8/9/2019 sos.bil.giris 2006-2007

1/45

Sosyal Bilimlere Giri, 2006-2007

DERS ER

Dersin amac:Sosyal bilimlerin bir dal olan antropolojiyi, zellikle ehircilik asndan 1. snf niversite rencisine iindeyaad ortam sorgulamaya yneltmek amacyla tantmakAktarlacak bilgiler:1. Antropoloji olarak adlandrlan sosyal bilim dalnn tarihsel geliimi balamnda bilimin ve toplumlarn /kltrlerin geliimizerine

2. Antropolojik aratrma yntemleri ve bu yntemlerin zellikle gncel kentsel sosyal yapytanmak asndan elverililii zerineBalca kaynaklar: Jeffrey C. ALEXANDER, & Steven SEIDMAN, Culture and Society,

Cambridge University Press,1994Raymond ARON, Main Currents in Sociological Thought, l - ll,Anchor Books, 1968Zygmunt BAUMAN, Sosyolojik Dnmek, Ayrnt, 1998Angela CHEATER, Social Anthopology, Routledge, 1986

Ann GAME - Andrew METCALFE, Tutkulu Sosyoloji, Ayrnt, 1998Ann GAME, Toplumsaln Skm, Dost, 1998Gulbenkian Komisyonu, Sosyal Bilimleri An, Metis, 1996

Edmund LEACH, Social Anthropology, Fontana, 1982Claude LEVI-STRAUSS, Irk, Tarih ve Kltr, Metis, 1990

Claude LEVI -STRAUSS, Structural Anthropology, 1968Renato ROSALDO, Culture & Truth, Beacon Press,1989

LK DERS

Tanma, Dersin erii ve ehircilikle Balants, Ders program + Okumalar

Lise / niversite

Farkl disiplinler /ayn disiplin adna farkl disiplinlerin sentezi

Sormak / sorgulamak/ Ahmet Kutsi . Dante/ Dantel

Ortak payda : benim iin de, sizin iin de disiplinleraras. (Ouz Ik, Defter,31, 196).

Bilim bir renme , bilme biimidir.

Nihai ama: daha iyi bir yaam nasl kurulur.

Doa bilimleri (naturwissenschaften) / toplum ya da ruh bilimleri (geisteswissenschaften)

Haber, veri (information,data) / bilgi, irfan (knowledge)

llebilir / llemez ; gereklik / hakikat

Evrensel / relatif (izafi) , tikel

Aklamak / anlamak

Yasalar / yorumlar

Determinist / muhtemel (kestirilemez)

Ortak payda : genel ya da tikel ama nedensellii aklamak .

1

1

8/9/2019 sos.bil.giris 2006-2007

2/45

Somutu soyutlar, kavramsallatrr. Dikkat. AA / ORMAN.

Ne sorar : Ben kimim? Toplum nedir?: ONTOLOJ

Nasl sorar , sorgulama yntemi nedir? : EPSTEMOLOJ

Dersin ierii / ehircilikle ilikisi

a) Sosyal Antropoloji nedir, tarihesi, balca yaklam ald kuramlar,ya da dnya grleri, ideolojiler, inanlar

rnek : Hegel . Estetik. Babil Kulesi niye yapld.(Gven,Defter 31, p.202)

b) Antropoloji nasl yaplr, antropolojik alan almasna neden ihtiya duyulur?rnek : Apartman. Yeil saha. yol. (Provence araplar)

Sosyal antropoloji ne ile itigal eder?

nsanlar niye davrandklar gibi davranrlar?

nsan davranlar bir dildir, bir iletiim aracdr.rnek: Kitap : nsanlar kitap yazar / okur, alr /satar, biriktirir / atar.

nanyorum, deerli, pahal, modas geti, tehlikeli der.Ama ya kitap yazan modas geti, biriktiren tehlikelidir,diyorsa...

Davranlarn ardnda ne vardr?Tutumlar (tavrlar) ve deer yarglar.

Nasl reneceiz? Yntem.

rnek: (Deer) Politik kiiliklerin zel hayatlarnn kamu yarar adna sorgulanmasndoru buluyor musunuz?

(Tutum) Bu konuda balatlan bir kampanyaya katlr msnz?

(Davran) Bu kampanyaya fiilen (imza,gsteri,vb.) katldnz m?

dev: Bir Deer -Tutum - Davran rnei dnlecek, snfta tartlacak

1. DERS

BLM - DOA BLMLER - SOSYAL BLMLER

Bilim Nedir? Ne Deildir?Bir olguyu belli koullara bal kalarak ve bir yntem sreci ile ilikilendirerek incelemek.

Koullar (ya da belirleyiciler ) :

Ampiriktir: llebilir olgularla ilgilenir

Teoriktir : Olgular aras nedensellik arar

Kmlatiftir: Dnyay daha iyi aklayabilmek iin varolan bilgileri gelitirir.

Objektiftir: in iine deerlerini, nyarglarn, kiisel tutumunu katmaz.

Metodolojik sre:

Olgu izlenir

2

2

8/9/2019 sos.bil.giris 2006-2007

3/45

8/9/2019 sos.bil.giris 2006-2007

4/45

kenara atlr. Gerekliin yanl algland kantlanmtr. Popper Kuular rn. Marksizmin ngrddevrim gereklemeyip de, Marksist olduklarn ne sren devletler knce Marksizmin bana gelen.

ZETLE:

Sosyoloji objektiftir, bireysel davranlar kestirilemese de, grup davranlar kestirilebilir.

Sosyoloji subjektiftir, bilim adamlar da insandr ; nyargsz bilim olmaz.Feministler,erkek egemen toplum yeleri olan sosyologlarn kadnlara (ve erkeklere) ilikin nyarglarnayklamaya alyorlar.

Neo - marksistler sosyolojinin kapitalist deerleri ve toplum yaplarn kabul ettiini ve bu ereve iindenzm aradklarn sylyorlar.

Fenomenologlar, bilim kavram da, bilimsel yntem de,sosyolojinin kendisi de, belli bir toplum dzeni iindeyaayan insanlarn gereklii kurgulama abasdr, diyorlar. Sosyoloji inceledii eyin (bilimin nesnesi)rnnden baka bir ey deildir,diyorlar.

Paray veren aratrmay ynlendiriyor. rn. Sa. Bak. yayn hakkna sahip. Aratrmac aratrmasn izinsizyaynlayamyor.

Ve Foucault diyor ki : Bilgi, yalnzca iktidar sahibi gruplarn imtiyazndadr ve bir gereklii kurgulamadenemesidir. Bu gereklik kalc deildir ; birbirine kart ve esasen anlamsz inan ve deerlerinharmanlanmas sonucu oluturulmutur. Foucault toplumun herhangi bir dzeni ya da anlam olduunu inkareder. Ona gre, deer yargsz (objektif, nesnel) olmak diye bir ey de olamaz.

