yÁ ‘bede ar hÑÄÑho nsantumuriya cuentos en...

100
YÁ ‘BEDE AR HÑÄÑHO NSANTU MU RIYA CUENTOS EN EL OTOMÍ DE AMEALCO Ya munts’u ’bede wa recopiladores: Ewald Hekking y Severiano Andrés de Jesús 1

Upload: dokhuong

Post on 03-Apr-2018

245 views

Category:

Documents


12 download

TRANSCRIPT

Page 1: YÁ ‘BEDE AR HÑÄÑHO NSANTUMURIYA CUENTOS EN …filosofia.uaq.mx/yaak/fils/otomi/lt/cuentosot.pdf · conejo y el borrego. Interesante es el cuento “El perro viejo y el coyote”,

YÁ ‘BEDE

AR HÑÄÑHO NSANTUMURIYA

CUENTOS EN EL OTOMÍ DE AMEALCO

Ya munts’u’bede wa recopiladores: Ewald Hekking y Severiano Andrés de Jesús

1

Page 2: YÁ ‘BEDE AR HÑÄÑHO NSANTUMURIYA CUENTOS EN …filosofia.uaq.mx/yaak/fils/otomi/lt/cuentosot.pdf · conejo y el borrego. Interesante es el cuento “El perro viejo y el coyote”,

INTRODUCCIÓN El otomí junto con el mazahua, ocuilteca, matlatzinca, pame y chichimeca son lenguas emparentadas, las cuales representan a las lenguas originales y vernáculas de la parte más septentrional de Mesoamérica. Los hablantes del otomí han tenido que enfrentarse a través de la historia a lenguas no vernáculas e invasoras como el náhuatl y el español. Los aztecas, españoles y mestizos, grupos dominantes de la región, siempre han hablado con burla y desprecio del otomí y continuamente han querido inculcar muchas cosas negativas sobre esta lengua y sus hablantes, entre otras, el prejuicio de que el otomí es un dialecto que no cuenta con escritura propia. Desde luego, estos juicios son opiniones falsas y constituyen percepciones típicas de miembros de grupos mayoritarios, atiborrados de prejuicios racistas e intolerantes heredados por los conquistadores, asi como de la negación misma del mexicano que tiene vergüenza de su pasado. Al contrario, el otomí no sólo es una lengua de inestimable valor para sus hablantes y escritores, sino también un camino que pueden recorrer los mestizos para llegar a sus raíces y conocer su pasado. Es un idioma con una bella gramática y un rico vocabulario, que puede expresar cualquier concepto. Es una lengua tonal, como todas las lenguas otomangues, con más vocales y consonantes que el español. Es un idioma que se puede escribir y leer. Cuenta ya con una propuesta muy avanzada para una ortografía estandarizada entre las variantes del otomí queretano. Son varios los diccionarios que dan constancia del enorme y variado acervo de palabras que enriquecen esta lengua. Próximamente se publicará el diccionario otomi—español más completo de la historia queretana. Por la claridad de su gramática y la belleza de sus sonidos se puede crear literatura, plasmar novelas y hacer poesía. Es un idioma que no debe ser motivo de vergüenza, sino de orgullo, tanto para los hablantes nativos como para todos los mexicanos. A través de esta lengua los otomíes pueden reclamar mejor sus derechos de identidad y riqueza cultural, tan sonados en tiempos contemporáneos. Sólo así con mayor resonancia y justa razón pueden decir: aquí estamos. El otomí es una lengua que merece ser escuchada, hablada, leída, escrita, revitalizada y divulgada. Si los hablantes nativos dejaran de hablar, escuchar, escribir y leer su lengua madre, perderían gran parte de su identidad cultural debilitándose y, consecuentemente, diluyéndose como grupo indígena. De esta forma la nación mexicana perderia también parte de su historia, identidad y patrimonio cultural. En este contexto, resultan importantes los relatos en otomí que presentamos aquí, que son una contribución al refuerzo y rescate de la lengua otomí y una muestra palpable de su gran riqueza de palabras. Se trata de una selección de 48 relatos escritos en hñäñho con su traducción al español. El hñäñho es una variante del otomí hablada en Santiago Mexquititlán, comunidad ñäñho u otomí de Amealco, el municipio más meridional del estado de Querétaro, limítrofe con los estados de México y Michoacán. Varios otomíes han recopilado y escrito estos relatos. Las primeras cinco narraciones son de la inspiración de Severiano Andrés de Jesús, profesor bilingüe ñäñho originario de Santiago Mexquititlán, quien durante muchos años ha participado en el rescate de la lengua otomí. El mismo profesor tradujo al otomí de Santiago Mexquititlán veintiocho cuentos originalmente escritos en el hñähñu, variante del otomí hablada en el Valle de Mezquital, Hidalgo. Trece de estos cuentos fueron recopilados y apuntados por Donaciana Martín, Victorino Gómez y Pedro Godínez, profesores bilingües de habla hñähñu, quienes mucho se han esforzado por la revitalización de esta variante del otomí hidalguense. Los otros quince cuentos fueron escritos por Jesús Salinas Pedraza, escritor ñäñhu, quien es posiblemente el que más narrativa otomí ha realizado. Finalmente, los demás relatos de esta selección son quince narraciones, redactadas con mucha creatividad y fantasía, sobre la vida, historia y cultura de su comunidad, por estudiantes de habla hñäñho de la Escuela de Bachilleres de Santiago Mexquititlán. Parte de los cuentos representan el patrimonio de la cultura otomí heredado de los antepasados y fueron apuntados por los diversos autores de esta publicación de boca de los otomíes de edad avanzada, mientras que otros relatos son nuevas creaciones. En todos los relatos se refleja el sincretismo de las dos culturas que confluyeron en México: la indígena y la española. Entre los diversos autores se observan diferencias en los elementos indígenas e hispánicos que vierten en sus escritos, lo cual a su vez refleja el modo de percibir y asumir su realidad o fantasía y que indudablemente está determinado por su entorno social. De esta manera, puede explicarse la

2

Page 3: YÁ ‘BEDE AR HÑÄÑHO NSANTUMURIYA CUENTOS EN …filosofia.uaq.mx/yaak/fils/otomi/lt/cuentosot.pdf · conejo y el borrego. Interesante es el cuento “El perro viejo y el coyote”,

heterogeneídad de pensamientos que quedan plasmados en los variados temas y estilos de los cuentos. Generalmente, en las narraciones de Severiano Andrés de Jesús prevalecen elementos cristianos y moralistas, especialmente en los cuentos “La serpiente mitológica” y “Cómo llegaron a sonar las campanas”, lo que hace evidente que estos relatos han sido escritos con más solemnidad y con exiguo sentido del humor, si se les compara con los otros cuentos. En los relatos recopilados por Severiano en San Ildefonso, otra comunidad hñäñho de Amealco, se encuentran elementos prehispánicos, como el águila y el maíz. En muchos cuentos otomíes del estado de Hidalgo, los protagonistas son animales, cuyas caracterizaciones son un espejo de los diversos tipos de comportamientos que encontramos en la sociedad mexicana. Así, el coyote simboliza el bravucón malo, egoísta y oportunista, quien generalmente molesta a los otros animales e intenta destruir y comerse al que encuentre en el camino, elemento común en la tradición narrativa de todas las culturas americanas. Afortunadamente, el coyote no es muy inteligente y hay animales mejores que él, tales como el conejo y el borrego. Interesante es el cuento “El perro viejo y el coyote”, en que el coyote ayuda al perro para que el dueño vuelva a aceptarlo como guardián del gallinero y no lo vaya a echar por viejo. De este cuento se podría deducir que el coyote puede ser buen animal que ayuda a su prójimo. Sin embargo, al final del cuento se traslucen sus verdaderas intenciones cuando le dice al can: “Por allí nos estaremos viendo”. O sea que el coyote seguirá haciendo de las suyas. Varios de los cuentos escritos por Donaciana Martín y los demás profesores bilingües de habla hñähñu también se escuchan en Querétaro, especialmente en Tolimán, donde se habla una variante del otomí que es muy similar al hñähñu del Valle del Mezquital. Uno de los cuentos originalmente recopilado y escrito por ellos es “Pedro Ordimäla”, que se ha difundido incluso en Santiago Mexquititlán y que todavía suelen narrar las personas de edad avanzada. Pedro, el protagonista del cuento, es abusivo que hace lo que quiere sin respetar a las demás personas de la comunidad, simbolizando así la conducta y arbitrariedades caciquiles que los otomíes tradicionalmente han tenido que afrontar y soportar. El cuento tiene un trágico final cuando la gente se harta y mata a Pedro. Así, sólo queda la moraleja: se castiga el mal y se hace justicia. Otro cuento recopilado por los profesores describe los grandes esfuerzos que hace una tortuga para asistir a la boda de unos gatitos. A pesar del enorme esfuerzo que hace la tortuga para llegar a la fiesta, nunca llega a la celebración por caerse del último escalón de la escalera de la casa donde se celebrará el casamiento. Es una historia trágico—cómica sobre muchos esfuerzos, que al final resultan vanos y que no tienen compensación alguna, con un desenlace en el que la tortuga acepta los hechos con mucha resignación. Con este cuento, metafóricamente, se critica la actitud de conformismo que muchos mexicanos suelen adoptar frente a las adversidades que, desgraciadamente, les atajan el camino. Los cuentos de Jesús Salinas Pedraza están escritos, generalmente, con mucho sentido del humor. Con sus narraciones, no sólo critica a los mestizos (“Ár ‘bede ar Pedro”), a los gringos (“El vestuario”, “Un gringo y un otomí”) o a los campesinos iletrados y soñadores (“El cuento del caminante”, “El cazador de venados”), sino que también a los mismos otomíes (“Los arrieros”), mostrando sus defectos, como el machismo (“Cuento de un jornalero”) ya la ignorancia (“El tonto José”). Estos cuentos fueron leídos por los alumnos de la Escuela de Bachilleres de Santiago Mexquititlán, algunos de los cuales les sirvieron de inspiración para escribir otros, como en el caso de Benito Álvarez García, quien se basa en el cuento “Un gringo y un otomí”, para crear “El otomí y el español son mundos diferentes o los amigos y sus mundos diferentes”. Las composiciones de los estudiantes de la Escuela de Bachilleres hablan sobre temas muy diversos. Muestran el punto de vista de los jóvenes otomíes sobre la historia de su comunidad (“El reparto de las tierras de Santiago Mexquititlán en 1933” y “Costumbres, tradiciones e historia de Santiago Mexquititlán”), la problemática de la migración (“Los tres amigos”), la pobreza (“El hambre y sus consecuencias”), el noviazgo (“Época de romaticismo”), la religión (“Cuento otomí de Santiago Mexquititlán” y “Costumbres, tradiciones e historia de Santiago Mexquititlán”), la identidad personal (“Yo”), las festividades de su comunidad (“El 15 de mayo del 1996 fue la gran fiesta del año en Santiago Mexquititlán”), las relaciones interculturales y laborales (“El otomí y el español son mundos diferentes o los amigos y sus mundos diferentes”), la violencia (“El 15 de mayo del 1996 fue la gran fiesta del año en Santiago Mexquititlán” y “Broma con violencia y venganza”) y la brujería (“Cuento de un señor y una bruja y Las brujas”). Llama la atención que los animales

3

Page 4: YÁ ‘BEDE AR HÑÄÑHO NSANTUMURIYA CUENTOS EN …filosofia.uaq.mx/yaak/fils/otomi/lt/cuentosot.pdf · conejo y el borrego. Interesante es el cuento “El perro viejo y el coyote”,

característicos en los cuentos de Severiano Andrés de Jesús, Donaciana y los demás profesores y Jesús Salinas Pedraza, casi son ausentes en los relatos de los estudiantes. Sólo aparece un ave en el cuento de “El cazador de pájaros” y una tortuga y una gallina en “La tortuga”. En ambos cuentos, los animales tienen un papel muy pasivo, como objetos de caza o de consumismo y de codicia. Por lo demás, los animales prácticamente han desaparecido por completo de la narrativa de los jóvenes, quienes tienden a ser más realistas que los autores de mayor edad. Los cuentos de esta publicación son frutos del proyecto “Rescate de la Lengua Otomí en el Estado de Querétaro”, llevado a cabo en la Universidad Autónoma de Querétaro, que entre sus objetivos contempla la recopilación de narrativa escrita en el otomí del estado. Este programa de rescate, realizado con nuestra coordinación no proviene de un deseo romántico de recuperar una lengua de un pasado glorioso casi extinto. Por el contrario, se trata de una investigación con la mirada hacia el futuro, es decir, una investigación con el espíritu de contribuir al combate contra la marginación de los otomíes de Querétaro y en general de México, convencidos de que la mejor herramienta de combate es el mejoramiento de la calidad de su educación, asi como propiciar el respeto y reconocimiento de la cultura otomi y revitalización de su primera lengua. De modo que esta investigación, aplicada y vigente, tendrá gran repercusión en la comunidad otomi y beneficiará a los aproximadamente 50.000 indígenas de nuestro estado, quienes representan a los pobladores más antiguos de territorio queretano y a pesar del creciente interés nacional por la problemática indígena, siguen conformando un grupo vulnerable y discriminado, que vive en condiciones de extrema pobreza, igual que los demás grupos indígenas del país. Desafortunadamente, el idioma otomí sigue siendo una lengua estigmatizada, lo que propicia, entre otras cosas, que en ninguna escuela “bilingüe” del estado los otomíes reciban enseñanza en su lengua materna. Los profesores, en la llamada enseñanza “bilingüe”, no disponen de material didáctico ni de una metodología para aplicar dicha enseñanza. Por lo mismo, no sólo todos los otomíes de las nuevas generaciones son analfabetos en su lengua materna, sino que también presentan deficiencias en la asimilación del español, su segunda lengua, que tiene mucha interferencia del otomí. Todos los relatos de este libro están escritos en una ortografía estandarizada para las cuatro variantes del otomí habladas en Querétaro. Dicha ortografía, discutida y aprobada por el Consejo de los Pueblos Indígenas Queretanos en agosto de 1999, se aplica ya en los cursos de otomí que actualmente se imparten en diversas instituciones. Incluso puede ser empleada para las variantes del otomí de otros estados. Debido a la aplicación de esta ortografía estandarizada en los cuentos aquí presentados, se considera importante resumir brevemente algunos aspectos medulares de la misma. Las vocales otomíes, similares a las del español, se escriben tal como se hace en español: a, e, i ,o, u, mientras que las fonemas vocales otomíes que difieren del español, se escriben subrayadas: a, e, o, u. Las vocales otomíes que se pronuncian nasalmente, se escriben con una diéresis: ä, ë, ï, ö, ü, ä, ë, ö, ü. Estos sonidos sólo se escriben si surgen diferencias de significado entre dos palabras, lo que puede variar de una región a otra. Además, las seis consonantes del otomí que no figuran en el español, se escriben como h, th, ts, x, z y ‘, mientras que las dos semiconsonantes, como w e y. El sonido k, que en en el español se escribe como “c” antes de las vocales “a”, “o” y “u” y como “qu” antes de “e” e “i”, en el otomí se escribe invariablmente como k; el sonido “s”, que en el español se escribe con poca consistencia como “c”, “s” o “z”, en el otomí se escribe siempre como s; y el sonido que en español se escibe como “ch”, se escribe como tx en la lengua indígena. Como se mencionó anteriormente, el otomí es una lengua tonal, lo que significa que el tono determinará el significado de la palabra. Existen palabras prácticamente idénticas (pares mínimos) cuya acepción sólo se conoce por el tono pronunciado, el cual puede ser de tres tipos: alto, bajo y ascendente. Las vocales otomíes pronunciadas en tono alto se escriben con un acento grave: á, é, í, ó, ú, á, é, í, ó, ú, mientras que las pronunciadas en un tono bajo, no se escriben. Una vocal en tono ascendente podría ser escrita con un acento circunflejo volteado, o como doble vocal. Cabe señalar que los tonos se escriben únicamente, si surgen diferencias de significado entre dos palabras similares. Es conveniente hacer notar que el español de los estudiantes de la Escuela de Bachilleres difiere del español de los otros autores. Mientras que el español de los primeros es imperfecto, por estar lleno de transferencias gramaticales del otomí, el español de los segundos es, generalmente, un español estándar. En esta publicación, no se corrige el español escrito de los estudiantes puesto que forma un importante testimonio de cómo los otomíes asimilan su segunda lengua, datos que

4

Page 5: YÁ ‘BEDE AR HÑÄÑHO NSANTUMURIYA CUENTOS EN …filosofia.uaq.mx/yaak/fils/otomi/lt/cuentosot.pdf · conejo y el borrego. Interesante es el cuento “El perro viejo y el coyote”,

en el futuro pueden servir para comprender mejor la forma en que estos indígenas hablan y escriben el español, y la forma en que los elementos de la lengua indígena penetran en la lengua impuesta y viceversa. La falta de material de lectura escrita en el otomí queretano y la carencia, hasta hace poco, de una ortografía estandarizada de las variantes regionales, siempre han sido parte de los obstáculos fundamentales en la enseñanza del otomí. Muchas veces, los profesores que trabajan en las escuelas primarias del departamento de la Educación Indígena de la USEBEQ, han aducido estas carencias como pretexto para justificar la inaplicación de la enseñanza bilingüe. Así, con esta publicación se incrementará el acervo bibliográfico de textos escritos en otomí, y se aportarán elementos para la aplicación real de la enseñanza bilingüe. En la experiencia ganada durante la impartición de talleres y cursos para la enseñanza del otomí, especialmente en la Escuela de Bachilleres, muchos de estos cuentos han sido utilizados como material de lectura obteniéndose resultados favorables, puesto que, de acuerdo con comentarios de los mismos estudiantes, son agradables y de fácil comprensión. Esperamos que el esfuerzo realizado con la presente publicación, contribuya también a la erradicación del prejuicio que, desgraciadamente, sigue existiendo entre muchos mestizos, e incluso entre algunos otomíes, de que el otomí es sólo un “dialecto”, que sólo se habla, pero que no se puede escribir. Deseamos, sinceramente, que a través de estos relatos los ñäñho puedan sentirse orgullosos de su lengua materna, el medio de expresión más bello y valioso que poseen.

Ewald Hekking

5

Page 6: YÁ ‘BEDE AR HÑÄÑHO NSANTUMURIYA CUENTOS EN …filosofia.uaq.mx/yaak/fils/otomi/lt/cuentosot.pdf · conejo y el borrego. Interesante es el cuento “El perro viejo y el coyote”,

Ar ndui nthuts’i Ar hñäñho konge ar njwaro, ar okwilteka, ar mätlatsinka, ar pame ne ar txitximeka ge’u ya hñä xkagentho ya meni, nu’u ge’u yá hñä ar ndui ne yá hñäse ar xeni mäs jar norte nu Mesoamerika. Ya ñäñho bí mets’i bí ntsahu ya hñä ya hñäni ne ya hñä hingi hñäse ngu ár hñä ya ndeznä ne ya ñämfo. Ya ndeznä, ya ñämfo ne ya mboho, nu’u ge’u ya däte nuwa jar hai, nzäm’bu xi deni ne xi nseya ya ñäñho, nzäm’bu xi yokwi ya hmämun’ñu dige ar hñäñho ne ya ñäñho, nzäm’bu xi mets’i ya mfeni himakwäni ke ar hñäñho ge ‘nar “dialekto” ne hingi pets’i ’nar nt’ot’ise. Ndehmä ge nuya ya nt’ent’i ge’u ya nt’ent’i himakwäni ne ge’u yá mfenise ya hmunts’ujä’i pets’i ar ts’ut’ubi, nu’u hingi tseti ne mbeni ke ya ndeznä, ya ñämfo ne ya mboho mäs xi hño dige ya ñañho, nu’ä xi zogi yá ntäte mengu Españä. ‘Nehe ge ár njoni ya mboho pets’i yá tsa dige ya pa xi thogi. Ar kontraryo, ar hñäñho hinga hont’ä ‘nar hñä ko ‘nar njut’i hindar tsa da thuts’i pa yá ñäse ne yá ‘yofose, ‘nehe ge ‘nár ‘ñu ya mboho dar tsa da ‘ño pa da bädi yá ‘yu ne yá pa xi thogi. Ge ‘nar hñä ko ‘nar nxoge nthoki ne ya hñä xi nzatho, ir nge nu’u dar tsa da mä gatho ya mfeni da ne. Ar hñäñho pets’i yá nzunt’i njangu gatho ya hñä otomange ne pets’i ma ‘ra yá bokale ne yá konsonante dige ar hñämfo. Ge ‘nar hñä ar tsa da nt‘ot’i ne da lei. Ya xi nwadi ‘nar nthädi pa ‘nar nt’ot’i xi hño pa gatho ya hñäñho hñä nuwa Maxei. Ya ‘bui ‘ra ya he’mi mpomuhñä ungumakwäni ke ar hñäñho pets’i ‘nar dätä hmunts’i ya hñä. Ya ngut’ä da t’ungumfädi ar he’mi mpomuhñä hñäñho hñämfo mäs nxoge nu Maxei. Ko ar hñäñho dar tsa da t’ot’i ya ‘bede ne ya nsadi nzatho. Himahyoni ya ñäñho ne ya mboho da mets’i ar tsa dige ar hñäñho. Ir nge ar hñäñho ya ñañho dar tsa da ‘yapi ya mboho da numansu yá zatho‘muise ya ñäñho xi di hnoni ya pa’bya. Hontho nja’bu ya ñäñho dar tsa da mä xi hño ne ko xingu ar ungumfädi: nuwa di ‘buhuwa. Ar hñäñho ge ‘nar hñä mahyoni da t’ode, da hñä, da lei, da t’ot’i, da hñäñhä ne da t’ungumfädi. Nu’bu ya ñäñho da hyegi ár nt’ots’e, ár hñä, ár nt’ot’i ne ár lei ár hñäse, da ‘medi ‘nar dätä xeni yá ‘muise, da nduts’edi ne da thänts’uhu ya mboho. Nja’bu ‘nehe ya Mim’onda da ‘bedi ‘nar xeni yá ‘mui mahä’mu, yá ‘muise ne yá metise. Xi mahyoni ya ‘bede di uhewa, ngetho nu’u japi da hñäñhä ar hñäñho ne ngetho nu’u udi xi na hño ár nzatho ar hñäñho. Gekwa di pets’uhu yoho ya ‘nate ma hñäto ya ‘bede xi t’ot’i ko ar hñäñho ne xi ‘rats’uhñä ko ar hñämfo. Ar hñäñho hñä nu Nsantyago Nt’ähi, ‘nar hnini ho ‘bui ‘ret’a ma kut’a ya m’o ya ñäñho, ‘nar xeni ar dähnini Nsantumuriya jar sur ar dätä hnini Maxei, nu’ä nzotu’hu ya dätä hnini M’onda ne Mitxoakan. ‘Ra ya ñäñho xi munts’i ne xi ‘yot’i nuya ya ‘bede. Ar Severiano Andrés de Jesús bí ‘yot’i ar ndui kut’a ya ‘bede. Ar Severiano ge ‘nar xambate ar ñäñho ne yoho ya hñä, ge ar mengu Nsantyago Nt’ähi ne faxte jar ‘befi da t’ot’i ar hñäñho. Ar xambate ‘nehe bí ‘rats’uhñä ko ar hñäñho ‘nate ma hñäto ya ‘bede xki t’ot’i ko ar hñähñu, nä’ä hñä Mbot’ähi. Ar Donaciana Martín, ar Victorino Gómez ne ar Pedro Godinez bí munts’i ne bí ‘yot’i ‘ret’a ma hñu nuya ya ‘bede. Nu’u ge’u ya xambate ya ñähñu ñä yoho ya hñä ne xi ‘yot’e yá ts’edi da hñäñhä ar hñähñu. Ar Jesús Salinas Pedraza bí ‘yot’i ma ‘ret’a ma kut’a ya ‘bede. Ar Jesús ge ar ‘yot’uhe’mi ’mui ar tsa xi ‘yot’i mäs ya ‘bede ko ar hñähñu. Ár ngäts’i, ya ‘bede nu’u pongi, ge’u ‘ret’a ma kut’a ya ‘bede xi ‘yot’i ya xadi ñäñho jar Ngú ya Dätä Nsadi nu Nsantyago Nt’ähi. Ge ya ‘bede xi t’ot’i ko xingu ar mfeni dige ár nzaki ne yá ‘mui ár hnini. ‘Nar xeni ya ‘bede udi yá ‘mui xi zogi yá mboxita ne yá ‘yot’uhe’mi ’mui nuna ar he’mi xi munts’i ne ‘yot’i ir nge yá ne ya ñäñho ya dätä jä’i, mente ma ‘ra ya ‘bede ge ya ‘ra’yo ‘bede. Gatho ya ‘bede xuhmi yoho ya ‘mui xi ‘ränts’i M’onda: yá ‘mui ya jä’itho ne yá ‘mui ya zubí mengu España. Yá ‘bede ya ‘yot’uhe’mi ’mui ‘na’ño dige yá xeni ya jä’itho ne yá xeni ya zubí, nä’ä xuhmi honja ya ‘yot’uhe’mi ’mui handi yá makwäni wa yá ‘bede, nä’ä ot’e ya nthogi. Nja’bu ar tsa to da mä xi hño yogo’ä ‘na’ño yá mfeni ne yá nt’ot’e ya ‘bede ne honja xi t’ot’i ya ‘bede. Ja yá ‘bede ar Severiano Andrés de Jesús nzäm’bu ‘bui xingu yá mfeni ya kristyano ne xingu yá nsokuda, sobre gatho jar ‘bede “Ar k’eñä mfädi ya mna hä’mu” ne jar ‘bede “Ár ntsoho ár nzunt’i ya t’egi nu Nsantyago T’ähi”. Jange nuya ya ‘bede xi t’ot’i mäs xi nza’mi, mäs xi nzadi ne ko mäs hingi ‘rente dige ma ‘ra ya ‘bede. Ja ya ‘bede bí munts’i ar Severiano nu Nt’okwä, ma ‘nar hnini hñäñho ‘bui yá xeni yá ‘mui ya jä’itho nu’bu ‘betho ndi zokwa ya zubí mengu España, ngu ar nxuni ne ar dethä. Ja xingu yá ‘bede ya ñähñu mengu Mbot’ähi ya zu’we pets’i ‘nar ‘befi mahyoni ne ge’u mahyegi ngu ‘nar hñe ‘ra ya nt’ot’u‘mui di nthehu Mim’onda. Nja’bu ar mi’ño udi ar ts’o nduxte, ar mfane kwase ne ar hyate, nu’ä nzäm’bu uni ma ‘ra ya zu’we ne tsapi da yot’e ne da za nä’ä da nthewi jár ‘ñu. Ar

6

Page 7: YÁ ‘BEDE AR HÑÄÑHO NSANTUMURIYA CUENTOS EN …filosofia.uaq.mx/yaak/fils/otomi/lt/cuentosot.pdf · conejo y el borrego. Interesante es el cuento “El perro viejo y el coyote”,

mi’ño ge ‘nar zu’we xi di mfädi ja ya ‘bede gatho ya ‘mui nu Amerika. Xi hño ar mi’ño hingar na timfeni ne ‘bui ya zu’we mäs ya timfeni dige ar mi’ño, komongu ar kwa ne ar deti. Xi na nzatho ar ‘bede “Ar xita ‘yo ne ar mi’ño”, jagem’bu ar mi’ño fats’i ar tsat’yo, pa ár hmu hinda gui ar tsat’yo ne da mengi da hñä njangu ár domute jar ngú’ni. Nuna ar ‘bede udi ar mi’ño ge ‘nar hoguzu’we, getho fats’i ár mijei. Pe ár ngäts’i ar ‘bede udi yá mfeni makwäni ar mi’ño, nu’bu xifi ar tsat’yo: —Nu’bu xkar nthewi’bu. Nä’ä ir boni ke ar mi’ño da deni da ‘yot’e nä’ä da ne. ‘Ra ya ‘bede, bí ‘yot’i ar Donaciana Martín ne ma ‘ra ya xambate ñähñu yoho ya hñä, ‘nehe t’ode jar dätä hnini Maxei, sobre gatho Ndenthi, hogem’bu hñä ar ñhöñhö, nu’ä nthewi ar hñähñu nu Mbot’ähi. ‘Na ya ‘bede bí munts’i ne bí ‘yot’i ar Donaciana ne ma ‘ra, ge ár ‘bede “Ar Pedro Ordemäla”. Nuna ar ‘bede ‘nehe t’ode nu Nsantyago, hogem’bu tobe pede ya dätä jä’i. Ar Pedro ge ar jä’i mäs mahyoni jar ‘bede, ge ‘nar nduxte jä’i nu’ä ot’e nä’ä da ne ne hingi numansu ma ‘ra ya jä’i jar hnini. Ar ‘bede nja’bu udi ya nt’ot’e hingi za ne yá mfets’e ya däbämuhñä nu’u ya ñäñho pets’i da zeti ne da hñanduhu. Ar ‘bede pets’i ‘nar ngäts’i xi nts’o, ngetho ya jä’i hingi ne ne ho ar Pedro. Nja’bu honse pongi ar nsokuda: da ts’atu’ñu ya ts’ont’ot’e ne da t’ot’e ar ts’ut’ubi. Ma ‘nar ‘bede bí munts’i ne bí ‘yot’i ya xambate, pede ya dätä ts’edi ot’e ‘nar xaha pa da wat’i jár nthäti ‘ra ya tsi mixi. Anke ar xaha ot’e xingu ya ts’edi pa da zoni jar dängo, ni ‘nar pa tsoni nu’bu ho t’ot’e ar dängo, ngetho bí jwangi jar ngäts’i yá ‘rendo ar ngú ho da ts’a ar dängo. Ár ‘bede ya tsi mixi ge ‘nar ‘bede ho thänts’i ya ts’ont’ot’e ne ya txalá, ge ‘nar ‘bede dige xingu ya nt’ot’uts’edi nu’u ar ngäts’i da hneki ya nt’ot’e hingi njapu’befi ne nu’u hinda hñä ‘nar njut’i. Ar ‘bede pets’i ‘nar nsot’i, nu’bu ar ngäts’i ar xaha hä ya nt’ot’e ko xingu ar ts’eti. Nuna ar ‘bede theni ár ts’eti xingu ya Mim’onda, nu’bu da nthehu ‘ra ya nthogi’ñu jar ‘ñu. Yá ‘bede ar Jesús Salinas Pedraza, nzäm’bu xi t’ot’i ko xingu ya txalá. Ko yá ‘bede ar Jesús theni ya mboho (“Ár ‘bede ar Pedro”), ya mengu ir ‘rangudi (“Ar nthe”, “‘Nar zubí ne ‘nar ñaño”) wa ya wähi nu’u hingi pädi da lei ne da ‘yot’i ne nu’u ‘withä xingu (“‘Ar ‘bede ar ne’ñu”, “‘Nar mehogufani”), ‘nehe xkagentho ya ñäñho (“Ya ‘ñendu”) ne udi yá ts’oni, njangu yá mfeni ke ya ‘ñoho mäs ar za dige ya ‘behñä (“Ár ‘bede ‘nar pefi”) ne njangu yá ‘bemfädi (“Ar dondo Huse”). Yá xadi ñäñho jar Ngú ya Dätä Nsadi nu Nsantyago Nt’ähi bí lei nuya ya ‘bede ne ‘ra ya ‘bede bí japi ya xadi da ‘yot’i ma ‘ra ya ‘bede, komongu ar Benito Álvarez García, nu’ä bí njapu’befi ár ‘bede “‘Nar zubí ne ‘nar ñäñho” pa da ‘yot’i “Ar ñäñho ne ar ñämfo: yoho ya mpädi ne yá ximhai ‘na’ño”. Ya xadi jar Ngú ya Dätä Nsadi bí ‘yot’i dige ‘na’ño ya nt’ot’e. Yá ‘bede udi yá mfeni ya ts’unt’u ne ya nxutsi ñäñho dige ya ‘mui ya pa mahä’mu jar hnini (“Ár nthege ya hai nu Nsantyago ma 1933”; “Yá ‘mui ne yá ‘bede mahä’mu Nsantyago Meskititlán”), yá hñäki ya jä’i poni (“Hñu ya mpädi”), ya hyoya (“Ar thuhú ne ya mpengi”), ya xähi (“Yá pa ar “romäntisismo””), ár nzokwä (“Ar ‘bede hñäñho Nsantyago Nt’ähi”; “Yá ‘mui ne yá ‘bede mahä’mu Nsantyago Meskititlán”), ár ‘muise ya jä’i (“Nuga”), yá dängo ar hnini (“Ar 'ret'a ma kut'a ar mäyo nu ar jeya 'ret'a ya nthebe guto ya nthebe i goho ya 'nate 'ret'a ma 'rato, mar dängo ar jeya nu Nsantyago Meskititlan”), ár nthe yá ‘mui ne yá ‘befi (“Ar ñäñho ne ar ñämfo: yoho ya mpädi ne yá ximhai ‘na’ño”), ar nt’ot’e nts’o ya nduxte (“Ar 'ret'a ma kut'a ar mäyo un ar jeya 'ret'a ya nthebe guto ya nthebe i goho ya 'nate 'ret'a ma 'rato, mar dängo ar jeya nu Nsantyago Meskititlan”; “Txalá kor nt’ot’e nts’o i mpengi”) ne ar t’ete (“Ár ‘bede ‘nar jä’i ne ‘nar zone”). Mahyoni ga njapukasohu ke ya zu’we yá metise ya ‘bede ar Severiano, Donaciana ne ma ‘ra ya xambate ne ar Jesús ngu’bu hingi ‘bui ja yá ‘bede ya xadi. Hontho neki ‘nar ts’ints’u jar ‘bede ”Ar medints’u” ne ‘nar xaha wa ‘nar ‘ñunde jar ‘bede “Ar xaha”. Ja ga yoho ya ‘bede ya zu’we pets’i ‘nár ‘befi xi hñu njangu ya zu’we pa da nju ne pa da ts’a, njangu ya zu’we ar zuda. Yá ‘bede nuna ar t’ungumfädi ge yá nt’uni ar nthoni ‘befi ár thuhu “Ár ‘bengi ar hñäñho jar dätä hnini Maxei” t’ot’e jar Dätä ngú ya Nsadi ar Ndäse Maxei. ‘Na dige yá mfeni ‘befi ge ár hmunts’i ya ‘bede xi t’ot’i ko ar hñäñho ne ar ñhöñhö. Nuguga dar ndä nuna ar ‘befi. Nuna ar ‘bengi hingoge ‘nar hne ‘nar jä’i ar romántiko, nu’ä ne da hñäñhä ‘nar hñä ya ngu’bu bí du. Hingoge’ä, ge ‘nar ‘befi ar nt’ani ko ar thandi ir ma’bu, ge ‘nar nt’ani, nu’ä ne da mfats’i ár hñäki ya ñäñho ne ya ñöñhö Maxei ne ár hñäki ma ‘ra ya jä’itho nu’u xi ‘wege dige ya mboho. Di mbeñhu ke ge ‘nar nzafi xi mahyoni jar tuhni ge da mengi ar za ar nt’uti ne da ‘ñent’i da hnumansu yá ‘mui ya ñäñho wa ya ñöñhö ne da mengi yá ts’edi ár hñä yá nänä. Ni mudu nuna ar nt’ani da mets’i xingu yá ‘rähä pa yá hnini ya ñäñho ne da njapu’befi yoho ‘nate ma ‘ret’a ya m’o ya jä’itho ya mengu jar dätä hnini Maxei, nu’u ge’u ya jä’itho pets’i mäs ya pa mahä’mu nu Maxei ne sige ngu ‘nar hmunts’i ya jä’i ya hyoya xi ‘reni, xi ‘betsa ne ngu ma ‘ra ya hmunts’i ya jä’itho Mim’onda, anke kadu ar pa ya mengu Mim’onda ne da bädi mäs dige yá hñäki ya jä’itho.

7

Page 8: YÁ ‘BEDE AR HÑÄÑHO NSANTUMURIYA CUENTOS EN …filosofia.uaq.mx/yaak/fils/otomi/lt/cuentosot.pdf · conejo y el borrego. Interesante es el cuento “El perro viejo y el coyote”,

Ge ar dumui ke ar hñäñho teni komongu ‘nar hñä xi nts’oni, nä’ä japi ke jar dätä hnini Maxei otho ya skwela yoho ya hñä hogem’bu ya ñäñho da t’uti ko ár hñä yá nänä. Ya xambate mpefi jar nt’uti yoho ya hñä, hingi pets’i ya he’mi ar hñäñho ne hingi pädi honja da t’ot’e ar nt’ut’i. Jange hinga hont’ä gatho ya ñäñho ya bätsitho hingi pädi honja da ‘yot’i ár hñäse, ne ‘nehe udi ya ‘bedi xta meya ar hñämfo, ár ñoho ar hñä, ngetho xingu yá xeni ar hñäñho kut’i jar hñämfo. Gatho yá ‘bede nuna ar he’mi xi nt’ot’i ko ‘nar nt’ot’i mahyegi pa ar hñäñho ne ar ñhöñhö. Nuna ar nt’ot’i bí mfeni nxoge xingu jeya ne ar zänä agosto, ar jeya ‘ret’anthebe gutonthebe goho ya ‘nate ‘ret’a ma guto, ár hmunts’i ya jä’itho nu Maxei bí ‘yot’e ‘nar nkohi ne bi numunhño. Nu’bya nuna ar nt’ot’i ya njapu’befi ja yá nsadi ar hñäñho ne ar ñhöñhö, nu’u t’uni ja ya ‘na’ño instituto ho nt’uti. ‘Nehe dar tsa da njapu’befi ja ma ‘ra ya dätä hnini ho hñä ar hñäñho wa ar ñhöñhö. Di mbeñhe mahyoni ga ot’uhe ‘nar ntx’uki nt’ot’e ‘ra ya xeni mahyoni nuna ar nt’ot’i. Yá nzunt’i ar hñäñho wa ar ñhöñhö jar made ar xeni hñä mahyegi ngu yá nzunt’i ar hñämfo, t’ot’i ngu ar hñämfo: a, e, i, o, u, pe yá nzunt’i ar hñäñho wa ar ñhöñhö jar made ar xeni hñä himahyegi ngu yá nzunt’i ar hñämfo, nt’ot’i ko ya t’olo ‘ñu madui ja ya nzunt’i: a, e, o, u. Yá nzunt’i ar hñäñho wa ar ñhönhö nu’u hnoni ko ar xiñu, nt’ot’i ko yoho t’olo punto: ä, ë, ï, ö, ü, ä, ë, ö, ü. Nuya ya nzunt’i honse t’ot’i, nu’bu yoho ya hñä ir boni ‘na’ño, nä’ä dar tsa da mpati kadu ‘nar hnini. ‘Nehe ‘rato yá nzunt’i ar hñäñho wa ar ñhöñhö nu’u pewi ne hingi neki ko ar hñämfo, nt’ot’i ngu ar h, ar th, ar ts, ar x, ar z ne ar ‘, ne yoho ya nzunt’i made ya nzunt’i jar made ar xeni hñä ne made ya nzunt’i pewi, t’ot’i ngu ar w ne ar y. Ar nzunt’i k nu’ä ko ar hñämfo t’ot’i ngu ar “c” ko ya nzunt’i “a”, “o” ne “u” ne ngu ar “qu” ko ya nzunt’i “e” ne “i”, ko ar hñäñho wa ar ñhöñhö t’ot’i nzäm’bu ngu ar k. Ar nzunt’i s nu’ä ko ar hñämfo t’ot’i ya ‘nandi ngu ar “c”, ya ‘nandi ngu ar “s” ne ya ‘nandi ngu ar “z”, ko ar hñäñho wa ar ñhöñhö t’ot’i nzäm’bu ngu ar s ne ar nzunt’i nu’ä ko ar hñämfo t’ot’i ngu ar “ch”, t’ot’i ngu ar tx ko ar hñäñho wa ar ñhöñhö. Komongu bí hmä ma ‘met’o, ar hñäñho ne ar ñhöñhö pets’i ya nzunt’i komongu ya thuhú, nu’ä ir boni ke ‘nar hñä ir boni ‘na’ño, nu’bu pati ár nzunt’i. ‘Bui ya hñä ngu’bu mahyegi ir boni ‘na’ño, ngetho pati yá nzunt’i. Ko ar hñäñho wa ar ñhöñhö ‘bui ‘nar nzunt’i xi hñets’i, ‘nar nzunt’i madui ne ‘nar nzunt’i pots’e. Yá nzunt’i ar hñäñho wa ar ñhöñhö hnoni xi hñets’i, t’ot’i ko ‘nar nt’udi “acento grave”: á, é, í, ó, ú, á, é, ó, ú, pe ya nzunt’i hnoni madui, hingi t’ot’i. ‘Nar nzunt’i pots’e, dar tsa da t’ot’i ko ‘nar nt’udi “acento circunflejo” xi mpunts’i wa da t’ot’i ma’nagi ar nzunt’i. Mahyegi ga noñhe ya nzunt’i xi hñets’i ne ya nzunt’i pots’e, hontho t’ot’i, nu’bu yoho ya hñä mahyegi ir boni ‘na’ño. Mahyoni to da mä ár hñämfo ya xadi jar Ngú ya Dätä Nsadi ‘na’ño dige ár hñämfo ma ‘ra ya ‘yot’uhe’mi ’mui. Ár hñämfo ya xadi himakwäni, ngetho xi ‘ñuts’i ya xeni ar nthoki ar hñäñho ne ar hñämfo ma ‘ra ya ‘yot’uhe’mi ’mui nzäm’bu ge ‘nar hñämfo ‘rangu. Jar he’mi di ungumfädihe nuwa hixta hokuhe ar hñämfo xi ‘yot’i ya nxadi, ngetho ge ‘nar t’ungumakwäni xi mahyoni honja ya ñañho xi zini ár ñoho ar hñä, nu’u ge’u ya mfädi ar tsa da njapu’befi pa da ‘yode mäs xi hño honja nuya ya jä’itho ñä ne ot’i ar hñämfo, ne honja ‘ra yá xeni ár hñä ya jä’itho xi nthänts’i jar hñä ya ñämfo wa ár hñämfo jar hñäñho wa ar ñhöñhö. Nzäm’bu xi hñei da t’uti ar hñäñho wa ar ñhöñhö, ngetho otho ya he’mi xi t’ot’i ko ar hñäñho wa ar ñhöñhö pa da lei ne ngetho asta xi thogi tx’utho ya pa mi otho ‘nar nt’ot’i mahyegi pa ar hñäñho wa ar ñhöñhö. Jange ya xambate nu’u mpefi ja yá ngú ya nsadi primärya jár nt’uti ya jä’itho mpefi jar USEBEQ, nzäm’bu xi mä yá hnehñä ke hindar tsa da uni ya nsadi ir nge ‘ñotho ya he’mi yoho ya hñä. Nja’bu ár nt’ungumfädi nuna ar he’mi da japi da te ár hmunts’i ya he’mi pa da t’uni ‘nar makwäni nt’uti ko ar hñäñho wa ar ñhöñhö, sobre gatho jár Ngú ya Dätä Nsadi. Xingu nuya ‘bede xta japu’befihe ngu ya he’mi pa da lei nxoge ya nsadi ne ya xadi ja ya nsadi xi xikuhe ke ya ‘bede xi na nzatho ne hingi hei to da ‘yode. Di to’muhu ar ts’edi xta ot’uhe ko nuna ar t’ungumfädi, ‘nehe da japi da nk’uts’i ya mfeni himakwäni ke ar hñäñho hontho ge ‘nar “dialecto”, hontho hñä ne hindar tsa da t’ot’i. Di nehe ko ar hogumui ke ir nge nuya ya ‘bede ya ñañho ar tsa da za ‘ñets’i dige yá hñäse ne ar hñäñho ge ar hñä mäs xi nzatho ne mäs xi hmädi nu’ä pets’i.

