foruen aurkako hainbat erabaki hartu zituzten XIX mendean. Foruen aldeko hainbat matxinada eta gerra antolatu ziren.

Industria modernoaren sorrerarekin eta hedapenarekin euskal gizartean aldaketa handiak gertatu ziren. Euskal Herrian XIX mendean, labe garaiak ( burdinola berriak eraiki ziren eta langile asko erakarri zituzten.

XX MENDEA EUSKAL HERRIKO HISTORIOAN.

1919an Euskaltzaindia sortu zen. Euskeraren eta euskal kulturaren suspertze garaia hasi zen.

1931-1936 Bigarren errepublika.

Garai honetan Euskal estatutuk sortu ziren eta lehenengo Eusko Jaurlaritza osatu zen.

1936: Gerra zibilaren hasiera.

1936ko uztailaren 18an Francisco Franco jeneral espainiarrak estatu kolpea jo zuen Espainian, beste zenbait militarrekin elkartuta. Kolpe haren ondorioz, Espainia osoan Gerra zibila sortu zen.

IKASITAKOA ETA EGINDAKOA BERRIKUSI

1. Zeinek dira historiaren aro garrantzitsuenak: ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

2. Noiz sortu zen Nafarroako erresuma?

…………………………………………………………………………………………………………………….

3. Zer berrikuntza garrantzitsuak izan ziren Aro Modernoan?

……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

4. Aipatu aro garaikidearen hiru gertaera garrantzitsuak:

………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

Ardatz kronologiko bat nola egin

Historialariarentzat, denbora funtsezko lanabesa da. Batzuetan, gertakari historikoak denboran kokatu behar izaten ditu. Hainbat gertaera edota gertakari historikoen iraupena eta segida irudikatu nahi badugu, egokiena ardatz kronologiko bat erabiltzea da. Tresna grafiko horrek denboraren lerro edo friso kronologiko. izenak ere jasotzen ditu.Ardatz kronologikoak egiteko, hauxe egiten da:

1. Ardatza zehazteko, lehenengo data eta azkenekoa zein izango diren erabaki (azkena gehienetan aurtengo urtearen ingurukoa izan ohi da). Adibidez, Kristo aurreko 4000. urtetik gaur egunera arteko aro historikoak adieraziko ditugu.

2. Erabiliko ditugun denbora-unitateak erabaki: mendeak eta urteak, milurtekoak eta mendeak, etab. Ia 6.000 urteko epea irudikatu behar dugunez, milurtekoak eta mendeak erabiliko ditugu, urte guztiak azaltzea ezinezkoa ez ezik oso neketsua litzatekeelako.

3. Bi lerro paralelo eta bi lerro bertikal marraztu, bata hasieran, K.a. 4000. urtea adierazteko, eta bestea amaieran, 2000. urtea adierazteko. Urte horiek azalduko dira zutikako lerroen azpian.

4. Lortzen den segmentua zati berdinetan zatituko dugu.

Kasu honetan sei zati berdin egin behar ditugu, sei milurteko adierazteko.

5. Milurteko bakoitzari dagokion zatia hamar zatitan banatuko dugu. Hamar zatitxo horiek mendeak adieraziko dituzte. Gero, ardatzean agertzea nahi dugun gertaerak idatziko ditugu goiko aldean eta datak adieraziko dira beheko aldean.

Saia gaitezen orain Historiaurreko aroak ardatz kronologiko batean irudikatzen. Horretarako, zure koadernoan 15 cm inguruko ardatz bat marraztu behar duzu. Aro horien iraupena oso luzea izan zenez, datak idazten hasi aurretik egin ondoren azaltzen dena.

1. Historiaurreak guztira gutxi gorabehera 2.500.000 urte iraun zuenez (ardatzaren 15 cm), Behe Paleolitikoko 2.330.000 urteei dagokion zatia hauxe izango da:

2. Beste kasuetan ere gauza bera eginez, emaitza hauexek lortuko ditugu:

• Erdiko Paleolitikoa (80.000 urte): 0,48 cm.

• Paleolítico superior (35.000 urte): 0,21 cm.• Neolítico (5.000 urte): 0,03 cm.