Sosyal Bilimlerde Temel Kuramsal Yaklamlar

Makro Sosyoloji ve Yapsalc Kuramlarnsan toplumun rn.Toplumsal yapy incelersek, insan davranlarnn nedenlerini renebiliriz.

Mikro Sosyoloji ve Fenomenoloji

Eylem ve Aktr:nemli olan gndelik yaamdaki eylemler.Bireysel karar alma mekanizmalarn zmlemek gerek.nsanlar neye gre snflandryoruz : normal / deli / sulu kim?

levselciler (yapsalc)Toplum mutabakat ( consensus,onay) zerine kuruludur,der.Kurumlar ve kurallar yelerin ortak karlar iin.

Marxizm (yapsalc)Toplum atma zerine kuruludur, der.Toplumsal gruplar iktidar ele geirip kendi karlarna kullanmak iin srekli mcadele ederler.

Sembolik Etkileimciler (mikro)Bireyler toplumun uyumlu birlikteliinin devam iin srekli pazarlk halinde olmak zorundadrlar.

Toplumun kurallarn ve bireylerin birbirlerinden beklentilerini bireyler belirler

Etnometodoloji (mikro)

Toplum paylalan inanlar ve yorumlar zerine kurulu deildir.Bireylerin insan ilikileri kaosunu anlaml vedzenli klmak iin izledikleri yollar

Feminizm (yapsalc)

Toplumda erkek egemenliinin nasl olutuunu,bu egemenliin kadnlar (ve erkekleri) nasl etkilediini, bu

egemenliin hangi mekanizmalarla srekli klndn inceler.

4

4

8/9/2019 sos.bil.giris 2006-2007

5/45

Yapsalclk ve Post-yapsalclkGeleneksel yapsalc yaklam gelitirmi ve eylemin belirleye inin DL olduunu vurgulamlardr.

Yaplama (structuration)Toplumun yapsnn bireyler zerindeki zorlamalar ile bireylerin seimleri ve kararlar arasndaki belirsiz ilikiyiirdeler. Yapsalc teorilerle eylem teorilerini birletirmeye alr.

2. Ders

Sosyal Bilimlerde Temel Kuramsal Yaklamlar (devam)

LEVSELCLK

Durkheim: Toplumsal blm (1893)

Toplum bir organizmadr (metafor)Arzu ancak toplum kurallar tarafndan snrlanabilir.Toplumu yasalar deil, iselletirilmi deerler ynetir.

Kolektif bilin (ya da vicdan)Bireyler ortak deerlerin dna drse : anomiMekanik dayanma : ilkel ve moderne doru ilerleyen toplumlarda bireysellik onaylanmaz nemli olanpaylalan deerler, paylalan eylemler, topluma uyumOrganik dayanma : endstriyel toplumlarda bireysellik + toplumsal eitlilik herkes birbirine muhta = kalp,cier,beyin,vb.Din: Kolektif bilinci srdrmek ve kolektif eylemlerle yeniden kantlamak iin (ayinler)Her ileve tekabl eden bir kurum var. Suun (bile) toplumda neyi yaplabilir, neyin yaplamaz olduunugstermek gibi bir ilevi var.

Talcott Parsons: Toplumsal Eylemin Yaps:

Toplum dzeyinde sorgulad:

1. Kurumlarn kkeni ne?2. Nasl srdrlyorlar?3. Kurumlarn birbirleriyle ilikileri ne?

Birey dzeyinde sorgulad:1. Bireysel eylemler ve inanlar kltr araclyla nasl toplumun ihtiyalar ile

nasl ilikilendiriliyor?2. Toplumsal rol: Bireyin eylemini belirler, dzenin srmesini salar.

rnek: doktor, hemire, hasta.Parsons aslnda Weber'ci sosyoloji ile (bireysel motivasyon) Durkheim' csosyolojiyi (yap ve ilev) kaynatrmaya alyordu.

Her toplumun varolabilmek iin zmek zorunda olduu 4 ilevsel sorun var:

1 1. evreye uyum salamak (adaptasyon)2. Bir karar alma sreci oluturmak ( amaca ulamak siyasi kurum)3. Toplumun kurumlarn entegre etmek (entegrasyon)4. Toplum yelerinin psikolojik taleplerini karlamak ( kart roller

tansiyonu (anne-ikadn) motivasyon eksiklii (intihar, sapmalarile toplum d dmesin)).

Toplum varolmak ve varln srdrmek sorununu kltrel deerlerle zyor:Kltrel deerler 5 grup (kesinlikle be):

1. Duygusal balar / tarafszlk (kyl / kentli)2 2. Tek kimliklilik /ok kimliklilik (kentte komu/kyde mam+bakkal+komu)

3. Evrensellik / yerellik4. Kalite / baar

5. Bireysellik / toplumculukBu, Durkheim n modern (organik) geleneksel (mekanik ) toplumlar tanmnn

5

5

8/9/2019 sos.bil.giris 2006-2007

6/45

sofistikasyonu : verili / kazanlm.

Robert Merton: Toplumsal Kuram ve Toplumsal Eylem:Parsonsu eletirdi ve gelitirdi. Parsons toplumun bir blm iin ileve olan kurum dier blmleri iin deilevseldir, diyordu. Merton, hem ilevsel hem de ilev bozucu olabilir, diyor. Yani uyumsuzlua yol aabilir.rn. DN. Ayrca her ilev iin bir kurum var demek, o ilev baka yollarla da yerin getirilemez demek deil,

diyor. Birey belli bir eylemde bulunabilir, sonu toplum asndan farkl olabilir.

levselciliin eletirisi: Toplumsal mutabakatn varolduuna ar gven. Organizma = toplum benzetmesi doru deil, biyolojik ihtiyalar baka, toplumsal ihtiyalar baka.

Toplumun ihtiyac diye tanmlanan eyler iktidardakilerin ihtiyac. Toplumsal deiimi aklamyor.Kurumlar ihtiyalarn karlanmas iin varsalar, ihtiyalar karlandnda deiime gerek kalmamal.

nsanlar kukla m? Rolleri verili, ne yapacaklar belli. Sorunlar ve zmler belli. E, peki, ya zgrirade

MARKSZMnsanlar varolabilmek iin gerekli ara gereleri retmek zere ibirlii yapmaya balaynca toplum ortayakt. Ekonomik determinizm: Ekonomik gerekirleri salama yntemleri toplumsal yaamn biimlerini belirler. Toplumsal deiim: Evrim gerei, teknoloji, dolaysyla toplum, geliir. retim aralar deitike retimilikileri de deiir. 5 tarihsel evre:lkel komnal : Birlikte alrlar, mlkiyet ortak.Kleci(+ Asyatik): Roma. nsanlar insanlar altrr.Feodalite: Soylular topran sahibi, kyller topraa bal.Kapitalizm: Fabrikalar(retim aralar) bir sosyal snfn elinde. Daha geni bir sosyal snf fabrikalardadk cretle alyor.Vurgu: zel mlkiyet (retim ilikileri)Komnizm: Proleterya diktatrl. Ardndan ortak mlkiyet.