Ewald Hekking

8

Page 9: YÁ ‘BEDE AR HÑÄÑHO NSANTUMURIYA CUENTOS EN …filosofia.uaq.mx/yaak/fils/otomi/lt/cuentosot.pdf · conejo y el borrego. Interesante es el cuento “El perro viejo y el coyote”,

Agradecimientos Quiero dar las gracias a la Universidad Autónoma de Querétaro, Culturas Populares de Querétaro a través de Pacmyc, las Presidencias de Cadereyta y de Amealco y al Colegio de Bachilleres del Estado de Querétaro, las cinco instituciones que de diversas maneras han contribuido a la publicación de esta antología de cuentos. Asimismo manifiesto mi agradecimiento a Jesús Salinas Pedraza, Donaciana Martín, Victorino Gómez y Pedro Godínez por habernos permitido publicar sus creaciones traducidas al otomí de Amealco. Finalmente, quisiera dar un reconocimiento a Virginia Chaparro y Desiderio Sánchez, quienes, como profesores, a los estudiantes de la Escuela de Bachilleres han enseñado la importancia de su lengua y cultura y les han inspirado a escribir los últimos quince cuentos de esta antología.

9

Page 10: YÁ ‘BEDE AR HÑÄÑHO NSANTUMURIYA CUENTOS EN …filosofia.uaq.mx/yaak/fils/otomi/lt/cuentosot.pdf · conejo y el borrego. Interesante es el cuento “El perro viejo y el coyote”,

Índice Ár ‘mui ar jä’i jar ximhai, ar tsibi ne ár njät’i nu mahets’i El origen del hombre, del fuego y del color del cielo Cuento de Doña Camila de San Ildefonso Tultepec Severiano Andrés de Jesús Ar k’eñä mfädi ya mna hä’muLa serpiente mitológica Severiano Andrés de Jesús Ár ‘bede ar nxuni nu Nt’okwä La leyenda del águila en San Ildefonso Tultepec Severiano Andrés de Jesús Ár ntsoho ár nzunt’i ya t’egi nu Nsantyago T’ähi Cómo llegaron a sonar las campanas en Santiago Mexquititlán Severiano Andrés de Jesús Ár ‘rini ar dethä pa ya jä’i Ár ‘bede ar txu Camila mengu Nt’okwä El origen del maíz para los humanos Cuento de Doña Camila de San Ildefonso Tultepec Severiano Andrés de Jesús Ar Pedro Ordemäla Pedro Ordimala Versión original de Donaciana Martín C., Victorino V. Gómez B. y Pedro M. Godínez S. Traducción al otomí de Santiago Severiano Andrés de Jesús Ar ‘ñäi ne ar lyon El zorrillo y el león Versión original de Donaciana Martín C., Victorino V. Gómez B. y Pedro M. Godínez S. Traducción al otomí de Santiago Severiano Andrés de Jesús Ya tsi xita Los viejitos Versión original de Donaciana Martín C., Victorino V. Gómez B. y Pedro M. Godínez S. Traducción al otomí de Santiago Severiano Andrés de Jesús Ár nthäti ‘ra ya tsi mixi ’La boda de unos gatitos Versión original de Donaciana Martín C., Victorino V. Gómez B. y Pedro M. Godínez S. Traducción al otomí de Santiago Severiano Andrés de Jesús Ar t’ungu ne ar dängu El ratón y el rata Versión original de Donaciana Martín C., Victorino V. Gómez B. y Pedro M. Godínez S. Traducción al otomí de Santiago Severiano Andrés de Jesús Ar ts’udi, ar ‘ñäi, ar däzu ne ar ts’ints’u’El puerco, el zorrillo, el tlacuache y el pájaro Versión original de Donaciana Martín C., Victorino V. Gómez B. y Pedro M. Godínez S. Traducción al otomí de Santiago Severiano Andrés de Jesús

10

Page 11: YÁ ‘BEDE AR HÑÄÑHO NSANTUMURIYA CUENTOS EN …filosofia.uaq.mx/yaak/fils/otomi/lt/cuentosot.pdf · conejo y el borrego. Interesante es el cuento “El perro viejo y el coyote”,

Ar pale Linu Don Marcelino Versión original de Donaciana Martín C., Victorino V. Gómez B. y Pedro M. Godínez S. Traducción al otomí de Santiago Severiano Andrés de Jesús Ar ts’unt’u nä’ä bí nu ‘nar nxutsi El muchacho que vio a una muchacha Versión original de Donaciana Martín C., Victorino V. Gómez B. y Pedro M. Godínez S. Traducción al otomí de Santiago Severiano Andrés de Jesús Ar kwa ne ar mi’ño El conejo y el coyote Versión original de Donaciana Martín C., Victorino V. Gómez B. y Pedro M. Godínez S. Traducción al otomí de Santiago Severiano Andrés de Jesús Hñu ya tsi mbane mi dathi Los tres compadritos enfermos Versión original de Donaciana Martín C., Victorino V. Gómez B. y Pedro M. Godínez S. Traducción al otomí de Santiago Severiano Andrés de Jesús Ar ‘ñoho nä’ä bí ma jar nijä ‘El hombre que fue a la iglesia Versión original de Donaciana Martín C., Victorino V. Gómez B. y Pedro M. Godínez S. Traducción al otomí de Santiago Severiano Andrés de Jesús ‘Nar mexe ñäwi ‘nar zu’we Una araña platica con un gusano Versión original de Donaciana Martín C., Victorino V. Gómez B. y Pedro M. Godínez S. Traducción al otomí de Santiago Severiano Andrés de Jesús Ar njwäni La confesión Versión original de Donaciana Martín C., Victorino V. Gómez B. y Pedro M. Godínez S. Traducción al otomí de Santiago Severiano Andrés de Jesús Ar dondo Huse El tonto José Versión original de Jesús Salinas Pedraza Traducción al otomí de Santiago Severiano Andrés de Jesús Ar kwa ne ar ‘ñäi El conejo y el zorrillo Versión original de Jesús Salinas Pedraza Traducción al otomí de Santiago Severiano Andrés de Jesús ‘Nar jä’ i ñäwi ‘nar tangura mexe Una plática entre la araña patona y una persona Versión original de Jesús Salinas Pedraza Traducción al otomí de Santiago por Severiano Andrés de Jesús Ar deti ne ar mi’ño La borrega y el coyote Versión original de Jesús Salinas Pedraza Traducción al otomí de Santiago por Severiano Andrés de Jesús

11

Page 12: YÁ ‘BEDE AR HÑÄÑHO NSANTUMURIYA CUENTOS EN …filosofia.uaq.mx/yaak/fils/otomi/lt/cuentosot.pdf · conejo y el borrego. Interesante es el cuento “El perro viejo y el coyote”,

Ar ‘yo ne ar mi’ño El perro y el coyote Versión original de Jesús Salinas Pedraza Traducción al otomí de Santiago por Severiano Andrés de Jesús Ar mixi ne ar burru El gato y el burro Versión original de Jesús Salinas Pedraza Traducción al otomí de Santiago por Severiano Andrés de Jesús Ár ‘bede ar Pedro El cuento de Pedro Versión original de Jesús Salinas Pedraza Traducción al otomí de Santiago por Severiano Andrés de Jesús Ar nthe El vestuario Versión original de Jesús Salinas Pedraza Traducción al otomí de Santiago por Severiano Andrés de Jesús ‘Nar mehogufani El cazador de venados Versión original de Jesús Salinas Pedraza Traducción al otomí de Santiago por Severiano Andrés de Jesús Ár ‘bede ar ne’ñu El cuento del caminante Versión original de Jesús Salinas Pedraza Traducción al otomí de Santiago por Severiano Andrés de Jesús ‘Nar zubi ne ‘nar ñäñho Un gringo y un otomí Versión original de Jesús Salinas Pedraza Traducción al otomí de Santiago por Severiano Andrés de Jesús Ya ‘ñendu Los arrieros Versión original de Jesús Salinas Pedraza Traducción al otomí de Santiago por Severiano Andrés de Jesús ‘Nar tsi txu Una viejita Versión original de Jesús Salinas Pedraza Traducción al otomí de Santiago por Severiano Andrés de Jesús Yoho ya ts’unt’u, ‘na mar dätä ne ‘na mi tx’ulo Dos muchachos, uno mayor y uno menor Versión original de Jesús Salinas Pedraza Traducción al otomí de Santiago por Severiano Andrés de Jesús Ár ‘bede ‘nar pefi Cuento de un jornalero Versión original de Jesús Salinas Pedraza Traducción al otomí de Santiago por Severiano Andrés de Jesús

12

Page 13: YÁ ‘BEDE AR HÑÄÑHO NSANTUMURIYA CUENTOS EN …filosofia.uaq.mx/yaak/fils/otomi/lt/cuentosot.pdf · conejo y el borrego. Interesante es el cuento “El perro viejo y el coyote”,

Ár nthege ya hai nu Nsantyago ma 1933 El reparto de las tierras de Santiago Mexquititlán en 1933 Mario Pérez Hñu ya mpädi Los tres amigos Francisca Alejo Hilario Ar medints’uEl cazador de pájaros Francisca Alejo Hilario Ar thuhú ne ya mpengi El hambre y sus conscecuencias Saúl Estrada Hernández Ya pa ar “romantisismo” Época de romanticismo Saúl Estrada Hernández Ar ‘bede hñäñho Nsantyago Cuento otomí Santiago Mexquititlán Francisca Hernández Silva NugaYo Benito Álvarez García Ya 'mui ne ya ‘bede mahä’mu Nsantyago Meskititlan Costumbres, tradiciones e historia de Santiago Mexquititlán Benito Álvarez García Ar ‘ret’a ma kut’a ar mäyo nu ar jeya ‘ret’a ya nthebe guto ya nthebe ne goho ya ‘nate ‘ret’a ma ‘rato, mar dängo ar jeya nu Nsantyago Meskititlan El 15 de mayo del 1996 fue la gran fiesta del año en Santiago Mexquititlán Benito Álvarez García Ar ñäñho ne ar ñämfo: yoho ya mpädi ne ya ximhai ‘na’ño El otomí y el español son mundos diferentes o los amigos y sus mundos diferentes Benito Álvarez García Txalá kor nt’ot’e nts’o i mpengi Broma con violencia y venganza Benito Álvarez García Xita, ma tsi xita tada Viejo, mi querido viejo Benito Álvarez García Ar xaha La tortuga Domingo Lucas Blas

13

Page 14: YÁ ‘BEDE AR HÑÄÑHO NSANTUMURIYA CUENTOS EN …filosofia.uaq.mx/yaak/fils/otomi/lt/cuentosot.pdf · conejo y el borrego. Interesante es el cuento “El perro viejo y el coyote”,

Ar ‘bede ‘nar jä’i ne ‘nar zone Cuento de un señor y una bruja Javier Ortega Morales Ya zone Las brujas Francisca Alejo Hilario (traducción al otomí) Araceli Flores Zuñiga (texto en español)

14

Page 15: YÁ ‘BEDE AR HÑÄÑHO NSANTUMURIYA CUENTOS EN …filosofia.uaq.mx/yaak/fils/otomi/lt/cuentosot.pdf · conejo y el borrego. Interesante es el cuento “El perro viejo y el coyote”,

Ár ‘mui ar jä’i jar ximhai, ar tsibi ne ár njät’i nu mahets’i Ár ‘bede ar Txu Kamila mengu Nt’okwä ‘Bu mbi ‘mui ar ximhai, jar hai mi ‘bui ya t’olo jä’i. Nuya ya t’olo jä’i mi txutx’ulo, gatho nu’u mi tu mi jutho jar hai. Mi tx’utho yá ts’edi, yá anxe mar na za. Mi kwati yá nts’i ja ya ts’oe mar mpidi ne mi hoki yá ngú ko ya do pa ndi ‘mui mbo. Mi hmä madui mahets’i mi ‘bui ya t’olo t’oho ne ya do de ‘na ‘mai ár hñets’i. Kwä xki ‘yot’e, pe himi ne nuya ya bätsi txutx’ulo, mi entho ar ndähi, himi mar tsa ndi guts’i ‘nar ngú ‘mui. ‘Nar pa bí zoho ‘nar hñeni ne bí wadi gatho ya t’olo jä’i ni ‘na bí bongi. Kwä bí jäts’i hingi ndi mengi nda mehni ya t’olo jä’i, bí mä hinte ndi ‘mui jar ximhai: gem’bu bí ‘mui ya hets’ujä’i, ya hets’ujä’i mi tsi yá nts’i mi ‘ñätho, mi kuni ar thuhme ne ya gi já yá ‘ye ne gem’bu mi nkots’i já yá ndo’yo gatho ya ngunt’i, ar dehe himi tsi, mi nkots’i ‘nehe. Mi nja’bu ya hñets’i, gatho himi ñuni, hontho mi nkots’i yá nts’i. Himi udi ya zá, mi otho ar ‘bifi, hontho mi honi yá nzaki, mya na hogujä’i, yá ndo’yo mi hyaxkutho. ‘Bu ya nda ‘ño ar ndähi nts’edi mi jwangi ne himar tsa ndi nangi, mi tsamuhñu yá ndo’yo. ‘Nehe ár siglo ya t’olo jä’i bí thege, gatho bí du, pe himbí thege ko ar hñeni ya dätä jä’i sinu kor dilubyo, getho bí thogi goho ya ‘ret’a ya pa bí ‘wäi ar pa ne ar xui asta bí njo’mi ya t’oho. ‘Bu mbi maxki hmets’i, ar dehe xki ñuts’i gatho jar ximhai. Ya pa bí thogi, pe ar ximhai himi neki, getho xki ñuts’i ar dehe xi nzatho. Kwä bí mehni ar kongo jar ximhai pa ndi nu ar dehe ha xki ngäi ne ha mi tu ya bohai yá wa pa ndi bädi ha xki maxt’i ‘nar xeni ar hai pa ndi gäi ya ‘ra’yo ‘mui. Ar ts’ints’u hombí ‘yot’e nu Kwä, himbí ne bí ts’oni yá wa. Ar mets’ugu, kwä bí zui ne bí xifi hingi ndi zi ar dehe gatho ar pa, hontho ndi ntsithe nu’bu ya ndi ñui ar hyadi. Kwä bí mengi bí ‘ñets’i kut’a ya ts’ints’u pa ndi ma ne nda pengi, ar ‘nokune, ar ‘ñuxumuro, ar xita, ar bindo ts’ints’u ne ar kongo pa ndi ‘yot’e xkagentho ar ‘befi. Nuya ya ts’ints’u bí ma yoho ya bes pe hinte bí dini, ar hñu ar boni, nä’ä mba pengi xki thege ya bohai yá wa. Ár ‘rähä bí dähä xingu, Kwä bí xifi nzäm’bu ndi ñuni xi hño ne hingi ndi mpefi, ne ndi du yá korona, Kwä bí tutuwi yá xi’ni já yá ñä. Bí thogi xingu ya pa, ar zabi bí xá ne bí mengi ár ‘ra’yo ‘mui ya jä’i. Nxoge ya siglo bí ‘mui ya t’olo jä’i ne ya hets’ujä’i; hmets’i himi njät’i nk’angi komo ngu’bya, mar nzatho, xoge mar nt’axi, gem’bu bí ‘mui ya hets’ujä’i. Kwä bí ‘yot’e ‘ra ya jä’i himya dätä ne himi txutx’ulo, mar zatho, nuya ya jä’i bí dini ar tsibi, mi honi ya zá ja ya t’oho ne pa ndi tsoke ndi dä ya nts’i pa hingi ndi zi ‘ñätho yá nts’i, mi honi yá ‘mui ne mi hoe ya ngú pa ndi daki ar tse, ar hyadi, ar tsibi ne ar ‘bexuwi. Gatho ar pa mi poni já yá ngú pa ndi hyo ya zu’we komongu ya jwä, ya sapo, ya zu’we t’oho ne mi pengi já yá ngú pa ndi hoki yá ‘behñä yá nts’i jar tsibi. Ár ‘bifi nuna ar tsibi ne ya nzaxthi bí ts’oni hmets’i, ar kolor bí k’angi. Ndezu ma ñä hmets’i, Kwä mi he’mi jar ximhai pa ndi nú ya jä’i himi ‘bui xi hño ne yogo’ä, hmets’i xi mir k’angi, Kwä ba pehni ‘nar padá jar hai pa ndi deni ár ‘ñu ar ‘bifi, bí zoho jar hai ne bí hñudi getu’bu ho mi ‘bui ‘ra ya jä’i mi tsät’i ya zá pa ndi hoki yá nts’i. En bes ndi nú temu mi pefi ya jä’i, ar padá bí ñähu ne nä’ä mbi t’uni ‘nar ‘baxuhme bí hñä ar nt’uni ne bí za ar ngo xki thoki. Nä’ä mbi mengi konge Kwä bí xekwi ar hñä ne bí zui. Jange nzäm’bu ya padá bí t’uni ya temungo ne hontho ndi mets’i yá ngú ja ya do, ne ya ngú hingi zatho, ndi ñut’i ja ya oki ho xi ‘mexuwi ne ba t’umbi ndar ntheni yá ñä hingi nda du yá xi’ni. Nuna ar pa bí ‘behni ar ‘mentx’a jar hai. Mbi zot’e ho ‘bui ya jä’i, bí zohni ‘nehe jar mexa, gem’bu ar ‘mentx’a himbí wat’i ispi mengi ko ár hmu pa ndi xifi temu mi ja. Kwä bí njohya ko ár bätsi, bí wat’i jar ‘ñu hmets’i, nuna ar ts’ints’u ba t’uni ár fui. Mbi tho’bu bí mengi bí mehni ar nxuni ma ‘nai pa ndi nú ya jä’i, ‘nehe himbí zi nä’ä xki thoki jar ximhai bí dembi ár hmä Kwä pa ndi t’uni ár fui, ár ‘mafi xi nzatho ne ndi ñuni xi hño. Ar ‘mentx’a ne ar nxuni bí ‘yode, jange tsi ya ngo ar za ne nzäm’bu ‘yomunhño “honi ar nzaki”. Ar padá da zi nä’ä da dini, asta ar ngo xi ts’oni da zi; nuya ya ts’ints’u gatho yoho tu yá xi’ni ne ar za pa ar ‘ñithi getho bí ‘yot’e Kwä. Yá xi’ni da dä jar dehe ne gem’bu da ts’ipi ár ngi, nä’ä to da zi ár ngi hinte da ja ar nt’utsa, anke ‘nar jä’i t’utsa pe hinte da njapi. Ya ts’ints’u xi t’ets’i pa da nxadi, gatho tu yá fui (ndehe) ne ñuni xi hño sinku da mpefi da mpot’i wa da nxofo komongu ar jä’i. Yá xi’ni da ‘ñithi ne yá nsadi pa Kwä, jange ba t’umbi yá nts’i pe hinda mpefi jar hai. Yá nsadi pa da mats’i ya wähi pa ngut’ä da e’bu ar ‘ye. Nu’bya gatho ya hñe ho thogi pots’e yá ndo’yo hyaxkutho dige ya hets’ujä’i mahä’mu ne nu yá ndo’yo ar za pa ar mbidi, pa ar ndähi getho mya hogujä’i, ni ‘nar pa bí nts’okute ne ar thuhu nuna ar ndo’yo ar “’yomunt’i”.

15

Page 16: YÁ ‘BEDE AR HÑÄÑHO NSANTUMURIYA CUENTOS EN …filosofia.uaq.mx/yaak/fils/otomi/lt/cuentosot.pdf · conejo y el borrego. Interesante es el cuento “El perro viejo y el coyote”,

Da junt’i da ts’i wa da junt’i ne da joxt’i já yá xutha ne yá ‘ye ya dathi. Nuya jä’i nu’u ‘bu’bya ya xi nts’oni, hingi njangu nu ya t’olo jä’i wa ya hets’ujä’i nu’u bí thogi, nu’u mi pets’i yá hoguanxe, himi nts’oni. Nu’bya hingi mfädi nuya jä’i nu’u ‘bu’bya da thege kor nzät’i wa da bongi ‘ra, pe ‘ro’mi ar jeya yoho ya ‘ret’anthebe, gatho ar ximhai da zät’i ya jä’i pa da mengi da n’ra’yo ar ‘mui. Ár njät’i hmets’i pe da mpati da nk’axt’i nzät’i. Nu’bya hingi mfädi togo’u da ‘mui madui jar hai ‘bu xta n’ra’yo ar ximhai ... El origen del hombre, del fuego y del color del cielo Cuento de Doña Camila de San Ildefonso Tultepec Cuando nació el mundo, la tierra estaba poblada por enanos. Estas criaturas eran tan pequeñas que todo lo que cargaban se arrastraba en el suelo. Aunque físicamente débiles, sus almas eran buenas. Conservaban su comida en ollas muy gruesas y amontonaban piedras para vivir dentro de ellas. Se dice que aún bajo nuestro cielo, es factible hallar estas pequeñas montañas de piedras de aproximadamente un metro de alto. Aunque Kwä mismo la había creado, no llegó a querer a ésta, su familia de enanos; aborrecía ver cómo hasta sus propios hijos, por ser tan chiquitos, no eran capaces de construir una casa decente. Un día se propagó una terrible enfermedad entre los hombrecitos y ,desafortunadamente, ninguno de ellos sobrevivió. Kwä determinó no volver a crear seres tan diminutos, y valiéndose de su poder, esta vez animó, nuevamente de la nada, a los gigantes. El gigante asimilaba los alimentos crudos. Solía moler el pan o la fruta entre sus manos, para luego untarse las migajas o el jugo en los brazos y en todo el cuerpo. Así, su gigantesca figura absorbía la comida, sin que ésta entrara por la boca. No contaban con leña ni humo, y solamente “buscaban la vida”; eran tan nobles, que sus huesos eran blancos. Sin embargo, cuando el viento comenzaba a soplar fuertemente, los nuevos reyes del mundo perdían el equilibrio con facilidad, y una vez caídos en los brazos de la tierra, no podían levantarse, ya que su cuerpo pesaba demasiado. Al igual que el siglo de los enanos, el de los gigantes se acababa. No por una enfermedad grave llegaba a su fin, sino por un diluvio. En un lapso de cuarenta días, las nubes soltaron sus cristalinas y líquidas agujas, que como estirándose en su momentáneo deslizamiento por el aire, se perdían, finalmente, en la inmensidad del agua. Cuando el cielo se aclaró, todo el mundo estaba bajo el agua. Los días pasaron y ni en lontananza se podían distinguir señas de tierra. Para investigar si el agua cruel se había evaporado ya, en alguna parte, Kwä mandó la tórtola al mundo. Si al regresar sus patas estuvieran manchadas de lodo, quería decir que algún terreno había sido engullido por el agua y, al fin estaría listo para ser pisado por una nueva creación. El ave era muy vanidosa y no quiso ensuciar sus hermosas patas. Por esta desobediencia, su Señor le condenó: jamás podría tomar agua en el día; solamente podría beber agua después de esconderse el sol. Eligió a cinco aves como mensajeras, el gorrión, la golondrina, el “viejito”, la calandria y la codorniz, para cumplir con la misma misión. Dos veces regresaron, sin novedades. La tercera, empero, se presentaron con las patas llenas de tierra. Su recompensa fue abundante: por la eternidad comerían bien, sin trabajar, y llevarían una “corona”: Dios les puso plumas sobre la cabeza. Al paso del tiempo, el gran lago se consumió y una nueva era rayaba el alba ... la de los seres humanos. Durante los siglos en que enanos y gigantes vivieron en el mundo, el cielo no estaba pintado de azul como ahora, éste era limpio, bonito y puro, como el mismo paraíso: totalmente blanco. Pero al extinguirse los gigantes, Kwä creó un nuevo ser, ni tan pequeño como el enano ni tan grande como el gigante; el humano, y éste descubrió el fuego. Buscaba leña en el regazo de los cerros, encendía su fogón y aprendió así, a cocinar o asar los comestibles, y a no ingerir el alimento crudo, untándolo sobre el cuerpo. Tratando de hallar refugio, construía casas que le protegían del frío y del calor, de la luz y de la obscuridad. Durante el día, salía de su morada para cazar animales, pescados o sapos, y regresaba a donde las mujeres, quienes preparaban la carne en el fuego. El

16

Page 17: YÁ ‘BEDE AR HÑÄÑHO NSANTUMURIYA CUENTOS EN …filosofia.uaq.mx/yaak/fils/otomi/lt/cuentosot.pdf · conejo y el borrego. Interesante es el cuento “El perro viejo y el coyote”,

humo de esta lumbre y el de los cohetes que solían tronar, hizo que el cielo cambiara de color, tornándose azulado. Desde sus alturas celestes, Kwä obervaba el Universo. Para investigar qué tramaban los humanos, y por qué razón el empíreo se coloraba de azul, mandó a un zopilote a la tierra. Siguiendo la línea del humo, llegó al mundo. Se posó junto a unos hombres que se ocupaban en quemar leña para preparar su comida. En vez de dedicarse solamente a investigar lo que estaban haciendo los humanos, el zopilote conversó con ellos, y cuando le ofrecieron un “taco” aceptó la invitación y comió la carne preparada. Cuando por fin recuperó su vuelo y regresó ante Kwä, éste se encontraba muy molesto y lo castigó. Por toda la eternidad los zopilotes fueron destinados a comer carne mala, y a nunca tener una casa o nido bonito; fueron condenados a poner sus nidos en cuevas o grutas obscuras y desnudas y, lo peor de todo, a no recibir la corona; su fea cabeza nunca estará condecorada con plumas. Entonces Kwä mandó al cuervo a la tierra. Al llegar con los hombres, también le invitaron a su mesa; el cuervo, sin embargo, no accedió a descansar, e inmediatamente regresó a su amo para informarle. Satisfecho con el cumplimiento de la criatura, el Soberano de la Mansión de la Gloria y del planeta Tierra, le premió con la corona. A pesar de ello, y aún preocupado por su cielo, que estaba deslucíendose, envió a otro servidor de su Imperio: el gavilán, quien, sin reparar en la insistencia de los hombres, tampoco comió de lo que se preparó en el mundo, y retornó con Kwä. Él le donó la corona y la dicha de comer buena carne y vivir en un nido agradable. El cuervo y el gavilán obedecieron, por tanto comen “limpio” y son libres para “buscar la vida”. El zopilote, empero, tiene que comer lo que encuentre, hasta carne en estado de putrefacción. Las plumas de las primeros dos aves, por ser buenas, tienen cualidades medicinales. Al cocerlas en agua y tomar el caldo, el humano se protege contra la envidia de sus hermanos, y aunque éstos se enojen o deseen hacerle daño, no lo pueden afectar. Las aves elegidas para cantar, también portan la corona y comen bien, sin necesidad de “sembrar y cosechar” como los hombres. Sus plumas son benéficas y su canto es una alabanza para Dios; por esta razón les donó alimento, y no las penurias del trabajo pesado. Sus bellas melodías predicen a los campesinos la pronta llegada de las lluvias. Hoy día, los arroyos que “lavan la tierra” con sus corrientes, en tiempos de sequía abren sus entrañas y muestran los huesos escondidos de gigantes. Ahí es donde el lugareño puede encontrar los enormes restos de quienes, en un tiempo, reinaba con bondad y justicia bajo la desconocida claridad de un cielo puro. A pesar de los siglos que han pasado, su color es blanco y su efecto medicinal, prodigioso. El “hueso de gigante” cura los “espantos” cuando es molido e ingerido, o untado sobre la espalda y los brazos. Consciente de su débito sagrado, el otomí de Tultepec aguarda otro juicio, otro cambio radical en la tierra, o castigo de Kwä; porque el ser humano se ha olvidado de Aquél y no lleva dentro la pureza de los enanos o los gigantes. No se sabe si nuestro mundo de humanos será exterminado por la lumbre o por el agua, pero se espera que, en el año 2000, toda la tierra se quemará junto con sus habitantes, para que de nueva cuenta se limpie, y pueda recibir a sus nuevos ocupantes. El color azul del cielo se transformará en un amarillo dorado. Quiénes y cómo serán los habitantes que vivan bajo este nuevo techo, el mito no lo explica ...

Severiano Andrés de Jesús

17

Page 18: YÁ ‘BEDE AR HÑÄÑHO NSANTUMURIYA CUENTOS EN …filosofia.uaq.mx/yaak/fils/otomi/lt/cuentosot.pdf · conejo y el borrego. Interesante es el cuento “El perro viejo y el coyote”,

Ar k’eñä mfädi ya mna hä’mu Ar "n'wä" 'nar k'eñä hontho ar zu'we dar tsa da wat'i ko ya jä'i ne da mpähu; ar tsa da hñoguzu'we wa hinda hñoguzu'we. Ya zone japi yá 'befi nuya ya k'eñä pa da hyo wa da othe yá ’ñohu. 'Bu ar "n'wä" da te ne da thogi 'ra ya pa, ar má ar tsa da zoni 'ret'a ya 'mai, pe gem'bu da mengi da tx'uki 'nar 'mai made 'nehe da mponi nxoge. Da däki gatho, da bots'e yá jwa jár xutha, da bots'e yá xi gatho ár jä'i ne 'nehe da du yoho yá ñä dya dätä. Nuna ar "n'wä" nzäm'bu tsut'i ar 'ba, ar tsa da zipi yá txitxi ya baga ne yá txitxi ya 'behñä nu'u ja xi 'yoni yá bätsi, pe hontho nu'u ya 'behñä nu'u hingi nzofo Kwä. Ar zu'we kwat'i sobre gatho ar 'behñä, getho ko ar ñuni ar lele. Ko ár mfädi ne ár ts'o nt'ot'e nuna ar k'eñä, da ätuwi ar 'behñä ne ár ts'u da gät'uwi jár ne ar t'olo bätsi, pa hinda nzoni. Ne mente ar zu'we dar tsa da ntsu, asta da ñiñä. Hontho japi ár 'befi yá jwa pa da nsani. Nu'bu xta mpati, nu’bu xta mpuni, ya ni 'nar pa da 'ño jar hai, getho tx'utho da tho'bu da nsani da ma jar "nidu", jar lugar ho otho ar nzaki. Ár ndui, Kwä bi hñäkwi yá jwa nuya ya zu'we, pa hinda nsani, ba t'umbi ndi gut'i yá xefo nzäm'bu nuwa jar hai. Nu'bu nzäm'bu ndi du yá jwa, yá xi ne yoho yá ñä, ya jä'i ndi bidi nuwa jar ximhai, getho ar k'eñä ya mfädi ndezu ya mna hä'mu, ge ár ñoho ar zunthu. La serpiente mitológica El alicante es una víbora, y es la única especie que puede acercarse a los humanos y establecer una relación. Puede hacer el bien o el mal. Los brujos utilizan a esta víbora para matar o aliviar a sus semejantes. Si el alicante sobrevive a través del tiempo, su largo cuerpo llega a medir hasta diez metros, pero después vuelve a reducirse a un metro y medio, trasformándose completamente. Se pone grueso, le nacen alas en el lomo, le crece pelaje por todos lados y, además, le salen dos cabezas grandes. Este alicante todo el tiempo chupa leche. Puede chupar la leche de las ubres de las vacas y del pecho de la mujer que recién ha parido, pero solamente de las mujeres que no aman a Dios. El animal se acerca, sobre todo a la mujer, por el aroma del bebé. Con su maña y su maldad, esta víbora adormece a la mujer y mete la cola en la boca de la criatura, para que no llore. Mientras tanto, el animal puede mamar hasta saciarse. Sólo utiliza sus alas para poder volar. Después de transformarse, ya ni una sola vez puede arrastrarse sobre la faz de la tierra, porque si lo hace, unos días después volará al infierno o al lugar de los muertos. Dios les quitó las alas a estos animales, para que no volaran, destinándolos a arrastrarse para siempre sobre la tierra. Si hubiera mantenido sus alas, su pelaje y sus dos cabezas, los humanos en esta planeta, que es la Tierra, se hubieran asustado, ya que la víbora ha sido considerada, desde un principio de los tiempos, como el segundo diablo.

Severiano Andrés de Jesús

18

Page 19: YÁ ‘BEDE AR HÑÄÑHO NSANTUMURIYA CUENTOS EN …filosofia.uaq.mx/yaak/fils/otomi/lt/cuentosot.pdf · conejo y el borrego. Interesante es el cuento “El perro viejo y el coyote”,

Ár ‘bede ar nxuni nu Nt’okwä Ya pa bí thogi, ar nxuni mi hudi ja ya hnini ho 'bui ya ñäñho nu'bya. Bí nja'bu bí thogi mahä'mu, bí ´mai nu Nt'okwä nu ho bí 'meni ar donijä ma 'met'o. Jar hnini ñäñho bí ndui bí njuts'i jar mot'i ar 'bet'o nijä, nu'bu mi 'bot'i ar dethä nu'bu 'betho ndi njuts'i nuna ar 'befi. Nuna ar xeni ‘mot'i himbí ho ar nxuni, getho mar nts'ixt'i, himi tsudi yá jwa pa ndi nsani. Bí mengi bí hyoni ma 'na ar 'ra'yo 'mai ne gem'bu 'bui nu'bya ár nijä ar hnini; nu'bu mbi 'mai ar nxuni jar hai, bí hyandi gatho goho ya punto kardinäl ne bí tungi yá nzatho jwa, getho bí ne nuna ar lugar pa ndi njuts'i ár ñoho ar nijä. Bí njohya mi tungi yá jwa jar hai ne gem'bu ya ñäñho bí du'mi bí guts'i ar 'ra'yo nijä xi na nsu. Ar nxuni bí nsani bí ma M'onda. Nä'ä mbi zoni, bí hñuts'i 'na jar xät'ä. 'Mefa ya asteka bí deni ho mi 'bui ne bí ndui bí njuts'i ya ngú nu M'onda. Ar nxuni bí nsani bí ma, himbí fädi ho ir ma. Nu ya ñäñho Nt'okwä pede yá 'bede ke ya jeya bí thogi ar nxuni bí 'mai jar lugar ho 'beni ar nijä nu'bya. Nuya jä'i jar hnini pede 'nehe ke ya jeya bí thogi bí tho nuna ar nxuni. La leyenda del águila en San Ildefonso Tultepec En tiempos pasados, el águila se posó en las comunidades en donde hoy habitan los otomíes. Así pasó, hace tiempo. Se posó en San Ildefonso, en donde después se construyó la vieja iglesia. En la comunidad otomí se comenzó la construcción de la iglesia en un valle donde se sembraba maíz. Este bajo lugar no le gustó al águila, ya que era un lugar muy cerrado y no cabían sus alas al volar. Volvió a buscar otra parada, donde ahora está la actual iglesia de la comunidad. Cuando el águila se paró en la tierra, vió los cuatro puntos cardinales y extendió sus maravillosas alas, porque le agradó este lugar para la construcción de la segunda iglesia. Contenta, extendió sus alas. Después, los otomíes empezaron a construir la nueva iglesia sagrada. El águila voló a la ciudad de México. Al llegar ahí, se sentó en un nopal, y al valle los aztecas la siguieron en donde estaba y allí se empezó la construcción de las casas. El águila voló otra vez; se fue, y no se supo a dónde se había ido. Los otomíes de San Ildefonso Tultepec cuentan que en años anteriores el águila se sentó en el lugar en donde está la iglesia actual. Las personas de esta comunidad comentan, también, que al pasar los años, mataron al águila.

Severiano Andrés de Jesús

19

Page 20: YÁ ‘BEDE AR HÑÄÑHO NSANTUMURIYA CUENTOS EN …filosofia.uaq.mx/yaak/fils/otomi/lt/cuentosot.pdf · conejo y el borrego. Interesante es el cuento “El perro viejo y el coyote”,

Ár ntsoho ár nzunt’i ya t’egi nu Nsantyago T’ähi Ár ndui ár njuts'i ar nijä jar barryo 'naha nu Nsantyago T'ähi, 'nar 'ñoho ne 'nar 'behñä jar barryo hñu mi poni gatho yoho nzäm'bu nu Istapa, ár dähnini Mitxoakan, pa ndi dai ne ndi ma yá merkansiya. Nuya yoho ya jä'i mi tähä xingu ar bojä ja yá 'rai ne ja yá 'ma. 'Nar pa bí hñuts'i 'ra ja ya do pa ndi mede yá bojä ne ndi bädi tengu xki dähä. Ar 'behñä bí tungi ár ngode ne bí hyots'e ya bojä. Ar ´ñoho bí hyot'e jár fui 'nehe, komongu bí japi ar 'behñä. Nä'ä mbi wadi bí mede ya bojä, bí nu mar ngu ne bí mbeni ndi dai yoho ya t'egi pa jar nijä, bí zogi nja'bu 'nar nts'ogi pa nzäm'bu, getho mya hogumui. Ya bojä bí bongi, bí 'yagi jár ts'ät'i yá ngú. Asta nu'bya t'ode gatho jar hnini Nsantyago T'ähi yá nzunt'i. Mahä'mu nzäm'bu mi nzunt'i made ar pa ne ar 'rato nde pa ndi beni yá xita mahä'mu ne Kwä ne mi nzunt'i pa ndi nxadi ne ndi mä ar Abe Mariya. Nu'bya hontho nzunt'i ya pa, nu'bu ya da nja ar mixa ne gatho ya pa Nts'upi, ne nzunt'i 'nehe, nu'bu 'nar jä'i da 'ñagi. Nu'u ya pa bí thogi ya dätä jä'i mahä'mu mi poni nzäm'bu nu Mitxoakan, pa nda tu ya zá ndi hoki yá ngú. 'Nar pa mi tsaya 'ra dige'u ja ya t'oho nu ja yá xudi ya zá. Bí 'rini mi t'ägi mbo ja ya zá 'nar Tsi Nänä Walupe. Ár t'emunsu mar na dätä ne himbí 'ñent'i ndi dani. Gem'bu ya jä'i jar hnini bí ’yani ya Komisaryo, honja ndi japi ar Tsita, ne gatho bí mä ho mi 'bui ar Tsita pa jar hnini Nsantyago T'ähi. Bí mengi ya jä'i jar lugar, ho xki dini ar tsi Nänä Walupe ne xi mi joya, gem'bu ba tsihi pa jar nijä nu Nsantyago. Cómo llegaron a sonar las campanas en Santiago Mexquititlán Cuando se había comenzado la construcción de la iglesia del barrio primero de Santiago Mexquititlán, un hombre y una mujer del barrio tercero, siempre salían juntos a Ixtapa, en el estado de Michoacán, para comprar y vender sus mercancías. Los dos comerciantes ganaban mucho dinero con sus negocios. Un día, se sentaron encima de unas piedras para contar el dinero y para saber cuánto habían ganado. La mujer extendió su enagua para echar las monedas encima de ésta y el hombre las echó en su sombrero. Cuando terminaron de contar las monedas, vieron que era mucho, y pensaron en comprar dos campanas para la iglesia, dejando así un recuerdo para siempre, porque ellos eran de buen corazón. El dinero que sobró, lo enterraron en la esquina de su casa. Hasta ahora se escucha el repiqueteo de las campanas en todo el pueblo de Santiago Mexquititlán. Hace tiempo, siempre repiqueteaban a mediodía y a las seis de la tarde, para recordar a sus antepasados y a mediodía a Dios, y para rezar y decir el Ave María. Ahora solamente suenan cuando hay misa y todos los días de la Semana Santa, los días sagrados, y también cuando entierran a una persona. En tiempos pasados, los señores de edad avanzada solían salir siempre hacia Michoacán para traer madera para la construcción de sus casas. Un día, algunos de ellos descansaban en el cerro, bajo la sombra de los árboles y encontraron debajo de ellos una imagen de la Virgen de Guadalupe. El respeto que les infundió fue tan grande, que no se artrevieron a tocarla. Luego, los habitantes de la comunidad, le preguntaron al Comisario, qué debían hacer con la imagen, y todos le dijeron en dónde se encontraba la Virgen para el pueblo de Santiago. Se dirigieron los señores al lugar en donde habían encontrado la Virgen de Guadalupe, y después, muy contentos, la trajeron a la iglesia de Santiago.

Severiano Andrés de Jesús

20

Page 21: YÁ ‘BEDE AR HÑÄÑHO NSANTUMURIYA CUENTOS EN …filosofia.uaq.mx/yaak/fils/otomi/lt/cuentosot.pdf · conejo y el borrego. Interesante es el cuento “El perro viejo y el coyote”,

Ár ‘rini ar dethä pa ya jä’i Ár ‘bede ar Txu Kamila mengu Nt’okwä Bí thogi ndunthe ya pa, pe ndunthe ya pa, ar dängu bí be ar dethä jar jo'mi, pa ndi hñäts'i ma 'na jar hai ho xki thets'i ar dehe. Hontho mar meti ya thä. Bí hñeki ar jo'mi pa ndi 'ñägi ya thä. 'Nar pa gatho yá boni ar ka mi tsaya jar zabi, bí 'yani ar dängu: —¿Temu gi pefi? Ar dängu bí dädi ke mi tsi ya thä. Mi pädi ke ya jä'i himi tsi ya thä ne bí beni Kwä, ge'ä xki mehni, ar ka bí xifi ar dängu: —Nuguga di 'yoga, nu'bu ho di nega. ¿Gi 'raki ir thä, pa ga häxka jar hai, nu'bu ho di 'buka? Getho nu'bu, ho di 'buka, otho ya thä. Ar dängu himbí ne bí ts'oni ár 'bets'i. Pe 'nehe ya xki umbi ar xuhñä ne mi ne ndi 'mui ya'bu, nu'bu ho mi 'bui ma 'ra ya jä'i. Gem'bu bí däti ar ka: —Ga 'ra'i ma thä, pe gi tsiski jar lugar ho gi 'bui. Bí nja'bu bí gohi. Ar ka bí guki ya thä, ar dängu bí dets'e jár xutha ne bí ma gatho yoho jár hai ar ka. Bí nja'bu bí gohi. Nu'bya gatho ya jä'i tsi ya thä. 'Nehe ya dängu nu'bya nzäm'bu juki ya thä ja ya ngú. El origen del maíz para los humanos Cuento de Doña Camila de San Ildefonso Tultepec Hace mucho tiempo, pero mucho tiempo, la rata robaba el maíz del tapanco para llevarlo a otra tierra, rodeada de agua. Era la única dueña del maíz. Agujereaba el tapanco para robar las mazorcas. Un día, durante sus viajes, el cuervo descansaba en la isla y le preguntó a la rata: —¿A qué te dedicas? La rata le contestó que estaba comiendo maíz. Sabiendo que los humanos no consumían maíz y recordándose de Dios, quien le había mandado, el cuervo le dijo a la rata: —Yo ando a donde quiera. ¿Me das tu maíz para llevarlo a la tierra en donde vivo? Allá no hay maíz. La rata no quiso deshacerse de sus bienes. Pero también ya estaba fastidiada y quería estar lejos de donde vivían otros seres. Después, contestó al cuervo: —Te doy mi maíz, pero me tienes que llevar al lugar donde vives. Así se pusieron de acuerdo. El cuervo sacó las mazorcas, la rata se subió en su lomo y juntos se fueron a la tierra del cuervo. Así quedaron. Ahora, todos los seres humanos comen maíz y también las ratas todavía roban las mazorcas de las casas.

