IRAS : unibertsoa miatzeko

begi berria

M.J.BARANOIiARAN eta lNAKl IRAZABALBEETIA

Gure planeta urdin hau ingura- t7en duen egi i ratsar i esker izan da posibie, beste zenbai t fak tore- ven artean, biziaren sorpena, gara pena eta iraupena betaren gaina?? lean. E g u r a t s i ~ izango ez b a l i t z Eguzkiak digortzan erradiazioek ez zilketen emango b i z i a sort teko pnsibi litatea. Eg i~ ra tsak erradia- zTnen i raga rk i rnoduan jokatren dii hallen ra t i handi bat absorbi- tren dituelarik. Egite hau ordea, ortopo eta t raba geriatzen r a i e astrnnorni l a r i e i , unlbertsoak digor- tzan erradiazioen azterketaren bl- dez, i inibertsoaren ikasketa ela azterketa sakona egitekn.

Horí dela k a u s a , posible izan denean satelite espazlalen bidez astronomilarien begiak eguratceiik at ipíntrea i ka ragar r i r ka ai lrrera- kuntza egin d u astrnnomiak. A ~ k e n hamabost u r i e hauetan izugasr izko i raultza gertat i i da astronomiaren eremiian. Egurats- i ragazki t Fk I ibre

posible izan zaie astronomi iariei uniber isoa errediazio- f rekuentzia desberdine tan beha tzea . Behaketa b e r r i hauek emandako inforrnazioa unibertsoaz astronomi lar iek zeuka- ten i kvsmi ra aldatrera bu1 Zzatu dltu.

1983.cko U r t e r r i la ren 23an C a l i- forniako Yandenberg izeneko bnse- t i k IRAS delakn sate l irea jazirtia l ra n zen . I R A S k Infrared Astronomi cal Sate t t i t e ecan nahi du, e i ~ s k a - ra7 Infragorrizko Astronomi SateZZ- t e a alegia. Jaur t lketa hnnek a i i r re - rapaiiso f i~ntsezkoa suposatzen du astrnnnmfan eta bcronen adar b e r r i b a t i , i n f r a g o r r i ~ k o asfronorniari, benetakn jaintxa ematen dio.

Teleskopio normalek argi Ikus- ko r ra , i r ret i te leskopioek i r r a t i - e r r a diarioak deiektatzen dituzten beza-

laxe, 1 R A S e k rrnibcrtsnan driiiden gnrpirt7eK dignrt#atcn i n f rago r r i a - r e n rnai l aka e r r e d i azinak detelita- tzen d i t i i .

IRAS satel i ieak orain ar te iRer- txeke egon den espek t r i l elek trnrnag net ikoaren eremii Jaba l baten iKer- k e t a r i eKin dio. IRAS-ek eg in diien l ana epine~koa gertatzen da L i i r r a - ren ga inalalet i k egi tea beronek sortren di t i ien di tnr ts inak d i re la rnedin. Garrantz i tsua da i n f r a g o r r i z k o espektruaren ikasketa , gorputz astranomiko askok eta asko frekzlen t x ia honetan d igor te lako nagusik i eta beste tekniker ezinezkoak edo oso 2ai lak isango 1 i ratekeelake de- tektatzekn. Kasu hoen adib ide ego- Kia soriñen ari d i r e n ízarrak d i r a .

l r aku r leak jak in di ike naturan ematen d i ren crñad iaz io guzt ien rnultzoak erradiar io-espektru edo espek tru elektrornagnet i ko izenak hartzen dituela. Erradiazio-espek- trua zenbait tonatan zatitula dago e r r a d i a r i o desberdinen frekuentzia- r e n arabera. Zona haiiek izen des- berdinali hartzen dituzte, alde batz trk, zona ikusKnrra daukagu guk g t i i r e begiez ik i is ten edo detekta- t ren d i ~ g u n a ; i r ra t i - i ih inen zona daukagu bestetik, irrat i-estarinek digorten zona hain zuzen.. . Haueta ko 7ana bat h a i n z i iz tn i n f r a g o r r i r ko erradiazioena da, 0,8 )i era 1 rnm-Kn frel iuen t z i tartean dagnena aleg ia .

Geiik geure begie? a r g i 1Kils- k o r r a ikusteko ga i garen b e i a l a , tresna berezien b ide r pnslble da beste erradiazioak detektatrea. IRA5-ek h a i n zuzen, i n f r sgo r r i 7ko er rad iaz ioa detek ta t teko gaf den sistema bat d u .