Toplumlarn evrimi Hegelden.Tez (initial state), Antitez (kart durum),sentez(atmann sonucu).

Model:retim aralarn elinde tutan snf toplumda yksek stat sahibi, servetin ounluu elinde. Ayrca bu snfninan ve deerleri de topluma egemen. (hegemonya). Aralar hzla deiiyor, deerler, fikirler ok dahayava. Her evrede, balangta,egemen snfn dayatt retim ilikileri toplumun ekonomik yapsn dahaiyiye gtryor, ama, zamanla, aralar deise de egemen snf kendi karna olan bu dzenin deimesiniistemiyor, direniyor. Teknolojik geliim(ilerleme) retim ilikileri tarafndan durdurulamaz hale gelince yeni birsnf teknolojinin ilerlemesini tevik edici - ve kendi karlar dorultusunda - yeni retim ilikileri dzenliyor.

Kapitalizme uyarlan:Egemen snf (burjuvazi) cretle ii altryor, sermayesi olmayan iiler (proleterya) onlara emeklerini

satyorlar. Burjuvazi zel mlkiyet, emein ve sermayenin zgr dolam, cret karl i gibi kavramlarlaretim ilikilerini kendi karlar dorultusunda oluturuyor. Kapitalistin (sermaye sahibinin) kar = toplumunkar, oluyor. Erken dnemde kapitalistler ucuz imalat iin birbiriyle rekabet halinde. flaslar ve isizliksradan sorunlar. Ardndan ar retim sorunlar kyor. Saylar azalyor, servet oranlar artyor. Esnaf,zanaatkar gibi ara snflar iileiyor. Zengin fakir uurumu.Diyalektik = tarihin grnmez denetleyicisi.Sentez = proleterya dibe vuruyor ve retim aralarn ele geiriyor.VE ortak mlkiyet.

Yanl bilin ve snf bilinci:Snflar aras atmann dzeyi diyalektiin hem belirtisi hem de sonucu. Proleterya neden dibe vurana dekbekliyor? nk burjuvazinin ona alad deerler sonucu yanl bilin sahibi olmu. Bu deerler onlarnsmrlmekte olduunu gizliyor. rn. Burjuva eitim sistemi gerei ii ocuklarnn baarszl kanlmaz,

ama su kendilerinde sanyorlar. iler smrnn farkna varnca = snf bilinci. Belli siyasal rgtler veeitli ii kurulular ii snfn egemen snf deerlerinden yaltmak iin alrlar.

6

6

8/9/2019 sos.bil.giris 2006-2007

7/45

Yabanclama:Bir toplumda insanlar ileri onlara anlaml geldii iin, tatmin ettii iin deil de, para kazanmak iin almayabaladklarnda yabanclama. Kapitalist dzende i, hem bireyi kendi gznde deersiz klyor, hem detoplum yelerini bir arada tutan birliktelik duygusunu andryor.

MARKSZMN DIARIDAN ELETRS

Toplum yaamnn tmn ekonomik determinizmle aklyor. nsanlar kapitalist ve proleter diye iki kutba ayrlmad. Tam tersine, orta snf oald, kapitalist ve proleter azald. Demokrasi ve Refah devleti sonucu kapitalizmin doas deiti. Mlkiyetin tekellemesi yaanmad, tersine, az da olsa, servet dalm

dengelendi. Orta Avrupa (eer Marxist saylrlarsa) kt, oysa kapitalist toplumlar

ayakta.

NEO MARKSSTLER

Frankfurt Ekol: Marcuse, Horkheimer, Adorno VE Habermas

Ekonomik determinizme kar ktlar, dierlerin nemini vurguladlar. Kapitalist kltrn 3 temelunsuru:arasal akl, kitle kltr, kimlik.

Arasal akl : Dnmek, bilim, akl, vb. amaca ulamak iin ara. Amacn nedenisorgulanmaz. Dolaysyla kapitalizmin sonsuza dek verimlilik aray da sorgulanmaz.

Kitle kltr : nsanlara verilene kretmeyi retir. Elence ve mzikle insanlar avutulur uyuturulur.

Kimlik: Tm toplumlar bireyin bencil arzularn bastrr, nk arzular dzeni ve birliktelii tehdit eder. Erkenkapitalizmde ar bastrma. Vicdani sorumluluklar, i ahlak, bireysellik ne karld. Sistem oturduka,bireysel arzular (zellikle cinsellik) kapitalizmin karna, satlar artrmak iin , kullanlr oldu.

Althusser:

Kapitalist toplumun 3 unsuru:

1.ekonomik : meta retimi2. politik : her tr rgtlenme

3. ideolojik : fikirler ve inanlar

Ksmi bamszlk: Ekonomik yap son kertede belirleyici, ama ekonomik ve politikyaam ve deerler birbirinden bamsz (m gibi) davranyorlar. Ekonomi ile teki unsurla arasndaki iliki =rlatif bamszlk.

ktidar ve devlet: Kapitalizmin gc devlet sayesinde sryor.Devletin dorudan bask aygt : polis, askerDevletin ideolojik bask aygtlar: eitim, medya, dinsel rgtler.

SEMBOLK ETKLEMCLK

Marksizm yada ilevselcilik gibi yapsal teoriler insan toplumu ve insan davranlaryla bir btn olarakilgileniyor. Sembolik etkileimciler bu yaklamdan kukulu; gndelik, sradan davranlar izleyelim, bireylertoplumu sradan davranlar ile gn be gn yeniden kurarlar, diyorlar.

Sosyolojinin amac: insanlar nasl davranyorlar ve neden yle davranyorlar'a bakmak. nsanlarn tesinde,tepesindeki yaplar aratrmaya gerek yok.

En nemli isim Margaret Mead. ve Chicago Ekol : nsanlar kukla deildir , nasl sosyalize olduklar ile yada retim ilikileri tarafndan ynetilemez. nsanlar ne yapacaklarna karar verirler, yaparlar, pimanolurlar, yalan sylerler, karar deitirirler, vb.

7

7

8/9/2019 sos.bil.giris 2006-2007

8/45

Sembol : Adlandrma. Dnyay basitletirmek iin.

Yalnz cansz varlklar deil, insanlar da : kadn, cani, kahraman gibi. Sonra bunlar ilikilendirilir ve ona gretavr haritalar belirlenir.Ama tavr (ve davranlar) zorunlu deil : Cani kadna hak verebilirim, kahramankadndan holanmayabilirim .

Benlik(self):nsanlar evrelerindeki sembolik (adlandrlm) dnyaya tepki gsterirken, kendi benlikleri konusunda fikirsahibi olmak zorundalar. Ben kimim ki (neyim ki) ona byle bir tepki gsteriyorum? Kendimize dardanbakmay, daha ocukken, evcilik, doktorculuk oynayarakreniriz.