Severiano Andrés de Jesús

21

Page 22: YÁ ‘BEDE AR HÑÄÑHO NSANTUMURIYA CUENTOS EN …filosofia.uaq.mx/yaak/fils/otomi/lt/cuentosot.pdf · conejo y el borrego. Interesante es el cuento “El perro viejo y el coyote”,

Ar Pedro Ordemäla Mi ’nar ’ñoho mar na nduxte, mi tsihi ’nar burru mar dogu. Bí nthehu ’ra ya ne’ñu jar ’ñu mi ’bui xingu yá ’mat’i. Ar Pedro, go ge’ä mi e ár burru himi nxoge, bí nthehu ya ne’ñu xki ’wege, getho mi mbeni nä’ä mi e xingu ya meti. Pe mi ’yo nä’ä hontho mi e ’nar burru himi nxoge. Ya ’ñebru bí umbi xingu ar kwe, getho nu’bu ho bí gohi ya ’ñebru, ar Pedro bí gohi ’nehe. Ya ’ñebru bí gäkwi yá nsits’i yá meti. Ar Pedro mi hantho nä’ä mi thogi, bí hyandi ho bí gäts’i. Ne mi probetxa ya ‘ñebru mi ähä, ba pengi ndi dät’i ne ndi ‘yeni jar däthe. Ar Pedro mi hudi ir ’rangudi jar däthe mi hantho, ne bí mä: ⎯Maje, ’ñebruhu sinkyá nsits’i ne sinkyá nthähi. Bí thogi xingu ya pa. Ya ’ñebru bí mbeni nu’bu ndi nthehu ar Pedro, ndi umbi. Pe bí thogi ya pa himar tsa te ndi japi, getho mar na njamui. Nu ya ’ñebru bí mbokwe ne ’nar pa bí mihi ne bí hyo. Pedro Ordimala Un hombre que era muy grosero, tenía un burro mocho. Encontró a unos arrieros en un camino que tenía muchas curvas. Pedro, quien traía el burro mocho, se encontró con que los arrieros se habían orillado, porque pensaban que él llevaba muchos animales. Pero, para su sorpresa, sólo llevaba al burro mocho. A los arrieros les dio mucho coraje, porque donde se quedaron los arrieros, Pedro se quedó también. Los arrieros le quitaron los suaderos a sus animales. Pedro sólo estaba vigilando lo que ocurría, y vio dónde los pusieron. Más tarde, aprovechando que los arrieros dormían, regresó a amarrar los suaderos y a echarlos al río. Pedro estaba sentado al otro lado del río, nada más viendo, y dijo: ⎯Adiós, arrieros sin suaderos y sin reatas. Pasaron muchos días. Los arrieros acordaron que cuando encontraran a Pedro, le golpearían. Pero pasaron los días y no podían hacerle nada, porque era muy astuto. Los arrieros entonces se enojaron, y en una ocasión finalmente lo atraparon y lo mataron.

Versión original de Donaciana Martín C., Victorino V. Gómez B. y Pedro M. Godínez S. Traducción al otomí de Santiago Severiano Andrés de Jesús

22

Page 23: YÁ ‘BEDE AR HÑÄÑHO NSANTUMURIYA CUENTOS EN …filosofia.uaq.mx/yaak/fils/otomi/lt/cuentosot.pdf · conejo y el borrego. Interesante es el cuento “El perro viejo y el coyote”,

Ar ‘ñäi ne ar lyon Ar lyon bí dini ’nar ’ñäi mi honi to ndi xits’uwi yá tsi bätsi. Ar ’ñäi bí ’yani ar pale Lyon ha mi ne, nä’ä bí dädi ndi xits’uwi. Nä’ä mbi wadi ar sixthe, ar ’ñäi bí zohni jár t’olo ngú pa ndi zí nä’ä xki hokwi ár tsi mäne. Mbi zoni bí zohni ndi thogi mbo, pe ar pale Lyon bí däti ke himi tsudi. Ar pale ’ñäi bí ma ba xifi ár ’behñä ndi boni pa ndi uni ar nhñuni ár tsi mbane. Ar pale ’ñäi ba kuhu ’ra ya t’olo zu’we, komongu ya nthäxuni ne ya zu’we ’wadá pa ndi zí ar tsi mbane. Ar pale lyon bí mä: ⎯¡Hi’nä, tsi mbane, nuya hingi di tsiga! Ga me ma ga honwi nä’ä di tsiga. Ar pale lyon bí ma jar däthe nu’bu ho mi tsoni ya boi pa ndi ntsithe, bí hyo ’na ne bí hyoki ya nts’i pa ár tsi mbane. ⎯¡Nuna gehna di tsiga ! ⎯bí mä ar pale lyon. Mbi zohni ar ’ñäi ndi ñuni, nuna mi thets’i nu’bu ho mi ‘beni ar boi ne ya nda ntumunthu mi pa mi xeki ar ngo. ⎯¡Ñuni xi hño, tsi mbane! ⎯bí mä ar pale lyon. —Ya dá ñuni xi hño, ya dá ñiñä ⎯bí dädi ar pale ’ñäi, anke tobe hinti mi tsi, tobe himi ñuni. —Gar na xongo, tsi mbane, njawa to da ñuni. Ar pale lyon bí xa’mi ar ngo ko yá xa, pe ar pale ’ñäi hontho mi tets’e, himar tsa ndi za. Ar pale lyon bí xeki ’nar dätä xeni ne bí uni ar ’ñäi pa ndi hñäts’uwi ar tsi mäne. Nä’ä mbi zoni jár ngú, ar pale ’ñäi bí xifi ár ’behñä: —Nuna ar nts’i xpa pehni’i ir tsi mbane. Ár mäne bi ’yuts’i ar u jar ngo ne bí ja bí dä, ne bí zihu ko ngatho yá tsi bätsi, getho xki membi ár tajä. Bí mä ár ’behñä ar pale ’ñäi: —Xi na nkuhi ar nts’i tsi ma mbane. ¿Ya xka nú ho bí japi ma tsi mbane? Gi ma ba ho ’nar boi ’nehe. Ar pale ’ñäi bi ma jar mehe ho mi po ar dehe, pa ndi do’mi ’nar boi. Nä’ä mbi neki ’na mba e’bu ndi zi ar dehe, bi nsagi pa ndi ’yent’i. Ar boi bí ’ñäni ne bí ’yets’e jár ts’u ne bí mengi ja ya t’oho. Ár ’behñä ar pale ’ñäi bí hyandi ár ndo xki mfots’i jár ndäni ar boi, gem’bu bí zapi bí hñut’uwi yá mui yá bätsi ne bí xifi: —Ya be ehnu ir tadahu ntoge ar boi. El zorrillo y el león El león se encontró a un zorrillo que buscaba a alguien que bautizara a sus hijitos. El zorrillo preguntó a Don León si él quería hacerlo y Don León dijo que sí los bautizaría. Cuando terminó el bautizo, el zorrillo invitó al padrino a su casita, para que comiera lo que le había preparado su comadrita. Al llegar, lo invitó a pasar, pero Don León respondió que que no cabía. Don Zorrillo fue entonces a decirle a su mujer que saliera a darle de comer a su compadrito. Doña Zorrillo trajo unos gusanitos, como las gallinas ciegas, y los gusanos de maguey, para que comiera el compadrito. Don León dijo: —¡No compadrito, de éstos no como yo! Vamos a buscar lo que sí como yo. Don León se fue al ojo de agua, donde llegaban las reses a beber, mató a una y la hizo comida para el compadrito. —¡Esto es lo que como yo! —dijo Don León. Cuando invitó al zorrillo a comer, Don León daba vueltas y vueltas alrededor de la res y cada que quería comer nada más le arrancaba un pedazo. —¡Coma bien, compadrito! —dijo Don León. Ya comí bien, ya me llené —respondió Don Zorrillo, aunque nada había comido. —Eres muy tonto, compadrito, así se come. Don León abrió la carne con sus garras, pero Don Zorrillo nada más lo lamía, no podía comer. Don León arrancó un pedazo y se lo dió al zorrillo, para que se lo llevara a la comadrita.

23

Page 24: YÁ ‘BEDE AR HÑÄÑHO NSANTUMURIYA CUENTOS EN …filosofia.uaq.mx/yaak/fils/otomi/lt/cuentosot.pdf · conejo y el borrego. Interesante es el cuento “El perro viejo y el coyote”,

Cuando llegó a su casa, Don Zorrillo le dijo a su mujer: —Esta comida te la mandó tu compadrito. La comadre le echó sal a la carne, la coció y se la comió, con todos sus hijitos, porque la había mandado el padrino. Y la esposa de Don Zorrillo dijo: —Está muy sabrosa la comida que come mi compadre. ¿Ya viste cómo hizo mi compadrito? Vete a matar una res también. Don Zorrillo se fue al ojo de agua, esperó a que llegara una res, y cuando apareció una que venía a tomar agua, le brincó para tirarla. La res se movió y lo cornó de la cola, y entonces volvió hacia los cerros. La mujer de Don Zorrillo vio a su esposo, ensartado en el cuerno. Entonces trató de consolar a sus hijos, diciéndoles: —Ya viene su papá, montando en la res.

Versión original de Donaciana Martín C., Victorino V. Gómez B. y Pedro M. Godínez S. Traducción al otomí de Santiago Severiano Andrés de Jesús

24

Page 25: YÁ ‘BEDE AR HÑÄÑHO NSANTUMURIYA CUENTOS EN …filosofia.uaq.mx/yaak/fils/otomi/lt/cuentosot.pdf · conejo y el borrego. Interesante es el cuento “El perro viejo y el coyote”,

Ya tsi xita ‘Nar tsi xita bí xifi ár ‘behñä: —Ma ga honi ya zá, pa, nu’bu xta ‘wäi, hinda ‘bedi. Ar tsi txu bí däti: —¡Ar za! ¡Xi hño! Ga ho’i ‘nar oni pa gi hñäts’i ne gi tsa. Ma ‘na ar pa, ar tsi xita bí nangi ngut’ä, bí hñäts’i ár ndojwai, ár t’egi, ár nthähi, ár dehe ne ár nts’i xki hokwi ár ‘behñä. Nä’ä bí xifi: —Gi thogi jar mehe gi ñuti ar dehe ja ir ‘bada. Ar tsi xita bí ne’ñú. Nä’ä mbi zoni jar mehe ho mi po ar dehe pa ndi guts’i ar dehe, ‘nar k’eñä bí bidi ne bí xifi: —Oxki juts’i ar dehe jar mehe, porke ga tsa’i. ‘Met‘o ba tsihi to da maxu’i. ‘Mefa bí zoho ‘nar ndobru bí zi ar dehe ne bí ma ba ntäni. Bí zoho ‘nehe ‘nar sorra bí zi ar dehe ne bí ‘yot’e xkagentho komongu ar ndobru. Bí wat’i ‘mefa ‘nar mi’ño. Mbi hyandi ar tsi xita bí ‘yani: —¿Temu gi mpekwa? —Nga juts’i ar dehe jar mehe —bí dädi ar tsi xita, —pe ar k’eñä hingi hegigi. Di ne gi faxkugi, tsi mi’ño. —Hä, ga faxu’i, pe ¿temu gi ‘raku(gi)? —Nu’bu gi faxki, ga hänu’i ’nar oni —bí mä ar tsi xita. Nu’bu —bí mä ar mi’ño, —¿yogo’ä hingi ho ar k’eñä? Ar k’eñä bí ñut’i mbo ‘na jar do. —Gi pats’i ar do ne ko nä’ä gí hyo –bí mä ar mi’ño. Mbi wadi bí hyo ar k’eñä, bí zogi yá bojä nu’u mi kuhu ne bí ma ’nitho ndi metuwe ár ’behñä nä’ä xki thogi, ne mi pets’i ndi hñäts’uwi ’nar oni ar mi’ño. Gem’bu ár ‘behñä bí xifi: —Gi ’ñut’i ya ’yo jar ’rozä ne gi kuts’i. Mbi zoni ar tsi xita ho mi ’bui ar mi’ño, bí xifi: —Nuwa ’bukwa ir oni. Mbi xot’i ar ’rozä bí boni ya ’yo ne bí gui ar ’bente mi’ño. Los viejitos Un viejito le dijo a su mujer: —Voy a buscar madera, para que, cuando llueva, no nos falte leña. La viejita le respondió: —¡Está bien! Te voy a preparar una gallina, para que la lleves y te la comas. Al otro día, el viejito se levantó temprano, tomó su machete, el hacha, la reata, el guaje y la comida que le había preparado su mujer. Ella le recomendó: —Pasas al pozo a llenar tu jarra de agua. El viejito se puso en camino, y cuando llegó al pozo de agua e iba a sacar una poca, una víbora lo asustó, diciéndole: —No saques agua del pozo, porque te muerdo. Primero trae a alguien para que te ayude. Después llegó un burro que se tomó el agua, y se fue a revolcar. Llegó también una zorra, que tomó agua e hizo lo mismo que el burro. Se presentó entonces un coyote, que al ver al viejito le preguntó: —¿Qué haces aquí? —Iba a sacar agua del pozo —respondió el viejito—, pero la víbora no me deja. Quiero que me ayudes coyotito. —Si, te ayudaré, pero ¿qué me das a cambio? —Si me ayudas, te traigo una gallina —dijo el viejito. —Entonces, ¿por qué no matas a la víbora? —dijo el coyote. La víbora se metió debajo de una piedra. —Levanta la piedra y con ella la matas ⎯dijo el coyote.

25

Page 26: YÁ ‘BEDE AR HÑÄÑHO NSANTUMURIYA CUENTOS EN …filosofia.uaq.mx/yaak/fils/otomi/lt/cuentosot.pdf · conejo y el borrego. Interesante es el cuento “El perro viejo y el coyote”,

Cuando terminó de matar la víbora, dejó las herramientas que traía y se fue corriendo a contarle a su mujer lo que le había pasado, y que tenía que llevarle una gallina al coyote. Entonces la mujer le dijo: —Pon los perros en el costal y llévaselos. Cuando llegó el viejito donde estaba el coyote, le dijo: —Aquí está tu gallina. Al desatar el costal, se salieron los perros y corretearon al pobre coyote.

Versión original de Donaciana Martín C., Victorino V. Gómez B. y Pedro M. Godínez S. Traducción al otomí de Santiago Severiano Andrés de Jesús

26

Page 27: YÁ ‘BEDE AR HÑÄÑHO NSANTUMURIYA CUENTOS EN …filosofia.uaq.mx/yaak/fils/otomi/lt/cuentosot.pdf · conejo y el borrego. Interesante es el cuento “El perro viejo y el coyote”,

Ár nthäti ‘ra ya tsi mixi ’Nar pa bí t’ani ’nar xaha ha ndi ma jár nthäti ’ra ya txi mixi. Nä’ä bí dädi ke hä, pe komo mi ’yo ’ramutx’u bí boni ’nar zänä ’met’o, bí gäts’i ya ’bitu xki ’beni nu’bu ’betho ndi zoni. Mi ’bedi hñäto ya pa pa ndi t’ot’e ar nthäti. Ar xaha bí zoni jar ngú, pe mi ’bui ya ’rendo ne pa ndi bots’e mi honi hñäto ya pa mäs. Bí ndui bí bots’e ne ya mi ’bui ár ngäts’i ya ’rendo. Pe himbí nets’i ne bí dagi, bí mengi jar ndui ya ’rendo. Bí nots’e mañä ne bí mä: —Di ’ñemega hinga poxka ma ’nagi, ya hinga tsonga jar nthäti ... mehor ya ga penguga ja ma ngú. La boda de unos gatitos Un día, le preguntaron a una tortuga si iría a la boda de unos gatitos. Ella dijo que sí, pero como caminaba muy despacito, salió desde un mes antes, llevando ropa, para que estuviera limpia cuando llegara. Faltaban ocho días para que se celebrara la boda. La tortuga llegó a la casa, pero había varios escalones, y para subirlos necesitaba ocho días más. Empezó a subir y llegó al último escalón. Pero, entonces, no pudo subir el pie y se cayó, quedando, otra vez, en el primer escalón. Miró hacia arriba, y dijo: —Yo creo que no subiré otra vez, porque ya no alcanzo a llegar a la boda ... mejor me regreso a mi casa.

Versión original de Donaciana Martín C., Victorino V. Gómez B. y Pedro M. Godínez S. Traducción al otomí de Santiago Severiano Andrés de Jesús

27

Page 28: YÁ ‘BEDE AR HÑÄÑHO NSANTUMURIYA CUENTOS EN …filosofia.uaq.mx/yaak/fils/otomi/lt/cuentosot.pdf · conejo y el borrego. Interesante es el cuento “El perro viejo y el coyote”,

Ar t’ungu ne ar dängu Ar t’ungu bí ma ba zenwa ar dängu, getho xki zohni pa ndi zi ’naxtui ar sei ja yá tsi ’wada. Ar pale t’ungu bí nti. Ar dängu bí xifi ar t’ungu ndi gohi, getho ya xki “mbots’e” ár t’afi, pe ar t’ungu himbi ne, ne bi mä: —Hi’nä, tsi mbane, ya ga maga. Jama ga maga “ga hekuga ar ’ñu.” —¡Oxki pa, tsi mbane! —bí mä ar dängu, —pente gi nthewi ar mixi. —Hi’nä, tsi mbane. Jama ga ma ga tuhu: ¡Xta tsi xingu, xta tsi xingu! Ma ’na ar pa, ar dängu bí ma ba ani honja xki hats’i ár tsi mbane. Ne ár mäne bí xifi tobe himi tsoho. Gem’bu ar dängu bí mä: —¡O! Ge ár tsi ndoho da timbi jar ’ñu. Di ’ñemega bí nthewi ár mixi ne bí za. El ratón y la rata El ratón fue a visitar a la rata, la cual lo había invitado para que tomara un poco de pulque de sus magueyitos. Don Ratón se emborrachó. La rata le dijo al ratón que se quedara, porque ya se le había subido el aguamiel, pero el ratón no aceptó y dijo: —No, compadrito, ya me voy. Al cabo que iré cortando camino. —¡No se vaya, compadrito! –dijo la rata, puede encontrarse, de repente, con el gato. —No, compadrito. Al cabo me voy cantando: ¡mucho he comido, mucho he comido! Al otro día, la rata fue a preguntar cómo había amanecido su compadrito. Y la comadre le dijo que no había llegado. Entonces la rata dijo: —¡Oh! Es el bastoncito que encontré en el camino. Yo creo que lo encontró el gato y se lo comió.

Versión original de Donaciana Martín C., Victorino V. Gómez B. y Pedro M. Godínez S. Traducción al otomí de Santiago Severiano Andrés de Jesús

28

Page 29: YÁ ‘BEDE AR HÑÄÑHO NSANTUMURIYA CUENTOS EN …filosofia.uaq.mx/yaak/fils/otomi/lt/cuentosot.pdf · conejo y el borrego. Interesante es el cuento “El perro viejo y el coyote”,

Ar ts’udi, ar ‘ñäi, ar däzu ne ar ts’ints’u ’Nar pa bí hmunts’i ar ts’udi, ar ’ñäi, ar däzu ne ar ts’ints’u. —¿Temu ga ot’uhu, nu’bya di handuhu ar gui xi nzatho? ⎯bí mä ar ’ñäi. —Di mbenga ga pot’uhu ’nar t’olo xeni ar hai, pe ¿di gohohu togo’ä da mot’i ar hai? getho nä’ä to da hoki ar hai, mahyoni da mets’i ár “bojä xi nts’ä”, ne nä’ä to pets’i ár bojä mäs ar dätä, ge ar ts’udi. Nu’bya ga hokuhu ’nar the. Ar ts’udi bí dädi: —¡Di pets’i ga jwäni ma t’olo the! Pe ar pale ’ñäi da ma jar ñäni da ’ba’mi ár bandera xi mpothe ne xi nt’axi, pa ga ot’e njwäntho ma the. Ar pale ’ñäi bí ’ñent’i, bí mä: —¿Ne togo’ä ga xihu da mot’i ar hai? Bí dädi ar pale däzu: —Nuguga ar tsa ga pot’i, getho ma wa xi nxidi. Gem’bu ar pale ts’ints’u bí mä: —Ne nuguga ga nú tengu ar xa pets’i. Nä’ä go bí nú, hä’mu ndi bots’e ya dethä. El puerco, el zorrillo, el tlacuache y el pájaro Un día, se reunieron el puerco, el zorrillo, el tlacuache y el pájaro. —¿Qué vamos a hacer ahora que vemos la nube bonita? ⎯dijo el zorrillo. —Pienso que debemos sembrar un pedacito de terreno, pero ¿de los cuatro, quién cultivará la tierra? El que surque la tierra, debe tener el “fierro puntiagudo”, y el que tiene más grande el “fierro” es el puerco. Ahora vamos a hacer un surco. El puerco contestó: —¡Tengo que hacer derecho mi surquito! Don Zorrillo irá en la orilla y pondrá su bandera negra y blanca, para que yo haga derecho mi surco. Don Zorrillo intervino, diciendo: —¿Y a quien diremos que siembre el terreno? Respondió Don Tlacuache: —Yo lo puedo sembrar, porque mi pie es ancho. Entonces, Don Pájaro dijo: —Y yo vigilaré cuanta humedad tiene. Y fue el encargado de vigilar cuando brotara el maíz.

Versión original de Donaciana Martín C., Victorino V. Gómez B. y Pedro M. Godínez S. Traducción al otomí de Santiago Severiano Andrés de Jesús

29

Page 30: YÁ ‘BEDE AR HÑÄÑHO NSANTUMURIYA CUENTOS EN …filosofia.uaq.mx/yaak/fils/otomi/lt/cuentosot.pdf · conejo y el borrego. Interesante es el cuento “El perro viejo y el coyote”,

Ar pale Linu Ar pale Linu mi mpefi mi honi ya boi ja ya t’oho. Komu ár njut’i mi t’untho ya hme ne ar sei. Pe himi honi ya boi, hontho mi 'beni jár wa ar t’oho. Gatho ya pa mi 'behni ne mi ot’e xkagentho. Nu’bu xta pengi, mi ani ár mbane: —¿Ne xä’ä ar bindo, tsi mbane? —¿Ne xu’ä ar bindo, tsi mbane? Nä’ä mi thädi: —Hingi 'bui ar bindo, tsi mbane. —Hingi 'bui ar bindo, tsi mbane. Ár mbane mi xifi: —Gi ma ma’nai gi hyoni ar bindo, tsi mbane. Nä’ä mi thädi: —Hä, ga ma ga honi ar boi, tsi mbane. Ne bí thogi ya pa, nunka bí hyoni ar bindo. Don Marcelino Don Marcelino trabajaba buscando reses en el cerro. Como pago, le daban tortillas y pulque. En realidad no buscaba las reses, sino que nada más se acostaba al pie del cerro. Todos los días lo mandaban y hacía lo mismo. Cuando regresaba, su compadre le preguntaba: —¿Y el pinto, compadrito?, ¿Y el pinto, compadrito? El respondía: —No está el pinto, compadrito. —No está el pinto, compadrito. Su compadre le decía: —Vas a buscar otra vez al pinto, compadrito. Y él respondía: —Sí, compadre, voy a ir a buscar la res. Y pasaron los días, y nunca buscó al pinto.

Versión original de Donaciana Martín C., Victorino V. Gómez B. y Pedro M. Godínez S. Traducción al otomí de Santiago Severiano Andrés de Jesús

30

Page 31: YÁ ‘BEDE AR HÑÄÑHO NSANTUMURIYA CUENTOS EN …filosofia.uaq.mx/yaak/fils/otomi/lt/cuentosot.pdf · conejo y el borrego. Interesante es el cuento “El perro viejo y el coyote”,

Ar ts’unt’u nä’ä bí nú ‘nar nxutsi 'Nar ts’unt’u xki nú 'nar nxutsi ne mi ne ndi nthätuwi, pe himi pädi ho ndi nja pa ndi nthätuwi. Bí hyoni xingu ya fui xki xegi ne ya ze thiza. Bí ma mi nxui, bí dets’e 'na jar t’ähi mi 'bai getu’bu jár ngú ar nxutsi, ne bí meti wa bí ñä njangu ar tukru, bí mä: —¡Tukuru, hu, hu. Nu’bu hingi 'raki ir t’ixu, gí ma jar nidu! Mbi 'yode ár tada, bí xifi yá bätsi ndi boni ndi 'ñät’i ko ar nzafi. Bí hyekwi xingu ya bojä, ne ar ts’unt’u xki mbots’e jar zá bí moni ya ze fui. Ya ts’unt’u ba pengi ne bí mä ya xki mengi ar tukru. Tx’utho bí tho’bu bí mengi bí 'yode ma ’nagi, bí mä xkagentho komongu ar ndui ar bes, nu’bu hingi ndi uni ár t’ixu, ndi ma jar nidu. 'Mefa bí mä yá mengu: —Poni ne gi xifi hä gi nthätuwi nä’ä. Ar nxutsi bí boni ne bí xifi hä ar ts’unt’u, pa hingi ndi ma jar nidu yá mengu. El muchacho que vio a una muchacha Un muchacho había visto a una muchacha y quería casarse con ella; pero no sabía cómo hacer para casarse con ella. Buscó, entonces, muchos sombreros rotos y huaraches rotos. Se fue en la noche, se subió en un mezquite, que estaba cerca de la casa de la muchacha, y se puso a imitar el tecolote diciendo: —¡Tukuru, hu, hu. Si no me das a tu hija, te irás al infierno! Tan pronto como lo oyó el papá, les dijo a sus hijos que salieran a tirarle con la escopeta. Le dieron varios tiros, y el muchacho que estaba subido al árbol tiró los sombreros rotos. Los muchachos se regresaron y dijeron que ya se había ido el tecolote. Un poco después, lo escucharon otra vez, diciendo, como la primera vez, que si no le daba a su hija, se iría al infierno. Después de esto dijeron los papás: —Sal, y dile que sí te casas con él. La muchacha salió y le dijo que sí al muchacho, para que no fueran al infierno sus papás.

Versión original de Donaciana Martín C., Victorino V. Gómez B. y Pedro M. Godínez S. Traducción al otomí de Santiago Severiano Andrés de Jesús

31

Page 32: YÁ ‘BEDE AR HÑÄÑHO NSANTUMURIYA CUENTOS EN …filosofia.uaq.mx/yaak/fils/otomi/lt/cuentosot.pdf · conejo y el borrego. Interesante es el cuento “El perro viejo y el coyote”,

Ar kwa ne ar mi‘ño 'Nar pa 'nar kwa mi munts’i ya paxi, ya pasto ne ya xeni zá, mbi nthewi ar mi’ño. Ar pale kwa mi hoki ár ngú. Ar pale mi’ño bí xifi: —¡Ga tsa’i, pale kwa! Ar pale kwa bí däti: —¡Oxki tsagi, xta ode da 'wäi ya ji! —¿Ge makwäni da ‘wäi ? –bí ‘yani ar mi’ño. —¡Hä, da 'wäi! Jange di hoki ma ngú. Nu’bu hingi tsagi, pale kwa, ga hoki ir ngú 'nehe. Mente ga honi ya paxi nu Nsanikolas, gi hñudi, pe hingi 'ñäni, ne ga kobi’i xi hño pa hingi mpobo ko ya ji. Gem’bu ar kwa bí go’mi xi hño ar mi’ño ne bí 'ñudi ar tsibi nu’bu ho mi hudi. Mbi za ar tsibi, ar mi’ño bí nsagi ne bí ntihi, mente mi mä. —¿Temu gi pefi, pale kwa? ¡Ga ntsät’i ! Ar kwa bí nixtri bí ma jár ngú. Ar pale mi’ño mi mäse: —Nu’bu ho ga tini ar pale kwa ... hinga hegi, nuga ga tsaga. Bí thogi 'ra ya pa ne ar pale mi’ño bí nthewi ar kwa ne bí xifi: —¡Nu’bya hä ga tsa’i! Ar pale kwa mi 'bui getu’bu jár ngú ar pale 'ñäi, bí dädi: —Nu’bu gi tsagi, gi tobege ga edi ma tsi bätsi. Gi tobege jar goxthi ko ir ne xi xogi pa nu’bu xkar poni, ga kut’i ja ir ne. Ar pale kwa bí metuwe nuna ar pale 'ñäi pa ndi mats’i. Bí japu’bu. Mbi zoho jar goxthi, ar 'ñäi bi mit’uwi yá da. Ar pale mi’ño bí mafi, getho mar 'ñit’i yá da ne bí ma bí nixtri. Ndezu ar pa’ä ya himbi mengi bí xaxi ar pale kwa. El conejo y el coyote Una vez, un conejo juntaba basuritas, hierbas y pedazos de madera, cuando lo encontró el coyote. Don conejo hacía su casa. Don coyote le dijo: —¡Te voy a comer, Don Conejo! Don Conejo le respondió: —¡No me comas, he oído que va a llover sangre ! —¿Es cierto que va a llover? ⎯preguntó el coyote. —¡Sí, va a llover! Por eso hago mi casa. Si no me comes, Don Coyote, también te voy a hacer tu casa. Mientras yo junto basuritas de San Nicolás, te sientas, pero sin moverte, y te tapo bien para que no te toque la lluvia de sangre. Entonces, el conejo tapó bien al coyote y prendió lumbre donde éste estaba sentado. Al sentir la lumbre, el coyote brincó y corrió, mientras decía: —¿Qué esta haciendo, Don Conejo? ¡Me quemo! El conejo corrió a su casa. Don Coyote se decía: —Donde me encuentre a Don Conejo ... no se me escapará, pues tengo que comérmelo. Pasaron unos días, Don Coyote encontró al conejo, y le dijo: —¡Ahora sí te voy a comer! Don Conejo, que andaba cerca de la casa de Don Zorrillo, contestó: —Sí me comes, permíteme despedirme de mis hijitos. Me esperas en la puerta, con la boca abierta, para que, cuando salga, entre directo a tu boca. Don conejo le platicó esto a Don Zorrillo, para que lo ayudará. Así lo hizo.Cuando llegó a la puerta, el zorrillo le echó orines en la cara y en los ojos. Don Coyote gritaba, porque le ardían los ojos, y se fue corriendo. De esta manera, Don coyote ya no volvió a molestar a Don Conejo.

Versión original de Donaciana Martín C., Victorino V. Gómez B. y Pedro M. Godínez S. Traducción al otomí de Santiago Severiano Andrés de Jesús

32

Page 33: YÁ ‘BEDE AR HÑÄÑHO NSANTUMURIYA CUENTOS EN …filosofia.uaq.mx/yaak/fils/otomi/lt/cuentosot.pdf · conejo y el borrego. Interesante es el cuento “El perro viejo y el coyote”,

Hñu ya tsi mbane mi dathi Hñu ya mbane mi dathi, bí t’othe. ‘Na bí set’uwi ár xefo ne bí jat’uwi ár mui ‘nar ts’udi. Nä’ä mi dathi yá da, bí t’ut’uwi yá da ‘nar mixi. Ar ngäts’i bí thekwi ár ‘ye ne bí ‘rokwe ár ‘ye ‘nar be. Bí thogi ‘ra ya pa ne ya mbi za xi hño, bí ‘ñani kadu ‘na temu mi tsa. Nä’ä bí set’uwi ár xefo, bí dädi tsa xi hño, pe ya nda zots’e ar ‘na muxudi mi ne ndi zi ya nt’egi. Nä’ä bí jum’bi yá da, bí mä ‘nehe mi tsa xi hño, pe yá da penä mi handu ‘na mi pots’e ne mi käi, nä’ä mi ne ndi gu ne ndi za. Ne ar ngäts’i, nä’ä xki ‘batuwi ár ‘ye, bí mä ‘nehe mi tsa xi hño. Hontho ár ‘ye himi ne ndi ‘mutho, nzäm’bu mi ne ndi hñäni nä’ä himar meti. Los tres compadritos enfermos A tres compadres que estaban enfermos, los curaron. A uno lo operaron y le pusieron el corazón de un puerco. Al que estaba enfermo de los ojos, le pusieron ojos de un gato. Al último, le cortaron la mano y le pusieron la mano de un ladrón. Pasaron unos días, y cuando ya estaban mejor, se preguntaron, cada uno, cómo se sentían. El que le abrieron el estómago dijo que estaba bien, pero que al llegar a la una de la mañana, su estómago quería comer desperdicios. El que le sacaron los ojos, también dijo que estaba bien, pero que sus ojos, apenas veían al que subía y bajaba, él sentía ganas de atraparlo y comérselo. Y, finalmente el que le habían cambiado de mano, dijo que también se sentía bien. Nada más que su mano nunca estaba quieta, pues siempre quería quitar lo que no era suyo.

Versión original de Donaciana Martín C., Victorino V. Gómez B. y Pedro M. Godínez S. Traducción al otomí de Santiago Severiano Andrés de Jesús

33

Page 34: YÁ ‘BEDE AR HÑÄÑHO NSANTUMURIYA CUENTOS EN …filosofia.uaq.mx/yaak/fils/otomi/lt/cuentosot.pdf · conejo y el borrego. Interesante es el cuento “El perro viejo y el coyote”,

Ar ‘ñoho nä’ä bí ma jar nijä ‘Nar pa ‘nar ‘ñoho bí ma ‘na jar nijä. Mbi ñut’i bí hyandi ‘ra ya tsita mña ‘behñä ne bí mbeni mi ‘ra ya nxutsi. Ne ‘mefa bí metuwe yá mpädi ke jar nijä mi ‘bui ‘ra ya nxutsi mar na nzatho, mi njangu ‘ra ya tsita, xki umbi ‘ra ya ntsuts’i, pe xki za mar na ntsetho. Gem’bu bí mä: —Dá uni yoho ya real ne bí hyegi bí dagi. Dá pengi da úni ma ’nai, pe nu’bya mi tsudi ‘ret’a ma yoho ya real, ne bí mengi bí hyegi. ¡Hindi pädi temu ar zunthu mi ne! El hombre que fue a la iglesia Una vez, un hombre fue a una Iglesia. Al entrar, vió unas imágenes de santitas y pensó que eran unas muchachas. Después les platicó a sus amigos que en la Iglesia había visto unas muchachas muy bonitas, como unas virgencitas, que les había dado besos, pero las había sentido muy frías. Entonces dijo: —Les dí dos reales y soltaron el dinero. Les dí, otra vez, pero ahora doce reales, y también soltaron el dinero. ¡Yo no sé qué diablos querían!

Versión original de Donaciana Martín C., Victorino V. Gómez B. y Pedro M. Godínez S. Traducción al otomí de Santiago Severiano Andrés de Jesús

34

Page 35: YÁ ‘BEDE AR HÑÄÑHO NSANTUMURIYA CUENTOS EN …filosofia.uaq.mx/yaak/fils/otomi/lt/cuentosot.pdf · conejo y el borrego. Interesante es el cuento “El perro viejo y el coyote”,

‘Nar mexe ñäwi ‘nar zu’we —¿Hogem’bu gir ma, mexe? —Ga ma nu nt’axunwani. —¿Temu ga hom’bu nt’axunwani? —Ma ga tuki ar ndengi. —¿Temu gi japu’ä ar ndungi? —Pa ga japi jár wa ma t’ixu. —¿Temu ja ár wa ir t’ixu? —Bí za ar t’axuk’enä. —Bí zot’i ar t’axuk’enä. —¿Hogem’bu ‘bui ar t’axuk’eñä? —Bí ñui mbo jar dehe. —¿Ne xu ár bothe ar dehe? —Bí njapu’befi, pa bí ‘bot’e ar nijä. —¿Ne xu’u to bí mot’e ar nijä? —Ba ehe ‘nar sankudo, bí umbi ‘nar hnet’i ne bí ‘yent’i. Una araña platica con un gusano —¿A dónde vas, araña? —Voy a la cuesta blanca. —¿Qué vas a hacer a la cuesta blanca? —Voy a cortar ladera. —¿Para qué quieres ladera? —Para ponerla en el pie de mi hija. —¿Qué tiene el pie de tu hija? —La mordió la víbora blanca. —¿Dónde está la víbora blanca? —Se metió en el agua. —¿Y la lama del agua? —La usaron para remendar la Iglesia. —¿Y los que remendaron la Iglesia? —Vino un zancudo, le dió una patada, y la tumbó.

Versión original de Donaciana Martín C., Victorino V. Gómez B. y Pedro M. Godínez S. Traducción al otomí de Santiago Severiano Andrés de Jesús

35

Page 36: YÁ ‘BEDE AR HÑÄÑHO NSANTUMURIYA CUENTOS EN …filosofia.uaq.mx/yaak/fils/otomi/lt/cuentosot.pdf · conejo y el borrego. Interesante es el cuento “El perro viejo y el coyote”,

Ar njwäni ‘Nar pa ‘nar ‘ñoho bí ma ar mixa (pa) ndi jwäni. Ar ‘ñoho mi mpefi jar sirko ne bí xifi ar majä: —¡Ah !Hindi pädi honja pa gi punigi, getho xta ot’e xi nangu ya nts’okute. Ar majä bí däti: ¿Honja xka ‘yot’e pa gi ntsu? ¿Temu xka ‘yot’e pa gi ntsu? —Nu’bu ho di mpeka di ot’uga xingu ya nt’ot’e. —¿Dar tsa gi mä temu gi ot’e? ⎯bí ‘yani ar majä. Gem’bu ar ‘ñoho bí ndui bí uni ya nsagi ne ya ntumbuxoni pa ndi xifi. Bí hyandi ‘nar tsi txu ‘nehe xki zoho pa ndi jwäni, bí mä: —¡Ga ma, ga ma!, getho hindar tsa ga ot’e nuyu ya “nt’ot’e xi nts’o”. La confesión Un día, un hombre fue a misa a confesarse. El hombre trabajaba en el circo, y le dijo al sacerdote: —¡Ah! No sé cómo es que me perdonarás, he cometido muchos pecados. El sacerdote le contestó: —¿Qué has hecho, para que tengas miedo? —Dónde yo trabajo hago muchas cosas. —¿Puedes decirme qué es lo que haces? ⎯preguntó el cura. Entonces el hombre empezó a dar brincos y maromas, para explicarle. Lo vió una viejita, que también había llegado a confesarse, y dijo: —¡Me voy, me voy!, porque yo no podré hacer estas “cosas malas”.

Versión original de Donaciana Martín C., Victorino V. Gómez B. y Pedro M. Godínez S. Traducción al otomí de Santiago Severiano Andrés de Jesús

36

Page 37: YÁ ‘BEDE AR HÑÄÑHO NSANTUMURIYA CUENTOS EN …filosofia.uaq.mx/yaak/fils/otomi/lt/cuentosot.pdf · conejo y el borrego. Interesante es el cuento “El perro viejo y el coyote”,

Ar dondo Huse Ar Huse mi ‘buhwi ár jwädä. Ár jwädä ya xki mboni pa ndi mpefi, xki mpefi ma ‘na jar hnini. Mbi zoho jár hai, bí mpefi jar ngú mi tehe ya nxiwuda. Ar Huse mi ‘buhwi’ä, pe hinto mi ‘ñehe to ndi hokwi yá nts’i. Nä’ä mäs mar dätä, bí ‘bepi ar Huse pa ndi hyoki ar nts’i wa gatho yoho ndi mfats’i: ‘na mi kat’i ya hme ne ma ‘na mi hoki ar nts’i pa ndi thänts’i ya hme. ‘Nar domingo ár dätä jwädä bí xifi ar Huse: —Huse, ¿nu’i gi pädi honja ar nijä? —Hi’nä, jwädä, hinte di päka. —¿Temu gi mä? Gi ma nu’bya ar mixa, pa gi pädi honja ar majä, pa gi pädi honja ya tsita nu’u gi nu’bu. —Di ‘ñemega ga ho. Ga ma, pa ga pädi temu bi ‘bu’bu jar nijä, getho ni ‘nar pa xta ma. Bí nja’bu bí mä ar Huse. Pe tobe himi mpents’i, tobe himi nxaha, xki poxkutho. —Posu nu’bu nxaha ‘naxtui. Dar tsa honse gi xuki ir ‘ye ne gi ma. —¿Ne temu ga ot’uga xkar tsonga jar nijä? —Pos xkir tsoni gi ‘ñohni. Ne gem’bu bí ma. Mbi zoni jar nijä, bí nú ya tsita mi ‘bu’bu. Ne mar na ngu: ‘ra mña dätä ne ma ’ra mña dängi, gatho mi kwat’i jar jot’i. Nuya gehya mi nú ar Huse. Ne bí nú nu’u mäs mña dätä, ne gem’bu bí do’mi ar mixa. Bí hyandi honja bí mä ar mixa ar majä, bí hyandi nä’ä mi thogi. Ne mi sige mi handi gatho ya tsita, mi tsapi ndi bädi mi togo’u. Mbi wadi ar mixa, bí mengi jár ngú. Bí ma ba xifi ár jwädä nä’ä mäs mar dätä, togo’u nu’u mi ‘yo’bu. Ár jwäda bí ‘yani. —¿Ya gá pengi, Huse? —Hä, jwädä, ya dá pengi. —¿Temu nä’ä ga nú? —U, dá nú ar majä, pede xingu ya ‘bede ne tsi ar sei. Nuguga ndi ’ñemega mi hongusega, pe nä’ä tsi ar sei asta mbo jar nijä. —Oxki mä nä’ä. Ar binu nä’ä tsi, pe hinda nti, hontho pa da beni Kwä. —A; nuguga hingi ndi pädi —bí mä ar Huse. —¿Temu mäs gá nú? —A, gi nú, jwädä, jar nijä ‘bui xingu ya tsita: ‘ra ya dängi, ne ma ’ra ya na dätä komongu ya ndunzá. —Oxki mä nä’ä, getho gi nts’oni, getho hmä nu’u ya tsita tsute. El tonto José José vivía con su hermano. El hermano ya había salido a trabajar, él trabajaba en otros pueblos. Cuando regresó a su tierra, se puso a trabajar en su casa, tallando pencas de maguey. José vivía con él, pero no tenían a nadie que les hiciera la comida. El mayor le ordenaba a José que hiciera de comer, o entre los dos se ayudaban: uno hacía las tortillas y el otro hacía la comida para acompañar a las tortillas. Un día domingo, el hermano mayor le dijo a José: —José, ¿tú ya conoces lo que es la iglesia? —No, hermano, no sé nada de eso, no la conozco. —¿Qué dices? Te vas hoy a la misa, para que conozcas cómo es el padrecito, para que conozcas cómo son los santitos que verás allí ... —Creo que me va a gustar. Voy, para saber qué es lo que hay allá en la iglesia, porque nunca he ido. Así decía José. Pero ni siquiera se había arreglado el pelo, no se había bañado, andaba sucio. —Pues entonces báñate un poco. Por lo menos lávate las manos, y luego te vas. —¿Y qué debo hacer al llegar a la iglesia? —Pues cuando llegues, te persignas. Y por fin, se fue. Una vez que llegó a la iglesia, vio a los santitos que estaban allí, y que eran muchos: unos grandes, unos más pequeños, todos puestos en la pared. Esos eran los que estaba

37

Page 38: YÁ ‘BEDE AR HÑÄÑHO NSANTUMURIYA CUENTOS EN …filosofia.uaq.mx/yaak/fils/otomi/lt/cuentosot.pdf · conejo y el borrego. Interesante es el cuento “El perro viejo y el coyote”,

viendo José. Y vio a los más grandes. Luego, esperó la misa. Se fijó cómo ofició la misa el padre y se grabó todo lo que pasaba. Y seguía viendo a todos los santos, tratando de imaginar quiénes eran. Cuando la misa terminó, regresó a su casa, fue a platicarle a su hermano mayor, quiénes eran los que estaban allí. El hermano le preguntó: —¿Ya regresaste, José? —Sí, hermano, ya regresé. —¿Qué fue lo que viste? —¡Uy!, ví al padre, que cuenta muchas cosas y toma pulque. Yo pensaba que yo era el único que tomaba, pero él toma pulque, hasta dentro de la iglesia. —No digas eso. Es vino lo que toma, pero no para emborracharse, sino para consagrar a Dios. —Ah, yo no sabía, —dijo José. —¿Qué más viste ? —Ah, fíjate hermano, que en la iglesia hay muchos santitos: unos medianos y otros muy grandes, como troncos. —No digas eso, te puedes condenar, porque dicen que esos santos son muy malditos.