Gnrpiit l ignr le batck d ign r rcn energiak, max imna espck irii e l c k trn- rnagnetikoaren cskiialde edo /ona batean har t f en di1 /einek gnrfl i i t / hor ren tenperal i i r a l dependa tien b a i t dii. Hnnela eta adibtde, b i ~ r - d in pi iska ba t berntren hasten ba- g a r a , ha i i e r r a d i a / i n termikn ik i is- terin bat hasilto da ignr lzen, erra- dia,io haii h a i n /iitcn i n f r a g o r r i a n i7aten da. Piiska bernlren den hei- nean, g o r r t t i l egingn da, ondnren laranja kolnrea hartseko, gern ? t i -

r i - u r d i n x k a ela alirenik i i r t u egin- go da. Proresi i ha i i e r rad ias loaren frekuentzien h i r k i inizan adierar ten badi ig i i , frakirent7ia h n n d i i i i dela tenpera t i i r a rek ln esango dugii. Hain ziizen ere e r rad iaz in in f regor r izko- t i k , frekiient7iñ. Ixikikoa, er rad ia - z i n ik i iskorrera, f rekuentxia han- diagora, Dasafii bait gara.

Frekuenir ien arazo hai i i zar re í ap l ike tzen badiegii, ondor in intere~ g a r r i t i a r e ir; tsiko gara. l l a r be- rnenak, l0.0W0C-tik goragoko gai- naral- tenpera tu ra di i tcnak, d i s d i r a tsuenak d i r a eta kolnre luci-urdinx ka d i ~ t e . Honexegatik oso errazki ikigsten d i r a zeruan. Tar ieko irarrek 6.Q00°C-Kn tenpera t i i r a dute - nak, kalnre hor i xka dute giire E g i ~ r k i a k Ieger era e? dira horren d isd i ra t s i i . E t a azkenik i z a r hotte- nek, 3.000°C-ko tenperattrrak, kolo- r e go r r i a dirte eta er d i r a oso ikiis knrrak , Ha lere, arken haueK infra: gor r in ren aldet ik, i n f rago r r i a ren ing i i r i ian , diite ' energi maximoa. Esan nah i b a i t da, i n f ragn r r i zkn igorketak detek'tatukn dit uen siste- ma bntek izar hntz hauek e r razk i dctek tatukn di tuela. Hnrtaz, i n f ra - g o r r i r k a espck trnsknpia tekn ika egokia da gorpr l t r astronornil<a ho- taak (energi i k i i skor ra ígort7eko berain bat energ iar ik e? du ienak) dctektatzeko. *

(*) Kontur, honehin e r da e s a n n a h i g a l y u t t i k u ~ k ~ ~ r t k i n f r a g o i r i a n ez d i g o r t e n i t , b a i t i k e t a be- r a i e n rmergi manimoa zona honetan t i d u t t l a , e t a b e r a i b e r t n t n e r g i a maxiaoko zonan detekta tuko d i r a , b i r a t e l a s k o p i o arruntak argi i k u s k o r r a r e n kasuan edo K i i p i e n detektagailuak I i z p i e n zo-

nak.

1.lnidia: IRAS satelitearen barneak

IRAS-ek e, di1 infrrigrrrizkri es- tema hn~ta~leak oorrel egingo di1 pek t r i i nsna exp lnra i i i , honen 7at i eta le lesknpioaren e rab i l ga r r i tasu- bnt balr ik , 24 K eta 340 K tenpera na repusiz iko da. iiir tar Ie i dagnKien iartea (-,230-C- -60aC rarlea alegía) . B iga r ren arazoa ek iditeka elde - baiet ik teleskopiaaren ahoari eKita-

k o bat i p i n i diote eta beste aide

Catel i feak r e i n i t x i l r a di ien 1 . irridian i k t i s daiteke. Hodi i t x u r a d u e ia b i zar i ditu, ea te l i ie propuL tsorea aldc betettk eta teieskopiria beslet i k. ln f ragorr i rko erradiat ioa neurt i r nahi denean hai i beroarek in e r l a z i o n a i i ~ t a dagmne7, oso kontii- t an h a r t u behar dtra satel i teak snrt ren duen beros eta i ngu ruko a s t r w k (Eguzkia, Lurra eta l i a r - g ia ) d igor ten b e r o e . Lehenengoa ek i d i i eko telesKopioak sistema hoz- tai le be t darama zel nek lenperatu- ra g i i t x i gora behera 2,s K ingu- rijan mantentzen bait du. Sis iema

batetik satelj tea beti posEhio ego- k i a n mantentpen da L u r r a , Eguzkia eta \ larg la ekidi teka.