Etkileim:Toplum belli dzenler uyarnca eylemde bulunan bireylerden oluur. Ancak, bireylerin birbirleriyle ilikiyegirebilmeleri iin bu eylemleri karlkl olarak anlamlandrabilmeleri gerekir. Bireyler sembollerden (rn.szckler) ayn eyi anladklarn varsayarlar. Kendilerinikarlarndaki kiinin yerine koyup, benim tepkim ne olurdu, hesabyla davranrlar. Farkl insanlar olup bitenifarkl durumlarda farkl biimlerde alglayp ona gre davrandklar iin de etkileim yoluyla kurular iletiimkurmak srekli olarak deiir.

ELETR:Etkileimin iinde yer ald balam yaratan yapsalgeler gzard ediliyor rn. bir insan nasl baka

bir insan zerinde iktidar sahibi olabiliyor?1. nsanlarn kendi eylemlerine verdikleri anlamn kayna aklanmyor: Karlkl

davranlarnn ardnda varolduunu saydklar ortak anlamn kkeni ne?

ETNOMETODOLOJ

Schutzun almalarndan kaynaklanr, Garfinkelin adyla anlr.lgi alan bir toplumsal dzenin varolduuna inanmak iin insanlarn izledikleri sreler.Toplum dzeni diye bir ey yoktur, toplum, yelerin kurguladklar dzen fikri nden tr dzenliymi gibialglanr.

U noktada : toplumu incelemek anlamsz, nk sosyoloji aratrma nesnesi olan insanlarn dnyaya ilikinvarsaymlarn paylayor, ayn varsaymlar zerine kurulu.O yzden de insight veremez.

Genelde: etnometodoloji eitim ve sapknlk zerine almalar yapm:1. yelik (aidiyet): insanlar ayn gereklii paylatklarn varsayarlar ve

davranlarn bu varsayma gre ayarlarlar, bakalarnn davranlarnn dabu varsayma gre anlamlandrrlar.

2. Belirtim (indexicality, balamsallk): insanlarn davranlarn belli bir balamdadeerlendirdiimiz srece onlara anlam verebiliriz. Belli bir balamdaki anlamldavran farkl bir balamda sama olabilir. Balamsalln ikinci zellii, bir olayanlatlrken ayrntlar atlanr, bu durumda dinleyen anlatcnn yerine ayrntlar

doldurur. rn. Bu gn okulda ne oldu? Hi.3. Dntrm (reflexicality): dzenli, anlaml bir dnya olmal aksi haldeyaam anlamsz olurdu, inanc.

Belgeleme yntemi:(Garfinkel) nsanlarda olaydaki belli zellikleri ayklayp (tekileri yok sayp) olup bitenin ardnda bir dzenaramaya eilimi var.rn. Polis renciyi dvm.

FEMNZM

Kadnlarn toplum iindeki konumu ile ilgilidir = dnya nfusunun yars.

Liberal Feminizm:sosyalizasyon srelerini ve cinsel rol artlanmasn inceler.Toplumsal cinsiyet ayrm / biyolojik kadn erkek farkll ayr alanlar.

8

8

8/9/2019 sos.bil.giris 2006-2007

9/45

Eletiri : (feminizm iinden)

a. Kadnn ezilmesinin ardnda yatan yapsal unsurlar gz nne almyor.

b. Ataerkillik yalnzca aile, ya da medyada deil, her alanda egemen.

Marksist Feminizm:

Kadnn kapitalist sistem iinde ezilmesi ile ilgileniyor. Kapitalist sistem hem kadn,hem erkei ezer, kapitalist toplum dzenini aklamak - ve ardndan devirmek - hem kadn hemde erkei zgrletirecek. Kadn, kapitalist dzen iinde ok nemli bir yeniden retim arac. Birsonraki ii kuan hem fiziksel olarak retiyor hem de onu dzene boyun emek zeresosyalize ediyor.

Eletiri: (feminizm iinden)a. Kapitalist smr ar vurgulanyor. Kapitalist olmayan toplumlarda da

kadn smrlyor.b. Kadn iin ve teorik zmleme iin hedef her balamda hedef

ataerkillik olmal.

Radikal Feminizm :

Ataerkillik - erkek egemenlii - erkekler tarafndan, bilerek ya da bilmeyerek , bu dzendenyararlandklar iin, dzen kendi karlarna olduu iin srdrlyor.Kadnlar, politik, sosyal, ekonomik alanlarda deneyimleri erkeklerinkinden daha az (zayf) olduuiin, bir alt snf oluturuyorlar.zellikle kadnlara kar iddet ve cinsel politikalar -erkeklerinkadnlar cinsel adan kullanlar - zerinde almalar var . Lezbiyenlik, kar cinsle cinselilikilerde serbestlik gibi kadn haklarn savunuyorlar.

Eletiri: (feminizm dndan )a. Kadnlarla erkeklerin ayn oranda smrldklerini ar vurguluyor,b. Dolaysyla, snf ve rk ayrmlarn gz ard ediyor.c. Ataerkillik dndaki etkenleri analiz etmiyor.

FTE SMR TEORS

Rad. Fem. + Marx. Fem. i birletiriyor: Kadn kap. tarafndan ii, erkekler tarafndan kadnolarak smrlyor. gc + ev ii. Kazanan kapitalizm ve erkekler.Kadnlar yar-zamanl, gvencesiz ilerde alyorlar, nk ayn zamanda, ev ii + ocukbakmndan sorumlular. Dolaysyla igc iinde ve politik dzende st kademeleregelemiyorlar.Eletiri:

a. Erkeklerin kadn smrsne aktif katlmlarn yeterince nemsemiyor.b. Kapitalizm patriarkinin srdrlmesine katkda bulunuyor, oysa radikal feministler

sorunu durum bunun tersiymi gibi ele alyorlar.

YAPISALCILIK VE POST YAPISALCILIK

Yapsalclk ve post yapsalcln balang noktas DL.Levi-Strauss : Dncelerimizi ve eylemlerimizi yaplandran Dildir. nsanlar dnyay dillerinin gzlkleriardndan alglarlar.O yzden de, toplum yaamn ve toplumsal davranlar dil belirler.

YAPISALCILIK

Levi-Strauss :

Toplum bamsz bir birimdir(entity) Toplum toplum yaamn yaplandrr Yap dil tarafndan oluturulur Dil, dolaysyla kltr, insann bilinaltnda oluur

9

9

8/9/2019 sos.bil.giris 2006-2007

10/45

nsan dima ayn biimde altndan, tm diller yapsal olarak ayndr.

Farkl kltrler aslnda dilin ardnda yatan bilind dnce sreleriniyanstr.

Yapsal olan , dilin boyunduruu dna kp hareket edebilmezgrlne sahip deillerdir.

Levi-Strauss ve onu izleyenler mitlerin ve sembollerin toplum yasa lar ile ilikisiniincelerler.