Versión original de Jesús Salinas Pedraza Traducción al otomí de Santiago Severiano Andrés de Jesús

38

Page 39: YÁ ‘BEDE AR HÑÄÑHO NSANTUMURIYA CUENTOS EN …filosofia.uaq.mx/yaak/fils/otomi/lt/cuentosot.pdf · conejo y el borrego. Interesante es el cuento “El perro viejo y el coyote”,

Ar kwa ne ar ‘ñäi ‘Nar xui ar kwa bí nthewi ‘nar ‘ñäi. Ar kwa bí xifi: —¿Gi hmiki ir ‘bida, ’ñäi, pa ga mpei? Ne ar kwa bí ndui bí mpei ko ár t’olo ‘bida ar ‘ñäi. —Gi pei ‘nar nso pa ga nei, —bí ‘yadi ar ‘ñäi. Ne bí ndui bí nei ‘nar hnei. Ar ‘ñäi bí wat’i ngut’ä nu’bu ho mi mpei ar kwa ne bí mit’iwi yá da, bí ja bí ngoda. Ar tsi kwa ya himar tsa ndi mei ár t’olo ‘bida ne ar ‘ñäi bí ma. El conejo y el zorrillo Una noche, se encontraron un conejo y un zorrillo. El conejo dijo: —¿Me prestas tu violín, zorrillito, para que toque? Y el conejo empezó a tocar con el violincito del zorrillo. —Toca un son para que baile —pidió el zorrillo. Y se puso a bailar un son. El zorrillo se acercó de pronto, a donde estaba tocando el conejo, y le orinó los ojos, dejándolo ciego. El pobre conejo ya no pudo tocar el violincito, y el zorrillo se fue.

Versión original de Jesús Salinas Pedraza Traducción al otomí de Santiago Severiano Andrés de Jesús

39

Page 40: YÁ ‘BEDE AR HÑÄÑHO NSANTUMURIYA CUENTOS EN …filosofia.uaq.mx/yaak/fils/otomi/lt/cuentosot.pdf · conejo y el borrego. Interesante es el cuento “El perro viejo y el coyote”,

‘Nar ‘bede ‘nar jä’ i mi ñäwi ‘nar tangura mexe —¿Hogem’bu gir ma, tangura mexe? —Ga maganu ir ‘rangudi. —¿Temu gi hyom’bu ir ‘rangudi? —Ma ga käga ar t’axudoni. —¿Temu gi japi ar t’axudoni? —Pa da gäts’i jár wa ar nxutsi. —¿Temu bí thogi ar nxutsi? —Bí za ar t’axuk’eñä. —¿Hogem’bu ‘bui ar t’axuk’eñä? —Dá hohe. —¿Ho mi nja’ä, hogem‘bu bí ‘boni ? —Bí njät’i jar tsibi, bí zät’i. —Hogem’bu ‘bui ár thehñä? —Dá japu’befihe pa ga pot’uhe ar donijä. —¿Hogem’bu ‘bui ar donijä? —Bí ts’oni. —¿Togo’ä bí ts’oni? —Bí zoho ‘nar ndäni mi otho yá wa,

bí umbi ‘nar hnet’i ne bí jwangi. —¿Hogem’bu ‘bui ar ndäni sinkyá wa? —Bí za ar mi’ño. —¿Hogem’bu ‘bui ar mi’ño? —Bí za ar pada. —¿Hogem’bu ‘bui ar pada? —Bí nsani ne bí ma. Una plática entre la araña patona y una persona —¿A dónde vas, araña patona? —Voy allá, al otro lado. —¿Qué vas a hacer del otro lado? —Voy a traer la flor blanca. —¿Para qué quieres la flor blanca? —Para que se la echen a mi hija en el pie. —¿Qué le pasó a tu hija? —La mordió la víbora blanca. —¿Dónde está la víbora blanca? —La matamos. —¿Qué fue de ella, dónde está tirada? —La echaron a la lumbre, se quemó. —¿Dónde está su ceniza? —La usamos para remendar la capilla vieja. —¿Dónde está la capilla vieja? —Se derrumbó. —¿Quién la derrumbó? — Llegó un borrego sin patas, le dió una patada, y se cayó. —¿Dónde está el borrego sin patas? —Se lo comió el coyote. —¿Dónde está el coyote? —Se lo comió el zopilote. —¿Dónde está el zopilote? Voló y se fue.

Versión original de Jesús Salinas Pedraza Traducción al otomí de Santiago Severiano Andrés de Jesús

40

Page 41: YÁ ‘BEDE AR HÑÄÑHO NSANTUMURIYA CUENTOS EN …filosofia.uaq.mx/yaak/fils/otomi/lt/cuentosot.pdf · conejo y el borrego. Interesante es el cuento “El perro viejo y el coyote”,

Ar deti ne ar mi’ño ‘Nar pa ‘nar tsi deti bí gohi jar t’oho nxoge hñu ya xui, bí nthewi ‘nar mi’ño ne bí xifi: —Nu’bya ga tsa’i, tsi deti. ¿Yogo’ä gi ‘yose? —Hi’nä, mi’ño, oxki tsagi —bí mä ar tsi deti, —ne ga xi’i, hogem’bu ‘yo ‘nar deti xi nt’axi. Ar mi’ño bí ‘yode nä’ä bí xifi ar tsi deti ne ar mi’ño xi bí njohya. —Nixtri pa gi tsudi —bí xifi ar tsi deti, —ne xkir tsoni getu’bu ho ‘yo, gi sagi getu’bu pa dar tsa gi mihi. Ar mi’ño bí ‘yote: bí ntihi nts’edi ne mbi hyandi ‘nar ‘beni mar nt’axi, bí nsagi pa ndi mihi. Pe hontho bí mihi ar ‘bente mi’ño ‘nar na dätä, pe mar nt’axi. La borrega y el coyote Una vez, una borreguita, que se quedó en el cerro durante tres noches, se encontró con un coyote, que le dijo: —Hoy te voy a comer, borregita, ¿para qué andas solita? —No, coyote, no me comas –dijo la borreguita — y te digo dónde está un borrego blanco. El coyote creyó lo que le decía la borreguita, y se puso muy alegre. —Córrele para que lo alcances –le dijo la borregita—, y cuando llegues cerca de él, le brincas encima para que lo puedas agarrar. El coyote obedeció: corrió mucho, y cuando vió un bulto blanco, brincó para agarrarlo. Pero lo único que agarró el pobre coyote, fue una mata grande y blanca de cardón.

Versión original de Jesús Salinas Pedraza Traducción al otomí de Santiago Severiano Andrés de Jesús

41

Page 42: YÁ ‘BEDE AR HÑÄÑHO NSANTUMURIYA CUENTOS EN …filosofia.uaq.mx/yaak/fils/otomi/lt/cuentosot.pdf · conejo y el borrego. Interesante es el cuento “El perro viejo y el coyote”,

Ar ‘yo ne ar mi’ño ‘Nar pa ‘nar mi’ño mi ‘yo mi honi te ndi zi ne bí nthewi ‘nar tsi xita ‘yo. —¿Temu gi honwa, xita ‘yo? ⎯bí ‘yani. —Otho, ‘ñoho mi’ño, di ‘yowa, getho ma hmu bí guki. Bí xiki, getho ya dar xita, ya hindar tsa ga nú ar ngú’ni; jange ya hingi negi. —Ote xki beni, tyene ke da ne’i —bí hñut’uwi ár mui ar mi’ño, —pe ga ot’uwi ‘nar nkohi: nu’bya xti nxui ga ma ja ir ngú, pe oxki ähä, gi to’mi ga tsoni pa da ‘yode ga juki ‘nar oni. Gem’bu gi kadi ir hmu, gi ‘yot’e ngu’bu gi tsagi, gi nixtri, gi tenugi pa ga ‘ra’i ar oni; gi hñäts’i, gi uni, gi pekwi jár ñä ne gi nú ge da ne’i. Bí nja’bu bí ‘yot’e ar tsi xita ‘yo. Ar ñoho ar pa bí nthewi ma ’nai ar mi’ño. —¿Honja xka thogi tsi xita ‘yo? ⎯bi ‘yani. —A, nu’bya hä nege xingu ya hmu. Di jamädi’i xingu, tsi mi’ño. —Ya ndi xi’i. Nu’bu xkar nthewi’bu. El perro y el coyote Un día, un coyote andaba buscando qué comer y se encontró a un perrito viejo. —¿Qué haces aquí, perrito viejo? ⎯le preguntó. —Nada, señor coyote, ando aquí, porque mi amo me corió; dice que como ya estoy viejo, ya no puedo cuidar el gallinero; por eso ya no me quiere. —No tengas cuidado, te tiene que querer —lo consoló el coyote— pero vamos a hacer una cosa: esta noche voy a ir a tu casa, pero no te duermas; esperas a que llegue, para que me oigas cuando saque una gallina. Entonces, engañas a tu amo, haces como si me mordieras, te echas a correr y me persigues, para que yo te entregue a la gallina; se la llevas, se la pones a tu amo junto a la cabeza y verás cómo te va a querer otra vez. Efectivamente, así hizo el perrito viejo. Al día siguiente se encontró otra vez al coyote. —¿Cómo te ha ido, perrito viejo? ⎯le preguntó. —Ah, ahora sí me quieren mucho los amos. Te lo agradezco mucho, coyotito. —Ya te decía yo. Por allí nos estaremos viendo.

Versión original de Jesús Salinas Pedraza Traducción al otomí de Santiago Severiano Andrés de Jesús

42

Page 43: YÁ ‘BEDE AR HÑÄÑHO NSANTUMURIYA CUENTOS EN …filosofia.uaq.mx/yaak/fils/otomi/lt/cuentosot.pdf · conejo y el borrego. Interesante es el cuento “El perro viejo y el coyote”,

Ar mixi ne ar burru ‘Nar pa ‘nar mixi mi hudi jar hyadi, ne mi thuki yá da ko ya ‘ye. Ne mi nxunda, mi handi togo’u mi ‘yo’bu jar ngú. Mente ar burru mi ‘rät’i jár ‘nät’i. Ja xki t’uni yá zafni. Ngut’ä ba ehe ar ‘ñebru, goge’ä bí ‘yet’i pa nda tu ar dehe, himbi hyegi bí wadi ar hñuni. Mbi thogi ar burru jar thi, bí hyandi ar mixi hontho mi hudi jar hyadi. Gem’bu bí mä: —¡Gar na hogumixi! Xudi’bu, xudi’bu gi hu’bu, hñadi ne nuguga di kwaka ar hñuni wa hi’nä nuguga di mpeka xingu, di pets’i ga mpeka, ga ‘yoga, pa nu’i gi ñuni. Hixi mbi ne, bí t’et’i. Bí wadi bí ñuni asta ba pengi. Ne ar mixi tobe mi hu’bu ho mi hudi, mi thuki yá da. Ar ts’udi mi hudi jár ngú ne bí bädi xki ma nda tu ar dehe, ne bí hyandi ngut’a ba pengi ne bí hyots’e bí dä. ’Mefa ar ts’udi bí ‘yani ar mixi: —Pale mixi, nu’i hingi poni jar nthokunts’i, xähmä gi pädi temu da thoki nu’bya. —Hi’nä, hinte xta ode, hinte xta ode, hinti hmä. —¿Komu hingi pädi, nzäm’bu gi o mbo? Ndi ’ñemega ngi pädi ngatho. El gato y el burru Una vez un gato estaba sentado asoleándose. Se limpiaba los ojos con las manitas. De vez en cuando volteaba de un lado para otro, mirando a los que andaban por la casa. Mientras tanto, el burro estaba amarrado en su bramadero. Apenas le acababan de dar su zacate. No tardó en venir el arriero, quien se lo llevó para ir a traer agua, sin esperar a que acabara de comer. Al pasar por el patio, el burro vió que el gato estaba nada más sentado al sol. Entonces le dijo: —¡Qué afortunado eres, Don Gato! Mañana a mañana te sientas allí, asoléandote; en cambio yo, acabe de comer o no, tengo que trabajar fuerte, tengo que caminar y trabajar para que tú comas. Queriendo o no, lo arrimaron. Terminó de comer hasta que regresaron. Y el gato todavía estaba sentado en el mismo lugar, limpiándose los ojos. El puerco estaba en su chiquero y se dió cuenta de que habían ido a traer agua, y vió que no tardaron en ponerla en la lumbre, para que hirviera. Entonces, el puerco le preguntó al gato: —Don Gato, tú que casi no sales de la cocina, tal vez sepas qué es lo que van a preparar el día de hoy. —No, no he escuchado nada, no he oído nada, no cuentan nada. —¿Cómo no vas a saber, si siempre andas allá adentro? Yo creí que sabías todo. Versión original de Jesús Salinas Pedraza

Traducción al otomí de Santiago Severiano Andrés de Jesús

43

Page 44: YÁ ‘BEDE AR HÑÄÑHO NSANTUMURIYA CUENTOS EN …filosofia.uaq.mx/yaak/fils/otomi/lt/cuentosot.pdf · conejo y el borrego. Interesante es el cuento “El perro viejo y el coyote”,

Ár ‘bede ar Pedro ‘Nar pa ar Pedro bí ma jár hwähi ne bí nthewi ‘nar mindó. Ar ora’ä bí thogi ‘nar ‘ñoho hontho mi ñä ar hñämfo, ne bí ‘yani: —¿Temu gi pefi? —‘Nar mina (“‘nar mindó” ko ar hñäñho ne “una ardilla” ko ar hñämfo) ⎯bí dädi ar Pedro ar hñähnu. —¿Tengu gi ne po ar mina? —bí ‘yani ar ‘ñoho. —Ñodumi. Komu ar ‘ñoho himi ñä ne himi ode ar hñäñho, mi ‘ñeme mi api yoho ya ‘ret’anthebe ya bexu, go ge’ä bí t’uni ar Pedro. El cuento de Pedro Un día Pedro fue a su milpa y se encontró a una ardilla. En esos momentos, pasó un hombre que solamente hablabla castellano, y le preguntó: —¿Qué haces? —‘Nar mina (una ardilla), contestó Pedro, en el otomí de Hidalgo. —¿Cuanto quieres por la mina? preguntó el hombre. —Ñodumi (veinticinco centavos) Como el hombre no entendía el otomí, creyó que le cobraba dos mil pesos, y eso fue lo que le dió a Pedro.

Versión original de Jesús Salinas Pedraza Traducción al otomí de Santiago Severiano Andrés de Jesús

44

Page 45: YÁ ‘BEDE AR HÑÄÑHO NSANTUMURIYA CUENTOS EN …filosofia.uaq.mx/yaak/fils/otomi/lt/cuentosot.pdf · conejo y el borrego. Interesante es el cuento “El perro viejo y el coyote”,

Ar nthe ‘Nar pa ‘nar ñäñho bí nthewi ‘nar zubi. Mi ot’e xingu ar tse. Mi ‘bai nu’bu gatho yoho. Ar ñäñho mi he yá ‘bitu gatho xki ‘ñoki. Xki ‘ñoki ja yá ‘bots’e ne ja yá ñähmu. Mi ‘ba’bu komongu himi tsa ar tse. Ar zubi, nä’ä xi xki hñe, mi he ya ‘bitu mäs ar za ne mi ‘bai nu’bu. Mi handi ar ñäñho komongu mi nja, himi ‘ñäni, ngu’bu himi tsa ar tse. Bí xifi: —¿Ha hingi tsa ar tse? —Nuguga hi’nä, —bí mä ar ñäñho, —¿ne xu’i? ¿Gi tsa ar tse? —Nuguga hä, jange xta hñe. —Ya di pädi, yogo’ä gi tsa ar tse, ge hingi pädi gi ñänte. Nuguje di päje ga ñänteje. —¿Yogo’ä? —Gi pets’i ar tse, getho xi xka hñe. —¿Pe xu yogo’ä? —Di xi’i ke xi xka hñe, ne nuguje hi’nä. Gi tsa ar tse, getho xi xka hñe. Komongu gi ja, ar tse xi njot’i ne hindar tsa ho di boni, —bí xifi. ⎯Ne nuguje hindi tsaje, getho ‘bui ho di boni: ar tse kut’i ‘na jar oki ne dar tsa di boni ma ’na. —Bí nja’bu mi xifi. El vestuario Una vez, un otomí se encontró con un gringo. Hacía mucho frío. Allí estaban, los dos parados. El otomí tenía la ropa toda agujereada: tenía agujeros en las costillas y en las rodillas. Estaba allí parado, como si no sintiera el frío. El gringo, en cambio, estaba muy protegido: traía los mejores abrigos y allí estaba parado. El gringo estaba viendo al otomí, que así como estaba, ni se movía. Como si no sintiera el frío. Le dijo: —¿Acaso no sientes frío? —Yo no, —dijo el otomí—, ¿y tú? ¿Tienes frío? —Yo sí, por eso me he abrigado. —Yo ya sé por qué tienes frío, es porque no sabes defenderte. En cambio, nosotros sí sabemos defendernos. — ¿Por qué? —Tienes frío, porque estás muy abrigado. —¿Pero, por qué ? —Te estoy diciendo que estás muy abrigado, en cambio nosotros no. Sientes frío por estar tan abrigado. Así como estás, el frío se encierra y no tiene por dónde salir. Y nosotros no lo sentimos, porque sí tiene por dónde salir: el frío entra por un agujero y puede salir por el otro. Así le decía.

Versión original de Jesús Salinas Pedraza Traducción al otomí de Santiago Severiano Andrés de Jesús

45

Page 46: YÁ ‘BEDE AR HÑÄÑHO NSANTUMURIYA CUENTOS EN …filosofia.uaq.mx/yaak/fils/otomi/lt/cuentosot.pdf · conejo y el borrego. Interesante es el cuento “El perro viejo y el coyote”,

Ar mehogufani ‘Nar pa ‘nar ‘ñoho bí nangi xuditho, ngu mi kut’a mar xudi. Bí hyoni ár nzafi pa ndi ma ndi gu ya zu’we ne bi ma bi a ár behñä, mi ähä: —¿Gi otege? Jaki msu. Pe nä’ä mi sige ähä. —Gi nangi, gi hyoni to da max’i da hoki ‘nar nhñuni, ngetho nuga ga ma jar t’oho pa ga honga ‘nar zu’we. Xahmä ga tini. —Nixi gi tini. Yoxki pa. Nunu ar boja gi petsi hingi ho, hontho da ma da nixtri ar zu’we. —¿Yogo’ä hi’nä? Ya dá hoki, xta kots’i ar petrolyo mahe’mi. Yoxki tu ir mui, gi nangi ne gi hyoni to da max’i. Gi hoki ar nhñuni, gi japi ár tsi ‘ñi, gi japi gatho ya ‘ränts’uhñuni, mente nuga ga ma jar t’oho. Ya di pädi hogem’bu bi ‘bui ‘nar hogufani. Ar ‘behñä bí nangi ko ar dähñi ne bí ma ba honi to nda mats’i. Mente ar ‘ñoho bí ma njwäntho hogem’bu ya xki hyandi ar hogufani. Mbi zom’bu bí nthewi makwäni mi ‘yo’bu ar hogufani. Bí k’äts’i xingu ya bes, mi pengi ne mi hoki ár nzafi pa ndi hyo nu’bu ndi hyegi ar nzafi. Mbi hyandi ar hogufani bí hyandi mar na dätä. Mi mä: —Ya ‘yonu. ¿Honja ga japuga, ga tsaga gatho wa ga paga made? Nja’bu mi mbeni ne tobe himi ho. Mente mi mbeni, ar hogufani bí za, getho bí ‘yode mi ‘yo’bu. Ar ‘ñoho mi mä: —¿Honja ga japuga, ga tsaga gatho wa ga paga made? Bí ‘ñäts’i pa ndi k’ahni, pe ar hogufani bí nsagi ne bí nixtri, himbi hyegi ndi k’ahni. Ba pengi jár ngú komo ar ‘ret’a mi xudi. Mi tumunthu na nts’edi mbi zoho. Ya hyokunhñuni mi ‘bui jár ngú, ár ‘behñä ne ma ’nar ‘behñä xi mi xoni mi hoki ar nhñuni. Ya xki ndä. Mbi zoho ár ndo, bí ‘yani: —¿Hogem’bu ‘bui ar hogufäni ngi mä nga hä? Ma ga hokuhu ne ngut’ä da dä. Ya xi ndä ar nhñuni. —Dá handi ‘nar t’olo ora, pe bí nixtri himbi hyegi nga umbi. Mente ndi mbeni ho nga japi, ha nga tsahu gatho wa nga pahu made, bí ma. Nu’bya xi di tumanthu. Xähma xi ndä ya hme. ‘Raki temu ga tsi, anke hontho ya hme xi tsuxt’i, getho xi di tumunthu. Bí t’uni ya hme, pe getho ya mi otho ar nhñuni pa ndi t’uni, nixi ar ‘ränt’u’ñi ni ma ’nar kosa; ne hontho ar ‘ñi xki hoki ar ‘behñä pa ar hogufani, hontho bí uni. Xi mi tumunthu, honse’ä bí zi. Mente mi ñuni bí mä ar ‘ñoho: —¡A, xi na nkuhi ir nhñuni! ¿Gi mbehñu, nu’bu di o ‘nar xeni ar ngo dar na nkuhi? El cazador de venados Hubo una vez un hombre que se levantó muy de madrugada, como a las cinco de la mañana, buscó su escopeta para cazar y fue a despertar a su mujer, que todavía estaba durmiendo: —¿Me oyes? Hazme caso. Pero ella seguía durmiendo. —Levántate, busca a alguien que te ayude a preparar un caldo, porque voy a ir al monte a ver si encuentro un animal. —Ni lo vas a encontrar. Mejor ni vayas. Ese fierro que tienes no sirve, nada más se te va a echar a correr el animal. —¿Por qué no? Ya lo arreglé, hace un momento le unté petróleo. No te preocupes, tu levántate y busca alguien que te ayude. Guisa el caldo, le pones su chilito, le pones todos sus condimentos, mientras yo voy al monte. Ya sé donde se acuesta un venado. La mujer se levantó con algo de flojera para buscar quién la ayudara. Mientras, el hombre se fue directamente a donde había visto al venado. Llegando allá, se encontró con que, efectivamente, estaba allí el venado. Se asomó varias veces, se regresaba y arreglaba su escopeta, para que no le fallara el tiro al disparar. Una vez que vió al venado le pareció muy grande. Se decía: —Allí está. ¿Qué haré con él, me lo como todo o vendo la mitad? Pensaba eso y no lo mataba todavía. Mientras estaba pensando, el venado se despertó, porque oyó ruido. El hombre decía: —¿Qué haré con él, me lo comeré todo, o vendo la mitad?

46

Page 47: YÁ ‘BEDE AR HÑÄÑHO NSANTUMURIYA CUENTOS EN …filosofia.uaq.mx/yaak/fils/otomi/lt/cuentosot.pdf · conejo y el borrego. Interesante es el cuento “El perro viejo y el coyote”,

Apuntó entonces para tirarle, pero en eso el venado brincó y se fue a la carrera, sin darle tiempo de disparar. Volvió a su casa, a eso de las diez de la mañana. Tenía muchísima hambre cuando llegó. Las cocineras estaban en su casa, su mujer y la otra señora estaban apuradísimas preparando el caldo. Ya estaba cocido. Cuando llegó el esposo, le preguntaron: —¡Dónde está el venado que prometiste traer? Vamos a prepararlo y pronto estará listo. Pues el caldo ya está cocido. —Lo vi un rato, pero se echó a correr y no me dejó pegarle. Mientras yo pensaba qué hacer con él, si nos lo comíamos todo o vendíamos la mitad, se fue. Ahora tengo mucha hambre. A ver si hay tortillas cocidas. Dénme algo de comer, aunque sea unas tortillas secas, porque tengo mucha hambre. Le dieron tortillas, pero como no había más comida qué servirle, ni salsa, ni otra cosa; y como solamente tenían el caldo que la señora había preparado para el venado, eso le sirvieron. Tanta hambre tenía, que eso comió. Mientras comía, dijo el hombre: —¡ Ah, qué sabroso está su caldo! ¿Se imaginan cómo estaría de sabroso con carne?

Versión original de Jesús Salinas Pedraza Traducción al otomí de Santiago Severiano Andrés de Jesús

47

Page 48: YÁ ‘BEDE AR HÑÄÑHO NSANTUMURIYA CUENTOS EN …filosofia.uaq.mx/yaak/fils/otomi/lt/cuentosot.pdf · conejo y el borrego. Interesante es el cuento “El perro viejo y el coyote”,

Ár ‘bede ar ne’ñu ‘Nar ne’ñu mi tumunthu ne bí zoni ‘na jar ngú, bí ‘yadi ndi ‘bapi ar nts’i. Ar ‘behñä jar ngú bí xifi ke hä, ke ndi uni ar nts’i ko xingu ar njohya ne nu’bu ndi lei ‘nar he’mi ‘mehni ja xki zoho. ‘Nä’ä mbi wadi mbi ñuni, bí ndui bí nú ar he’mi ‘mehni, ir mote ne ma ‘na. ‘Mefa, bí mä: —¡Xi na nts’o, xi na nts’o! —¿Yogo’ä gi mä nja’bu? —bí ‘yani ar ‘behñä nä’ä mbi ‘yode. —Xi na nts’o, ‘behñä —bí mä ar ne’ñu—, nixi nu’i ne ni digekuga hindi pähwi ar lei. El cuento del caminante Un caminante sintió hambre, y llegó a una casa pidiendo que le vendieran comida. La señora de la casa le dijo que sí, que le daba comida, con mucho gusto, si le leía una carta que acababa de recibirle. Una vez que terminó de comer, empezó a ver la carta, por un lado y por el otro. Después, muy aflijido, dijo: —¡Qué feo, qué feo! —¿Por qué dice eso? —le preguntó la señora, al oírlo. —Qué feo, señora —dijo el caminante— que ni usted ni yo sepamos leer.

Versión original de Jesús Salinas Pedraza Traducción al otomí de Santiago Severiano Andrés de Jesús

48

Page 49: YÁ ‘BEDE AR HÑÄÑHO NSANTUMURIYA CUENTOS EN …filosofia.uaq.mx/yaak/fils/otomi/lt/cuentosot.pdf · conejo y el borrego. Interesante es el cuento “El perro viejo y el coyote”,

‘Nar zubi ne ‘nar ñäñho ‘Nar pa bí nthe ‘nar zubi ne ‘nar ñänho. Makwäni ya xki nthe ne bí mpädi. Gem’bu ar zubi bí xifi ar ñäñho: —¿Nu’i ho gi ‘bui? —Nuguga di ‘buka nunu ja ya t’oho, ¿ne xu’i? —Nuguga ja da tsoho ja ma ximhai, ja pa yoho ya zänä. —¿Ne temu gi pefi? —Xta ehe ga nú ya ñäñho nuwa, ga pädi temu pefi wa temu ot’e. —A, ar za, di jamädi ir nzenwa. —Nuguga di ho xingu ir haihu, xi na nzatho. —Pe hmä ir haihu mäs xi nzatho —bí mä ar ñäñho; —hmä úni xingu ya nt’uni ne gi ‘buhu xi na hño. Nuwa ja ma haihe hingi ‘wäi xingu. Bí nja’bu bí sige bí ntsamburraso. —Nu’uhu gi ñuñhu xi na hño, gi hñehu xi na hño. Ar zubi makwäni xki hñe xi hño. Bí mä ar zubi: —¿Temu gi mä? Di pets’i ar njohya ga zohnu’i gi ñuni ja ma ngú. Ar ñäñho mi ne ndi bädi temu mi tsi. —Nä’ä di pädi, nu’uhu gi tsihu hontho ar thuhme, nuguje di tsije ya hme. —Hi’nä, jange di zohni’i, ga me pa gi pädi temu di tsije. Bí ma gatho yoho jár ngú ar zubi. Mbi zoni, ar zubi bí ‘ñei ar ñäñho ‘na jar thuhni ne bí ‘wini. Bí ‘yuts’uwi jar mexa ar hmihi ngo, ar nt’ats’i ne ar jwai, gatho mña t’axi. Ar ñäñho himi pädi nuya ya bojä ne himar tsa ndi ndui ndi ñuni. ‘Met’o bí t’uni ‘nar sopa. Ar zubi bí hñudi ne bí ndui bí ñuni ko ya bojä. Ar ñäñho, nä’ä bí ‘yot’e, mi kuhu yá hme, getho mi pädi ke ya zubi hontho mi tsi ya thuhme. —Nuguga ga kuxka ma hme, getho nu’i gi tsi hontho ar thuhme —bí xifi. Ne mbi hñuts’i jar mexa, bí guts’i yá hme ne bí ‘yux’bu. Ar zubi bí ‘yuts’i ya thuhme ne ya ixi. Bí ndui bí ñuni. Ar zubi bí bädi ke ar ñäñho himi japu’befi ar nt’ats’i. Ar zubi bí japu’befi ar nt’ats’i ar t’axi ne ar ñäñho bí gú ‘nar hme ne bí ‘yot’e ya t’olo nt’ats’i ne bí ndui bí ñuni bí ‘yats’i ar sopa. Ar zubi bí xifi ‘mefa: —¿Yogo’ä hingi japu’befi ar nt’ats’i pa gi tsi ar sopa? ¿Gi ‘yot’e komongu nuguga, oxkar ts’udi. —A, nuguje hindya ts’udije nu’uhu gya ts’udihu, getho gi koxuhu ir jihnihu ar nt’ats’i gi kat’uhu ja ir nehu ne gi penguhu gi jukuhu. Nuguje hindi ot’uje nä’ä, di pets’uje ‘nar nt’ats’i kadu ‘nar nts’i di tsije. —¿Ne honja? —bí ‘yani ar zubi. —Dar tsa gi japuwa —bí xifi ar ñäñho. Bí gu ar xeni ar hme ne bí ‘yats’i ar sopa, bí hñäts’uwi ne bí uni jár ne pa ndi zi gatho. —Nuguje di nzämbuje ga japujewa, pe nu’uhu gi tsut’uhu ar nts’ats’i, gi penguhu gi jukuhu ne gi penguhu gi kat’uhu ma’nai ja ir nehu. Nuguje hindi tsije nja’bu. ¡Di ne ga nú gi tsa ir nt’ats’i! Un gringo y un otomí Un día, se encontraron un gringo y un otomí. Seguramente ya se conocían y se siguieron tratando. Entonces el gringo le dijo al otomí: —¿Tú dónde vives? —Yo vivo allá en los montes, ¿y tú? —Yo apenas llegué de mi país, hace dos meses. —¿Y qué es lo que haces? —He venido a ver a los indígenas de aquí, a conocer cómo viven. —Ah, está bien, gracias por visitarnos. —A mi me gusta mucho la tierra de ustedes, es muy bonita. —Pero dicen que la tierra de ustedes es más bonita —dijo el otomí—, dicen que hay mucha producción y que viven muy bien. En cambio, aquí en nuestra tierra no llueve lo suficiente. Así siguieron platicando. —Ustedes se alimentan muy bien, se visten muy bien. El gringo, en efecto, vestía muy bien. Dijo el gringo: —¿Qué te parece? Tengo el gusto de invitarte a comer a mi casa.

49

Page 50: YÁ ‘BEDE AR HÑÄÑHO NSANTUMURIYA CUENTOS EN …filosofia.uaq.mx/yaak/fils/otomi/lt/cuentosot.pdf · conejo y el borrego. Interesante es el cuento “El perro viejo y el coyote”,

Al otomí le interesaba saber qué cosa era lo que comía. —Según sé, ustedes comen puro pan, nosotros comemos tortillas. —No, por eso te invito, vamos para que veas lo que comemos. Se fueron juntos a la casa del gringo. Cuando llegaron, el gringo sentó al otomí en una silla y le dió de comer. Le puso sobre la mesa el tenedor, la cuchara y el cuchillo, todos de plata. El otomí no conocía los cubiertos y no podía comenzar a comer. Primero le sirvieron una sopa. El gringo se sentó y comenzó a comer con los cubiertos. El otomí, por lo que pudiera suceder, se había traído sus tortillas, porque sabía que los gringos comen puro pan. —Yo llevaré mis tortillas, porque tú comes puro pan —le había dicho. Y al estar en la mesa, sacó sus tortillas y allí las puso. El gringo, en cambio, puso pan y frutas. Comenzaron a comer. El gringo se dio cuenta de que el otomí no estaba usando la cuchara. Él usó la cuchara de plata y en cambio el otomí agarró una tortilla, qué cuchara ni qué nada, la partió y empezó a comer la sopa. Entonces, el gringo le dijo: —¿Por qué no usas la cuchara para comer la sopa? Haz como yo estoy haciendo, no seas sucio. —Ah, nosotros no somos sucios, ustedes son los sucios, porque untan de saliva la cuchara que se meten en la boca y la vuelven a sacar. Nosotros, en cambio, no hacemos eso, tenemos una cuchara para cada bocado que comemos. —¿Y cómo? —preguntó el gringo. —Debes hacer así —le dijo el otomí. Tomó el pedazo de tortilla, cuchareó la sopa y se la llevó a la boca para comérsela, con todo y todo. —Nosotros acostumbramos hacerlo así, pero ustedes chupan la cuchara, la vuelven a sacar, la vuelven a meter. Nosotros no. Nos la comemos. ¡Quiero ver que te comas tus cucharas!

Versión original de Jesús Salinas Pedraza; Traducción al otomí de Santiago Severiano Andrés de Jesús

50

Page 51: YÁ ‘BEDE AR HÑÄÑHO NSANTUMURIYA CUENTOS EN …filosofia.uaq.mx/yaak/fils/otomi/lt/cuentosot.pdf · conejo y el borrego. Interesante es el cuento “El perro viejo y el coyote”,

Ya ‘ñendu ‘Ra ya ‘ñendu ba pengi nu’bu ho nda tsogi ‘ra yá ndu. Nuya ya ‘ñendu himi ñä ar hñäñho. Mi ehe ya’bu, ndezu ja ya t’oho, ne bí thege yá nts’i. Ya mfädi ke ya ‘ñendu tu ár dehe ne yá nts’i, pe nuya ya xki dege. Ar dehe go ge’ä mäs mi honi ne xi mi tuthe. Made jar ‘ñu bí nthehu ‘ra ya hyoya jä’i ñäñho mi tu ar sei pa ndi ma jar tai. Ya jä’i mi ehe nthi hinti mi hä ar bojä, himi ne ndi gut’i ar sei, wa himi mfädi temu mi mbeni. Mbi nthehu ko nu’u ya jä’i mi hyoya mi tu ar sei, bí ndui bí njont’une: —¿Temu ga pehu? ¿Honja ga xihu pa da ‘rakuhu ‘naxtui ar sei, getho ya bí thege ar dehe? —Ngetho nuguga ya hindar tsa ga ‘yo, —bí mä ‘ra ya ‘ñendu. —Nuguje ‘nehe, —bí mä ma ’ra. Pe nu’u ya jä’i mi hyoya himi ode ar hñämfo nixi ‘nar hñä: bí hyoni ‘nar nthoni pa ndi ‘yote. Bí xifi: —Gi ‘yohu, ¿temu gi mäñhu? Nu’bu gi ‘rakuhe ‘naxtui ar sei, ga ut’uhu gi ñähu ar hñämfo. Xi mi ne nu’u ya hyoya jä’i ndi meya ar hñämfo, bí úni ar sei ne bí bädi bí mä “nosotros” (nuguhe), ngetho ya mengu nthi mi xifi: —nuguhe ndi tuthehe. Ya hyoya jä’i honse bí meya “nosotros” (nuguhe), pe xi bí njohya bí bädi ar hñämfo. Ngatho jar ‘ñu mi noni ar hñä “nosotros” (nuguje). Gem’bu ya mengu nthi ne ya ñäñho bí ma bí ‘ño gatho. Pe bí ma mi ñä, himi mfädi honja temu mi mä. Ne mbi thogi ‘ra ya pa, mbi ntuthe ya jä’i nthi bí mengi bí ntuthe, bí xifi: —Gi ‘rakuhe ma ‘naxtui ar sei ne ga ut’uhe ma ‘na ar hmä. Ne komo ya xki meya ndi mä “nosotros” (nuguhe), bí mengi bí úni ar sei pa ndi uti ma ‘na ar hñä. Nuna ar pa bí uti ar hñä “fuimos” (go genguje). Mbi meya nuna bí sige bí ‘ño gatho. Pe ar ‘ñu mi na ya’bu. Ya mengu nthi bí mengi bí xifi: —Di nehe ma ‘naxtui ar sei. Ar hyadi mar na mpa, jange xi mi tuthe. Nu’u ma ‘ra xi mi johya ndi meya ar hñämfo ne ya mengu nthi bí xifi ma ‘na ar hñä: “juega” (ñeni). Nu’bya ya jä’i mi hyoya ya mi pädi ar hmä “nosotros fuimos juega” (nuguhe da maje ‘ñeni”. Bí ‘ño ne bí ‘ño. Nu’bu ‘betho ndi zoni jar swida, bí uti ma ‘na ar hñä: “el gallo” (ar me’ni). Bí jamädi ya hyoya ne bí uni más ar sei. Pa gem’bu ya xki meya: “Nosotros fuimos, juega el gallo” (Nuguje go genguje, ‘ñeni ar me’ni). Xi mi johya ir nge nuna, mi ‘ñeme ke ya xki meya xingu ar hñämfo. Mbi zoho jar swida bí ndui bí ma ár sei. Bí wadi ne bí ma made jar swida. Pe bí ma ba uni ‘nar boni wa to pädi te ba pe’bu. ‘Ñenängo ya ñäñho mi tsudi hñu. Ar ora’ä bí dini ‘nar jä’i mi ‘bem’bu xki du. ‘Na to xki hyo. Ya jä’i nthi ya xki hñegi. Mbi zoni jar swida, ja bí zo’bu ya hyoya jä’i. Pe nuya himi pumbini ya hmä xki uti ya jä’i nthi ne jat’o mi mä: “Nosotros fuimos, juega el gallo” (Nuguje go genguje, ‘ñeni ar me’ni). Mbi dini nä’ä ar animä, bí gohi bí hyandi, mi ne ndi bädi to xki hyo. Nu’bu jar swida mi otho ‘nar jä’i mi ñäñho. Ngut’ä bí zoho ar polisiya pa ndi nú togo’ä xki hyo ne bí guts’i. Nu’bu ja mi ‘bu’bu ya hyoya jä’i mi nutho gatho. Ar polisiya bí zoho bí ‘yani togo’ä xki hyo ar animä mi ‘beni jar dä’ñu. —Nosotros fuimos, juega el gallo (Nuguje go genguje, ‘ñeni ar me’ni) —bí dädi ya ñäñho. —Ga tsixuhu jar fadi —bí mä ar polisiya. —‘Ñeni ar me’ni. Los arrieros Unos arrieros regresaban de donde habían ido a dejar una carga. Estos arrieros no hablaban otomí. Venían de lejos, desde las montañas, y se les acabó la comida. Ya se sabe que los arrieros traen consigo su agua y su comida, pero a éstos ya se les había acabado. El agua era lo que más necesitaban, pues tenía mucha sed. A medio camino, se encontraron con unas humildes personas otomíes que traían pulque para vender en la plaza. Los fuereños no traían dinero, y no querían pagar el pulque, o quién sabe qué

51

Page 52: YÁ ‘BEDE AR HÑÄÑHO NSANTUMURIYA CUENTOS EN …filosofia.uaq.mx/yaak/fils/otomi/lt/cuentosot.pdf · conejo y el borrego. Interesante es el cuento “El perro viejo y el coyote”,

era lo que pensaban. Al encontrarse con esa gente humilde, que traía el pulque, empezaron a cuchichear entre ellos: —¿Qué hacemos? ¿Cómo les hablaremos, para que nos conviden un poco de pulque, porque ya se nos acabó el agua? —Yo ya no puedo caminar –dijo uno de los arrieros. —Nosotros tampoco ⎯dijeron los demás. Pero esa gente humilde no entendía nada de castellano, ni una palabra: buscaron la manera de entenderse con ellos. Les dijeron: —Oigan, ¿qué dicen ustedes? Si nos regalan un poco de pulque, les enseñamos a hablar castellano. Tanto deseo tenían esas personas humildes de aprender español, que les regalaron pulque y lograron aprender la palabra “nosotros”, porque los fuereños les decían: “nosotros tenemos sed”. Las personas humildes sólo aprendieron “nosotros”, pero les dio mucho gusto aprender el español. Por todo el camino iban repitiendo la palabra “nosotros”. Entonces, fuereños y otomíes se fueron caminando juntos. Seguramente iban hablando, o quién sabe de qué manera se comunicaban. Y tiempo más tarde, cuando los fuereños volvieron a sentir sed, les dijeron: —Regálenos otro poco de pulque, y les enseñamos otra palabra. Y como ya habían aprendido a decir “nosotros”, les volvieron a regalar pulque para que les enseñaran otra palabra. Esta vez les enseñaron la palabra “fuimos”. Una vez aprendida ésta, siguieron caminando juntos. Seguramente el camino sería muy largo. Los fuereños volvieron a decir: —Queremos otro poco de pulque. El sol estaba muy fuerte, y por eso mismo, seguido les daba sed. Los otros estaban muy contentos de aprender español y los fuereños les dijeron otra palabra: “juega”. Ahora, las personas humildes ya conocían la frase “nosotros fuimos juega”. Caminaron y caminaron, y antes de llegar a la ciudad, les enseñaron otra palabra: “el gallo”. Agradecidas, las personas humildes les ofrecieron más pulque. Para entonces ya habían aprendido: “Nosotros fuimos juega el gallo”. Se encontraban muy a gusto por esto, creyendo que ya habían aprendido mucho español. Cuando llegaron a la ciudad se pusieron a vender su pulque. Terminaron y se fueron al centro de la ciudad. Tal vez se fueron a dar un paseo o quién sabe qué decidieron hacer. En ese momento, encontraron allí tirada a una persona muerta. Alguien la había matado. Los fuereños ya se habían separado. Una vez que llegaron a la ciudad, allí abandonaron a esa gente humilde. Pero éstos recordaban muy bien las palabras que les enseñaron los fuereños y a cada rato repetían: “nosotros fuimos, juega el gallo”. Al encontrar a aquel muerto, se quedaron mirándolo, tratando de saber quién lo había matado. En esa ciudad no había ni una persona que hablara otomí. No tardó en llegar la policía para ver a aquel que habían matado y levantarlo. Allí mismo estaban estas gentes humildes, viéndolo todo. La policía llegó preguntando quién había matado a esa persona que estaba tirada en la calle. —Nosotros fuimos —respondieron los otomíes. —Los llevaremos a la cárcel entonces —dijo la policía. —Juega el gallo.