T e l e s k n ~ i o a r e n sakonean 62 1G- tko deteklore datrde zeintzrik jasotf k n erradiazCoa detek la tzen ba i t dute. Datu hauek ondnren satel l tea ren ordenadorera pasa tzen d i ra , eta honek biltegiratri egiten d i tu . Harnabi orduro ordenadorea Br i t a - nia Handiko, Chi l ton-go basearek i n harremanetan ip in tzen da eta ordu- r a r t e jasntako in format iea beron i t rans fer i tzen dio.

hoztai lea l u r r i n t zen ar i den he l i o l i k i d o r osatzen da. k l i o a bukette- rakaan, gwn i i! lurrinrzerakoan sis-

1-TAULA: IRAS-en ezaugarriak

Mekanikoak: Luzera Diametroa Masa

Orbitalak: Altuera fnklinazioa Periodoa Prezesioa

Kriogeni koak : Hoztiilca Helio Inguruaren tenperatura Planu fokalaren tenperatura Ahoaren tenperatura Ekitakoaren tenperatura Kanpo-galnazalaren tenperatura Helioaren xahutze-abiadura Helio-kanti ta tea jaurtiketan

Optikoak : Teleskopioa 2 Ritchey-Chretien izpilu Obertura 57 c m Qistantzia fokala 5,5 m Erlazio fokala f/9,6 IzalLuaren materiala berilioa

Bi he iburu nagc~s i izan d i t u IRAEek, unibertsoaren IGzko rnia- keta eta behaketa 05.0 bat egitea eta zcnbeit behaketa punt i ia l egiiea. Unibertso osoaren mlekeiare k i n unibertsnko l G a n digorten p u n tiien katalogoa egín nahi izan da.

Lehenengo herburua betetreKo, satel i tea 900 km-ko al tueran eta 9qaKo i n k l inazioareKin i p i n i aen. Hnnek satelitea 1°eKo preziesioa egu- ko izan zezan zekarrerc. Honela 6 hi labeteren bziruan hasierako pun tu ra i r i s t ca lo r tu zen.

BehaKeta puntua lak zenbait p u l tu tan zehastasun handiagoko neur- Eetak- izaleko egin ziren.

IRAS satel i teak ez du b i t i l i d -

zer ik izan, 1983.eko Urtarri laren 26an ja i~r lCKia izan ba i r zen eta iir te bereko Atamaren erd i a l dean bcre he1 ¡o-erreserba buka t ir zcnea n lan egi tear i u t r i ba l t zion, b i n a halere f r u l t u oparoak eman d i tu . E g i n beharreko zenbai i doiKuntza egin ondoren IRAS Otsai laren ba- tean lanean hasi zen une berbera- t i k datuak ba r ra -ba r ra eman zi- i i ien. Lehenengo I an egunean 4.000 i n f r a g n r r i r k o i t i r r r i a u r k i t u zituen.

ratgt i zenbait gauza ai i r rera t rea, asirnnorni la r iek bera ien I r i t z i a eman d e r a tenaren zain.

IRASek eman ducn lehenengo sorpresa, i n f rago r r i zko u r t z ia ren aparotasuna da. Uni bertso in f ra- gorcía ikuskor re ba lno askoz betea goa dago. Teleskoploen bidez beha- lu ta bertz ela ilun agertzen d i r e n zenbait esriuaidc, infragnrr is azier t7ean p i l -p i l ean d ihardute la ikus- ten da.

Bestaldet ik, lRkS-eK Bega izarraren inguruan maiecia sol idoz- Ko eraztun bat delekiatu du zein eratren a r i den planeta-sicterna baten seinale izan bair daiteKe. Eg i te hau oso gar rantz i tsua da, o r a i n d i k orain gure sistema plane- ta r ia t iK apar te ez d i i g i ~ l e k o beste sistemariK ezagutzen ( 1 ) eta i ~ n i b e r i s a n baKar r i k gauden ala cz era- bakirzeko hau o inar r lzkoa da.

Eta bukalaeko, IRASek' a u r k i t u duen beste gauztiako bat i zar ren artean daude hodei modi~Ko hauts- -multzoak d i ra .

Gorago a i p a t u dugun legez I R A E e k botaiako datu-uholdea nra indik ' azler tzen a r i badira ere, beranek astronomiaren mundua alda tu duela e z l n da ukatu. ola?; Zenbat? Etork i z i ~ n a k esango du d e l bora-epe l abu r eda luteagoan.

Giir t i r logikoa denet, honelako datu-jarina ezin izan dute astrnnn- Bukatreko, eta IRAS-en be lo te- mi 1 a r i & ore i nd ik irent s;, epd i Z io m O d ~ a n h n f o ~ d - e k projek- i toak dab l l i za ! Eta beraz, I R A E e k tuko zuzendarietalco batck esan ecka 1 n j t aknapcn datu zehatr e l a duen a gogoraiuko dugu: "i%udftI¿ta saKm0n lk ez hadaukagi i ere H e & t e b WC m k i n " .

(1) Barandiaran,H.J. di Irazabalbeitie.1.; EZhuyar, 10, (1) ,11 (19E4).

12) Crave1,Jean; Mundo Cientiffco, 4. 383 (1984).

: 3 ) Henbest,Nigel; New Sc tmt ie t , 99. 870 (1983). 141 Lleget, Marius; Nuevo Algo, Abril, 628 IlW).

: 5 ) X.X.; Mature, 303, 287 (1983).