POST YAPISALCILIK

Foucault :Levi-Strauss izgisi zerinden alternatif gelitirdi.zmlemesi dil zerinden, ama tm dillerin ardnda yatan evrensel ortak payday inkar.ktidar - erk ile rn. delilik, cinsellik gibi toplum yaamnn belli alanlar arasndaki dilsel etkileimi inceledi.Foucault : "Dilin yaplan ve anlamlar iktidar yanstr" : bizi belli biimlerde dnmeye ve anlamayaynlendirir (ve baka biimlerde dnmemeye ve anlamamaya)

Sylem : Foucaulta gre belli alanlarda kullanlan ifade biimleri. Dnyaya ilikin alglarmz ve bilgilerimizisylemler belirler. Sylemler belli tarihsel dnemlerde iktidar sahibi belli insa topluluklarnn oluturduklar

dilsel ifade biimleridir. Ancak, sylemler bilinli olarak kurulmaz. Sylemi iktidar oluturur; ama sylem dedilin anlamn snrlayarak kendi gcn yaratr. rn. Madness and Civilisation : Czzam hastanelerikapand, yerini akl hastanelerinin almas ve psikiyatri mesleinin geliimi ald.

YAPILAMA

Giddens : Social Theory and Modern Sociology

nsann stnde ve tesinde varolan yaplar zerine kurulu Yapsal yaklamlarla, zgr irade ve seimhakkn vurgulayan eylem teorileri (fenomenolojik yaklamlar) bir araya getirme abas.

Yapsal yaklamlar : yap kurallar ve kaynaklardan oluuyor. Kurallar toplumun

bize dayatt gndelik yaam srdrme dzenei.

Kaynaklar: a) ekonomik mallar ve gler ile b) iktidar

Eylemsel yaklamlar: nsanlar yapy deitirmek iin belli seimler , belli eylemler yapyor.

Eylemlerin tmn eylemci (agency) kavram altnda toplam. Eylem ancakyapnn zorlamalar iinde yer alabilir, dolaysyla yap ve eylemayrtrlamayacak biimde i ie gemi. Toplum nceden ngrlebilirbiimlerde eylemde bulunan faillerden oluur. Failler (aktrler) zaman iindedavran biimlerini deitirerek (rn. birlikte yaama, evlilik adetleri) bungrlebilirlii sarsabiliyor ancak bir eylemin amac ile yol aaca sonu ya dadeiiklikler arasnda birebir (nedensel) bir iliki yoktur.

Giddens rnek verir: Willis: Learning to Labour: 12 ii snfndan ocuk zerine 18 aylk aratrma.lkretim son snftan ilk ilerine girip almaya balayncaya dek izlenmi. ocuklarn okula gitmeye hihevesi yok, derslerde grgr geerek, inekleyen rencileri tiye alarak okulu bitiriyorlar. stedikleri bir an ncei hayatna atlmak. Okuldaki baarszlklarndan tr de ancak sradan ii olarak istihdam ediliyorlar veilerinde okuldaki tavrlarn srdryorlar : aldrmazlk ve gr gemek. Ancak okuldaki gr gemek tavr iyaamlarnda baarsz olmalarna yol aarken bir yandan da onlara bu dayanlmaz tekdze, anlamszyaama katlanma olana salyor.

3.c DERS

ANTROPOLOJNN SOSYAL BLMLER NDEK YER

SOSYAL ANTROPOLOJ / KLTREL ANTROPOLOJ AYRIMI

SOSYAL ANTROPOLOJNN TARHSEL GELM

10

10

8/9/2019 sos.bil.giris 2006-2007

11/45

ANDROS ( Gr., adam) + LOGOS ( Gr.,sz, akl) : nsan bilimi . Alan ok geni (Meraklsna karlatr: HOMO (L.)+SAPIENS ( L., bilen, tadm olan) + MYTHOS (Gr.sz, rivayet)

Akademik paketler : fiziksel, kltrel, simgesel, sosyal, yapsal, marksist antropoloji

ya da kent antropolojisi, salk antropolojisi , geliim antropolojisi gibi

ki temel ayklama : a) Sosyal antropoloji / kltrel antropolojib b) Deneyselcilerin yaklam / rasyonalistlerin yaklam

a) Sosyal antropologlarn zihinsel kkeni: Durkheim + Webere gider. Kltrel antropologlar Tylordan ve 19. yyetnograflarndan, onlarn yaptklar exotic ( yabanc illere dair) yolculuklardan el alr. rn. Tylor (PrimitiveCulture,1871) : ruh (anima) bedenden bamsz, beden geici ev ; ruh gezer: uykuda; lmden sonra.

Evrimci kurama gre ruhlar glerine gre snflandrlyor: ok tanrclktan tek tanrcla doru.Aklayamadklar, korktuklar doal afetleri, olaylar onlarn ardndaki ruhlarla aklyorlar : MANA kavram(Marett) : nsan ya da cansz varlklardaki doast g. Baar (iyi rn alma) MANAya bal. Polinezyada(Pasifik adalar) kiinin iindeki MANA orann mensup olduu sosyal tabaka belirliyor. Bunlar bir eit tanr vekili.Ekini bitike, ev yapp korunduka, tekerlei ,aletleri bulduka tanr says azalyor. Dolaysyla, yer tanrs, gktanrs, ardndan tek tanrl dinler ve vekilleri : MUSA, SA, MUHAMMED.

b) Deneyselciler, zoologlara yakn izgide. Toplumsal yaamn olgular halinde videoya kaydedilip istatistikverilere indirgenebilecei grndeler (DARWIN, biyolog, Trlerin Kkeni, 1859), maymun, doal ayklama(Herbert Spencer), rekabet.

Rasyonalistler/aklclar ise antropolojiye bir tr dil felsefesi olarak yaklatlar. Nihai ama: insan dncesininardndaki bilind yaplar kefetmek (Freud, psikiyatr. Totem ve Tabu, 1912). edipus evrensel, ama birey,sosyo- kltrel adan balamsal.

Deneyselci antropolog rn.: Malinowski. Aklc /idealist antrop rn: Levi-Strauss.

Alan ok geni. Zoologlar benim homo sapiens (bilen insan) olduumu sylyorlar. Ben de ait olduum bu hayvantrnn evrensel ortak paydalarn ve trmn yeleri arasndaki farklar bilmek istiyorum. nsan, insanolmayandan nasl ayrt ettiklerini de merak ediyorum. nsanlar grnlerine, yesi olduklar topluluk ya da uygarlktrlerine gre snflandrabilir miyim?

Pek ok antropolog ders kitab yazm ve insan topluluklarnn / kltrlerinin birbirinden farkllklarn sralam. Amaolmam. nk yakndan bakldnda ne srdkleri farklarn gzlemledikleri topluluklarn yapsndan deil, onlargzlemleyenin bak asndan kaynakland artk biliniyor.

Modern antropolojinin kurucusu olarak bilinecek Avrupal ve Amerikal sosyal bilimciler 19 yy ortasnda zuhur ettiler.Daha balangta 4 ayr dal var : antropologlar, etnologlar, arkeologlar ve filologlar.

Antropologlar dpedz kafir. Bugn fiziksel antropologlar olarak anlyorlar. ncilde vaaz edilen insanolunun aynkkten tredii savn yekten inkar ediyorlar. nsan benzeri pek ok tr vardr ama bunlar iinde yalnzca beyaz deriliAvrupallar akl sahibi gerek insanlardr, diyorlar.