Versión original de Jesús Salinas Pedraza Traducción al otomí de Santiago Severiano Andrés de Jesús

52

Page 53: YÁ ‘BEDE AR HÑÄÑHO NSANTUMURIYA CUENTOS EN …filosofia.uaq.mx/yaak/fils/otomi/lt/cuentosot.pdf · conejo y el borrego. Interesante es el cuento “El perro viejo y el coyote”,

‘Nar tsi txu Mi ‘bui ‘nar bes ‘nar tsi txu mi ‘ñehe yoho yá ‘beto. Ar tsi txu mi ‘buse, pe ya bätsi bí du ár nänä ne bí ma ba ‘buhu ár txu. ‘Nar pa ar tsi txu bí ma jar tai pa ndi ntai. Yá ‘beto bí gohi jar ngú, bí gohi nda tu ar dehe, nda tu ya zá. Mbi zoho xi mi tuthe, bí ne ‘naxtui ár sei ne bí mbeni pa ndi hyoni: bí ‘ba’mi ‘nar ‘rede pa ndi dets’e mañä jar ngú, ho mi ‘bui ‘nar oki; ndezu nu’bu, bí gu ‘nar nthähi; ko nä’ä bí nthät’i pa mar tsa ndi ñut’i mbo, ne ar ngú mi jot’i. Bï gäi ko ‘nar ‘bada ar dätä ne bí guts’i ar sei mi ‘bui mbo jar ngú. Bí ñuti ar ‘bada xingu ya bes, bí guts’i nu’bu ho bí ñut’i ne bí duts’i ir mote ja ya mboxt’ä, pa ar tsi txu hingi ndi nú ar ora’ä ndi zoho. Bí guts’í ar ‘rede ne bí ma ba tsi ar sei, pa ndi thogi yá ‘ruthe. Tobe himi kwadi ndi zi ar sei ne ‘nambi zoho ár txu ne bí mat’i: —Bätsihu, ¿Gi ‘yohu’bu? —Hä, tsi txu, di ‘yojewa. —¿Ya ga tuhu ya zá ne ar dehe? —Ya gi ‘yohu’bu, txu, ja tx’utho xi thogi xta tsohe. —Ar za, ar za. Gem’bu bí wat’i ho mi pets’i yá ‘bets’i, ne ho mi ‘bui ar barri ar sei. Nu’bu ja mi ‘bu’bu ar ‘ñoho Ntxago. Ar tsi txu bí ma ba nú ár sei, ne bí bädi himi nxoge, ya xki ngäi. —¿Temu xi thogi ar sei nä’ä ‘bedi? ¿Togo’ä xi nzi? Getho ar goxthi xki njot’i ... Bí hñäts’i ár ñä ne bí hyandi ar ‘ñoho Ntxago: yá ‘beto xki ngots’i ár fugi ar sei ja yá juni ne jár ne. Ar tsi txu bí mbokwe, ngetho xki ts’ipi ár sei, ne bí hyots’e xki nzipi ar ‘ñoho Ntxago. —¡Ay! tsi Kwä bí zoho ar Dyego, nu’i go xka tsi ar sei. ¡A, gar na ts’o’yo! Nä’ä ar sei di pa ge pa ir githini, pa ir doni, pa ir hyats’i. Pe gi nu’bya ya hingi pets’i ar githini, ir hyats’i. Nu’bya, ¡ma nu’nu! ¡ gi tsipi yá foho ir fani! Una viejita Había una vez, una ancianita que tenía dos nietos. La viejita vivía sola, pero a los niños se les murió su mamá, y se fueron a vivir con ella. Un día, la viejita se fue al mercado a hacer sus compras. Los nietos se quedaron en la casa, encargados de ir a traer agua y a traer leña. Cuando regresaron, tenían mucha sed; quisieron tomar un poco de pulque y buscaron la forma de conseguirlo: acomodaron una escalera para subirse a la azotea de la casa, donde había un agujero; desde allí, colgaron un mecate; con él se amarraron para poder entrar, pues la casa estaba cerrada. Bajaron con un jarro grande, con el que sacaron el pulque que estaba dentro de la casa. Llenaron el jarro varias veces, sacándolo por donde había entrado, y lo llevaron tras una nopalera, donde la viejita no lo viera cuando llegara. Quitaron la escalera y se fueron a tomar su pulque, a calmar su sed. Todavía no terminaban de tomar su pulque, cuando llegó la abuela y los llamó: —Niños ¿están allí? —Sí abuelita, aquí estamos —¿Ya trajeron la leña y el agua? —Ya están allí, mamá; apenas hace un momento que llegamos. —Muy bien, muy bien. Entonces, se acercó a donde tenía guardadas sus cosas; a donde estaba guardado también el barril de pulque. Allí junto, estaba una figura del Señor Santiago. La viejita se fue a ver su pulque, y se dió cuenta de que no estaba completo, había bajado el nivel. —¿Qué pasaría con el pulque que falta? ¿Quién se lo habrá tomado? Porque la puerta estaba cerrada ... Levantó la vista y vió al Señor Santiago: los nietos le habían untado espuma de pulque en la barba y en la boca. La viejita se enojó porque se habían tomado su pulque, y le echó la culpa al Señor Santiago.

53

Page 54: YÁ ‘BEDE AR HÑÄÑHO NSANTUMURIYA CUENTOS EN …filosofia.uaq.mx/yaak/fils/otomi/lt/cuentosot.pdf · conejo y el borrego. Interesante es el cuento “El perro viejo y el coyote”,

—¡ Ay! santito Diego, tú eres el que se tomó el pulque. ¡Ah, qué cuzco eres! Ese pulquito es el que vendo para tú incienso, para tus flores, para tú cera. Pero ahora vas a ver que ya no tendrás ni incienso, ni cera. Ahora, ¡anda allí! ¡cómete el estiércol de tu caballo!

Versión original de Jesús Salinas Pedraza Traducción al otomí de Santiago Severiano Andrés de Jesús

54

Page 55: YÁ ‘BEDE AR HÑÄÑHO NSANTUMURIYA CUENTOS EN …filosofia.uaq.mx/yaak/fils/otomi/lt/cuentosot.pdf · conejo y el borrego. Interesante es el cuento “El perro viejo y el coyote”,

Yoho ya ts’unt’u, ‘na mar dätä ne ‘na mi tx’ulo ‘Nar pa mi ‘bui yoho ya kwädä. Nä’ä mar dätä mi ‘bepi te ndi mefi, ngetho mi otho ya nxutsi jar ngú: nixar nänä ne ni yá nju. Nä’ä mi tx’ulo mi ot’e yá ‘befi ya ‘behñä pa ár kwädä mar tsa ndi ñuni. Ar kwädä mar dätä mi ‘ñehe ár xähi ne ya mi ne ndi nthäti. Ar nxutsi mi thogi getu’bu nu’bu mi afi. Ár dätä kwädä bí ‘bepi ma’na: —Gi ‘yode Huse. —Ter ‘me’ä, kwädä. —Ya ‘yo’bu ar nxutsi. ¡Ngut’ä, gi kät’i ya thot’i gá kähä mande ne mangunde jar tai! ¡Pe ya nu’bya, ngetho ya ‘yo’bu ar nxutsi! Kät’i da zät’i pa da ñuni dar nkuhi, da nja’bu pa da ‘ñenä di ñunwi xi hño, —bí nja’bu bí mä ar dätä kwädä. —Hä, kwädä. Ngut’ä bí ma ba tsät’i ya thot’i, pa ndi bähä mar nkuhi. Ar nxutsi bí bähä ndezu ho mi ‘yo ar t’afi jár xutha ar ngú ne mi ‘bat’i mi nxunda pa ndi bädi hogem’bu mir ‘ñehe ár ñuni. —Di ‘ñemega mäs xti nde ga me jár ngú, Huse. —Hä, kwädä, –bí dädi, —ga me. —Gi hoki ma nts’iwi. ‘Ra ya mahme gi kät’i ya xät’ä xi nthäxi da nthänts’uwi ar ‘ränt’u’ñi, ma ’ra gi kät’i ya k’ani xi nthäxi jar do’yo ne gi kät’i ar ‘ränt’u’ñi. —Hä, kwädä. —Gem’bu gi hyoni temu gi pats’i pa ga tsiwi mäs xti nde. Xkar xi’i: “Huse”, gi thätugi: “Ter ‘me’ä, kwädä.” Ga xi’i: “Gi ‘yadi ar seki pa gi pat’i ar hme xta kuwi.” —Hä, kwädä. —“¿Temu yá ‘baxuhme gi ne ga pat’i, nu’u kä ar arros wa nu’u kä ar oni?” Da nja’bu gi ‘yanugi. Nuguga ga xi’i: “Hi’nä, gi pat’i nu’u kä ar arros ne ‘mefa nu’u kä ar oni.” —Hä, kwädä. Bí zoni jár ngú ár ndohñä, nu’bu ho mi ‘bui ar nxutsi. Bí ma ba zenwa. —Gi kohwi, gi kohwi, ya ga tsohwi asta jar ngú. Kohwi gi ähwi —mi xifi ár ndohñä ne ar tó. —Hi’nä, di ‘ñemega ga mega’be ja ma ngu’be, hinte xta kä’be te ga he’be. —A, o te xki benwi, gi kohwi. —Nu’bu, Huse, gi ma jar ngú ne ga kähä ‘nar däx’yo kä mbo jar kaha. —A, hä, kwädä, pe gi mä ar ‘ronjwa nä’ä xi ndä nä’ä ka mbo jár ndunza ar ‘wada. —Hi’nä, hñei, hindá xi’i ngi mä’ñä, karamba nä’ä kä mbo jar kaha, ar dätä mfo’mi. —A, hä, ar däku’ronjwa nä’ä kä mbo jár ndunza ar ‘wada. —Hi’nä, gi kohwi —mi xifi, —nuga’be ga hmi’u’be ‘nar däx’yo wa ‘nar mfo’mi. —A, ar za, pe tobe hindi nt’oxi’be, ¿gi ‘raku’be ar seki ga pat’u’be ma nts’ibe? Gi ‘yadi ar seki ne gi thogi ne gi pat’i ma nts’oxiwi. —Hä, kwädä, ¿temu ya ‘baxuhme gi ne ga pat’i, nu’u kä ya xät’ä xi nthäxi wa nu’u kä ya k’ani? —¡Hi’nä, hixta xi’i gi mä nja’bu! Bí t’uni te ndi zi pa hingi ndi pat’i ya hme mi kuhu nu’u mi kä ya xät’ä ne ya k’ani. Bí hmipi ‘nar däx’yo ne bí ma ba ähä. —Huse. —Ter ’me’ä, kwädä. —Gi thohwi mbo, gi thohwi mbo. ¿Yogo’ä gi ‘yowi nthi ? Xi ntse —mi mä ya mengu jár ngú. —Hi’nä, di ‘bu’bewa xi hño, pa ga nu’be ar ora xkar me’be jar ‘befi —bí dädi ar ‘ra’yo ‘mehä. —A, ¿pe yogo’ä hingi ne gi thohwi mbo? —Hi’nä, mahyoni ga koka’bewa pa dar tsa ga nuga’be ar ora. —Gi hoki ma nt’ots’iwi, Huse, pa ga tsayawi. Ar xudi ga nanguwi xuditho. Bí ‘moni bí ‘ñähä, bí hmipi ‘nar däx’yo pa ndi hye. —Gi ‘yode Huse. —Gi xiki, kwädä. —Uuuh, tx’utho ya tsoho neki mahets’i, hingi hñehu ar bojä di pets’uwi. —Hä, kwädä, tx’utho ya tsoho di nuwi mahets’i, hingi hñehu ya thai di tuwi.

55

Page 56: YÁ ‘BEDE AR HÑÄÑHO NSANTUMURIYA CUENTOS EN …filosofia.uaq.mx/yaak/fils/otomi/lt/cuentosot.pdf · conejo y el borrego. Interesante es el cuento “El perro viejo y el coyote”,

Dos muchachos, uno mayor y uno menor Había una vez, dos hermanos. El mayor le ordenaba a su hermano que se encargara de los quehaceres, porque no había mujeres en la casa: ni madre, ni hermanas. El menor hacia los trabajos de las mujeres, para que su hermano pudiera comer. El hermano mayor tenía su novía y se quería casar. La muchacha pasaba cerca de allí, tlachiqueando. El hermano mayor le ordenó al otro: —Oye, José. —Mande, hermano. —Ya por ahí anda la muchacha. ¡Pronto, echa el totomosthe que recogiste ayer y antier en el mercado! ¡Pero ahorita, porque allí anda la muchacha! Échala a quemar, para que huela sabroso, así va a creer que comemos buenos manjares. Así decía el hermano mayor. —Sí, hermano. Rápidamente se fue a quemar las hojas para que oliera sabroso. La muchacha olía desde donde estaba tlachiqueando, detrás de la casa, y volteaba, tratando de saber de dónde venía ese olor. —Creo que más tarde iremos a su casa, José. —Sí, hermano —respondió, iremos entonces. —Prepara nuestra comida. A unas gordas les pones nopal asado mezclado con salsa, a otra gorda le pones quelite sancochado en el comal, y le echas salsa. —Sí, hermano. —Luego buscas con qué envolverlas, para que las comamos más tarde. Cuando te diga: “José”, me respondes: “Mande, hermano.” Yo te digo: “Pide permiso para calentar la comida que trajimos.” —Sí, hermano. —“¿Qué taco quieres que caliente, el que tiene arroz o el que tiene pollo?” Así me vas a preguntar. Yo te diré: “No, calienta el que tiene arroz y luego el que tiene pollo.” —Sí hermano. Llegaron a la casa del suegro, a donde vivía la muchacha. La fueron a visitar. —Quédense, quédense, ya que llegaron hasta la casa. Quédense a dormir, les decían el suegro y la suegra. —No, yo creo que nos vamos a nuestra casa, pues no trajimos con qué taparnos. —Ah, no se preocupen, quédense. —Entonces, José, vete a la casa y trae mi sarape que está dentro del baúl. —Ah, sí, hermano; tal vez te refieres al ayate grueso que está dentro del tronco de maguey. —No, cállate, no te dije que dijeras eso, caramba; el que está dentro del baúl, el sarape grande. —Ah, sí, el ayate grueso que está dentro del tronco de maguey. —No, quédense —les decían, nosotros les prestamos una cobija. —Ah, está bien, pero todavía no cenamos, ¿nos dan permiso de calentar nuestra comida? Pide permiso y pásate a calentar nuestra cena. —Sí, hermano, ¿qué taco quieres que caliente, el que tiene nopal asado, o el que tiene quelite? —¡No te dije que dijeras eso! Les dieron de comer, para que no calentaran las tortillas que tenían nopal y quelite. Les prestaron una cobija y se fueron a dormir. —José. —Mande, hermano. —Pasen adentro, pasen adentro. ¿Por qué están afuera? Está haciendo sereno, decían los de la casa. —No, aquí estamos muy bien, para que podamos ver la hora en que debemos ir al trabajo —respondió el futuro yerno. —Ah, ¿pero por qué no quieren pasar adentro? —No, mejor nos quedamos aquí, para que podamos ver la hora. Tiende nuestra cama, José, para que descansemos. Mañana nos levantaremos temprano. Les prestaron una cobija para cubrirse, y se acostaron. —Oye, José. —Dime, hermano. —Uuuh, son muy pocas las estrellas que se ven en el ciel, comparadas con el dinero que tenemos.

56

Page 57: YÁ ‘BEDE AR HÑÄÑHO NSANTUMURIYA CUENTOS EN …filosofia.uaq.mx/yaak/fils/otomi/lt/cuentosot.pdf · conejo y el borrego. Interesante es el cuento “El perro viejo y el coyote”,

—Sí, hermano, son pocas las estrellas que vemos en el cielo, comparadas con las deudas que tenemos.

Versión original de Jesús Salinas Pedraza Traducción al otomí de Santiago Severiano Andrés de Jesús

57

Page 58: YÁ ‘BEDE AR HÑÄÑHO NSANTUMURIYA CUENTOS EN …filosofia.uaq.mx/yaak/fils/otomi/lt/cuentosot.pdf · conejo y el borrego. Interesante es el cuento “El perro viejo y el coyote”,

Ar ‘bede ‘nar pefi —Xuwa, Abe Mariya Purisimä. —Hadi, ‘behñä —bí mä ar pefi mbi zoni jár ngú. —Hadi, ‘ñoho. —¿Ya xka ‘wini ma tsi nänä? —Hä, nu’bya ja ir wadi bí nt’oxi. Pe ar ‘behñä hontho xki ngots’uwi ar nthänt’i jár ne. Ar tsi txu xki it’i ár ne. —¿Ya xi t’a’i te xka tsi, ma tsi nänä’i? —Hu, hu, hug —hontho bí zudi bí mä ar tsi txu. —‘Ñenängo ya xki ñuni, pe himi nja’bu. Ar ‘behñä (ár ts’ijwe) hontho xki nti. —Tsaya, ‘ñoho, ya xi thoki ir nt’ots’i. ¿Wa gi ne gi nt’oxi? —Hi’nä, hinga nt’oxi, ya xta tsi ma tsi sei. —Ar za, nu’bu gi tsaya. Ar ‘ñoho bí ntsaya jár nt’ots’i, pos xki nzabi jár ‘befi. Bi za komongu ‘nar yoho mi xudi ne bi a ár nänä ne bí xifi: —Nänä, nänä, ¿ya xka tsa? ¿Bí t’a’i ir nt’oxi mande? —Hi’nä, hi’nä, mi ‘ñotho —bí mä ar tsi txu. —¿Ne ngi mä ya xki ‘wini? Gi nangi ne gi ‘wini. ¿Temu xka ‘yot’e? —bí ‘yani ar ‘ñoho ár ‘behñä. Ar ‘behñä hinte bí dädi. Bí mä nu’bu ar txu: —Mi ‘ñotho, hontho bí goski ar nthänt’i ja ma ne. Jange mar ‘ñit’i ma ne ngi tsoho jar ir ‘befi. —Nu’bu nangi —bí mä ar ‘ñoho –nangi, ‘behñä. Ar ‘ñoho bí nangi ne bí ma ba kähä ‘nar dänthi ne ko nä’ä bí hyut’i ár ‘behñä. Cuento de un jornalero —Juan, Ave María Purísima. —Buenas tardes, mujer —dijo el jornalero cuando llegó a su casa. —Buenas tardes, hombre. —¿Ya le diste de comer a mi mamacita? —Sí, ahorita acaba de cenar. Pero la mujer solamente le había untado el tejolote en la boca; la viejita estaba enchilada. —¿Ya te dieron de comer, mamacita? —Huh, huh, huhe —sólo alcanzó a decir la anciana. Parecía que ya había comido, pero no era así. La mujer (su nuera) nada más se había emborrachado. —Descansa, hombre, ya está preparada tu cama. ¿O quieres cenar? —No, no voy a cenar, ya tomé mi pulquito. —Está bien, entonces descansa. El hombre descansó en su cama, pues venía cansado de su trabajo. A eso de las dos de la mañana se despertó y le habló a su mamá: —Mamá, mamá, ¿estás despierta? ¿Te dieron de cenar ayer? —No, no hubo —dijo la viejita. —¿Qué? ¿No dijiste que le habías dado de comer? Levántate y dále de comer. ¿Qué cosa hiciste? —preguntó el hombre a su mujer. La mujer no respondió. Entonces la anciana dijo: —No hubo nada, nada más me untó tejolote en la boca. Por eso estaba enchilada, cuando llegaste del trabajo. —Entonces levántate —decía el hombre, levántate mujer. El hombre se levantó, fue a traer una reata gruesa, y con ésta le pegó a su mujer.

Versión original de Jesús Salinas Pedraza Traducción al otomí de Santiago Severiano Andrés de Jesús

58

Page 59: YÁ ‘BEDE AR HÑÄÑHO NSANTUMURIYA CUENTOS EN …filosofia.uaq.mx/yaak/fils/otomi/lt/cuentosot.pdf · conejo y el borrego. Interesante es el cuento “El perro viejo y el coyote”,

Ar nthege hai nu Nsantyago ma 1933 Mahä'mu mi 'bui 'nar asyenda nu jár hai ya ñämfo nu jar Torre. Nu ar asyenda mi pets'i xingu ya hai ne mi 'ñehe ya pefi. Gatho ya pefi mña mengu Nsantyago. Ya pefi mi pa mi hoki ya hai nu jar asyenda. Nu ya do'mute mi 'bepi nda mpefi. Nu'bu hingi mi ne, mi t'umbi ne nu ár thet'i mi 35 ya suntabo. Jange 'nar pa gatho ya pefi bí hyoki 'nar 'mehni, mi mbokwe gatho bí dembi yá hai ar asyenda i ne nda t'uni gatho nu ar hnini Nsantyago. Bí ntuhni nuya ñämfo nu jar Torre ko ngehya mi Nsantyago ne bí ntäte ya ñäñho ne bí 'mui xi hño ya pefi. Nu'ä hinti mi pets'i ni 'nar xeni ar hai pa nda mot'i, bí t'uni 'nar xeni ar hai pa nda mot'i i ne nda 'wini xi hño gatho nu yá familya. El reparto de las tierras de Santiago Mexquititlán en 1933 Hace tiempo, existía una hacienda en La Torre. La hacienda tenía muchos terrenos y tenía también muchos trabajadores. Todos los trabajadores eran del pueblo de Santiago. El trabajo de los trabajadores era arreglar los terrenos de dicha hacienda. Los vigilantes los hacían trabajar y les pegaban a los que no querían. El salario eran 35 centavos. Por eso, un día los trabajadores decidieron formar un comité y reunir a los trabajadores, para quitarles las tierras y repartirlas entre todo el pueblo. Se pelearon por mucho tiempo los de La Torre con los de Santiago Mexquititlán, y ganaron los de Santiago. Y así, cada trabajador vivió bien. Se dio un pedazo de tierra a aquellos que no tenían; para sembrar y poder mantener bien a su familia.

Mario Pérez

59

Page 60: YÁ ‘BEDE AR HÑÄÑHO NSANTUMURIYA CUENTOS EN …filosofia.uaq.mx/yaak/fils/otomi/lt/cuentosot.pdf · conejo y el borrego. Interesante es el cuento “El perro viejo y el coyote”,

Hñu ya mpädi Nu'u ya mpädi hingi mi hñegi. Ger Pontxo, Pantxo i ar Xuwa. Ba nkonuse jar skwela. Nu ar sumänä mi pa mi nxadi i nuya pa mi tsaya, mi pa mi handi yá meti. Nu'bu mbi thogi ya jeya, bí te. Ya mi pwede nda mats'i jar 'batha. Nixi 'naha bí gäts'i yá nsadi, getho mi otho ar bojä. Pos hä bí mats'i yá mengu. Nja'bu bí thogi hñu ya jeya bí mpefi jar hwähi. 'Nar nde nu'bu mbi ntsaya ar Pontxo, bí ma ba honi yá mpädi i ne bí xifi —Nuga ya bí zaki, nä'ä di mpefi. Di mpefi, di mpefi, ne hindi pädi ter 'me'ä nä'är suntabo. Ar Pontxo bí dädi —Hä, makwäni. I ar Xuwa mi mbeni hinti bí mä. Bí mbeni i bí mä —Hä, hinti di pets'uhu ar bojä. Nunka di pohñu. Pontxo bí dädi —¿Te ga pehu? Hindi pähu ar swida. Nunka di pohñu. I ar Xuwa bí dädi bí xifi ar Pontxo —Nu'i ¿te gi pädi jar swida? Honse gi pädi jar 'batha ho gi handi ir t'äxi ne ir nanza baga. Pontxo bí dädi mi mbokwe —Hä dar tsa makwäni ga pädi ar swida. Pantxo bí mä —¿Hanja? ¿Gi beni gi ma? —Hä, —bí mä ar Pantxo —nuga ndi ne nga tsixu'i, pe nu'i gi ntsu gi 'medi. Hange hinga tsixu'i, ga tsixka ar Xuwa. —¿I hä'mu gi beni gi ma? —Ar xudi. Ar Xuwa himi johya, getho himi beni nda boni. —Juts'uwi ir hmiwi. Hindi beni ga kohi pa zäntho jar swida. Honse di ne ga pädi i ya ba hä 'nar suntabo. Di ne ga pets'i 'naxtui ar bojä, anke hints'u ar za. Pe hindi ne ga nja komongu ma tada. I xu nu'uwi hindi ne gi mänwi hä. —Makwäni ke hi’nä –bí mä ga yoho. Pantxo bí mä —Nuga ‘nehe di ne ga tähä ar bojä. Nja'bu dar tsa ga tai nä'ä di ne. —¿I temu gi ne gi tai? —bí mä ar Xuwa. —Pos ga tai 'nar 'behñä. Pontxo i ar Xuwa bí nthede. Pontxo bí xifi —¿Gi ne 'nar 'behñä? Himbí ntsu bí dädi —Ya gi nuhmä ge hä. Nuyu da ehese da zukugase. Ar Xuwa bí mä —¡Oxki ar xongo! Ya 'behñä hingi 'rai. Nuyu da ese ko yá hne, pe hingi ko ar bojä. Ar Pantxo bí ma jár ngú himbí japu ar kaso. Pontxo i ar Xuwa hingi mi honi nda gohi ar Pantxo. Nu'u bí ma nä'ä mi xudi, bí ma M'onda. Mi umbi ar dumui ne himi pädi ho ndi ma. Pente 'nambi gäi 'na jar ts'ät'i nu 'nar mpädi. Bí xifi –¿Temu gi pehwi nuwa? —Di hom'be ar 'befi. —¿Ndezu hä'mu gi honwi. —Pos nu'bya. Nur mpädi bí zits'i ne bí xifi —Ga maha, nuguga go ga honga. Nja'bu bí mpefi ar Pantxo mi mpefi xkagentho jar swida. Pe himbí tini yá mpädi, himi pädi ar swida. Bí thogi ya zänä, ba pengi. Nä'ä mi xudi ma ba honi ár mpädi Pantxo. Bí mpati yá nthe nä'ä mbi hyandi ar Pantxo. Pontxo bí xifi ar Xuwa —¿Bí ma yá baga wa bí guki ar loteriya? Komo hingi pädi te ar 'me'ä. Pontxo bí beni —¡Ya di pädi! ¿Gi beni? Bí xifi nä’ä mi ne nda mpefi i nda dähä ar bojä? —Hä, pe ¿hogem'bu bí ma? —Pos hindi pädi ... Ma ga anuwi. Ar Pontxo mi handi ne bí xifi —¿Temu gi pefi, Pantxo? —¿Hingi handi? Nuwa di 'wini ma boi. Pontxo mi kät'i i bí xifi —¿Temu gi zahmä? Nä’ä mi johya bí dädi —Pos xi hño, ¿i xu'uwi? —Pos … pos xta e’be ga a’be ar mpuni. —Ar mpuni? ¿Yogo'ä? —Nä'ä hindá tsixu'be. Nu'bu gi puniga'be, ga tsixu' u'be. —¿Hogem'bu? ¿Nu'bu gi penguwi gi tsixki? —Hä. —¡O te xki mbenwi, ts'unt'u! Nuga hindi mbokwega. Pe 'met'o ma ba pasya jar tai nu jár hnini. Mi handi ya nxutsi ko ya metsi mi ñähu i mi thede. Ar Pantxo bí mä —¿Temu pets'uyu ya ts'unt'u hä nä'ä hinte di pets'uga?

60

Page 61: YÁ ‘BEDE AR HÑÄÑHO NSANTUMURIYA CUENTOS EN …filosofia.uaq.mx/yaak/fils/otomi/lt/cuentosot.pdf · conejo y el borrego. Interesante es el cuento “El perro viejo y el coyote”,

Pontxo i ar Xuwa bí xifi —¡Eske xi na, xi na nts'o'i! Bí nthede i bí mä —¡Xi nts'ogiga! ¡Pe hingi mportagi! ¡Nuga hä di pets'uga ar mui pa ga nega nuya nxutsi! Nja'bu bí thogi. Himbí njohya xingu, pe xi mi johya bí mengi yá ngú. I bí mä ‘nar nkohi i bí mengi jar swida. Bí thogi ar pa, bí dingu yá nthäti i nu'bya 'bui xi hño. Los tres amigos Eran amigos inseparables. Eran Poncho, Pancho y Juancho. Se conocieron en la escuela. Entre semana iban a clase y los días de descanso cuidaban a sus animales. Al transcurso de los años ellos iban creciendo. Ya podían ayudar en el campo. Ni uno de ellos terminó de estudiar, porque no había recursos. Entonces, tuvieron que ayudar a sus padres. Así pasaron tres años. Trabajaban en el campo. Una tarde, cuando descansó Poncho, fue en busca de sus amigos y les dijo: —Yo estoy muy cansado. Me canso mucho de trabajar. Trabajo y trabajo y no conozco qué es un centavo. Pancho contestó —Sí, es verdad. Y Juancho, pensando, no dijo nada. Pensando, entonces, dijo –Sí, no tenemos dinero, nunca hemos salido a pasear. Pancho contestó: —¿Qué vamos a hacer, si no conocemos la ciudad? Nunca hemos salido. Y Juancho le dijo a Poncho —Tú ¿qué vas a conocer la ciudad, si sólo conoces el campo donde cuidas tus chivas y tus vacas flacas? Poncho contestó enojado —Claro que sí puedo conocer la ciudad. Pancho dijo —¿Cómo? ¿Piensas ir? —Sí —dijo Poncho —Yo quería invitarte, pero tú, mucho miedo tienes de perder. Por eso no te llevo, yo llevo a Juancho. —¿Y cuándo piensan ir? —Mañana mismo. Juancho estaba triste, porque él no pensaba salir. —Quiten esa cara, amigos. Si no pienso quedar para siempre en la ciudad. Sólo quiero conocer y ya quedarme. Traer un centavo. Quiero tener algo, aunque no sea mucho. Pero no quiero ser como mi padre. Y ustedes no me digan que sí. —Claro que no —dijeron los dos. Pancho dijo: —Yo también quiero ganar dinero. Así podré comprar lo que yo quiera. —¿Y qué quieres comprar? —dijo Juancho. —Pues comprar una novia. Pancho y Juancho se rieron. Pancho le dijo: —¿Quieres novia? Muy valiente contesta: —Ya verás que sí. Ellas mismas vendrán a mi lado. Juancho dijo: —No seas tonto. Las mujeres no se compran. Ellas vendrán por amor, pero no por dinero. Pancho se fue a su casa y no les hizo caso. A Poncho y Juancho no les importó que se fuera a quedar Pancho. Ellos, al siguiente día fueron a México. Muy tristes, no sabían a dónde ir. De repente, se asomó en una esquina uno de sus paisanos y les dijo —¿Qué hacen aquí? —Buscamos chamba. —¿Desde cuándo están buscando? —Pues hoy. El paisano dijo: —Vamos. Yo les consigo. Así, trabajaron. Pancho estaba trabajando en la misma ciudad. Pero no había encontrado a sus amigos, porque no conocía la ciudad. Pasaron meses y los tres volvieron. Al siguiente día fueron a buscar a su amigo Pancho. Enmudecieron al ver a Pancho, ¡cómo estaba vestido! Poncho le dijo a Juancho: —¿Qué? ¿Vendió sus vacas o se sacó la lotería? ¿Cómo? Si no conoce qué es eso. Poncho pensó: —Ya sé. ¿Te acuerdas? Dijo que también quería trabajar y ganar dinero. —Sí, pero ¿A dónde habrá ido?

61

Page 62: YÁ ‘BEDE AR HÑÄÑHO NSANTUMURIYA CUENTOS EN …filosofia.uaq.mx/yaak/fils/otomi/lt/cuentosot.pdf · conejo y el borrego. Interesante es el cuento “El perro viejo y el coyote”,

—Pues no sé. Vamos a preguntarle. Poncho estaba viendo y le dijo: —¿Qué haces, Pancho? —¿No ven? Aquí dando de comer mis vacas. Poncho estaba viendo y le dijo: —¿Cómo estás? Él muy contento dijo: —Muy bien. ¿Y ustedes? —Pues... pues venimos a pedirte perdón. —¿Perdón? ¿Por qué? —Porque no te llevamos. Si nos perdonas, te llevamos. —¿Adónde? ¿Entonces vienen por mí? —Sí. —No se preocupen, muchachos. Yo no estoy enojado. Pero antes de regresar a la ciudad, se fueron a pasear en la feria de su pueblo. Veían muchachas con muchachos, platicando y riéndose. Pancho dijo —¿Qué tienen esos muchachos que yo no tengo? Poncho y Juancho, riendo le dijeron: —Es que estás muy, muy feo. —Feo, pero no me importa. Yo sí tengo corazón para querer a una mujer. Así pasó. No se divirtieron mucho, pero muy tranquilos regresaron a sus casas. Se pusieron de acuerdo y volvieron a la ciudad. Pasó el tiempo. Encontraron novia y se casaron. Y ahora viven mejor que cuando eran niños.

Francisca Alejo Hilario

62

Page 63: YÁ ‘BEDE AR HÑÄÑHO NSANTUMURIYA CUENTOS EN …filosofia.uaq.mx/yaak/fils/otomi/lt/cuentosot.pdf · conejo y el borrego. Interesante es el cuento “El perro viejo y el coyote”,

Ar medints'u Mi 'naha ar bätsi mar hu Leobardo, nu'ä mi ne xingu nda mpedints'u. 'Nar xudi en bes nda ma ar skwela, bí ma ba k'ahni ya ts'ints'u. Bí bontho bí ma'bu mi otho nu ár nänä, bí boní nthi jar hnini. Mbi zoni jar t'oho bí hyandi nar nzatho ts'ints'u ko yá xi'ni ga xingu yá kolor. Komo mi ne nda hyo, pos nu bí wat'i asta ho'bu mi 'bai. Nu'bu mbi zoni hogem'bu mar tsa bí k'ahni ko ar resorte, ar ts'ints'u bí nsani i bí mengi bí 'mai 'naxtui mäs ya'bu. Ma 'nai bí wat'i ar Leobardo txu'ra'mutx’u pa nda hyo. Pe ar ts'ints'u bí mengi bí nsani i bí mengi bí 'mai mäs ya'bu. Nu ar hñu ar bes bí wat'i ar Leobardo jar ts'ints'u, i nu'bu nda ma nda k'ahni, ar ts'ints'u bí 'mai ar nsani i bí 'mai mäs ya'bu. Nuna bí ma bí deni ar ts'ints'u, ne bí zogi ya’bu ar hnini. Ar ngäts'i, ar ts'ints'u himbí mengi bí 'mai i, ar Leobardo himbí hyandi. Nu'bu ar Leobardo mbi bädi ya xki na nde, mi dui mi kui ar hyadi i bí dagi ar xui. Mi tsa xi mi tsu nda zui ár nänä. Pos hä bí ma jar 'ñu, ‘nambi thogi 'nar ndo ko ár burru, i bí xifi —Tsixki ja ma ngú, jaki ar mäte, ngetho xi nzaki na nts’edi. —¿I ogem'bu xki 'ñehe, bätsi? —bí 'yani ar ndo. I nä’ä bí mä —Xta ehe jar t'oho. Ar ndo himbí 'yani mäs, i bí zits'i jár ngú. Mbi zoni, yá mengu mi 'bui mi dumui. Ár tada bí 'yani —¿Hogem'bu xka ma, ma bätsi’i? Nä’ä hinti bí dädi. Honse bí beni —Hindi pets'i i hinga penguga ga hoga ya tsi ts'ints'u. Mäs ar za ga nega. Nu'bu ar Leobardo bí xifi gatho ya bätsi hingi nda hyo ya ts'ints'u. I bí wadi mi mä —Ya ts'ints'u xi na nzatho i hinto uni. El cazador de pájaros Había un niño que se llamaba Leobardo, que le gustaba mucho cazar pájaros. Una mañana, en vez de ir a la escuela, se fue a tirar a los pájaros. Logró escaparse, sin que su madre se diera cuenta, y llegó hasta la salida del pueblo. Al llegar al monte, vio un hermoso pájaro con plumas de varios colores. Como quería matarlo, entonces se acercó con cuidado hasta donde estaba. Cuando llegó a una distancia donde podía alcanzarlo, le tiró con su resorte, el pájaro voló y volvió a pararse un poco más adelante. Otra vez se acercó Leobardo, con cuidado, para matarlo. Pero el ave volvió a volar y se paró más adelante. Por tercera vez se acercó Leobardo al pajarito, y cuando iba a tirar, el ave levantó el vuelo y se posó más adelante. De esta manera, fue siguiendo al pájaro, alejándose mucho del pueblo. Finalmente, el pájaro no volvió a posarse y Leobardo no pudo verlo. Cuando Leobardo se dió cuenta, ya era demasiado tarde. Empezaba a ocultarse el sol y a caer la noche. Sintió mucho miedo de que lo regañara su mamá. Entonces fue al camino. En eso pasaba un hombre con su burro, y le dijo: —Llévame a mi casa, por favor, porque estoy muy cansado. —¿Y de dónde vienes, niño? —preguntó el señor. Y él le dijo: —Vengo del monte. El hombre no hizo más preguntas y lo llevó a su casa. Al llegar, sus padres estaban muy preocupados. Su papá le preguntó: —¿A dónde fuiste, hijo? Él no contestó, sólo pensó: “No debo y no volveré a matar pájaritos. Mejor voy a quererlos.” Entonces, Leobardo les decía a todos que no mataran a los pájaros. Y terminó diciendo: —Los pájaros son muy bonitos y son inofensivos.

Francisca Alejo Hilario

63

Page 64: YÁ ‘BEDE AR HÑÄÑHO NSANTUMURIYA CUENTOS EN …filosofia.uaq.mx/yaak/fils/otomi/lt/cuentosot.pdf · conejo y el borrego. Interesante es el cuento “El perro viejo y el coyote”,

Ar thuhú ne yá mpengi ‘Nar xudi, nu ‘nar ngú ya hyoya ‘naha ya mengu bí zoni nu bí hoki nu ar ‘befi. Komo ya mar ora nda nt'oxi, nu'ä ar 'noho bí xifi ár 'behñä —Ma ba pat'i ya hme, 'behñä. Bí dädi ár 'behñä —Hä, ya maga. Pos hä ar 'behñä bi ñut'i jar nthokukomida nda pat'i nuya hme. Komo mi pets'i tx'utho ya hme, nu bi thege ne nu’u nixi bí wadi bí nt'oxi. Pos hä nu ar ‘ñoho bí pone bí mbeni —Xu yogo’ä di thohu nuya ya nthogi —bí mä ne mi zoni. Nu ar ‘ñoho Pablo mi pets'i 'rato yá bätsi. Pos himi tsudi ar hñuni. Bí ndathi ár nänä i himi pets'i ar bojä pa ndi othe. Pos bí mpeñä ar 'rase hai mi pets'i. Bí nja’bu bí thogi ‘nar jeya mi zoni kor thuhú gatho yá bätsi. Mi ge ár jeya ya mänxa, ne ge’ñu himi pets'i ‘nar hai. Ntonse pos ar ts'onte thuhú ya mengu Peres bí japi ko ar thuhú bi mpe. Hä bí mpe pa nda pwede nda ñuni, pe pa ár nthogi mi honi nu ar ley pa nda ts’its'i jar fadi ir nge ya mfe xki ‘yot’e. Ar Pablo Peres ge nä’ä bí ma jar fadi. Ne ya mengu himi pädi te ndi hoki, mi zoni kor ntso'mi ner Pablo nu jar fadi 'nehe mi zoni ko ya ntso'mi. Bí njawa bí thogi ma kut'a ya jeya. Ne ar Pablo Peres bí bots’e jar fadi ne yá bätsi mi zoni ko yá njohya, bí ma ba thädi ko yá nthufi. —Ya dá pots’e komongu ya ts'ints'u —bí nja’bu bí xifi ár 'behñä ne yá bätsi. Bí mengi ja yá ngú xi mi johya. Mbi zoni jar ngú ar Pablo bí mä —Nu’bya ma ga mpehu xingu ja ma t’olo hwähihu pa hinga hñoyahu. Ár 'behñä ne yá bätsi bí tx’a’mi yá ñä ne ar Pablo bí ‘yani —Ne nu’bya ¿temu gi thohu? Ar 'behñä bí ‘däti xi mi ntsu —¿Hogem’bu ga mpehu, xu bí thogi ‘nar sumänä dá paje ar hai? —¡Xu yogo’ä! ¡Pe hindi ‘ñemega! ¿Yogo'ä gá pahu? —bí ‘yani ar Pablo. —Pa ngi pots’e jar fadi. —¡Xu yogo’ä! ¿Pa ngi juxki jar fadi? —Hä, nu'bu nda maje nga k’äni’i bi thänuje ar bojä. —¿Ter ‘me’ä? Hi'näääääää, Kwä. ¿Temu gá ‘yot’e, 'behñä? Dá xi’i, himi mahyoni ar bojä, pa nda theguga wa nga poxka. Bí thogi ya pa. ‘Nar xudi gatho yá bätsi bí dets’e nu jar boja ne bí ma M'onda. Mi ge ar ‘ñoho Pablo Peres ko yá bätsi. Bí ma M'onda ko ar 'ro'mi pa ndi mets'i ar nts'i ne gatho nä’ä mi honi, pe komo xki ma M'onda, mbi zoni bí sufre xingu. Bí thogi ‘nar sumänä mi ähä ja ya kaye. ‘Nar pa ar Pablo Peres mi pädi nda guki ar bojä jar loteriya. Asta ‘nar pa bi guki makwäni ár t'ähä. Bí guki ar loteriya i mi ge ar 'rähä mäs ar dätä. I ndezu ar pa’ä nu ar mengu Peres bí ndui ya 'ra'yo nzaki ne bí thogi xi hño. El hambre y sus concecuencias Una mañana, en una casa humilde, una familia llegaba de hacer sus trabajo. Como ya era hora de cenar, el señor le dijo a su esposa: —Ve y calienta las tortillas, mujer. Contestó su mujer: —Sí, ya voy. Entonces, la mujer entró en la cocina a calentar las tortillas, y como había poquita tortilla, pues se acabaron, y ellos sin haber terminado de cenar. Entonces el señor se puso a pensar: —Cómo es posible que nos pase esto a nosotros —dijo llorando. El señor Pablo tenía 6 hijos. No le alcanzaban la comida. Se enfermó su mamá y no tenía dinero con qué curarla. Empeñó su única tierra que tenía. Así la pasaron un año, llorando de hambre, toda su familia. Y ese año era la época de elote y ellos sin tener unos en su terreno. Entonces, por la maldita hambre, la familia Pérez se vio obligada a robar. Sí, robó para poder comer, pero para su desgracia era buscada por la ley, para llevarlos a prisión por los robos que habían cometido. Pablo Pérez fue quien se fue a la cárcel. Y su familia sin saber qué hacer, lloraban con desesperación, y Pablo, en la cárcel, también lloraba por su desgracia. Y asi los otros 5 años. Pablo Pérez fue liberado de la cárcel y su familia, llorando de felicidad, fue a recibirlo con los brazos abiertos. —Al fin estoy libre, libre como los pájaros —así dijo a su mujer y a sus hijos. Y regresaron a su casa, contentos y felices.

64

Page 65: YÁ ‘BEDE AR HÑÄÑHO NSANTUMURIYA CUENTOS EN …filosofia.uaq.mx/yaak/fils/otomi/lt/cuentosot.pdf · conejo y el borrego. Interesante es el cuento “El perro viejo y el coyote”,

Al llegar a su casa, Pablo dijo: —Ahora sí vamos a echarle muchas ganas a trabajar en nuestra parcelita, para poder seguir adelante. Su mujer y sus hijos agacharon la cabeza y Pablo preguntó: —Y ahora, ¿qué les pasa? Su mujer dijo, con mucho miedo: —¿Adónde vamos a trabajar, si hace una semana que vendimos la tierra? —¿Cómo? ¡Pero no es posible! ¿Por qué la vendieron? —preguntó Pablo. —Para que te sacáramos de la cárcel. ¡Cómo! ¿Para que me sacaran de la cárcel? —Sí, y cuando fuimos a verte, pues nos asaltaron. —¿Qué? Noooooo, ¡Dios! ¿Qué hiciste, mujer? Te dije que no era necesario el dinero para que me dejaran libre. Pasó el día, y por la mañana abordaron el camión para Cd. México. Eran el señor Pablo Pérez y su familia. Se fueron a México, con la ilusión de tener comida y todo lo que necesitaban, pero como se habían ido a México, al llegar sufrieron mucho. Pasaron una semana durmiendo en la calle. Un día, Pablo Pérez supo que un día iba a sacarse la lotería. Hasta que un día se hizo realidad su sueño. SE SACÓ LA LOTERIA y fue el premio mayor. Y desde ese día, para ellos, la familia Pérez, empezó una nueva vida y la pasaron felices.

Saúl Estrada Hernández

65

Page 66: YÁ ‘BEDE AR HÑÄÑHO NSANTUMURIYA CUENTOS EN …filosofia.uaq.mx/yaak/fils/otomi/lt/cuentosot.pdf · conejo y el borrego. Interesante es el cuento “El perro viejo y el coyote”,

Yá pa ar “romantisismo” Nu ma 'met'o pa to ndi nzofo wa ndi bädi 'nar tsunt’u wa ‘nar nxutsi mar hñembi. Gatho ya jä'i mña hogumui. Gatho ya ndomingo mi pa ar rosaryo. Nu’bu jar nijä mi pa ya dätä jä'i, ya ts’unt’u ne ya bätsi. Jange mi mpädi. Pa 'nar ts’unt’u nu’bu ndi bädi 'nar nxutsi, mi pets’i ndi bädi jar nijä. Hingi nja komongu nu’bya di ‘buhu. Nu’bu ga nthehu ’nar nxutsi, nzäm’bu mahyoni te da mä ‘na nä’ä di tsahu. Mahä’mu nu'bu te ndi xi 'na ar xähi, mi mahyoni ndi membi ‘nar nthuts’i. Ngetho mahä’mu ya dätä jä’i himi hegi ndi boni yá bätsi. Hontho mi hegi ndi ma jar nijä. Nu’bu ar ts’unt’u mi ne ‘nar nxutsi, ár tada mi adi ar nxutsi ne ár tada ar ts’unt’u mi uni ‘nar xito ar binu yá ndohñä ar ts’unt’u, ‘nar kaha ar ‘yui wa ‘nar ndäni. Nu'bu xta nthe ya xähi, mi nangi xuditho. Ar ts’unt’u mi nangi ndi mpefi ja ya hwähi ne ar nxutsi mi nangi ndi guni ya suni. Pe ya pa’u hinti mi pets’i ya ora, ni ya thuhu. Jange mi nzunt’i ar t’egi jar nijä ar kut’a ya xudi. Nä’ä to mi zunt’i mi ge ar zunt’ut’egi, ne ar ora’ä mi nzäi ndi nangi ‘nar kut’a wa ‘nar ‘rato xti xudi. Ar nxutsi mi pa mi ‘wini ár xähi jár ‘befi. Época del Romanticismo En el romanticismo, en aquella época, para conquistar, conocer o enamorar a un chico o a una chica era difícil. Todas las personas eran respetuosas entre sí. Cada domingo iban al rosario. Ahí, a la Iglesia iban adultos, chavos y niños. Por eso se conocían. Para que un chavo conquistara a una chica, tenían que verse en la iglesia. No es como ahorita. Si encontramos a nuestra chica, siempre tenemos que decirlo lo que sentimos. Antes, si querías decirle algo a la novia, tenías que entregarle una carta. Porque en ese tiempo los padres y las madres en ningún momento dejaban salir, a ningún lado a sus hijas. Sólo los dejaban ir a la iglesia. Entonces, si el chavo quería a esa chava, tenían que decírselo al padre. Y como costumbre, el novio tenía que dar al suegro una botella, una caja de cigarrillos o un borrego. Cuando se veían, la novia y el novio se levantaban temprano. El novio se levantaba para ir a trabajar en el campo y la novia se levantaba a moler el nixtamal. Pero ... un momento ... en aquel entonces no tenían reloj, ni había radio. Entonces, en la iglesia tenían que tocar la campana antes de las 5. El que tocaban era el encargado de la Iglesia. Y esa hora se acostumbraban a levantar a las 5 o 6 de la mañana. La novia iba a dar de comer al novio que trabajaba.

Saúl Estrada Hernández

66

Page 67: YÁ ‘BEDE AR HÑÄÑHO NSANTUMURIYA CUENTOS EN …filosofia.uaq.mx/yaak/fils/otomi/lt/cuentosot.pdf · conejo y el borrego. Interesante es el cuento “El perro viejo y el coyote”,

Ar 'bede hñäñho Nsantyago Nt’ähi Hmä nu mahäm'u nu Romä mi 'bui ar tsita ár thuhú mar Santyago, mar ndä jar Ximhai. Pero mi 'bui ár nthädi ar zunthu, mi ne ndi ndä jar ximhai. Ar zunthu bí got'i ar Santyago jar fadi ne bí zokwi ‘nar me’ni mar ngoñä ne hinti mi tu yá xi’ni, pa nu’bu ndi boni ar Santayago ndi xifi ar nts’o. Gem’bu ar Santyago bí xifi ar me’ni hingi ndi ñä, nu’bu nä’ä ndi boni ndi uni ya xi’ni ne bí boni. Mbi bädi ar zunthu himi ‘bui ar Santyago, bí ndui bí deni. Bí thogi ja yá ngú ‘ra ya jä’i jar kampo ne bí ‘yani ha hixki hyandi ‘nar ‘ñoho bí thogi mi ntoge ‘nar fani xi nt’axi. Nuya ya jä’i bí mä xki hyandi, pe bí thogi ndezu mbi ndui ar ‘mot’i ne nu’bya ya mi ja ya mänxa. Gem’bu bí dembi ár nthoni. 'Mefa ar zunthu bí dini. Ar Santyago xki hñudi mi ñuni, ‘nehe ar zunthu bí hñudi bí ñuni. Pe ar Santyago hontho mi kuhu ‘ra ya hme ne bí hñäxi ‘ra ya ixukähä. Ar zunthu mi tu ar nhñuni ne bí uni ‘nar ‘baxuhme ar Santyago, pe ar Santyago himbí ne bí hñä, bí mä mi tsa yá ixukähä. Ar zunthu bí mä mi handi mar na nkuhi ne bí za ‘na. Pe ar ixukähä xi ‘ñixi, gem’bu bí nixtri ne ar Santyago bí dekwe ar ‘rihi mi ntoge ár fani ne mbi zudi bí neni. 'Mefa ya Romäno bí zits'i ar Santyago, pe ar Santyago himi ne nda 'mu’bu, mi ‘bat’i mi mpengi. Xta mengi mi pengi mi tsits’i. Ar ngäts’i ar pa mbi mengi, bí thandi nu’bu ho ‘bu’bya ár nijä ar hnini ne ár thuhú Nsantyago Nt’ähi. Cuento otomí Santiago Mexquititlán Cuentan que hace mucho tiempo, en Roma, había un santo llamado Santiago, que era el rey del Universo. Pero había un oponente, Satanás, quien quería ser el gobernante de la tierra. Entonces, metió a Santiago a la cárcel, dejando allí a un gallo pelón sin plumas, quien, cuando Santiago quería escaparse, le avisaba a Satanás. Entonces, Santiago le propuso al gallo que no hablara cuando él se escapara, y le daría plumas, y escapó. Cuando Satanás se dió cuenta que no estaba, lo empezó a perseguir. Pasó a casa de unos campesinos, y les preguntó si no habían visto a un hombre pasar en un caballo blanco. Estos le dijeron que sí, pero que había pasado desde que empezó la siembra, y ahora ya había elotes. Entonces siguió su búsqueda. Después de unos días, Satanás lo encontró. Este estaba sentado, comiendo. También Satanás se sentó a comer. Pero Santiago nada más traía unas tortillas y asó unos xoconostles. Y Satanás traía mole. Le ofreció un taco, pero Santiago no aceptó. Le dijo que estaba comiendo sus xoconostles. Y Satanás le dijo que se veían muy sabrosos y comió uno. Pero como el xoconostle es agrio, se echó a correr y Santiago lo correteó a caballo y con éste lo pisó. Después, los Romanos se llevaron a Santiago. Pero como a él no le gustaba vivir allá, volvía a regresar. Y cada que regresaba, se lo volvían a llevar. Y la última vez que regresó, lo vieron aparecer en donde ahora está la iglesia de este pueblo, que se llama Santiago Mexquititlán.

Francisco Hernández Silva

67

Page 68: YÁ ‘BEDE AR HÑÄÑHO NSANTUMURIYA CUENTOS EN …filosofia.uaq.mx/yaak/fils/otomi/lt/cuentosot.pdf · conejo y el borrego. Interesante es el cuento “El perro viejo y el coyote”,

"Nuga" Nuga dá 'buka ja ya “hyoya” hnumansu ñäñho nu Nsantyago Meskititlan. Ora 'ramutx'u ndi tega mi t'ut'uga nga ñäga ar hñä hñäñho. Nu ma menguga 'nehe ya desendyente dige ya ñäñho Nsantyago Meskititlan, i nu'u syempre xikuga: —Dondekyera ho gi ma hinda 'ra'i ar penä gi ñä nu ma hñähu, porke nä'ä ge ár nsu ir nzaki. Nuga, ora ndi pets'uga goho ya jeya, nu ma menguga bí hñuxkuga jar skwela, pake nu'bu nga päka ma 'nar hñä "ar hñämfo", pe nunka, nunka ga heka ga ñäga ar hñä hñähño. 'Ra ma kwädäga mä: —Di koni ke dár bätsiga 'ra ya mengu ñäñho. I nuga di xika:—Nu'bu nja'bu gi ntsase. Nuga syempre di ñunga a ras jar hai, porke bí t'ut'uga bí nja'bu; nu ma forma ga ñunga njawa: “ga mika ar hme jar 'bethe i ga hokuga ar tsi nt'ats'i i lwego ga ats'uga ar komida.” Nu'u ya komida di nega o gustaga gehya: xät'ä, nxañä, ixkwa, k'ani pothe i gatho ya ju i ár nhñuni ya oni ne ya ts'udi. Nuga di äka jar hai ko 'nar xifi i 'ra ya däx'yo ndesde ora dá 'buka asta gem’bya i hindi pets'u ma tsa ga mä. Nuga dar pefiga ja ya hwähi kor t'abi, ya pala ja ya 'ñuthe i ar t'abi pa da nkuthä, nsegunda ya thä. Di mpeka di xat'uga ya pasto i di ut'uga yá abonä ya thä. Para syempre di pets'uga ya kayo o mfoxt’e ja ma 'yega. Nuga syempre di kwidaga yá kriya ya boi, deti, fani. Pero di jamädi nu ma menguga dá studyaga jar primarya, sekundarya, preparatorya. I di jamädi porke dá 'buka ja ya hyoya ñäñho nu Nsantyago Meskititlan i di syentega di 'ñets'i, "porke ga ñähu ma hñähu es komo di ñähu Kwä.” "Yo" Yo nací entre los "pobres" honrados otomíes de Santiago Mexquititlán. Al crecer, poco a poquito me enseñaban a hablar la lengua materna. Mis padres también son descendientes de los otomíes de Santiago Mexquititlán, y ellos siempre me dicen: —Donde quiera que vayas, que no te dé pena hablar nuestra lengua, porque eso será la gloria de tu afán. A mí, cuando tenía cuatro años, mis padres me inscribieron en la escuela, para que allí aprendiera otra lengua: "el español", pero nunca, nunca voy a dejar de hablar la lengua hñäñho. Alguno de mis hermanos dice: —Niego ser hijo de una familia otomí. Y yo le digo —Eso es como si te despreciaras sólo. Yo, siempre, como al ras del suelo, porque así me enseñaron. Mi forma de comer es: "tomar la tortilla jar 'bethe y hacer cucharita y luego meterla en la comida.” Las comidas que me gustan son: nopal, carretón, lengua de vaca, berro, todo tipo de frijoles, caldo de pollo y puerco. Yo duermo, duermo en el suelo con un petate y unas cobijas, desde que yo nací hasta ahora, y no me da vergüenza decirlo. Yo soy un trabajador en el campo, trabajo con el arado; las palas en las zanjas y el arado para escardar y segundar el maíz; trabajo en desyerbar y abonar. Por eso siempre tengo las manos con ampollas. Yo siempre cuido las crías de las reses, borregos y caballos. Pero gracias a mis padres estudié la primaria, secundaria y la preparatoria. Y doy gracias por haber nacido entre los pobres otomíes de Santiago Mexquititlán, y me siento muy orgulloso, "porque hablar la lengua materna es como hablar con Dios."

Benito Álvarez García

68

Page 69: YÁ ‘BEDE AR HÑÄÑHO NSANTUMURIYA CUENTOS EN …filosofia.uaq.mx/yaak/fils/otomi/lt/cuentosot.pdf · conejo y el borrego. Interesante es el cuento “El perro viejo y el coyote”,

Ya 'mui i ya 'bede mahä'mu Nsantyago Meskititlan Ya 'bet’o jä'i mi he ko ya mänta i mi usa njapu'befi ya fui, waratxi i ya mfo'mi ora mi jar tse nu Nsantyago, i mi ñä 'natho ar hñä ar hñäñho. Ar pa'ä ya ñäñho Nsantyago mi respita ya nzokwä. Gatho 'bu ndomingo mi pa mixa ja ya nijä. Pos nu'bu ndomingo himi mpefi, hontho 'bu mpa ar sumänä. Menu mi mpefi nu'bu mpa ar Sumänä Santa, Mbaxkwa, ar Pa ya 'Animä, Sansidro, 'Ra'yo jeya, Mpa Rey y gatho ya dängo dige ya santo importante ante nda zoho ya ñämfo. Porke kwando mbí zoho ya ñämfo, ya 'bente ñäñho bí ndui ya mpati, pero pa ya ñämfo bí dini yá tesoro ke xki 'wi. Bí nja'bu ya wähi ñäñho nu Nsantyago, bí mpefi para ya ñämfo dige ja ya asyenda Ntorre, Nsamfelipe. I mi eksplota nda mpefi, ora nda botse i nda ñui ar hyadi, para nda mot'i ya dethä, nda moni ya hogut'ei, nda 'ñuni ya hai, loke mña meti ya ñämfo. Para nda mpefi, puro mi ja ya pala mot’i o mña jadi mi jut'i ya 'ñoho. Pero himi hontho'u, porke mar na ngu ya hai i himi ngu ya pefi. Jange nu'u 'ra ya 'ñoho mi nat'i ya the para nda hoki. Nu'bu hingi nda mpefi xi hño, mi umbi komongu'bu mña meti. Para ke nda pwede nda mpefi, mi nangi a las 3:00 ma xudi, para nda guni ya suni ja yá juni do i lwego nda hoki ya hme ko yá 'ye. Nuna naxt'ui mi pets'i ar 5:00 mxudi mi pa para nda hyoni tange'u yá xeni 'befi. Nu'bu mi neki ya 'ñoho mña tsedi i mña tihi ja yá 'befi. I para ya ts’o nthogi kasi hinti mi uni pa nda zi, nu'bu nda zot'e ar ora nda ñuni, i tx'utho mi njut'i. Pero tyene ke nda mpefi, porke hinti mi 'bui ma 'na ar mpati. O sea mi depende dige yá 'befi para nda pwede nda ‘wini yá familya, myentra ya zubi mi pets'i gatho ya nesesida ja ya 'ye, pos go mña meti ya asyenda. Por si hontho'bu 'naxtui, para ke ya wähi ñäñho Nsantyago nda pwede nda nthäti, ya ñämfo bí hoki ya regla para ar 'bente wähi nda nthäti. Ya regla gehya: Hasta ke ya nobyo nda mets'i 'nate jeya pa rima'bu ya 'ñoho i ya 'behñä iwal. Para ar 'ñoho tyene ke nda bädi nda mpefi kor pala ‘mot’i i ar jadi, hokya the da nat’i i gatho ya 'mot'i jar kampo, i para ar 'behñä tyene ke nda bädi 'nehe nda hoki gatho ya komida i temu nda mefi jár ngú, para ke asi nda pwede nda nthäti. I bí nja'bu bí thogi xingú ya jeya bí wanta yá ts'o trato ya ñämfo. Yá ngú ya wähi xki thoki ko ya xithi, ya zafni i mi 'bui ya ñähai, gem'bu ya ñämfo mi 'bui ga ya nzatho ko yá bätsi. Ademäs ya wähi hinti mi pets'i ar nts'i, 'bitu nthe, i himi poni nixi 'na jar swida, pos mña 'ñofadi ya ñämfo. Bí nja'bu bí dura ma 'ra ya jeya, asta nu'u ya wähi bi za ja ya ts’o ‘befi, bí ungu nkwenta ke ya himi pwede nda wanta xingu yá hñäman'ñu ya ñämfo, mutxo meno nda mpefi xingu pa nu'u. Asi que bí mets'i ar balor nda nangi i nda ntsahu kontra ya malbado ñämfo. Bí du 'ra ya wähi ñäñho Nsantyago Meskititlan, porke hinti mi pets'i temu nda daki. Sin embargo, ya ñämfo mi pets'i ya sundado xki xahni para gatho ya hñäki, pero aún mi nja'bu ya ñäñho Nsantyago Meskititlan hinti mi pets'i temu nda daki. Bí sigi i bí sigi bí ntuhni kontra ya ñämfo, asta ke bí ntäte. I bí dähä ya wähi ñäñho Nsantyago Meskititlan. Nu ar pa’ä mi ge ya pa njohya de yá nzaki, pos ya mi 'bui libre dige’u, nuya esplotador. Bí za yá dängo, bí nei, bí nti ko ya 'ñithi nti favorito "ar sei". Bí theke ya hai jar ehido ngatho ya barrio. Bí nja'bu bí hyongya nzaya komongu ya nzaya nuwa jar delegasyon Nsantyago Meskititlan, i bí mpefi ja yá haise. Pero hinti mi pets'i ar dehe. Hä mi pets'i ar dehe, kwando mi pepi ya ñämfo, pero bí ts'oni ko ar hñäki bí nja. Jange bí ‘ñent’i nda hoki 'nar presa Nsantyago Meskititlan. Mbi tho’bu bí boni ja ya swida M'onda, Maxei, Monterrey. Kor karretera mi 'rats'i. Ja yá ngú mi usa ar pitrolyo, hyats'i, para nda ñó. Bí hoki ya mehe 'nangudi jar däthe para nda ts'i o para ndi zudi ga ya nts'i, pero mar za ar dehe, mi neki ya dehe jar däthe, ja ya presa ne ja ya kanäl. Hontho bí 'ñehe ya boi, deti, ts'udi etc, porke hinti mi 'bui ma 'na temu da mpefi o sea hinti mi 'bui ya skwela para nda studya. Jange gatho ya ñäñho Nsantyago Meskititlan “himi pädi ar nt'ot'i”, pege nu'bya ... ngatho kontraryo dige mahä’mu. ¿WA HI’NÄ? Costumbres, tradiciones e historia de Santiago Mexquititlán Antes las personas se vestían de manta y usaban sombreros, guaraches, y sarapes en época de frío. En Santiago Mexquititlán hablaban una sola lengua, el otomí. En esa época, los otomíes de Santiago Mexquititlán respetaban su religión. Todos los domingos iban a la misa a sus iglesias. Pues los domingos no trabajaban, sólo los días de entre semana. Mucho menos trabajaban en los días de

69

Page 70: YÁ ‘BEDE AR HÑÄÑHO NSANTUMURIYA CUENTOS EN …filosofia.uaq.mx/yaak/fils/otomi/lt/cuentosot.pdf · conejo y el borrego. Interesante es el cuento “El perro viejo y el coyote”,

Semana Santa, Pascua, el Día de Muerto, San Isidro, Año Nuevo, Día de Reyes y todas las fiestas de algún Santo importante, antes de la llegada de los españoles. Por que cuando llegaron los españoles, para los pobres otomíes empezaron las pesadillas: en cambio, los españoles encontraron los tesoros que habían soñado. Así, los campesinos otomíes de Santiago Mexquititlán trabajaron duro para los españoles de la Hacienda de La Torre, en San Felipe. Los explotaban, trabajando de sol a sol, para sembrar maíz, tirar trigos y regar los terrenos, los que ya pertenecían a los españoles. Para trabajar, pura pala de madera o de yuntas tiradas por hombres. Pero no era suficiente, porque era mucho terreno para pocos trabajadores, por lo que otros hombres hacían los surcos montados en la yunta. Si no trabajaban bien, les pegaban, como a las bestias. Para que pudieran trabajar, se levantaban a las 3:00 am para moler su nixtamal en sus metates, y luego hacer sus tortillas a mano. Con lo poco que tenían, a las 5:00 am se iban para escoger cuáles eran sus tramos de trabajo. Allí se destacaban los hombres fuertes y hábiles en sus trabajos, y para su desgracia, casi no les daban de comer a la hora de cenar. Además, les pagaban muy poco. Pero tenían que trabajar, porque no había otra alternativa. O sea, dependían de sus trabajos para poder mantener a sus familias, mientras que los españoles tenían todo lo que necesidaban en sus manos, pues eran los dueños de las haciendas. Por si fuera poco, para que los campesinos otomíes de Santiago Mexquititlán pudiesen contraer matrimonio, los españoles pusieron reglas para el pobre campesino que iba a casarse. Las reglas eran: los novios debían de tener 20 años en adelante (hombres y mujeres por igual. En el caso del hombre, tenía que saber trabajar con la pala de barra y en yunta tirada por los hombres, hacer surcos montándose en ésta y todo tipo de sembradillos del campo; y para la mujer, tenía que saber cocinar todo tipo de comida y saber hacer sus quehaceres dentro del hogar; para que así pudieran casarse. Y así pasaron muchos años, soportando los malos tratos de los españoles. Las casas de los campesinos estaban construídas de carrizo, de zacate y algunas de adobe. Mientras que los españoles vivían con lujos y con sus familias, y además, los campesinos no tenían comida, vestimenta y no salían a ninguna ciudad, pues eran prisioneros de los españoles. Asi duraron otros años más. Hasta que un día, los campesinos se despertaron de esa larga pesadilla y se dieron cuenta de que ya no podían soportar más insultos de los españoles, mucho menos trabajar más para ellos. Así que tuvieron el valor de levantarse y luchar en contra de los malvados españoles. Hubo campesinos muertos, otomíes de Santiago Mexquititlán, porque no tenía con qué defenderse. En cambio, los españoles tenían soldados preparados para todo tipo de guerras. Pero, aún así, los otomíes de Santiago Mexquititlán, que no tenían con qué defenderse, siguieron y siguieron luchando en contra de los españoles, hasta que los vencieron. Y ganaron, los campesinos otomíes de Santiago Mexquititlán. Esos días fueron los días más felices de sus vidas, pues ya estaban libres de ellos, de sus explotadores; festejaron, bailaron y se emborracharon con su bebida favorita, "el pulque". Se repartieron las tierras de todos los barrios. Así, empezaron a seleccionar sus autoridades, como los que están en la delegación de Santiago Mexquititlán, y a trabajar en sus propios terrenos. Pero no tenían agua. Sí tenían agua, cuando trabajan con los españoles, pero se acabó con la guerra que hubo. Por esto decidieron construír la presa de Santiago Mexquititlán. Más tarde, se salieron a las ciudades de México, Querétaro y Monterrey. Se transportaban en carreta, y en sus casas usaban petróleo y velas, para alumbrarse. Construyeron pozos a un lado de los ríos para tomar agua o para usar en sus comidas, pero era bonita el agua que se veía, clara, en los ríos, presas y el canal. Se dedicaron a críar vacas, borregos, puercos, etc., por que no había otra cosa que hacer; no había escuelas para estudiar. Por eso todo los otomíes de Santiago Mexquititlán eran "analfabetos", pero ahora ... es todo lo contrario ¿o no?

Benito Álvarez García

70

Page 71: YÁ ‘BEDE AR HÑÄÑHO NSANTUMURIYA CUENTOS EN …filosofia.uaq.mx/yaak/fils/otomi/lt/cuentosot.pdf · conejo y el borrego. Interesante es el cuento “El perro viejo y el coyote”,

Ar 'ret'a ma kut'a ar mäyo nu ar jeya 'ret'a ya nthebe guto ya nthebe ne goho ya 'nate 'ret'a ma 'rato, mar dängo ar jeya nu Nsantyago Meskititlan Nu mbispura ar 'ret'a ma kut'a ar mäyo, 'nar t'olo bojä ndu mi 'yo jar 'ñu Nsantyago Meskititlan mi noni 'nar hnei 'nar t'olo ora, pake ya ts'unt'u ma nda ot’unjohya ar yoto mnde ko ya mei HMUNTS'I SUPER TXINO, LAS ÁGUILAS DE LA MONTAÑÄ nu nthi jar Delegasyon Munisipal ja 'nar dätä njo'mi. Bí nja'bu bí wadi bí noni ar hnei 'nar t'olo ora, asta ke bí ñui ar hyadi i bí zot'e ar ora nä'ä mi to'mu ya ts'unt'u. Nu nthi mi jar 'ba ya boleto pa ar hnei. Mi kut'i ya ts'unt'u ko yá pareha, nu'u sinkya pareha 'nehe. Pos nu mbo jar dätä njo'mi mi nthehu yá 'ñohu. Nu'u mi pa ya boleto na ngut'ä bí dege, i nu'u mi ku mbo jar dätä njo'mi, ngatho mi johya mi nei komo nunka. 'Nangudi mi 'ba ya serbesa, kopa ar bino. Ya ts'unt'u i ya 'ñoho ngatho xki nti. Pero mi 'bui 'ra ya ts'unt'u hinti mi tsi. Bí nja'bu bí sigi ar njohya. Asta nä'är goho mxudi bí wadi ar hnei. 'Ra ya nxutsi i ya 'behñä himi pädi ho ndi ma. Mi tsu ya 'ñoho o ya ts'unt'u ya byolador. Pero desgrasyadamente bí nja ‘ra ya byolasyon kontra ya nxutsi i ya 'behñä, porke mi nxui. Ora mbi neki, ngatho ya ts'unt'u, nxutsi, 'behñä i ya ‘ñoho mi hñoki pa nda ma jar tai nu Nsantyago Meskititlan. Ya ts'unt'u, ya nxutsi mi pa jar tai pa nda 'ñeni ja ya nxint'i i ya nxutsi, ts'unt'u mi pa jar tai pa nda konse 'ra ya ts'unt'u o 'nar nxutsi i da 'ñeni ko nge'ñu, mñentra ke ya ‘ñoho, ya 'behñä mi pa jar tai pa nda ntai i obyamente nda tsi ya serbesa, sei ko yá mbane, yá sohni i yá mpädi. Por eso ngatho mi pa jar tai. Ar dätä tai nu Nsantyago Meskititlan, mi 'bui xki ndege yá ma yá utensilyo jar kosinä 'nangudi jar kartera. Mäs maxots'e ya ma kasetes y ya ma 'ñeni i nu jar de ar Delegasyon ar dätä njo'mi par hnei nu mi nxui. 'Nangudi jar nijä mi ja'bu ya ma fruta, mänxa pa da guts'i. Ensegida ár 'ñeni pa ya metsi, ‘ñoho, nxutsi ko ya futbolito, i 'nangudi ma'nagi ya nxint'i. I 'nangudi jar nijä mi 'bui ar dätä njo'mi ya serbesa, sei, binu i pos kor thuhu pa nda za xi hño ar t'olo ora'ä ár nthe ya mengu, mpädi, mbane, nobya ne yá sohni. Komo ‘nar goho mnde ja ya dätä njo'mi ya serbesa mi ja ár hñäki ya mihni ko ya mihnise i ngatho ya jä’i mi pa mi k'äni togo'ä nda dähä ar tuhni. I 'ra ya mihni bí ma asta jar fadi Nsantyago Meskititlan. Nu'u 'ra xki nxaha yá ji. Bí nja'bu bí thogi ya mihni. ‘Nar 'rato nde bí toka 'nar grupo, ge mar hu GRUPO ABANSE i ar GRUPO KOPLAMÄR 'nad'bu jar dätä njo'mi. Bí toka 'ra ya grupo 'ra ya thuhú. Bí thogi komongu 'ra ya grupo SUPER TXINO, AGILAS DE LA MONTAÑÄ. Na ngut'ä bí thege ya boleto par hnei thuhú. Bí wadi asta ‘nar goho mxudi. Bí nja'bu bí nja ‘ra ya byolasyon kontra ya 'bente 'behñä. Nä'ä mi xudi ar 'ret'a ma 'rato ar mäyo bí nja tx'utho ar njohya, ma 'nagi ya bätsi mi 'ñeni ja ya nxint'i. Ya nxutsi i ya ts'unt'u mi 'ñeni ja ya futbolitos o ma 'ra ya 'ñeni ma 'nagi. I por supwesto 'nehe ya ‘ñoho mi huts'i ja ya mexa ya dätä njo'mi mi tsi algo pa nda thogi ya 'ruthe: serbesa, sei, binu. Komo 'nar goho nde bí nja 'nar hñäki ma 'nagi entre ya mengu. Ar 'behñä bí xifi xi na ngu ya ntsani kontra ár ndo i bí ndui ar hñäki ma 'nagi, komo bí thogi mnde. Ar 'behñä bí 'waki 'nar 'ye, i pos ar ora'ä bí zoho yá bätsi bí heki. Nu'bu hi'nä, togo'ä nda bädi temu mäs nda thogi, ma 'nagi ngatho ya jä’i bí thets’i ho mi ja ar tuhni. ‘Nar 'rato nde jar dätä njo'mi bí toka ma 'ra ya grupo: AR GRUPO BALASO i AR GRUPO YA BÄTSI. 'Nehe nu'u to mi pa ya boleto na ngut'ä bí dege. Ya grupo bí hyegi bí toka nar goho maxudi. I 'nehe bí nja ya byolasyon. Bí nja'bu bí wadi ar dängo ar jeya nu Nsantyago Meskititlan. El 15 de mayo del 1996 fue la gran fiesta del año en Santiago Mexquititlan En la víspera del 15 de mayo, una camioneta circulaba por los caminos de Santiago Mexquititlán, anunciando el esperado baile del momento, para que los jóvenes fueran a divertirse a las 7:00 PM con los grupos “SUPER CHINO” y “LAS ÁGUILAS DE LA MONTAÑA”, afuera de la delegación, en una carpa. Así, la camioneta terminó anunciando el gran bailazo del momento hasta que se ocultó el sol y llegó el momento esperado para los jóvenes. Afuera, estaban en venta los boletos para la gran función. Entraban jóvenes con pareja y sin pareja, pues adentro de la carpa se encontraban. A los que vendían los boletos, pronto se les agotaron; y los de dentro de la carpa, todos estaban bailando como nunca. A un lado se vendían cervezas y copas de vino. Jóvenes y señores, todos borrachos. Pero hubo algunos jóvenes que no tomaban. Así, siguió la diversión.

71

Page 72: YÁ ‘BEDE AR HÑÄÑHO NSANTUMURIYA CUENTOS EN …filosofia.uaq.mx/yaak/fils/otomi/lt/cuentosot.pdf · conejo y el borrego. Interesante es el cuento “El perro viejo y el coyote”,

Hasta las 4.00 AM se acabó el gran bailazo. Algunas mujeres no sabían adónde irse. Tenían miedo de los hombres violadores. Pero, desgraciadamente, hubo mucha violación contra las mujeres, porque era de noche. Al amanecer, todos niños, niñas, señoritas, jóvenes, señoras y señores, se arreglaban para irse a la fiesta en Santiago Mexquititlán. Los niños y las niñas se iban a la fiesta para divertirse en los juegos mecánicos y las señoritas y jóvenes iban a la fiesta para conocer a algún galán o a una chava, y divertirse con ellas (os); mientras que los señores y señoras iban a la fiesta a hacer sus compras y, obviamente, a tomar cervezas y pulques con sus compadres, consuegros y amigos. Por eso, todos iban a la fiesta. La gran fiesta de Santiago Mexquititlán estaba constituida por vendedores de utensilios de cocina, al lado de la carretera. Más arribita, los vendedores de cassettes y vendedores de juguetes; y enfrente de la delegación, la carpa para los bailes en la noche. A un lado de la iglesia se encontraban los vendedores de todo tipo de frutas y elotes para llevar. Enseguida, la diversión de niños, señores y señoritas, con los futbolitos y los juegos mecánicos. Y por el otro lado de la iglesia se encontraban las carpas de cerveza, pulque, vino y la música para disfrutar el momento entre la familia y con el amigo, compadre, novio o consuegro. Como a las 4:00 PM, en las carpas de cervezas había guerra entre borracho y borracho, y todo el mundo se iba a ver quién ganaría la pelea. Algunos borrachos se fueron hasta la cárcel de Santiago Mexquititlán, bañados en sangre. Así se la pasaron los borrachos. A las 6:00 PM tocó otro grupo que se llama “AVANZE” y también el “COPLAMAR”. Y pasó lo mismo que con los grupos “SUPER CHINO” y “AGUILAS DE LA MONTAÑA”. Pronto se agotaron los boletos para la gran diversión musical y terminó hasta las 4:00 AM. Y lo mismo sucedió: hubo muchas violaciones contra las pobres mujercitas. El siguiente 16 de mayo hubo poca alegría, y de nuevo, niño y niña se divertían en los juegos mecánicos; señoritas y jóvenes divirtiéndose con sus galanes o chavos, en los futbolitos o en algún juego más. Y por supuesto, también los señores, sentados en las mesas de la carpa tomando algo para saciar la sed: cerveza, pulque, vino. Como a las 4:00 PM de la tarde hubo una pelea entre una familia. La señora dijo muchas groserías contra su esposo, y empieza la guerra; de nuevo, como el otro día pasó. A la señora se le rompió una mano, y en ese momento llegaron sus hijos a separarla. Si no, quién sabe más hubiera pasado. Y todo el mundo alrededor de los que se peleaban. A las 6:00 PM, en la misma carpa, tocaron otros grupos: “EL BALAZO” y “YA BÄTSI”. También, a los que vendían los boletos, se les acabaron pronto. Los grupos dejaron de tocar a las 4:00 PM y también hubo muchas violaciones. Y así fue como terminó la gran fiesta de ese año, en Santiago Mexquititlán.