Etnologlara gre eitli insan rklar var .Bunlar yaradltan farkl grnlere ve becerilere sahipler. Etnologlarinsanlarn treleri ve dnya haritas zerindeki dallar, yayllar ile ilgileniyorlar.

Arkeologlar bir tr romantik, maceraperest hazine avclar. Bulduklarna ilikin yorumlar ncilden ve klasikedebiyattan (Greko-Romen) esintiler tayor.

Filologlar ise Grek ve Latin dillerinin kkeni Hint-Aryan dilleri midir, deil midir sorusunun peinde. ok dahanemli dilbilimsel karlatrmalar yaplacan yeni yeni kefediyorlar.

Bu olduka amatr sosyal bilimciler grubu balangta aralarndaki anlamazlklara ramen bir konudaanlamlar: Hepsinin ilgi alan teki , yani, Hristiyan olmayan, Grek ve Latin yazl geleneinden olmayan,

vahi, yaban, doal, barbar, ilkel insan.

11

11

8/9/2019 sos.bil.giris 2006-2007

12/45

te balangtaki bu tutum, bu yandalk yznden Antropoloji gnmze dek zerinden atamad bir biimdetanmlanm : Antropoloji insann deil de LKEL insann bilimidir diye bilinmi.

Bu yeni etnosatrik (rk merkezci) bilimin ortaya k Avrupann kolonyalist, yani uzak diyarlarn doal zenginliklerinismrmek zere dnya corafyasna yaylma giriimi ve Kuzey Amerikadaki Avrupal kolonilerin Bat ya doruilerleyileri ile tarihsel olarak akyor. Bu yeni bilim Avrupal olmayanlarn, doalar gerei , akl ermez, ocuksu,

vahi, tpk evcil hayvanlar gibi eitilebilir olduunu ne srmekteydi. Bugn bile antropolojinin dili smrgecisylemin renklerini tar.

Antropoloji gelitike zellikle mzelerde ve niversitelerde beklendi. nsanlarn fiziksel niteliklerini inceleyenetnologlar ; insanlarn rettikleri maddi aralarn kalntlarn inceleyen arkeologlar ve dillerin kkenlerini inceleyenfilologlar, insann tarih ncesi ni aratran bilimciler olarak kabul grdler. Onlarn grevi yazl kaytlar olmayaninsanlarn tarihte ve bugn nasl yaadklarn hikayelendirmekti.

Bu noktada tarih ile antropoloji akt. yle: Her ikisi de uzakta olan inceliyordu: tarihiler zamansal olarak,antropologlar mekansal olarak Batlnn uzanda olan. 19. yy. da Batl yla ayn zamanda yaayan yerliler(Indians, Kolomb, 1492) ada fosillerdi. Bu yzden de Batl ya kendi gemiine ilikin ipular verebilirlerdi.nsanln barbarlk dneminden kalm bu insanlar ve onlarn garip treleri, maymundan tremi olan insann naslbir hayvan olduunun kant olabilirdi.

Bylece, insann evrimi, insann kanlmaz ilerleyii, kademe kademe belgelenecekti. Bu basamaklarn sonunavarldnda ise , nihai hedefe ancak ve ancak Hristiyan Avrupal beyazn kapitalist dzeninden geilerekulalabilirdi.

Evrimci antropolog Morgan ilkel insan eninde sonunda kanlmaz olarak uygar insana dnecektir, diyordu. Onungrlerinden yola kan Engels + Marx dnyadaki tm toplumlarn da ayn sosyo-ekonomik aamalardan geerekilerleyeceklerini, bunun kanlmaz (kader ?) olduunu ne srdler. Marxist antropoloji bu kanlmaz aamalarnrneklerinin o zaman (yani 19. Yzyln ikinci yarsnda) dnyada varolduuna dair etnografik kantlar zerinekuruldu. ( Meraklsna: Morgan, Systems ofConsanguity + Affinity of the Human Family (1871) ; Engels, AileninKkeni, zelMlkiyet ve Devlet(1884) ).

Bylece,alma alan geleneksel,mitolojik, yaz-ncesi, duraan toplumlar olan antropologlarla, modern,

ilerlemece, okur-yazar toplumlar inceleyen sosyologlar ve siyaset bilimciler arasndaki kopukluk srd.(Meraklsna: MYTHOS Greke sz, hikaye, rivayet sylence demek ; LOGOS ta sz demek, sz, dnce. Ohalde, mitoloji ne demek?)

Byle bir ayrm hala varolabilir mi? lkel topluluklarn farkl olduklarndan sz eden antropologlarn bugnkrencileri, dinleyicileri, okurlar olan modern toplum yeleri artk sz edilen farklarn gnlk yaamlarndakarlatklar insan ilikilerinin bir baka biimi olduunu kavrayabilecekleri bir iletiim a iinde yayorlar.Bizden farkl olanlarn , onlarn zeka geriliinden ya da toplumsal rgtlenme geriliinden kaynaklanmadn,sadece farkl dndklerini, farkl yaadklarn fark edebiliyorlar.

te yandan, biz insanlar nereye kadar birbirimize benzeriz, nerede farklyz sorusu antropoloji iin herzaman sorgulanmas gereken bir soru olarak kalacak.

Drt milyon yl ncesine tarihlenen bir bulgu var. ki aya zerinde yryen canllara ait, yani, maymunluktaninsansla gememizin kant olabilecek bir bulgu. Bir volkan izi iinde bulunmu foillemi ayak izleri bunlar. canlya ait. Tek sra halinde yryorlar. lk iki canlnn ayak izleri ncye oranla daha byk; en ndekinin ayakizleri ikincisininkilerden daha derin ; demek ki birinci ikinciden daha csseli ; ncs ise yalpalayarak yryor:ster istemez aklnza geliyor, diyor Edmund Leach, birbiri ardna yryen bu insanslar bir koca, kars ve ocuuolamaz m?

Sorunun cevab insan nasl tanmlayacanza bal. Zoologlarn HOMO olarak adlandrd trn yelerinin ortakzellikleri nelerdir? Kars olarakkavramsallatrdmz iliki, ortak bir dil konuan insanlarn kurduklar belli birtoplumsal dzen dnda dnlemez. O halde, bu yaratklar bundan 4 milyon yl nce bir dile ve bir toplumsal rgtesahip insanlar myd?

Drt milyon yllk bu fosilin akla getirdii ana-baba-ocuktan oluan modern aile olasl Morgan-Engelsantropolojisinin ilkel insann cinsel yaamn anlatrken szn ettii rasgele iftleme, ok elilik, grup evlilikleri gibibetimlemelere ters dyor.

12

12

8/9/2019 sos.bil.giris 2006-2007

13/45

Tarih ncesi dnemlerde insan trnn nice corafi engeli aarak dnya haritas zerinde bolca gezinmi olduunadair pek ok kant var. 40 bin yl nce Avustralyada, Kuzey ve Gney Amerikalarda bugn biz neysek ona benzeyenbir canl trnn yaadna dair kantlar var. Afrika,Asya ve Avrupa ktalarndaki atalarmzn gemii ise milyonlarcayllk.

Bunca yl nce yaam insanlarn sosyal rgtlenmeleri kukusuz Marxist anlamda sosyo- ekonomik adan doal

evreye uyum salamaya ynelikti. te yandan, yamur ormanlarndan llere ve kutuplara uzanan bir corafyadakiiklim-evre koullarnn farkll dnlrse bu insan topluluklar ok farkl biimlerde rgtlenmi olmallar.Milyonlarca yl nce yaam avc-toplayc insan topluluklar ile antropologlarn bugn gzlemledikleri ilkel avc-toplayc insan topluluklar ayn kefeye konulamaz, byle bir genelleme yaplamaz.

evre koullar asndan birbirine benzer kutup alt yrelerde yaayan Eskimolarla Patagonyallarn giyim konusundaok farkl yntemleri var. Eskimolar kat kat giyinme konusunda ok gelimi teknikler retirken Patagonyallar srtlarnabir oban gocuu atmakla yetinmiler.

ada etnografya bize ancak insann yaratclnn ne denli esnek olduunu gsterebilir; tarih ncesidnemlere ait syleyebilecei bir ey yoktur.

19. yy sonu antropologlar IRK derken, belli bir yrede yaayan bir nfusun dierlerinden farkl olduklarn

varsayyorlar. Nasl farkl? A) fiziksel olarak, yani HOMO trnn bir alt kategorisi olarak tadklar zelliklerden trfarkl, B) dili farkl, C) kltr, yani rettii maddi ara-gere farkl, D)tarihsel kkeni farkl. O gnn bilimcileri insanlarsonsuz sayda IRKa blmler. Antropologlara da bunlarn tarihlerini bulup karmak grevi dm.

Bir de bu tarihi bulup karttklarnda her rk teknik, zeka ve toplumsal rgtlenme asndan becerisine, baarsnagre sraya, koymak, snflandrmak.

Dahas, insan trnn zihinsel geliimi ile insan yavrusunun fiziksel geliimi arasnda birebir bir benzerlik olduuvarsaylm teki lerin azgelimi olmalar, tpk kk ocuklar gibi henz eitilmemi olmalarndan kaynaklanyordenilmi. lkellerin smrgecilerin kurduklar Hristiyan misyoner okullarda eitilip adam edilmesi gerekir denilmi.

Bu dnce biimi 20 yy. banadek Avrupada da Amerikada da akademik evrelerde geerli oldu. Tek fark rklaraadan yukarya sralamaktan vazgeip, (kafatas biimlerine, l mumyalama trenlerine, vb. bakarak) rklarn

dnya haritas zerinde nereden gelip nereye gittiklerini incelemeye balamalar.

Hemen hemen ayn sralarda antropolojinin amac tarihi yeniden kurgulamak deildir, ama karlatrmal birsosyoloji kuram gelitirmek olmaldr, denildi.

Bu yeni yaklam, yani sosyolojik antropoloji 1893lerden beri Pariste Emile Durkheim nclnde gelimiti. Buaba ayn zamanda 20 yy balangcnda Batdaki modern brokratik endstri toplumlarnda aklcln,rasyonalitenin ne km olmas nedeniyle Max Weber ile Marxistler arasnda bir diyalog kurma abasyd. Birbaka deyile ama dinsel ideolojideki deime ( 16 yy Protestan Ahlak) ile ekonomik yapdaki deime (emekkarl cret zerine kurulu kapitalizmin gelimesi) arasndaki nedensellik ilikilerini incelemekti. (Meraklsna:Weber : Protestan Ahlak.....)

Bu ereveden baknca da, kanba zerine kurulu toplumsal ilikiler, by, cincilik gibi Batl olmayan,egzotik ( ex-otic=darlkl, yabanc ) , a-d trelerin ilkel insanlarn ilkellikleri gerei srdrdkleri ocuksu davranlar olmadnakarar verildi. lkel topluluklarn bu davranlar kesin olarak aklanamamakla birlikte ilevsel davranlard; ekonomiknedenlerle byle ilkel dnce lere sahiptiler ve o yzden akl d davranmaktaydlar.

Durum tam aklk kazanmamt. Antropologlar daha nceleri ilkel insan ile uygar insan ayrmn bireyinzihinsel yaps zerine kurmulard. Sosyologlar ise aradaki fark bireyin iine doduu toplum tipindenkaynaklanr diyorlard.

Sosyologlara gre sorun bireyin aklc/akld, ocuk/yetikin olmasnda yatmyor. Sorun bireyin iine doduutoplumda nasl eitildii, nasl sosyalize olduu,yani nasl toplumun bireyleri haline getirildikleri. Bu yzden desosyologlar antropologlardan bireyin iinde yetitii farkl toplumlarn matrislerini, kalplarn bulup karmalarnistiyorlard.

13

13

8/9/2019 sos.bil.giris 2006-2007

14/45

20 yy banda Fransada Levi-Bruhl, talyada Pareto farkl noktalardan kp ayn yere vardlar. kisi de mantksal-aklc-deneysel olarak kantlanm olan dorudur; mantk-d, akl-d, bilim-d olan yanltr, denilemez, dediler.Bu kartlk, bu ak/kara ayrm ok kaba, ok basit bir ayrmdr, dediler.

Antropolog Evans-Pritchard 1936da yle yazyor:

Levi-Bruhl ilkel dnce biimlerinin kendi iinde tutarl olduklarn grd. lkeller nermelerden dorukarsamalar yapmaktaydlar. Ancak nermeler onlarn kendi deneyimlerine deil, kltrlerinin onlara rettii veinanlarla beslenmi dorulara dayalyd. Dndklerinin yanl olduu mantksal ya da deneysel olarakkantlansa bile ayn biimde dnmeyi srdryorlard. (Leach,p.23) (Hintliler nekler)

Bu yaklam, yani zihinsel grecelik, gnmzde de sosyal antropolojinin en ateli tartma konusu. Aklclarile deneyselciler hala derin bir fikir ayrl iindeler.

20 yy. antropologlar 19 yy. antropologlar ile kyaslanamayacak oranda, pek ok alan almas yaptlar. Yabancbir ortamda yabanc bir dilde yaptklar grmelerin, tartmalarn doru/yanl gibi basit bir ayrmaindirgenemeyeceini kendileri bilfiil yaayarak rendiler.

Sosyal antropologlarn dierlerinden ayrlmas bu gelimeler sonucudur. lk yaptklar IRK szcn szlklerinden

silmek oldu. Bylece fiziksel antropologlardan ve zoologlardan ayrldlar. Kesin kantlara dayanmayan, tahmini tarihyazmlarn reddedince de arkeologlardan ayrldlar. Tarihi yeniden kurgulamak, yeniden yazmak yanls olanlarkltrel antropolog oldular. Kendilerini sosyologlara daha yakn hissedenler sosyal antropolog oldular.