Benito Álvarez García

72

Page 73: YÁ ‘BEDE AR HÑÄÑHO NSANTUMURIYA CUENTOS EN …filosofia.uaq.mx/yaak/fils/otomi/lt/cuentosot.pdf · conejo y el borrego. Interesante es el cuento “El perro viejo y el coyote”,

Ar ñäñho i ar ñämfo yoho ya mpädi i ya ximhai 'na'ño Mi 'nar bes 'nar ‘ñoho ñäñho Huse. Mi mpefi 'na jar ngú nt'ot'e ngatho ya pa hñu ya nthebe ma ngudumi ma 'ret'a ma kut'a dige ar jeya. Mi mpefi ar yoto ma xudi asta ar ‘ret’a ma ‘na nxui, mar maxi nä'ä jar ngú nt'ot'e, porke himi pädi nda nxadi ne nda ‘ñot’i. Ndezu ora ar primero bí mpefi bí simpatiso ár hmu, ge mar meti ar ngú nt'ot'e. Komo mi mpefi nar yoto mxudi i mi poni nar 'ret'a ma 'na, mi ehe pa nda ñuni jar ts'o ngú xki hyoki ko ya ñähai i ar njo'mi ko ya karton ko yá bätsi. Bí nja'bu bí thogi yoho ya sumänä. Ar Huse i ár hmu ya mña mpädi, i mi johya kór 'befi. 'Nar pa ár hmu ba pembi 'nar nts'ohni ko ya hojwädä miyonaryo nu Maxei 'na jar dängo i nu'ä bí beni —¿Yogo'ä hinga zohnuga nu ma mpädi ñäñho Huse när maxi? Ke ga mega'be nu ar nts'ohni'ä nu jar dängo. Nä'ä mi xudi ar ñäñho Huse ya mi tsoho jar ngú nt'ot'e pa nda hoki nu yá 'befi. Ya nda wadi, kwando bí zoho ár hmu. —¡Hadi, Huse! —¡Hadi, hmu! ¿Hanja xka nangi nu'bya? —Nu'bya xta nangi 'nar hogumfeni, Huse. —¡Ar za'bu! —Sabes, di pets'uga 'nar nts'ohni ko ma hojwädäga nu Maxei. Pos nixi 'na to bí ne ga mega'be, i dá be'ñi ke ga me ja ma nts'ohniga ko ma hojwädäga mimxei. ¿Temu gi xiki? Ar ñäñho Huse bí gohi mi mbeni —¿Temu da ja ko yá mengu, nu'bu hinda 'muhu ko nge'ñu? Pero ar hnemfädi bí za ar ñäñho por nda konse ya swida i ma 'ra ya kosa xingu i bí mä hä —Hä, ga me. —Nu'bu gi hñoki, porke ar xudi ga me ma k'änuwi nu ma hojwädä mimxei. Nä'ä mi xudi ya mar nts'ohni. Ar Huse ar ñäñho i ár hmu ya mi poni jar ngú nt'ot'e pa Maxei. Komo ar ñäñho Huse nunka mi poni 'na jar kotxi, nu'ä bí ‘yo ngatho nu'u mi nú. Nu'ä mi syente tx'utho mi nu nu'ä jar na swida. Bí nja'bu nä'ä bí thogi ar ñäñho Huse mi ‘yo. Bí ma 'naxtui ma 'na yoho minuto ma'nagi, i bí zoni 'na jar xeni na nzatho mansyon. Mar mansyon Reyes Retanä yá hojwädä nu'är hmu ar Huse ar ñäñho. Ar ñäñho Huse bí mä mbi gäi jar auto —¡Temu ar nangúdunu! ¡Nthewi nä'är ngú ar Dyos! —Hä, nja'bu. Nä'är na ngú gi mä ge nä'är mansyon nu ma hojwädä Reyes Retanä. Nuna ah ... bweno pos kut'uwi. —Hä, hä, di tuga ko ya gänä ga mika, ga handuga, ga tsaga temu ja'bu. Jár nthogi ar goxthi mi 'ba'bu ‘na mi noni ya nts'ohni. Bí tho'bu i bí ñut'i ba huts'i ja ya asyento 'ra ja ya nzatho mexa xki njo'mi ko ya njo'mumexa ko 'na'ño ya kolor, i ya siya mar na nzatho. Bí zi 'ra ya kopa ar binu i obyamente ar ñäñho Huse bí mä —¿Ke? ¿Puro ar na binu ts'iwa? ¿Akaso hingi ñuñ'u? —Hä, pero primero tege ar binu i lwego da ehe ar komida, komongu gi mä. —A, di benga ke hontho ar binu ts'iwa. T'ungu 'nar señä i ya mesero k'äni to ne ar komida ga ya nts'ohni. Ya ngatho xki t'uni ya komida ne honse mi 'bedi ar ñäñho Huse i ár hmu. Pero ar ora'ä bí zoho ya komida ko 'ra ya nxutsi mi kode 'ra yá ngode ke mña kapas nda guxya tsi animä. —Bweno, gi hyegu'be ko ya nxutsi. Ar ñäñho Huse bí xifi ar hmu —¿I xu ya hme? —¿Temu gi japya hme?, si nuwa ‘bukwa ya thuhme, ya hmihi, ntsi, nt'ats'i, ar jwai, para ke gi nt’oxi. —¿A poko ko nuya ga pwedega ga ñunga? —Hä —mi mä ár hmu i nu'ä bí mä –Hi’nä, ko ge'ñu hindi pwede ga ñunga. Di nega ya hme komongu hoku ma tsi ‘behñäga. —Komongu ya hme ja ir ngú ar imposible. Hondya hme nu'u xi hokya mäkinä. I ár hmu bí mat'i nar mesera i bí xifi —Ma ba ku 'na kilo ya hme. I bí nja'bu mi ntuhni. Ora mbi zoho ar mesera ko ya hme, al fin bí ñuni ar 'bente ñäñho Huse. Pero ora bí ñuni ar Huse, mi hoki ya tsi nt'ats'i ko ya hme pa nda pwede nda zi ar sopa i ár nhñuni ar oni. Y ko 'ra ya komida mi hoki xkagentho. Mi mihi ko yá 'ye i mi kots'i jar hme i despwes nda zaki sinku mi ja ya utensilyo mi kux'bu jar mexa: hmihi, tsi nt'ats'i i ar jwai. Ár hmu, ora bí hyandi temu mi pe ar Huse para nda ñuni, bí gohi bí k'axt'i kor tsa, myentra ke ar Huse mi ts'imuhño nu'u ya komida ke nunka 'met'o xki za nxoge jár nzaki. Ar ora'ä bí 'yode 'nar hñä mi 'naxtui

73

Page 74: YÁ ‘BEDE AR HÑÄÑHO NSANTUMURIYA CUENTOS EN …filosofia.uaq.mx/yaak/fils/otomi/lt/cuentosot.pdf · conejo y el borrego. Interesante es el cuento “El perro viejo y el coyote”,

mi mä jár xutha —Oxkar ts'udi, Huse. Hingi ñuni da nja'bu. Ngatho theni nä'ä gi pefi. Ya 'ba'mi, Huse. Gi tsogigi ar ndente. ¿Hingi ode? A ber japu’befi ya jwai i ya hmihi, pa ke gi ñuni i hingi ja ko ir 'ye ts'udi. —¡Nuga dar ts'udiga! ¡Hi'nä, gi 'buhu 'medi! Nu'uhu gya ts'udihu, porke konge ya hmihi, jwai, nt'ats'i ke gi 'rakihu, gi juhu i lwego gi fotuhu ja ir nehu i tu ir jihnihu. Sin enkambyo, nuga ko ma hmega di hoki ya tsi nt'ats'i di kat'i ja ma nega i di tsiga. Sin enkambyo, nu'uhu hi'nä. Mi mahni i mi mahni, asta ke 'na i ma 'na bí 'yode ke yá mfeni mi 'na'ño. Pos ya ñäñho ñuni jár hñehe ar hai ko yá mohi po ar ju, yá hme ku jar 'bethe i ár mada kor xe'mi, i kor hme hoki ya nts’i nt'ats'i, myentra ke ya ñämfo ñuni 'na jár nzatho mexa ko ya njo'mumexa xi njo'mi, ya thuhni xi nzatho, para da ñuni ja xingu ya utensilyo, hmihi, jwai, nt'ats'i, nthuku'ye o ya serbiyeta para da duki yá ne. Ora bí bädi nuna, bí uni ar 'ye ár 'ñowi, komo mar mpädi xi hño. I kwando mi pa ma 'nar nts'ohni ar hñuni, kada kyen mi ñuni komongu mar tsa. Pe ar ñäñho nunka bí mets'i ar tsa ar forma da ñuni wa ar forma ora da ñä. El otomí y el español son mundos diferentes o los amigos y sus mundos diferentes Este era una vez un señor otomí, llamado José. Trabajaba en una fábrica los 365 días del año. Trabajaba de 7:00 AM a 11:00 AM, de barrendero, en esa fábrica, porque no sabía leer ni escribir. Desde su primer día de trabajo, le simpatizó a su patrón, el dueño de la fábrica. Como trabajaba de 7:00 y salía a 11:00 AM, pues se iba a comer a su rústica casa, construída de adobe, con techo de cartón. Así pasó dos semanas, y José y su patrón ya eran amigos, y estaba a gusto con su trabajo. Un día, a su patrón le llegó una invitación de sus primos millonarios de Querétaro para una fiesta, y él pensó: —¿Por qué no invito a mi amigo otomí, José el barrendero? Que vayamos él y yo a esa fiesta. Al día siguiente, el otomí José llegó a la fábrica para hacer su trabajo. Ya estaba por terminar, cuando llegó su patrón. —Buenos días, José. —Buenos días, patrón. ¿Cómo se levantó hoy? —Hoy me levanté de buen humor, José. —¡Qué bueno! —Sabes, tengo una fiesta con mis primos en Querétaro. Pero nadie me quiere acompañar y pensé en ti; que podrías venir conmigo a mi fiesta con mis primos queretanos. ¿Qué me dices? El otomí José se quedó pensando “¿Qué pasaría con su familia, si no estaba con ellos?” Pero la curiosidad se despertó en el otomí por conocer ciudades y muchas cosas más, y dijo sí: —Sí, iré contigo. —Entonces prepárate, porque mañana iremos a ver a mis primos queretanos. Al día siguiente era la fiesta. José, el otomí y su patrón, ya salían de la fábrica para Querétaro. Como José, el otomí, nunca había viajado en un coche, él estaba asombrado de todo lo que veía. Él se sentía poco, en esa gran ciudad. Así la pasó José, el otomí; asombrado. Viajaron dos minutos más y se estacionaron afuera de una lujosa mansión. Era la mansión de los REYES RETANA, los primos del patrón de José el otomí. José dijo, al bajarse del auto: —¡Qué casota! ¡Parece la casa de Dios! —Así es esta casota, ¿que dices? Es la mansión de los REYES RETANA, este ... bueno, pues, entremos. —Sí, sí, vamos, me muero de ganas por tocar, ver y sentir lo que hay allí. A la entrada de la puerta estaba el que anunciaba los invitados. Pasaron allí y entraron a tomar asiento en unas hermosas mesas, cubiertas con manteles de diferentes colores y sillas relucientes. Tomaron unas copas de vino y, obviamente, el otomí José dijo: —¿Qué? Puro vino toman aquí. ¿Acaso no comen? —Sí, pero primero acábate el vino y luego vendrá la comida, como dices. —Ah, pensé que nomás puro vino tomaban aquí. Los patrones dan una señal y los meseros van sirviendo la cena a los invitados. Ya estaba todo servido y nada más faltaban el otomí y su patrón. Pero en eso, llegaron con su cena, unas señoritas vestidas con unas faldas capaces de levantar a los muertitos. —Bueno, déjanos allí con las señoritas.

74

Page 75: YÁ ‘BEDE AR HÑÄÑHO NSANTUMURIYA CUENTOS EN …filosofia.uaq.mx/yaak/fils/otomi/lt/cuentosot.pdf · conejo y el borrego. Interesante es el cuento “El perro viejo y el coyote”,

El otomí José le dijo a su patrón: —¿Y las tortillas? —¿Para qué quieres las tortillas? Si aquí hay pan y tenedor, cuchara y cuchillo para que cenes. —¿A poco con esto se puede comer la comida? —Sí —dijo su patrón, y él dijo: —No, con esto no puedo comer. Quiero las tortillas, como las que hace mi mujercita. —Como las tortillas de tu casa es imposible. Sólo tortillas hechas a máquina. Y su patrón de él llamó a una mesera y le dijo: —Ve por un kilo de tortilla. Así, discutieron entre ellos. Al llegar la mesera con las tortillas, al fin comió el pobre José. Pero al comer, José hacía cucharita con la tortilla para poder comer la sopa y el caldo de pollo. Y con la demás comida hacía lo mismo. La agarraba con sus manos y la echaba en la tortilla y después comía sin usar los utensilios que estaba encima de la mesa: tenedor, cuchara y cuchillo. Su patrón, al ver lo que hacía José para comer, se quedó pálido de vergüenza, mientras que José disfrutaba de aquella comida que nunca antes había probado. En eso, escuchó una voz muy quedita, atrás de él: —No seas cochino, José. Así no debes comer. Todos están burlándose de cómo te comportas. Ya párale, José, me estás dejando en ridículo. ¿Que no entiendes? A ver, usa el cuchillo y tenedor, para que comas, y no con tus manso cochinas. —¡¿Yo soy el cochino?! ¡No, están equivocados! ¡Ustedes son los cochinos! Porque con estos tenedores, cuchillo y cuchara que me dan, sacan y meten en la boca, y tienen su saliva. En cambio, yo con mis tortillas hago la cucharita, la meto en la sopa y luego me la como. Ustedes no. Discutieron y discutieron, hasta que unos y otros comprendieron que sus mundos son diferentes. Pues el otomí comen a ras del suelo, con sus platos de frijol, sus tortillas en el chiquihuite y el molcajete con salsa verde, y usan las tortillas como su cuchara; mientras que los españoles comen en una lujosa mesa con manteles, cubiertos y sus sillas decoradas para cenar. Usan muchos tipos de utensilios como tenedor, cuchillo, cucharas y servilletas para limpiarse la boca. Al comprender eso, se dieron la mano como buenos amigos, y cuando iban a otra cena, cada quien comía como podía. Pero el otomí nunca tuvo vergüenza por su forma de comer ni por su forma de hablar.

Benito Alvarez García

75

Page 76: YÁ ‘BEDE AR HÑÄÑHO NSANTUMURIYA CUENTOS EN …filosofia.uaq.mx/yaak/fils/otomi/lt/cuentosot.pdf · conejo y el borrego. Interesante es el cuento “El perro viejo y el coyote”,

Txala kor nts’o nt’ot’e i mpengi Nuna ar pa ‘ra ya mengu mña hyoya, pero mña hnumansu. Mi ‘bui mi johya ja yá ts'o ngú. Ar Mätilde mi ‘nar nxutsi de guto jeya, syempre mi pa mi kwida yá deti ‘nangudi jar presa. Bí nthewi ko ‘nar nxutsi de 'ret’a ma ‘na ya jeya mi handi yá ts'udi. Komo ya mi pädi, bi zot’e ha mi ‘yo ar Alisya, ar nxutsi de ‘ret’a ma ‘na jeya ne bí xifi —A ke hingi pädi temu di hägawa ja ma ‘yega. —Hi’nä, hindi päka —bí mängar Alisya. —Kot’i ir da i ga kaxka ja ir 'ye. Ar Alisya bí ts’int’i yá da. Ar Mätilde mi kuhu xingu ya gisai mi 'bats'i ja yá xí ya mu, bí guki i bí ‘yuts'i ja yá 'ye ar Alisya. Mñentras ke ar Alisya mi thede njohya, mi beni ke mar nt'uni pa ge’ñä, pwes mar pa ár santo. Nixi mi mbeni temu mi to’mi, ar Alisya bí xifi ar Mätilde: —Gi xoní, porke ga tu kor ganä ga päka temu gá hänigi nt'uni. Är ora'ä bí syente 'na mar ntse ja yá 'ye i ke bí xoki yá da i bí hyandi puru mña tsiji, i bí ndui bí mafí ntso’mi. Bí mafi to nda mats'i ndi duki nu'u ya ts'onte zu'we. Pero himbí njapunkaso, pos mi ‘yose jar presa, myentras ke ar Mätilde mi theni, komongu ‘nar 'bemfeni. Ar Alisya ya himbí wanta mäs i bí ndungu kor ntsu ko ya tsiji. Mätilde bí ma ho mi 'bui ár mpädi ar Alisya xki ndungu echando karkajada de su asañä. Pero ‘na bí hyandi ngatho yá ‘ñäni ar Mätilde. Mi ge ar Hesus, ár idä ar Alisya. Afortunädamente ar Hesús bí hyandi ngatho lo que temu mi ot’e ár nju ar Alisya. Ora mi thogi mañä jar presa, bí gä’bu i bi wat’i jár nju. Bí hyandi ke himi ‘ñäni i bí kre ke xki ndu. Pero Alisya ja mi pengi ‘ramutx’u, ‘ramutx’u jar mbidi ke xki umbi ar Matilde. Ar Alisya bí nangi i bí konfunde ár idä kor Mätilde. Pos bí duki ár idä kór ts'edi, i bí dagi jar däthe mi tho’bu. ‘Mefa bí ungu nkwenta ar Alisya, ke mi ge ár idä. Mi ne'ä nda maxar idä Hesus, pero fue imposible, porke nu'ä ya xki ndu. Alisya bí nixtri bí ma jár ngú xki nzabi mi zoni para nda bisa ár nänä. Fulgensya, ár nänä bí 'yani —¿Temu gi ja, t'ixu, porke gi zoni? Ar Alisya bí dädi —Es ke ... es ke ... es ke ... es ke ... Himi pädi hanja nda xifi, temu mi ja’bu jar presa. —¿Temu gi jage, t'ixu? Thädi —bí 'yani ár nänä. Asta ke bí mä. —Es ke ja ir du ma idäga Hesus. —Hi’nä, himakwäni. Komu pe hä, si apenä ya mi ‘yowa ne mi xikugi ke nda ma jar dätä denda pa nda dai ya kosa para jar skwela. —Hä, nänä. Ar Hesus xi ndu —mängar Alisya zoni. —Hingi kaki, t'ixu —bí mängár nänä. —Hi'nä, di jura'i —bí mä ar Alisya, mi zoni. Fulgensya bí boni kór t'ixu Alisya, ho xki thogi ar nthogi'ñu. Bí nixtri asta bí zoni jar presa, i ar Fulgensya bí deskubre ke makwäni nä'ä xki xifi ar Alisya. —Pero komu fue ke bí dagi nuwa nu ir idä Hesus —bí 'yani ar Fulgensia, ár nänä ar Alisya. I ar Alisya bí xifi —Es ke ar Mätilde, ár nxutsi ya Peres, bi xikuga ke mi petsi ‘nar 'yo pa genguga, nä'ä bí xikuga ke nga ts’änt’uga ma da, pa ndi ‘rakuga nä’ä mi hänuga. Pos nuga dá benga ke mña t'afi ke nda ‘rakuga, porke mar pa msantoga. Pero dá ts’änt’uga ma da, nixi nda mbenga ke mi ge’ñu ya nda gisai. I kwando dá ungu nkwenta ke mña gisai, dá maka ntso’mi. Dá akar mfats'i, para ke ndi junuga. Pero mar hñembi, asta ke dá ‘beka ar mpumbuni dá ndunguga. Por eso hindá ungunkwenta ke mar Hesus ke mi ‘yo’bu ‘nangudi hindi benga i dá tukuga. Por eso bí dagi jar däthe. Mi zoni ora mi wadi ar Alisya. Ar Fulgensya bí hyongar mfats'i ko yá mbane, pa nda guxar Hesus jar däthe i nda dutsi jár ngú para nda xatuwi. Mi xudi mar xuditho, ar Mätilde bí ma jar denda pa nda ntai, i ora mba pengi bí dingu ‘nar mpädi i bí metewe ke ár idä ar Alisya xki du. Por ‘na t'olo ora ar Mätilde bí asombra, pero bí hyegi ‘nar ‘rede ‘rente i bí mä —¿Makwäni? ¿Ya mar ora wa hi'nä? Bí zoni jár ngú bí informa yá mengu i nu'u bi mä —Xi ndu, pero komu si apenä mande mi ‘yowatho mi 'ñeni ko yá mpädi jár kantxa ar skwela. —‘Bente’ä. Tobe mar bätsitho —bí mängár nänä ar Mätilde. Ar Pablo Peres, ár tada ar Mätilde, bí mä —Maha ma ga hot’uhu ar 'bente 'behñä. Pe bi 'bui ntso’mi, 'bet’o ár ndo, nu’bya ar ‘bente bätsi. Bí ma jár ngú ar Fulgensya, yá mengu ar Peres para nda hot'i ar 'bente 'ranxu. Ar ora ár nt'agi ar Alisya i ár nänä Fulgensya mi zoni kor dumui, i ar Mätilde bí mä —Hingi para ngatho, honse mi ‘nar xeni ar ngo i honse.

76

Page 77: YÁ ‘BEDE AR HÑÄÑHO NSANTUMURIYA CUENTOS EN …filosofia.uaq.mx/yaak/fils/otomi/lt/cuentosot.pdf · conejo y el borrego. Interesante es el cuento “El perro viejo y el coyote”,

Ar Mätilde xi mi mbeni ke ya mi 'bui nthuts'i ár 'mui ke nda mets’i ‘nar “home”, pos ar Fulgensya i ár nxutsi ar Alisya mi beni "njot'i", porke bí 'bedi ár bätsi ar Hesus. Bí nja’bu bí thogi ya pa, ya zänä i ya jeya. Ar Alisya i ar Mätilde mña mpädi, pero mbo jár 'mui ar Alisya mi utsa ar Mätilde, nä'ä bí yot’e ma 'ret'a ya jeya. Asta ke ‘nar pa ár nänä ar Mätilde bí ndathi. Bí zu ar uñä, mar ‘ñu ár 'mui i mi ts'odi. Pos himbí zeti ár 'ñu i bí du. Ar Mätilde bí ungunkwenta ár dente ko nu'u mi tu yá tsi mengu, pos nu'ä bí nzoni komongu ‘nar bätsi ora da dagi. Ar ora'ä bi zoho ár mpädi ar Alisya i bí xifi —Hingi pa ngatho, honse mi ‘nar xeni ar ngo i honse’ä. —Hä, honse'ä —bí mä ar Fulgensya, ár nänä ar Alisya. ‘Nar sumanä mbí du ár nänä ar Mätilde, Pablo Peres, ár tada ar Mätilde, hixki bädi, se enämoró ar ‘ranxu Tomä Flores. I bí nthäti ora bí thogi yoho ya zänä. I mi johya nga goho, Pablo Peres i Fulgensya, ár 'behñä i yá nxutsi ar Mätilde y Alisya. Asta ‘nar pa bí ndui ya hñäki para Mätilde. Alisya bí xifi ar Mätilde —¿Gi beni ya gisai ma ‘ret’a ma kut’a jeya, ermänita? —Hä, ¿por ke? —bí dädi Mätilde. —¿I hingi pädi togo'ä bí hyo ma idä Hesus? —Hi'nä —bi mä ar Mätilde —pos ko ir kulpa i nu'u ya ts'onte gisai nuga dá tukuga bí dagi jar däthe i bí du. —A hä, pos hingi ndi päka —bí mä ar Mätilde. Ar ora'ä bí 'yode nu ár hñä ár nänä ar Alisya i bí mä —Nu’bu hingi pädi, nu ir home da uti'i. I ár nänä i nxutsi bí xifi ar Mätilde 'nadar ora —¿Por ke nu ma nt'ot'ents'oje? Penä ja ir ndui ja ja ja ja ja. Bí nja’bu bí ndui ár 'ra'yo nzaki para ar Mätilde. Mi mpefi xingú para ár home i mi uni, nu’bu himi ote ya tuhni ko ár mpädi. Ar Mätilde bí ungunkwenta 'nar bes mäs ar nts’o nt’ot’e, mar txutx'ulo nxutsi. Pe ya xki nde pa ndi mbeni. Broma con violencia y venganza Esta era una vez, una familia pobre pero honrada. Vivían muy felices en sus rústico jacal. Matilde, una niña de 9 años, siempre cuidaba sus borregos al lado de una presa. Matilde se encuentra con otra niña, de 11 años, que cuidaba a sus puercos. Como ya se conocían, llegó Matilde donde está Alicia, la niña de 11 anos y le dice: —A que no te imaginas lo que traigo aquí, en mis manos. —No, no sé —dijo Alicia. —Cierra tus ojos y lo pongo en tus manos. Alicia cerró sus ojos. Matilde traía varias sangijüelas, envueltas en una hoja de calabaza; las desenvolvió y las echó en las manos de Alicia. Mientras, Alicia sonreía contenta, ella pensaba que era un regalo, pues era día de su santo. Sin imaginar lo que le esperaba, Alicia le dice a Matilde: —Apúrate, porque me muero de ganas de saber qué me trajiste de regalo. En eso, siente algo húmedo en sus manos, y que abre sus ojos y descubre que eran puras sangüijuelas, y empezó a gritar desperada. Gritaba que alguien le ayudara a quitarse esos monstruosos animales. Pero nadie le escuchaba, pues estaban solas en la presa; Matilde se burlaba de su amiga Alicia; se reía, como una loca. Alicia ya no aguantó más y se desmayó de miedo por las sangüijuelas. Matilde se alejó de donde estaba desmayada su amiga Alicia, echando carcajadas por su hazaña. Pero alguien vió todos los movimientos de Matilde. Era Jesús, hermano de Alicia. Afortunadamente, Jesús vió todo lo que Matiilde le había hecho a su hermana Alicia, cuando pasaba por arriba de la presa. Bajó de ahí y se acercó a su hermana. Vió que no se movía y creyó que se había muerto. Pero Alicia se estaba recuperando, poco a poco, del susto que le había metido Matilde. Alicia se paró y confundió a su hermano con Matilde. Empujó a su hermano con fuerza y se cayó sobre el río que pasaba por ahí. Demasiado tarde se dió cuenta Alicia de que era su hermano. Quiso ayudar a Jesús, pero fue imposible, porque él ya estaba muerto. Alicia, cansada, asustada y envuelta en llanto, corrió a su casa para avisarle a su mamá. Fulgencia, su mamá, le preguntó: —Qué te pasa, hija, por qué lloras? Alicia le contestó: —Es que ... es que ... es que ... No sabía cómo decirle lo que había pasado en la presa.

77

Page 78: YÁ ‘BEDE AR HÑÄÑHO NSANTUMURIYA CUENTOS EN …filosofia.uaq.mx/yaak/fils/otomi/lt/cuentosot.pdf · conejo y el borrego. Interesante es el cuento “El perro viejo y el coyote”,

—Qué tienes, hija? Responde —pide su mamá. Hasta que lo dijo. —Es que se acaba de morir mi hermano Jesús. —No, no es cierto. Cómo es posible, si apenas estaba aquí y él me dijo que se iba a la tienda de abarrotes, a comprar sus útiles para la escuela. —Si, mamá. Jesús está muerto —dice Alicia llorando. —¿No me engañas, hija? —dijo su mamá. —No, te lo juro —dijo Alicia, llorando. Fulgencia se fue con su hija Alicia adonde sucedió el accidente. Corrieron hasta llegar a la presa, y Fulgencia descubrió que era cierto lo que había dicho Alicia. —Pero ¿cómo fue que cayó aquí tu hermano Jesús? —preguntó Fulgencia, la mamá de Alicia. Y Alicia le dijo: —Es que Matilde, la hija de los Pérez, dijo que tenía una sorpresa para mí. Ella me dijo que cerrara los ojos, para que me pusiera en mis manos el regalo que me traía. Yo pensé que eran dulces, que me iba a dar, porque es el día de mi santo. Pero cerré mis ojos, sin imaginar que eran sangüijuelas. Y cuando me dí cuenta de que eran sangüijuelas, grité desesperada. Pedí auxilio, para que me las quitara, pero fue imposible; hasta que perdí el sentido y me desmayé. Por eso no me dí cuenta de que era Jesús el que estaba a mi lado y empujé. Por eso cayó en el río. Alicia estaba llorando. Fulgencia buscó ayuda, con sus compadres, para sacar a Jesús del río y llevarlo a la casa para hacer su sepelio. Al día siguiente por la mañana, Matilde va a la tienda, y cuando regresa se encuentra con una amiga suya, y le cuenta que el hermano de Alicia estaba muerto. Por un momento Matilde se asombra, pero después suelta una carcajada de burla y dijo: —¿A poco? ¿Ya era ora o no? Y llega a su casa y le informa a sus familias y ellos dijeron —¿Está muerto, pero cómo? Si apenas ayer estaba jugando con sus amigos en la cancha de la escuela. —Pobrecito. Todavía era un niño —dijo la mamá de Matilde. Pablo Pérez, el papá de Matilde, dijo: —Vamos a consolar a esa pobre mujer. Debe estar desperada, primero su marido y ahora su pobre hijo. Se fueron a la casa de Fulgencia, a consolar a la pobre viuda. A la hora del entierro, Alicia y su mamá Fulgencia lloran tristemente y Matilde dice: —No es para tanto, sólo era un pedazo de carne, nada más. Sin imaginarlo Matilde ya tenía marcado su destino: tendría a una "madrastra", pues Fulgencia y Alicia pensaban su venganza, por haber perdido a Jesús. Así pasaron días, meses y años. Alicia y Matilde eran amigas, pero, por dentro, Alicia odiaba a Matilde, por lo que hizo hace 10 años. Hasta que un día, la mamá de Matilde se enfermó. Le dolía la cabeza, el estómago y vomitaba. No duró mucho aguantando estos dolores y se murió. Matilde lloró como llora un recién nacido, y así se dio cuenta de las burlas que ella misma hizo a los que se les moría un ser querido. En eso llega su amiga Alicia y le dice: —No es para tanto, sólo era un pedazo de carne y nada más. —Sí, nada más —dijo Fulgencia, la mamá de Alicia. Una semana después de haber fallecido la mamá de Matilde, Pablo Pérez, papá de Matilde, sin saber cómo, se enamoró de la viuda de Tomás Flores. Se casaron a los 2 meses. Y eran felices los 4 juntos, Pablo Pérez, Fulgencia su mujer y sus hijas, Matilde y Alicia. Hasta que un día empezaron los problemas para Matilde. Alicia le dice a Matilde: —¿Te acuerdas las sangüijuelas de hace 15 años, "hermanita”? —Sí. ¿Por qué? —contestó Matilde. ¿No sabes quién mató a mi hermano Jesús? – dijo Alicia. —No —dijo Matilde —Por tú culpa y de las malditas sangüijuelas yo empujé a Jesús y se cayó al río y muríó. —Ah, sí, pues no lo sabía —dijo Matilde. En eso se escucha la voz de la mamá de Alicia y dijo: —Si no lo sabías, tu madrastra te lo enseñará. Y madre e hija le dijeron a Matilde al mismo tiempo: —Porque nuestra venganza apenas se empieza, ¡ja ja ja ja ja ja ja! Así empezó una nueva vida para Matilde. Trabajaba mucho para su madrastra, y la maltrataba si no obedecía a su enemiga. Matilde se daba cuenta, una vez más de su error cuando era niña. Pero ya era demasiado tarde para arrepentirse.

Benito Álvarez García

78

Page 79: YÁ ‘BEDE AR HÑÄÑHO NSANTUMURIYA CUENTOS EN …filosofia.uaq.mx/yaak/fils/otomi/lt/cuentosot.pdf · conejo y el borrego. Interesante es el cuento “El perro viejo y el coyote”,

Xita, ma tsi xita tada ‘Nar pa ‘na nda xi’itho: —ya dá beni xi na hño. di ne ga ma M’ondá — ne nu’i ko ‘nar na umui gá thädi: Bätsi, oxki pa, oxki tsogusewa; nuga ya da ar xita; ne jar ora xki pengi gi tingigi mbo jar hai. ¿Togo da ‘ra’i ar nzenwa ora xki tsoho? Ne nu’bya, ¿togo’ä da maxkigi ga uti da ñä ar hñäñho ya tx’ulo bätsi, ¿togo da uti da ‘ye ar jadi? Nu’i ya gá poni ir ngú ja ar hnini, ya gá tsogi ngatho, gá tsogi ‘buse ir tada, ir nänä. Nu’bya hindi pädi temu mpa ga pengi ga nekä nu ir ‘ñu gi tini ‘nar nxumfo. ¿Togo’ä da jamansu ya nxutsi, ya tx’ulo bätsi? Pos nu’i gi ‘yo na ya’bu ja ar hnini oxki pa, oxki tsogusewa, ya pengi. Xita, ma tsi xita tada, oxki zoni, oxki zoni; nuga syempre ga be’ñuhu mbo ja ma mui. Nuwa ho di ‘yo, xi di beni ma tsi mengu, ha ‘bui xi hño, ha tini temu tsi ya ‘bente. Di beni ora ndi fats’i ma tadaga ar ‘befi jar mfuts’i, ne ‘nehe nu jar sofo, nu ora mi mutigi ya ‘rozänthähi xki ñuts’i ya thä. Ne xi di beni ya dängo ar 25 ar hulyo, di ne ga ‘yoga’bu, pe di ‘yo na ya’bu ja ma hai, nuga hindi pädi temu mpa ga pengi. Nu’i, bätsi, oxki ot’e nja’bu, nu’bu hi’nä, wa pengi, wa pengi, ¿togo’ä gi handi da hyoki ya hai?

79

Page 80: YÁ ‘BEDE AR HÑÄÑHO NSANTUMURIYA CUENTOS EN …filosofia.uaq.mx/yaak/fils/otomi/lt/cuentosot.pdf · conejo y el borrego. Interesante es el cuento “El perro viejo y el coyote”,

¿Togo’ä da ‘yé ar jadi pa da mot’i ya nxutsi, pa yá mänxa ir mengu? Porke ya bätsi tobe tx’ulo hingi pädi da mpefi. Nu ir mengu da hokise yá hai ne ‘nar pa ir mengu da ndathi ¿togo da hyombi ar ‘ñithi? Ba pengi, bätsi, ba pengi; Nuga xi di nzofo ar tsi Hmu pa hingi ndathi ne pa ngut’ä gí pengi, porke xi di be’ñi. Nu’bu xuditho na ngut’ä gí nangi pa gí hyandi ar tsi hyadi xi na nzatho ora bi pots’e ja ya t’oho. Pa ga ohwi ár hmafi ar me’ni mbo jar ngú’ni ne ar nzatho thuhu ya ts’ints’u jar xits’o. I ne ga handuwi ya ‘ñoho‘wini yá fani pa da ma ar ‘befi ne nu’i gí uti da ‘ye ar jadi ya tx’ulo bätsi. Nu mbo jar hñuni ya ‘behñä ya hñoki pa da ma ‘nehe ar jät’usuni ne da hyoki temu da zi yá ndoxi ma ar ‘befi. Ne nu xta nxui ga handuwi ya tsoho, ar tsi me, ora xta bots’e ja ar t’oho. I ne nu xta dat’i ár dängo ar tsi Hmu gí tsits’i ya nxutsi, ya bätsi, ya tx’ulo bätsi pa da nu ar tsi mixa ne gem’bya gi ‘ñets’i ja ya nxint’i pa xi da njohya ya ‘bente. Di xi’i nja’bu, bätsi, pa ngut’ä gí pengi i ne hingí ‘bedi ar hñäñho ne nuyu ir ‘bente mengu xi di tobu’e ¿Temu pa gi pengi, temu pa?

80

Page 81: YÁ ‘BEDE AR HÑÄÑHO NSANTUMURIYA CUENTOS EN …filosofia.uaq.mx/yaak/fils/otomi/lt/cuentosot.pdf · conejo y el borrego. Interesante es el cuento “El perro viejo y el coyote”,

Viejo, mi querido viejo Un dia, por sorpresa, te dije: ya lo pensé muy bien, quiero ir a México, tú, sorprendido me dijiste: Hijo, no te vayas no me dejes solo, yo ya estoy muy viejo, y tal vez, cuando vuelvas, me vas a encontrar bajo tierra. ¿Quién te va dar la bienvenida cuando vuelvas? Y ahora, ¿quién me ayudará a enseñar a hablar el otomi a los niños y a manejar la yunta para su trabajo? Tu ya saliste de tu casa del pueblo, lo dejaste todo, dejaste solo a tu padre, a tu mamá. Ahora , no sé cuándo volveras, tal vez en tu camino encontrarás una mujer mestiza. ¿Quién cuidará a las mujeres, a los niños? pues tú estarás muy lejos del pueblo, no te vayas, hijo, no me dejes solo. Viejo, mi querido viejo, no llores, yo siempre los recordaré, dentro de mi corazón. Aquí, en donde estoy, extrano mucho a mi familia. Le pregunto si están bien si los pobres tendrá algo de comer. Recuerdo cuando ayudaba a mi padre en el barbecho, y también en la cosecha cuando me cargaba costales llenos de maíz. Y recuerdo mucho las fiestas. Quisiera estar allí el 25 de julio, pero, estoy muy lejos de mi pueblo. Hijo, no seas así, no sufras, ven, regresa; porque si no regresas ¿quién trabajará la tierra? ¿Quién va manejar la yunta

81

Page 82: YÁ ‘BEDE AR HÑÄÑHO NSANTUMURIYA CUENTOS EN …filosofia.uaq.mx/yaak/fils/otomi/lt/cuentosot.pdf · conejo y el borrego. Interesante es el cuento “El perro viejo y el coyote”,

para que las muchachas siembren las semillas de maíz para los elotes de los ninos? Porque los pobres estan muy chiquitos y todavía no saben trabajar. Tu familia, sólo trabaja su tierra y llegará un dia cuando ellos se emfermen, ¿quién va a buscar las medicinas? Regresa hijo, regresa. Yo le ruego mucho a Dios para que no te pase nada y pronto vuelvas a casa, porque yo te extrano mucho. Y por la mañanita te levantarás muy temprano, para ver los hermosos rayos del sol, cuando va saliendo de los cerros. Escucharemos el canto de los gallos dentro del gallinero, y el canto de las aves en los árboles. Ver a nuestros hombres alimentar a sus caballos, para ir al duro trabajo del campo, y tú le enseñarás a los niños a manejar la yunta. Dentro de la cocina las mujeres se preparan para ir al molino, y de regreso hacer la comida para sus hombres, que se fueron al trabajo. Y cuando llegue la noche, ver un cielo tan hermoso lleno de estrellas, y la luna saliendo de los cerros con una luz muy hermosa alrededor. También, cuando llegue el día de la fiesta de nuestro señor Santiago Apóstol, llevarás a las muchachas y a los niños a la sagrada misa, después se darán un paseo en los juegos mecánicos y todos serán felices en ese día tan especial. Te dijo así muchacho, para que vuelvas muy pronto y nunca olvides tu idioma, el otomí, porque tus pobres padres siempre te estarán esperando ¿cuándo volverás, cuándo?

Benito Álvarez García

82

Page 83: YÁ ‘BEDE AR HÑÄÑHO NSANTUMURIYA CUENTOS EN …filosofia.uaq.mx/yaak/fils/otomi/lt/cuentosot.pdf · conejo y el borrego. Interesante es el cuento “El perro viejo y el coyote”,

Ar xaha 'Bu ya jä'i nu'u mä ke ár ngo ar xaha hñehwi ar nkuhi ár ngo ar 'ñunde. Pede ya jä'i ke mahä'mu mi 'bui 'ra ya nthäti ke ja xki wadi ar nthäti, hinti mi 'ñehe ya bätsi. Ár ndo honse mi 'ñehe ár tada ne ár nänä ya xki du. Ar tada mi 'buse. 'Nar pa bí ma ba k'äni ár ts'ijwe 'nehe ár bätsi. Nä'är pa ár ndo bí xifi ár 'behñä —Hyo 'nar 'ñunde pa ga tsawi. Ya xki pukwi yá xi'ni ne xki met'e, ár 'behñä bí k'äts'i ár ñä jar bentanä, ya mba e'bu ár tsá jár ngú. —¡Gi ‘yode! ¡Ya ba e'bu ir tada! —bí mä ár 'behñä. Ar ndo bí dädi —'Ñägi ar oni jar juni ko’mi jar ‘bode, xähmä hinda bädi wa hinda ne. Bí zoho ar tsi xita ne bí ñähu xingu nä’ä, pe himbi uni ar oni. ‘Mefa bí umbi ar xuhñä mi hu’bu ne bí ‘mai bí ma. Ya mi 'buse'bya ngatho yoho bí mä —Nu'bya hä ga tsasewi ar oni xi hño. —Orita ga tsänga kor ndega, ar 'ñi ne ar denxi —bí mä ar 'behñä. —Ay, ¡neki dar na nkuhi nä'är oni! —bí mä ar ndo. Ora nda guts'i ar mahmi, himbí pwede. —’Yode, ¿yogo’ä hindar tsa ga pats'uga ar mahmi? Ar ndo bí wat'i ne bí 'ñenä —Xu'bya'ä, xu'bya'ä. Hyegi ga pats'uga. Nä'ä mbi mats'i ar mahmi, bí k'äts’i 'ra ya wa. Gem'bya bí hyandi ke ar mahmi bí 'yo ko 'ra yá na dätä wa: ar zu'we bí guts’i ár ñä ne bí gut'i ár xefo jar hai. Seguro ke mahä'mu hinti mi 'buhya xaha ne bí nja'bu bi 'mui dige 'nar 'ñunde bí hogi bí nxaha. Bi mbeni ba k’äni ar tsi xita. Ba tsihi jár ngú. Bí hyokwi ma 'nar oni ne bí 'wini, porke mi enä ke nä'ä xki thogi, mar kastigo. La tortuga Hay gente que dice que la carne de tortuga tiene un sabor parecido a la de la gallina. Cuentan que, hace mucho tiempo, había un matrimonio de recién casados que no tenían niños. El hombre únicamente tenía padre y su madre había muerto. El padre vivía solo. Un día, decidió visitar a su nuera y a su hijo. Ese mismo día, en la casa de la pareja, el hombre le dijo a su mujer: —Mata una gallina para la comida. Ya la tenía pelada y lavada, cuando la mujer se asomó por la ventana viendo que su suegro iba llegando a la casa. —¡Oye, ahí viene tu papá! —dijo la mujer. El hombre respondió —Pon la gallina en el metate, tápala con la bandeja, y no vaya a ser que se le antoje. Llegó el viejito y platicaron mucho con él, pero no le ofrecieron gallina. Después de un buen rato el señor se aburrió de estar ahí y se fue. Cuando ya estaban solos, los esposos comentaron —Ahora sí podemos comernos la gallina muy a gusto. —Orita la guiso con manteca y chile y cebolla —dijo la mujer. —Ay, ¡qué sabrosa va a estar esa gallina! —dijo el hombre. Cuando la mujer quiso levantar la bandeja, no pudo. —Oye, ¿por qué no puedo quitarla? El hombre se acercó y dijo: —A ver, a ver, deja que la quite yo. Cuando levantó la bandeja, se asomaron unas patas. Luego, vieron que la bandeja caminaba con sus patotas: el animal sacó la cabeza y se arrastró por el piso. De seguro que antes no existían las tortugas, y fueron creadas de esa manera. La gallina que se volvió tortuga. Arrepentidos, fueron con el viejito. Lo trajeron a su casa. Le hicieron guisado de otra gallina y le dieron de comer, porque pensaron que lo que le había sucedido era un castigo.

Domingo Lucas Blas

83

Page 84: YÁ ‘BEDE AR HÑÄÑHO NSANTUMURIYA CUENTOS EN …filosofia.uaq.mx/yaak/fils/otomi/lt/cuentosot.pdf · conejo y el borrego. Interesante es el cuento “El perro viejo y el coyote”,

Ár 'bede 'nar jä'i ne 'nar zone 'Nar pa 'nar jä'i bí bongu nthi ndi ma ar mpit'i, ne nä'ä ar jä'i mi 'bui getu'bu jar t'oho. Nä'ä mbi bongu nthi, bí hyandu 'nar tsibi mi yot'i jar t'oho. Gem'bya bí 'ñenä —¿Mäsu tsät’u nur t'oho? ¿To da tsät'unu handi ya xi na nxui? Gem'bya bí mengi bí ñut'u mbo jar ngú ne bí xi'ä ár 'behñä thäti —Gi ‘yode ge ar t'oho bí tsät'i ¿Pe togo da tsät’u'ä ya bí nxui? Ga maga ma ga k'änuga ter me'ä netho ar bojä. Ma ga penguhmäga —bí ‘ñenä nä'är jä'i. Ne ár ‘behñä bí däti —Gi di ma, pe pets'uwi ar wenda. Ne ár ndo bí dädi —Ote xki beni jamä hinti ga jaga. Ne bí ma mi ‘yo. Pe nixi bí zu'ä ar tsibi. Ya nu'ä ar jä'i mbi beni, mi o 'na jar okuxido. Himar bojä, mi hondar zone'ä bí kadi bí bongu jár ngú. Cuento de un señor y una bruja Una vez, un señor que vivía al pie del cerro, salió afuera, al baño. Entonces vió una luz que alumbraba al cerro y dijo: —¿Se estará quemando el cerro? ¿Pero quién lo va a quemar? Ya es muy noche. Y regresó y se metió a su casa y le dijo a su esposa: —Oyes, el cerro se está quemando. Pero ¿quién lo va a quemar a estas horas? Voy a ir a ver qué es. A lo mejor es dinero. Me voy. Ahorita regreso. Y su esposa le contestó: —Vete. Pero ten mucho cuidado. Y el señor contestó —No te preocupes. No me va a pasar nada. Y se fue caminando. Y nunca llegó a donde estaba esa luz. Cuando se dio cuenta, el señor estaba adentro de una cueva. Y es que no era dinero, sino una bruja que lo engañó, para que se saliera de su casa.

Javier Ortega Morales

84

Page 85: YÁ ‘BEDE AR HÑÄÑHO NSANTUMURIYA CUENTOS EN …filosofia.uaq.mx/yaak/fils/otomi/lt/cuentosot.pdf · conejo y el borrego. Interesante es el cuento “El perro viejo y el coyote”,

Ya zone 'Nar pa, nu 'nar nthäti 'nar mboho i 'nar ñäñho. Nu’u xki nthäti, 'bu himi pädi yá mengu ar nxuts'i. Getho nu'u bí ma jar hai, hogem'bu mi 'bui ar nxutsi. Bí ma jár ngú nur metsi. Nuya tada de nu’u bí resibi xi na hño. Nu ja bí zot'e ar ora ar hñuni ne ya mi 'bui ar mexa, ya gatho ya nda ñuni i getho ar nxutsi himi ne bí ñuni, hontho bí gohi mi handi. Nu ár tada ar metsi bí 'yani —¿Yogo'ä hingi mi ne nda ñuni, o temu ne nda zi? Nja'bu bí thogi ya pa, anke nä’ä mi hoki ar nts'i, nunka bí ne bí ñuni. Nu’u mi tsi gatho: ar ngo, ya ju i ya k'ani. Pe nä’ä himi ne. Himbi zeti mäs. 'Nar pa bí xifi nu ár ndo —Di ne ga ma ja ár ngú ma nänä, getho di ne nä'ä ts'i ma nänä. Bí 'yode ár tada ar metsi y bi 'ñani —Pos ¿temu tsi ir nänä? ¿Nu'ä hindi tsihe? I nä’ä bí gohi ne bi hñei. Honse mi mä nä’ä mi ne nda ma jár ngú ár nänä. Pe ar tsa bi 'yo i bí 'yani —¿Temu ya ntsi tsi'u yá tada ar nxutsi? Getho 'nar pa ár ndo bí zits'i jár ngú ár nänä. Bi zoni i bí xifi —Ya ma ba mpefi. O te xki beni. Nugi ga kohi nuwa ko ma nänä, ga kohi nuna ar xui. I ar metsi bí beni i bí mä —Hinga ma. Nu'bya hinga mpefi. Di ne gä pädi temu da mefi o da zi, nu hinti tsa ar komida. Pos hä ar metsí bi mä —Ar za. Ya ga ma ar xudi, ga ehe, ga tsixi'i. Bí 'yot'e bí ma, pe bí 'ñäni. Himbi 'bädi. Bí nja’bu bí zot'e ar xui. Ar metsi bí beni jar nt'ägi ne mi handi. Bí ‘ñä i ya 'behñä bí ndui bí duku yá da i bí tut'i 'ra yá da ya mixi, 'ra yá jwa mya xifi, yá wa ya xoro. Gatho nu'u bí duki, bí 'yut'i jar tsibi, bi muts’i 'ra 'naha yá 'bada i bí ndui bí nsani i nu ar metsi himar tsa ndi kre nu'ä ár 'behñä mi 'naha nu'u mi nsani. Nja'bu bí nsani. Bí zoni ja ya ngú, hogem'bu mi 'bui ya bätsi. Mi juts'ibi yá ji. Pos hä ar metsi bí hyandi gatho hogem'bu bí 'yut'i, gatho nu'u bí duki. Nu'ä mbí ñut'i i bí zät'i yá da i bí ma ba zofo ya polisiya pa nda mats'i nda mihi. Y nä'ä mbi zoho, ya mi 'bui ya polisiya i bí mihi. Nuya ya 'behñä mi mä mar 'ñu yá da, komu mi tu yá da ya mixi. Pos hä mi pets’i nda duki pa nda tut'i yá meti. Pe ya hinti bí dini, getho ya xki nzät'i. Pos hä bí nts’oni i himbí pädi temu nda mefi. Pos ‘mefa ya polisiya i ya jä'i bí dut'i i bí tsät'i ko ya k’azá. Las brujas Había una vez, un matrimonio de un español y una indígena. Ellos se habían casado sin el consentimiento de los padres de la muchacha. Entonces se fueron del lugar donde vivía la muchacha. Se fueron a la casa del muchacho. Sus padres lo recibieron bien. En eso, llegó la hora de la comida y ya estaba la mesa servida. Ya todos iban a comer pero la muchacha no quiso. Sólo se quedó mirando. El papá del muchacho le preguntó que por qué no quería comer, si no le gustaba la comida, o qué quería de comer. Así pasó el tiempo. Aunque ella preparaba la comida, nunca quiso de comer. Ellos comían de todo: carne, frijoles y verduras. Pero a ella no le gustaba. Pero no aguantó más. Un día le dijo a su esposo: —Quiero ir a la casa de mi mamá, porque yo quiero comer lo que come mi mamá. Escuchó el papá del muchacho y le preguntó: —Pues ¿qué come tu mamá que no comamos nosotros? Y ella se quedó callada. Sólo decía que quería ir a la casa de su mamá. Pero su suegro se sorprendió y se preguntaba: —¿Qué tipo de comida comen los padres de la muchacha? Entonces, un día, su esposo tuvo que llevarla a casa de su mamá. Llegaron y le dijo: —Vete a trabajar. No te preocupes. Yo me quedo aquí con mi mamá. Me quedo esta noche. Y el muchacho pensando dijo: —No me voy. Ahora no trabajaré. Yo quiero saber lo que va hacer o comer; ¡no ha probado nada de comida! Pero ella no quería. Entonces el muchacho le dijo: —Bueno, está bien, ya me voy. Mañana vengo por tí. Hizo como que se fue, pero se escondió. No se dieron cuenta.

85

Page 86: YÁ ‘BEDE AR HÑÄÑHO NSANTUMURIYA CUENTOS EN …filosofia.uaq.mx/yaak/fils/otomi/lt/cuentosot.pdf · conejo y el borrego. Interesante es el cuento “El perro viejo y el coyote”,

Así llegó la noche. El muchacho salió de su escondite y comenzó a espiarlas. Las mujeres comenzaron a quitarse los ojos y a ponerse ojos de gatos, alas de petate y patas de guajolote. Todo lo que se quitaban, lo metieron en el fugón. Se cargaron un jarro y empezaron a volar. Él no podía creer que su esposa era una de esas que volaba. Así volaron. Llegaron a las casas, donde habían niños y se los chupaban. El muchacho lo vió todo; dónde metieron todo lo que se quitaron. Así que entró y quemó los ojos y fue a llamar a la policía para que lo ayudara a agarrarlas. Cuando ellas llegaron, ya estaba ahí la policía y las agarraron. Ellas decían que les dolían los ojos, pues traían los ojos de gato. Entonces tenían que quitárselos y ponerse los suyos. Pero ya no los encontraron, porque el muchacho los había quemado. Entonces se sintieron las ridículas y no sabían qué hacer. Entonces los policías y la gente, las amarraron y las quemaron vivas, con leña verde.

Texto español: Araceli Flores Zuñiga Traducción al otomí: Francisca Alejo Hilario

86

Page 87: YÁ ‘BEDE AR HÑÄÑHO NSANTUMURIYA CUENTOS EN …filosofia.uaq.mx/yaak/fils/otomi/lt/cuentosot.pdf · conejo y el borrego. Interesante es el cuento “El perro viejo y el coyote”,

El otomí es una lengua que merece ser escuchada, hablada, leída, escrita, revitalizada y divulgada. Si los hablantes nativos dejaran de hablar, escuchar, escribir y leer su lengua madre, perderían gran parte de su identidad cultural, debilitándose y consecuentemente diluyéndose como grupo indígena. De esta forma, la nación mexicana perdería también parte de su historia, identidad y patrimonio cultural. En este contexto los relatos en otomí que aquí presentamos, constituyen una contribución al refuerzo y rescate de la lengua otomí y una muestra palpable de su gran riqueza de palabras. Se trata de una selección de 48 relatos escritos en hñäñho con su traducción al español. El hñäñho es una variante del otomí hablada en Santiago Mexquititlán, comunidad ñäñho u otomí de Amealco, el municipio más meridional del estado de Querétaro, limítrofe con los estados de México y Michoacán. Varios otomíes han recopilado y escrito estos relatos. Las primeras cinco narraciones son de la inspiración de Severiano Andrés de Jesús, profesor bilingüe ñäñho originario de Santiago Mexquititlán, quien durante muchos años ha participado en el rescate de la lengua otomí en su comunidad. El mismo profesor tradujo al otomí de Santiago Mexquititlán veintiocho cuentos originalmente escritos en hñähñu, variante del otomí hablada en el Valle del Mezquital, Hidalgo. Trece de estos cuentos fueron recopilados y apuntados por Donaciana Martín, Victorino Gómez y Pedro Godínez, los otros quince cuentos fueron escritos por Jesús Salinas Pedraza. Finalmente, los demás relatos de esta selección son quince narraciones redactadas por estudiantes de habla hñäñho de la Escuela de Bachilleres de Santiago Mexquititlán. Los cuentos de esta publicación son frutos del proyecto “Rescate de la Lengua Otomí en el Estado de Querétaro” llevado a cabo bajo la coordinación de Ewald Hekking de la Facultad de Filosofía de la Universidad Autónoma de Querétaro, que entre sus objetivos contempla la recopilación de narrativa escrita en el otomí del estado. Este programa de rescate es una investigación con el espíritu de contribuir al combate contra la marginación de los otomíes de Querétaro, con la convicción de que el mejoramiento de la calidad de su educación es una poderosa herramienta en este combate; asi como medidas que propicien el respeto y reconocimiento de la cultura otomí, con la revitalización de su primera lengua. La falta de material de lectura escrito en el otomí queretano, y la carencia, hasta hace poco, de una ortografía estandarizada de las variantes regionales, siempre han sido obstáculos fundamentales en la enseñanza del otomí. Así, con esta publicación se incrementará el acervo bibliográfico de textos escritos en otomí, y se aportarán elementos para la aplicación real de la enseñanza bilingüe. Esperamos que la presente publicación contribuya también a la erradicación del prejuicio, que, desgraciadamente, sigue existiendo entre muchos mestizos, de que el otomí es sólo un “dialecto”, que sólo se habla, pero que no se puede escribir. Deseamos, sinceramente, que a través de estos relatos los ñäñho puedan sentirse orgullosos de su lengua materna, el medio de expresión más bello y valioso que poseen. Ar hñäñho ge ‘nar hñä mahyoni da t’ode, da hñä, da lei, da t’ot’i, da hñäñhä ne da t’ungumfädi. Nu’bu ya ñäñho da hyegi ár nt’ots’e, ár hñä, ár nt’ot’i ne ár lei ár hñäse, da ‘medi ‘nar dätä xeni yá ‘muise, da nduts’edi ne da thänts’uhu ya mboho. Nja’bu ‘nehe ya Mim’onda da ‘bedi ‘nar xeni yá ‘mui mahä’mu, yá ‘muise ne yá metise. Xi mahyoni ya ‘bede di uhewa, ngetho nu’u japi da hñäñhä ar hñäñho ne ngetho nu’u udi xi na hño ár nzatho ar hñäñho. Gekwa di pets’uhu yoho ya ‘nate ma hñäto ya ‘bede xi t’ot’i ko ar hñäñho ne xi ‘rats’uhñä ko ar hñämfo. Ar hñäñho hñä nu Nsantyago Nt’ähi, ‘nar hnini ho ‘bui ‘ret’a ma kut’a ya m’o ya ñäñho, ‘nar xeni ar dähnini Nsantumuriya jar sur ar dätä hnini Maxei, nu’ä nzotu’hu ya dätä hnini M’onda ne Mitxoakan. ‘Ra ya ñäñho xi munts’i ne xi ‘yot’i nuya ya ‘bede. Ar Severiano Andrés de Jesús bí ‘yot’i ar ndui kut’a ya ‘bede. Ar Severiano ge ‘nar xambate ar ñäñho ne yoho ya hñä, ge ar mengu Nsantyago Nt’ähi ne faxte jar ‘befi da t’ot’i ar hñäñho. Ar xambate ‘nehe bí ‘rats’uhñä ko ar hñäñho ‘nate ma hñäto ya ‘bede xki t’ot’i ko ar hñähñu, nä’ä hñä Mbot’ähi. Ar Donaciana Martín, ar Victorino Gómez ne ar Pedro Godinez bí munts’i ne bí ‘yot’i ‘ret’a ma hñu nuya ya ‘bede, ar Jesús Salinas Pedraza bí ‘yot’i ma ‘ret’a ma kut’a ya ‘bede. Ár ngäts’i, ya ‘bede nu’u pongi, ge’u ‘ret’a ma kut’a ya ‘bede xi ‘yot’i ya xadi ñäñho jar Ngú ya Dätä Nsadi nu Nsantyago Nt’ähi. Yá ‘bede nuna ar t’ungumfädi ge yá nt’uni ar nthoni ‘befi ár thuhu “Ár ‘bengi ar hñäñho jar dätä hnini Maxei” t’ot’e jar Dätä ngú ya Nsadi ar Ndäse Maxei. Ár ndä nuna ar ‘befi ge ar Ewald Hekking. ‘Na dige yá mfeni ‘befi ge ár hmunts’i ya ‘bede xi t’ot’i ko ar hñäñho ne ar ñhöñhö. Nuna ar ‘bengi ge ‘nar nt’ani, nu’ä ne da mfats’i ár hñäki ya ñäñho ne ya ñöñhö. Di mbeñhu ke ge ‘nar nzafi xi

87

Page 88: YÁ ‘BEDE AR HÑÄÑHO NSANTUMURIYA CUENTOS EN …filosofia.uaq.mx/yaak/fils/otomi/lt/cuentosot.pdf · conejo y el borrego. Interesante es el cuento “El perro viejo y el coyote”,

mahyoni jar tuhni ge da mengi ar za ar nt’uti ne da ‘ñent’i da hnumansu yá ‘mui ya ñäñho wa ya ñöñhö ne da mengi yá ts’edi ár hñä yá nänä. Nzäm’bu xi hñei da t’uti ar hñäñho wa ar ñhöñhö, ngetho otho ya he’mi xi t’ot’i ko ar hñäñho wa ar ñhöñhö pa da lei ne ngetho asta xi thogi tx’utho ya pa mi otho ‘nar nt’ot’i mahyegi pa ar hñäñho wa ar ñhöñhö. Nja’bu ár nt’ungumfädi nuna ar he’mi da japi da te ár hmunts’i ya he’mi pa da t’uni ‘nar makwäni nt’uti ko ar hñäñho wa ar ñhöñhö. Di to’muhu nuna ar t’ungumfädi ‘nehe da japi da nk’uts’i ya mfeni himakwäni ke ar hñäñho hontho ge ‘nar “dialecto”, hontho hñä ne hindar tsa da t’ot’i. Di nehe ko ar hogumui ke ir nge nuya ya ‘bede ya ñañho ar tsa da za ‘ñets’i dige yá hñäse ne ar hñäñho ge ar hñä mäs xi nzatho ne mäs xi hmädi nu’ä pets’i.

88

Page 89: YÁ ‘BEDE AR HÑÄÑHO NSANTUMURIYA CUENTOS EN …filosofia.uaq.mx/yaak/fils/otomi/lt/cuentosot.pdf · conejo y el borrego. Interesante es el cuento “El perro viejo y el coyote”,

Rá nthäti r’a ya zi mixi Rä ñ’oi ko rä dängu Rä ts’udi, rá ñ’äi, rä däzu n’e rä ts’ints’u (m)pefi trabajar (m)pefi b’édi agotarse, acabarse b’édi faltar (tiempo) ‘bedi b’édi faltar, estar incompleto b’édi perderse, desaparecer b’eedi* perder vt b’éñ’u desgracia, perdición b’éxt’e bandera bandera b’ót’i siembra ‘mot’i b’u si, cuando ‘bubasto bastón ndohobeeni pensar mbeni bi 3ª persona pretérito bí bói negro, prieto pothe bojä coche bojä hierro bojä bojä pistola da za está bien, se puede (d)ar tsada 3ª persona futuro da dá* 1ª persona pretérito dá* ojo däängi grande dätä däángu rata dängu däzu tlacuache däzudethä maíz dethä dútu ropa, indumentaria ‘bitu dútu tela dútu trapo dútu vestido eembi (pret: ñ’eembi) decirle xifi eenä (pret: ñ’eenä) decir, contar mä eenä (pret: ñ’eenä) pensar, opinar mä fúdi (pret: múdi) empezar, principiar ndui, futi fuuts’i barbechar futs’i gá’tho todo gátho todo gatho ge que ke ge’ä es ... ge’ä gé’ä es ... ge’ä gee* no más que gee* pues gooho cuatro goho grá 1ª pers fut otro sitio gu agarradera gu clavija de instrumento musical gu oreja gu gui nube gui há en, sobre, a ja há ¿dónde? há adonde há donde

89

Page 90: YÁ ‘BEDE AR HÑÄÑHO NSANTUMURIYA CUENTOS EN …filosofia.uaq.mx/yaak/fils/otomi/lt/cuentosot.pdf · conejo y el borrego. Interesante es el cuento “El perro viejo y el coyote”,

ha y conj ne hää sí hä häá, hää* traer haai terreno hai hääts’i (pret: hñääts’i) llevar häts’i haats’i amanecer (persona) haats’i amanecer hats’i haats’i buenos días hábu ¿dónde? hábu adonde hábu donde hogem’buhandi ver, mirar handi hángu cuanto tengu héki cortar (madera, tela) heki héki lesionar héki segar héki trazar hín— no hin— hínä no hi’nä hmúnts’i asamblea, reunión hmunts’i hñäáto ocho hñäto honi buscar honi huts’i (pret: hñuts’i) anotar huts’i (pret: hñuts’i) aumentar huts’i (pret: hñuts’i) proponer huts’i (pret: hñuts’i) tantear, pensar huts’i (pret: hñuts’i) traer huts’i huts’i (pret: hñuts’i) poner (bandera) huts’i húts’i* estar escrito húts’i* estar trepado húts’i* pasarse (estatura, tamaño) já en, sobre, a ja ja haber ja ja* enfatiza la palabra que sigue jaa* esforzarse a hacer algo jaa* hacer jaa* importunar, insistir jaa* obligarse a hacer algo jaa* pasar, acontecer jaa* poner, arrimar jaabu hacer de esta manera nja’buk’ónts’i germinar pots’e ko y ne koñ’ä como, porque komo m’éfa después ‘mefa m’et’o adelantarse m’et’o primero, antes ‘met’o má pretérito de ‘ir’ ma ma n’aki otra vez ma ‘nagi ma njwäántho recto, derecho njwäntho ma mi pos ma má* indica función adverbial má* más ma* mi pos má* se refiere al tiempo pasado má* vendedor

90

Page 91: YÁ ‘BEDE AR HÑÄÑHO NSANTUMURIYA CUENTOS EN …filosofia.uaq.mx/yaak/fils/otomi/lt/cuentosot.pdf · conejo y el borrego. Interesante es el cuento “El perro viejo y el coyote”,

maa pretérito de ’ir’ ma maa* largo maa* largo, longitud mäáne comadre mäne mäáne combleza mahotho bonito nzatho mán’a más mäs mäpa de día ya pa mbáne compadre mbane mbeeni recordar mbeni mboi negro, prieto ‘bo meenthi comer ñuni meenthi con dificultad meenthi con trabajo meenthi de milagro mí 3ª persona copretérito mi mii* asentarse mii* escurrirse miixi* pedorro míxi gato mixi múdi primero mudi* pretérito de ‘fudi’ múdi* principio ndui n’a ra un, una ‘nar n’a tui un poco ‘naxtui n’e y luego ne n’ee y luego ne n’eepu luego gem’bundaa don, señor pale ne querer, desear ne neepu luego gem’bungäáts’i después ngäts’i ngäáts’i último ngäts’i* trasplantador ngétho porque ngetho ngo boda ngo nguu casa ngú nguu como como nguu* como que nguu* es aproximadamente nguu* igual a nguu* no más, luego nja acontecer ja nja ser ja nja’ti abajo ar ngat’i no’tse* mirar hacia arriba nóts’e divertirse nóts’e ver hacia arriba nots’e nt’aaxi blanco (n)t’axi nt’aaxi limpieza nt’aaxi limpio nthäti boda nthäti nthäti casados nthäti casarse nthee encontrarse nthee unirse, juntarse nthe

91

Page 92: YÁ ‘BEDE AR HÑÄÑHO NSANTUMURIYA CUENTOS EN …filosofia.uaq.mx/yaak/fils/otomi/lt/cuentosot.pdf · conejo y el borrego. Interesante es el cuento “El perro viejo y el coyote”,

nti borrachera nti nti emborracharse nti nú destaca elemento que sigue nu nú’ä aquel adj nu’ä nú’ä aquél pron nu’ä nú’ä que rel nu’ä núb’u cuando conj nu’bunub’ú entonces nu’bunub’ú pues entonces nu’bunub’u* si conj nubyá ahora (enfático) nubyá ahora que nubyá ahora, enseguida nu’bya nubyé ahora (enfático) nubyé ahora que nubyé ahora, enseguida nu’bya núga yo nuganúm’u cuando conj num’ú entonces nu’bunum’ú pues entonces nu’bunxidi ancho nxidi nxinwa pie ancho nzäi tal vez zäi nzäi* aclimatarse nzäi* acostumbrarse ñ’äi epazote ‘ñäi ñ’äi zorrillo, mofeta ‘ñäi ñ’oi ratón t’ungu ñ’uu camino ‘ñu ñäni orilla ñäni oogi 2ª pers pres imper prohib ogi ot’e (y’ot’e) hacer ot’e óxi hopedaje óxi (pret: ñ’ooxi) hospedarse oxi pa día pa pa ir pa pa para pa pá* caliente pá* calor pa* ir (tiempos primarios) pa, paa* vender pee’tsi guardar pee’tsi ser necesario pee’tsi tener que pee’tsi tener pets’i peengi regresar pengi peengi vuelto póni (pret: booni) irse, salir poni poo infectarse poo inundarse, encharcarse poo tener líquido po poots’e * poner encima pót’i sembrar pot’i póts’e subir pots’e póts’e trepadera r’a ya algunos, algunas

92

Page 93: YÁ ‘BEDE AR HÑÄÑHO NSANTUMURIYA CUENTOS EN …filosofia.uaq.mx/yaak/fils/otomi/lt/cuentosot.pdf · conejo y el borrego. Interesante es el cuento “El perro viejo y el coyote”,

r’a ya unos, unas ‘ra ya r’aamäáts’uu despacio r’aamäáts’uu poco a poco ‘ramutx’ur’éndo grada,escalón,peldaño ‘rendo ra hyáx’ä el día siguiente ma ‘nar pa ra el, la ar rá su ár sei pulque sei stá 1ª persona perfecto xta strá futuro con adjetivo t’aaxi blanco t’axi t’áfi aguamiel t’afi ‘wada t’áfi azúcar t’axur’afi tági (pret: dági) desprenderse, caer tagi té lo que té qué thädi (pret: dädi) contestar, responder thädi thädi (pret: dädi) ir a recibir a alguien thee surco the thee tequisquite the thógi mal acontecimiento thógi pasar thogi to quién to tó’o quién togo ts’äät’i puntiagudo nts’ä ts’äbojä ts’iints’u pájaro ts’ints’uts’údi puerco ts’udi tsa (pret: za) poder ar tsatsa* comer tsa* morder (persona, animal) tsa* morder (alimento) tsa* vergüenza tsaa* mucho adv tsaa* sentir tsi (pret: zi) absorber tsi (pret: zi) comer tsi tsi (pret: zi) tomar tsóho (pret: zóho) llegar (acá) tsohotsóni llegar (allá) tsoni tsooho* alcanzar, terminar tsooho* avenida de agua tsooni* visitar tsudi alcanzar (medida) tsudi alcanzar, encontrar tsudi tsudi padecer (enfermedad) túhu cantar tuhu w’ada maguey ‘wada wa pie wa xa 3ª persona perfecto xi xa afecta al procl verb siguiente xa enfatiza adjetivo na xa enfatiza cláusula xá* procl pres está con adj xaa humedad xa xaa* agotarse

93

Page 94: YÁ ‘BEDE AR HÑÄÑHO NSANTUMURIYA CUENTOS EN …filosofia.uaq.mx/yaak/fils/otomi/lt/cuentosot.pdf · conejo y el borrego. Interesante es el cuento “El perro viejo y el coyote”,

xaa* consumirse xaa* reseco xaa* rocío xaa* segar xaa* vano xáha tortuga xaha xéni pedazo xeni xi afecta al procl verb siguiente xi enfatiza adjetivo na xi enfatiza claúsula xifri cuero xifni xifri cutis xii* cáscara xii* hoja xii* pelo xii* tender xípi avisar xifi xipi decir xifi xkí 2ª pers antecopr xki y’ó andar, caminar ‘yo y’ó valer, estar a (cierta cantidad) y’ó* chivo y’ó* ganado menor y’ó* perro zäi tal vez zäi zänä luna zänä zänä menstruación zänä mes zänä zí expresa aprecio tsi zí expresa cariño tsi zí expresa cortesía tsi zí expresa pequeñez tsi zí expresa poco valor tsi zí expresa respeto tsi zí* pretérito de ‘tsi’

94

Page 95: YÁ ‘BEDE AR HÑÄÑHO NSANTUMURIYA CUENTOS EN …filosofia.uaq.mx/yaak/fils/otomi/lt/cuentosot.pdf · conejo y el borrego. Interesante es el cuento “El perro viejo y el coyote”,

‘Nar mexe ñäwi ‘nar zu’we ————— grá 1ª pers fut otro sitio ————— tángra araña zancuda *¿hogem’bu? ¿hábu?, ¿há? ¿dónde?, ¿adónde? *¿xu’u? ¿xi’u? ¿y ellos? adv interr —‘ä —‘ä sufijo verbal énfasis 3ª pers referencia distante —‘bu ‘bu allá sufijo verbal ‘bui ‘bui 1. haber, vivir, radicar; 2. estar, estar en casa *‘nar n’a ra un, una art indet sing *ar ra el, la art det sing *ár rá su adj pos 3ª pers sing ba bá 1. 3ª pers pret otro sitio; 2. imperativo otro sitio bí bi 3ª pers pret bothe bothe 1. alga de agua; 2. parásito de color verde dehe déhe 1. agua; 2. jugo ehe eehe 1. venir; 2. venida ent’i (‘yent’i, t’ent’i) ent’i (y’ent’i, t’ent’i) empujar fo’mi fomi 1. tumbar tirándolo al suelo; 2.derribar (personas,animales,árboles) *ga ma ga 1ª pers fut *gi gí 1. 2ª pers pres; 2. 2ª pers pres prohibición *gí ma gi 2ª pers fut *gir grí 1. 2ª pers pres continuo acción ordinaria; 2. 2ª pers imp otro sitio hnet’i hnet’i 1. golpiza con los pies, tunda a puntapiés; 2. pisotón honi (honi, thoni) honi (hyoni, thoni) 1. buscar; 2. necesitar; 3. ocupar, usar; 4. rastrear *ir ri tu, su adj pos 2ª pers ja jaa pasar, ocurrir japi japi 1. poner; 2. preparar; 3. echar; 4. tomar; 5. comer k’eñä k’eñä víbora, culebra, serpiente *kui (ñui) kúi (yui) 1. ocultarse: 2. sumirse; 3. sumergirse *ma ‘na mäá n’a 1. otro; 2. más ma mä mi adj pos mbo mboo adentro, dentro mexe méxe araña *munts’i (munts’i, hmunts’i) peehni 1. juntar; 2. unir n— n— prefijo frecuente en los nombres de lugar ndengi, ndungi ndeengi 1. orilla; 2. filo *ne ha y conj nijä níjä templo, iglesia *njapu’befi honi (hyoni, thoni) 1. buscar; 2. necesitar; 3. ocupar, usar; 4. rastrear *—nu —ni sufijo verbal énfasis 3ª pers referencia interlocutor nu nu destaca el elemento de la oración que sigue; .......... nwani nwani cuesta ñä ñä 1. hablar; 2. cantar pa (ma) pa (tiempos primarios) (ma) pa pa para, para ke pot’e (mot’e, ‘bot’e) pó’te (mó’te, b’ó’te) 1. remendar; 2. renovar sankudo zancudo zancudo t’axi t’aaxi blanco, limpio t’ixu t’ixu hija *temu te 1. qué pron interr; 2. lo que pron rel *temu tema 1. ¿cuál? ¿qué? adj interr to to, tó’o ¿quién? pron interr tsa (za, ts’a) tsa (za, ts’a) 1. comer; 2. morder (alimento); 3. morder (persona, animal) tsot’i (zot’i, ts’ot’i) tsó’ti (zó’ti, ts’ó’ti) desigualar, roer tuki (duki, ‘ruki) túki (dúki, thúki) cortar (cosechar) *umbi umbi le da wa wa 1. pie; 2. pierna; 3. pata; 4. base, tronco; 5. cimiento —wi ‘wi sufijo inclusivo dual *xi xa 3ª pers perf *xu xí bya; xíbye ¿y ahora? zu’we zuw’e, zu’e 1. gusano; 2. animal

95

Page 96: YÁ ‘BEDE AR HÑÄÑHO NSANTUMURIYA CUENTOS EN …filosofia.uaq.mx/yaak/fils/otomi/lt/cuentosot.pdf · conejo y el borrego. Interesante es el cuento “El perro viejo y el coyote”,

Una palabra otomí siempre tiene un núcleo, que es la parte de la palabra sin sus proclíticos y sufijos, como ‘nu’, tse’ ‘hudi’ y ‘pädi’. Cuando el núcleo está compuesto de una sola sílaba (como ‘nu’ y ‘tse’), se trata de un núcleo breve y cuando el núcleo tiene dos sílabas (como ‘hudi’ y ‘pädi’), es un núcleo largo. La vocal de un núcleo breve puede ser cualquier vocal (‘tsi’, ‘ju’, ‘tsu’, ‘pe’, ‘ndo’, ‘po’, ‘tse’, ‘tsa’, ‘tsa’, ‘ñä’, ‘ñö’) y puede tener los tres tonos contrastivos bajo, alto y ascendente. El tono ascendente sobre una núcleo breve con un fuerte acento de entonación puede ocasionar que la vocal se vuelva extremamente larga, lo que se ha utilizado como argumento para escribir esta vocal como doble vocal (‘zaa’, ‘nguu’). En un núcleo de dos sílabas un fuerte acento cae sobre la primera sílaba. Dicha sílaba también es más larga. La vocal en la primera sílaba de un núcleo largo puede ser cualquier vocal (‘mihi’, ‘tsudi’, ‘hudi’, ‘eke’, ‘oni’, ‘pot’i’, ‘heki’, ‘ani’, ‘‘wada’, ‘pädi’, ‘pödi’) y en la segunda vocal también hemos encontrado todas las vocales (‘k’ani’, duhu’. ‘mudu’, ‘ehe’, ‘tsoho’. ‘do’yo’, ‘mehe’, ‘a???’, ‘pada’, ‘zänä’, ‘zönö’). Las palabras con un núcleo largo se dividen en tres grupos: 1. Palabras con la forma CVCV: Son palabras donde las vocales no son idénticas. La primera vocal puede ser cualquier vocal, pero la segunda vocal es una /i/ o /e/ (‘pots’e’, ‘hoki’, ‘pädi’). 2. Palabras con la forma CV1V2: Este grupo de palabras es igual al grupo anterior, menos el inicio consonántico de la segunda sílaba (‘tai’, ‘hoe’, ‘xui’). 3. Palabras con la forma CV1hV1: En este grupo de palabras las vocales en ambas sílabas son idénticas, pero la segunda sílaba comienza con una /h/ (‘ähä’, ‘dehe’). Sobre la vocal de la primera sílaba de un núcleo largo pueden ocurrir los tres tonos contrastivos bajo, alto y ascendente. Los tonos sobre la vocal de la segunda sílaba son predecibles, es decir: Si el tono de la 1ª vocal es bajo, el tono de la 2ª vocal es alto (‘hots’e’ = él coloca algo sobre la superficie). Si el tono de la 1ª vocal es alto, el tono de la 2ª vocal es bajo (‘hots’e’ = (la fruta) cuelga del árbol)). Si el tono de la 1ª vocal es ascendente, el tono de la 2ª vocal es bajo (‘hots’e’ = (la enfermedad) se extiende). Las formas básicas de los núcleos se pueden determinar en medio de una palabra (como en ‘pati’bya’, no al final de la palabra o al final de la oración, donde la entonación puede cambiar el tono de ‘pati’. La entonación modifica con más frecuencia el tono de un núcleo de una palabra con una sílaba que el tono de un núcleo de una palabra con dos sílabas.

El tono alto de ‘zi‘ se vuelve ascendente en ‘Bi zi ar hme.’ pero sigue alto en ‘Bi zi’. El tono bajo de ‘du’ sigue bajo en ‘Bi du ar deti.’ pero se vuelve alto en ‘Bi du’.

El tono ascendente de ‘za’ sigue ascendente tanto en ‘Bi hyeki ar za mande.’ como en ‘Bi hyeki ar za.’

La forma básica de un núcleo breve con un tono bajo o un tono ascendente se encuentra a la mitad de la oración. La forma básica de un núcleo breve con un tono alto se encuentra al final de la oración con una entonación normal enfática. La forma básica de un núcleo largo se encuentra a la mitad y no al final de una palabra simple. El núcleo puede ir acompañado por sílabas prenucleares y posnucleares, es decir por prefijos y sufijos. El núcleo puede ir precedido por una sílaba sin acento como en ‘ar tse’, ‘di pädi’, ‘bi zi’ y ‘bi hyeki’ y puede ser ampliado por más sílabas prenucleares. La primera sílaba de los prefijos tiene un leve acento secundario (‘himbi hyoki’, ‘ogi xifi’, ‘ogi xipabi’, ‘himbi umbi’, ‘himbi umbabini’). El núcleo puede ir seguido por sílabas posnucleares con un acento: La tercera sílaba que sigue el

96

Page 97: YÁ ‘BEDE AR HÑÄÑHO NSANTUMURIYA CUENTOS EN …filosofia.uaq.mx/yaak/fils/otomi/lt/cuentosot.pdf · conejo y el borrego. Interesante es el cuento “El perro viejo y el coyote”,

acento primario de la palabra tiene un leve acento secundario (‘umbabi’, ‘gi jutwabibya’, ‘da papabi’, ‘xikagibya’). Hasta aquí sólo hemos visto palabras simples o no compuestas, palabras que en su mayoría son sustantivos o verbos. También hay palabras compuestas de dos palabras simples o básicas como en ‘t’axangu’, ‘t’axungu’ o ‘thengadoni’, ‘thengudoni’ o ‘sistehe’. En una palabra compuesta hay dos acentos fuertes. Al revés, se puede decir que una palabra con dos acentos fuertes en sílabas contiguas generalmente es la manifestación fonológica de una palabra gramaticalmente compuesta (däza, xuhñä). Ciertos sufijos gramaticales, en particular ‘—he’ (plural exclusivo) y ‘—‘be’ (dual exclusivo), tienen un acento tan fuerte como el acento sobre el núcleo al cual han sido añadidos (‘tsihe’, ‘di ähähe, dá hantwabi’be’). También ciertos proclíticos gramaticales auxiliares como ‘ma’ (ir a) tienen un acento tan fuerte como el acento sobre el núcleo delante del cual están colocados (‘ma ga nu’). Se reconocen tres tipos de acentos: El acento de la entonación o de la oración, el cual es fuerte y largo. Los acentos de la palabra, los cuales son menos fuertes que el acento de la oración. Hay dos tipos de acento sobre la palabra, es decir el acento sobre el núcleo de la palabra y el acento sobre los elementos no nucleares de la palabra como el acento sobre los proclíticos y sufijos. El acento sobre el núcleo de la palabra es más fuerte que el acento sobre algunos proclíticos y sufijos. Un tono ascendente comienza a un nivel más bajo que alto y más alto que bajo y termina a un nivel alto. El tono alto es breve durando poco tiempo, el tono ascendente es largo durando mucho tiempo y la duración del tono bajo es entre breve y largo. Pueden ocurrir cambios tonales en las formas básicas a causa de la posición dentro de la palabra o de la posición en la oración. Cambios tonales en palabras simples 1. Cuando un tono alto básico en un núcleo breve se encuentra a la mitad de una palabra u oración, aparece como un tono ascendente, de modo que la palabra ‘tsi’ (= come) con un tono alto ocurre como ‘ma ga tsiga‘ (= voy a comer) y ‘tsi ra hme’ ( = come la tortilla (imperativo)) con un tono ascendente. 2. Un tono alto encima de la tercera sílaba de una palabra simple seguido de sufijos, ocurre como un tono ascendente, cuando se encuentra a final de una palabra u oración. Esta variación se observa en los siguientes ejemplos:

‘sipabi’ (= cuéntale, dile.) con un tono alto sobre ‘—bi’ al final de la oración. ‘sipabi’ (= cuéntale, dile ...) con un tono ascendente sobre ‘—bi’ a la mitad de la oración ‘sipabibya’ (= cuéntale, dile ahora.) con un tono ascendente sobre ‘—bi—’ a la mitad de la

palabra. 3. Otro tipo de cambio tonal afecta el núcleo largo del tipo CV1hV1 con una configuración de tonos alto—bajo. Si la segunda sílaba del núcleo largo sufre apócope, el tono alto de la primera sílaba se vuelve bajo. Obsérvese el cambio de ‘ähä’ con la configuración de tonos alto— tono a ‘ä—‘ con un tono bajo en las siguientes formas:

‘di ähähu‘ (= dormimos (incl)) ‘di ähu (= dormimos (incl))

0bsérvese el cambio de ‘’bui’ con la configuración de tonos alto— tono a ‘’bu—‘ con un tono bajo en las siguientes formas: ‘’bui nubya ja ra ngu’ (= está en su casa ahora) ‘’bupya ja ra ngu’ (= está en su casa ahora

97

Page 98: YÁ ‘BEDE AR HÑÄÑHO NSANTUMURIYA CUENTOS EN …filosofia.uaq.mx/yaak/fils/otomi/lt/cuentosot.pdf · conejo y el borrego. Interesante es el cuento “El perro viejo y el coyote”,

4. Un tipo de cambio muy especial afecta sólo el tono ascendente de un núcleo breve. Si la vocal del núcleo es nasalizada o nasalizable y si una consonante nasal precede a la vocal, el tono ascendente se convierte en un tono bajo, cuando viene un elemento después del núcleo. De modo que ‘ngu’ (= casa) con un tono ascendente se convierte en ‘ma nguga’ (= mi casa (con énfasis)) con un tono bajo. Y de modo que ‘nde’ (= hacerse tarde) con un tono ascendente se convierte en ‘di ndebya’ (= ya es tarde) con un tono bajo. Cambios tonales en palabras compuestas Cuando un núcleo largo es seguido por un núcleo breve u otro núcleo largo, el tono de la segunda sílaba es alto como en la segunda ‘a’ en ‘t’axangu’ (= casa blanca) y y la ‘a’ en ‘hogat’ode’ (= noticias buenas). Cuando un núcleo breve es seguido por un núcleo largo, la tercera sílaba de la palabra puede ser alta o baja como la ‘i’ con tono bajo en ‘taxfani’ (= caballo blanco). Esta forma puede ser seguida por otro núcleo breve como en ‘ma t’axfanihe’ (= nuestro caballo blanco (excl)). Si las dos últimas sílabas de una palabra constituyen un núcleo largo, la última sílaba puede ser alta o baja como la ‘i’ en ‘t’axt’ubts’udi’ (= puerquito blanco). Si la tercera sílaba de una palabra es un sufijo, el tono encima de esa sílaba es un ascendente; por ejemplo ‘di xuhña’ihe’ (= estamos molestándote (excl)) ‘ga tutwabihe’ (= le cantaremos). Una palabra simple o compuesta puede incluir una o dos sílabas prenucleares donde se permite la siguiente secuencia de tonos: sobre la primera sílaba un tono alto o un ascendente y sobre la segunda sílaba un tono alto o un bajo (‘oxki mage’ (= no vayas); ‘himbi xuhña’ (= no molestó (a nadie)) Cambios tonales en la oración En el habla rápida en los límites entre las palabras ocurre un decrescendo rápido y las sílabas se pronuncian de forma breve, lo que muchas veces va acompañado de una bajada del tono sobre las sílabas inacentuadas que preceden al límite de las palabras y de la substitución de la vocal baja /a/ por las vocales altas /i/ y /e/. lento rápido ‘umbi ra hme’ ‘umba ra hme’ le da la tortilla ‘hoki ra ngu’ ‘hoka ra ngu’ construye la casa Si la consonante que precede a la vocal en la sílaba anterior al límite de dos palabras es una /n/, un tipo de sandhi muy especial ocurre en el habla rápida. La nasal se refuerza por la añadidura de una oclusiva sonora homorgánica como en el siguiente ejemplo: lento rápido fani ra dehe fanga ra dehe tira el agua En formas aisladas o al final de la oración con una entonación no enfática normal, el tono bajo se convierte en un simple tono alto. Por ejemplo, obsérvese el tono de ‘du’ (morir) rm ‘bi du mande’ (= murió ayer), ‘bi du’ (= murio). La forma básica de ‘dehe (= agua), cuando está al final de la oración con una entonación no enfática, tiene un cambio de tono sobre la sílaba no acentuada: ‘da tsi ra dehe’ (= bebí el agua).

98

Page 99: YÁ ‘BEDE AR HÑÄÑHO NSANTUMURIYA CUENTOS EN …filosofia.uaq.mx/yaak/fils/otomi/lt/cuentosot.pdf · conejo y el borrego. Interesante es el cuento “El perro viejo y el coyote”,

La oración La oración es marcada por una pausa final con rasgos prosódicos contrastivos, que ocurren en el núcleo de la oración, es decir la palabra que se encuentra inmediatamente antes de la pausa. Los rasgos que marcan el núcleo forman el contorno de la entonación. Crece la velocidad y la intensidad sobre el núcleo. El acento de la palabra que se encuentra en el núcleo puede ser reforzado por el acento del núcleo de la oración o puede ser trasladado y anulado por el acento más fuerte del contorno de la entonación. Los siguientes componentes prosódicos forman contornos contrastivos sobre el núcleo de la oración: 1. un acento fuerte; 2. uno de los tres entonemas; 3. la articulación de la parte final del núcleo de la oración la cual puede ser balística o controlada

por la glotis. Hay tres tipos de tono, dos en el espacio alto y uno en el espacio bajo.

— El tono alto que ocurre sobre la sílaba final del contorno normal y que es el tono más frecuente del sistema de entonación. Este entonema, que es un poco más alto que el tono alto que ocurre en las formas básicas, es marcado por el símbolo /#/.

— Un entonema /S/ (inclinación hacia arriba) es más alto que el entonema alto normal y ocurre sobre el núcleo de la oración en ciertos contornos enfáticos.

— Un contorno bajo se basa en el entonema bajo y se indica por medio de /B/ (inclinación hacia abajo). Los contornos de entonación que ocurren en el núcleo de la oración se resumen en la tabla. ___________________________________________________________________________________ Significado tipo tono sobre acento coda de contorno la sílaba final del contorno ___________________________________________________________________________________ Predicación sin emociones no enfático # normal alto normal coincide disminución con el acento balística; de la palabra, inclinación pero más fuerte opcional hacia abajo ___________________________________________________________________________________ Sorpresa leve; Interrogación por confirmación no enfático B bajada bajada repentina coincide control glotal con el acento de la palabra, pero más fuerte ___________________________________________________________________________________ Énfasis general enfático # opuesto — normal alto normal desplazamiento disminución

99

Page 100: YÁ ‘BEDE AR HÑÄÑHO NSANTUMURIYA CUENTOS EN …filosofia.uaq.mx/yaak/fils/otomi/lt/cuentosot.pdf · conejo y el borrego. Interesante es el cuento “El perro viejo y el coyote”,

del acento hacia balística; la última sílaba inclinación hacia

fonética abajo con decrescendo

rápido ___________________________________________________________________________________ Se usa en las calles y en conversaciones animadas enfático S subida extra alto coincide disminución con el acento balística de la palabra, con decrescendo pero más fuerte largo ___________________________________________________________________________________ Énfasis fuerte enfático S opuesto — normal extra alto desplazamiento disminución del acento hacia balística; la última sílaba inclinación hacia

fonética abajo con descrescendo rápido _______________________________________________________________________________ Irritación, enojo, regaño enfático B opuesto — bajada bajada repentina desplazamiento control glotal del acento hacia la última sílaba

fonética _______________________________________________________________________________

100