SOSYAL ANTROPOLOJNN TARHSEL GELM

Sosyal antropoloji deyimi bir ngiliz icaddr. I. Dnya savandan sonra kullanlmaya baland. Sosyalantropologlar ya dorudan Durkheim sosyolojisinden etkilendiler : LEVSELCLK (organizma = beden ;ilev = kurum) , KOLLEKTF BLN, ORGANK DAYANIMA (BREY,ORGAN METAFORU ), DNSELTRENLERN DAYANIMAYI PEKTRCL) ya da ilevselcilii dolayl olarak Malinowski ve Radcliffe-Brown ' dan rendiler.

Radcliffe-Brown 1922'de da dinsel ayinlerin (ritel) deerini inceledi. (THE ANDAMAN ISLANDERS Hediyelerin deerlerinde eitlik ). Ayn yl Malinowski ARGONAUTS OF WESTERN PACIFIC adl kitabn

yaynlad. Bu kitapta KULA evrimi olarak bilinen adalar aras al veri, dei toku sistemini inceledi.( SYASAL AIDAN ZERK TOPLULUKLARIN ORTAK DEERLER VE TUTUMLAR ZERNE KURULUALI VER SSTEMLER)

Sosyal antropologlar onlardan nceki antropologlardan ya da etnologlardan ayran birinci zellik : ncekileryazl kantlar olmayan bir tarihi masa bana oturup yeniden kurgulamlar ; sosyal antropologlar ise alanalmas tekniklerini gelitiriyorlar. ncekiler, transkripsiyon metinler zerinde alarak, evirmenleraraclyla "seilmi" rnek kiilerle ksa grmeler yaparak bilgi toplamlar. Oysa Malinowski Trobriandadalarnda l9l4 -l9l8 yllar arasnda gide gele toplam 2 yl kald, dillerini, lehelerini rendi, bilgilerini onlarnyaamlarna fiilen katlarak derledi. (KATILIMCI GZLEM).

Bugn antropologlarn teknolojik gelime sayesinde kullandklar polaroid fotoraf makineleri, ses kaytaygtlar ya da video alclar henz yok ama Malinowski'nin yntemi onlar ard. (Gir: deoloji teknolojiyiard = gzlemlemek istiyordu. rnek Victorians, lmszlk, fotografi).

kincisi, Tylor gibi, Frazer gibi erken antropologlar inceledikleri insanlarn trelerini onlarn iinde bulunduklartoplumsal balamdan ayrarak ele almlar. Gney Amerika'dan Uzak Asya'ya uzanan bir corafyadayaayan eitli halklarn yzbinlerce yllk tarihlerini bir paragrafta zetlemiler. Oysa Malinowski ve onunrencileri, belirli bir toplumu belirli bir tarihsel anda belirli bir konuda inceleyen monografiler yazdlar.

rnein, l929 ' da Firth, TKOPA adndaki bir Bat Pasifik adasnda yaayan l300 kiilik bir topluma ilikinpek ok monografi ve makale yaynlad. 3 ooo km karelik bu adadaki l300 kiilik topluluu kanba ilikileri,ekonomileri, din, mitoloji, gndelik yaamlar asndan ayrntl olarak inceledi. Firth'in kaygs bu etnografikayrntlarn tek bir ilevsel btnn paracklarn oluturduklarn kantlamakt.

Ayn tarihlerde Fransa'da Levi-Strauss'un ban ektii karlatrmal yapsalclk gndemde. (Levi -Strauss'un yapsalclk anlayna gre, kltrel kalplar eitli dnmlere urasalar bile, her zaman insandncesinin en temel biimlerini ifade ediyorlar. Yapsalc antropologun amac belli toplum dzenlerini

anlamaya almak deil, insan zihninin nasl altna dair ilkeleri deifre etmek, bulup karmak .)

14

14

8/9/2019 sos.bil.giris 2006-2007

15/45

l926-45 yllar arasnda sosyal antropoloji ve ilevsel antropoloji hala ayn anlama geliyor. levselciler iinmesele belli bir zaman ve belli bir mekanda kurumlarn nasl karlkl etkileim iinde olduklarngsterebilmek. rnein, Malinowski iin antropolojinin temel sorunu yabanc diyarlardaki garip insanlarnanlalmaz davranlar nasl yorumlanacak, nasl tercme edilecek. Malinowski'ye gre yant : inde yeraldklar balam anlalrsa, insanlarn evii (domestic) davranlar, ekonomi, hukuk (adalet), politika(siyaset) kurumlar, by-din ve teknik becerileri hepsi birden anlalr.

Malinowski iin anlalr olmak akl selimle, saduyu ile eanlaml. Alan aratrmacs "gzlemlediimolaanst bir ey" fikrini kesinlikle kafasndan savuturmal. By, sihir, esrarengiz bir durum deil. Bizim,"ok gzel dolma piirir, iek yetitirmekte ustadr", dediimiz kii bu beceriye bilimsel ilkeleri izleyerekdeil, by ile, sihir ile varyor; biz onun hnerini ay piirme sanat, ya da iek yetitirme sanat olarakadlandryoruz, ite by , sihir bundan ibaret.

Malinowski, bu kuraln yansra (kural = alan almacs aratrma nesnesine garip, olaanst, aykr, ilgindiye yaklamamal) bir kural daha ne sryor: Her toplumsal kurum (aile, eitim, ekonomi, adalet, vb)bireyin somut ihtiyalarn karlamak iin kurulmutur,diyor.

Malinowski burada Durkheim kart bir tutum benimsiyor: Antropolojinin amac insann doasn anlamaktrtoplumunun doasn deil, diyor. Toplumun entegrasyonu bireyin kiisel karna baldr, toplumsallamakinsann temel biyolojik ihtiyalarndan kaynaklanr : yani hayatta kalmak ve remek. O halde, diyorMalinowski, toplumsal kurumlar bireylerin hayatta kalmalarna ve remelerine zemin hazrlamasayd,toplumsal kurum diye bir ey olmazd !!!Radcliffe-Brown'un ilevselcilii daha farkl. Alan almasndan ok, masa ba almay yelemi. Sosyalantropoloji bir tr karlatrmal sosyolojidir, yani nihai amac insan topluluklarnn zerine kurulu olduuevrensel geerlilie sahip kurallar, yasalar bulmaktr, diyor. Bunun iin de toplumlarn yaplarn tek tekinceleyip sistematik olarak karlatrmalyz, diyor. (Meraklsna: Durkheim -Toplumsal blm (l893)).

Radcliffe-Brown'a gre: Toplum kendi kendini yenileyerek srdren bir organizmadr. Birey toplumun iinedoar. Toplumun yazl olmayan karmak bir yaptrmlar ve yarglama sistemi vardr. Bunlar bireyinzgrln kstlar. Bu yasalar ve yaptrmlar aka (explicit) ortaya konmaz; o toplumun mitolojisinde vedinsel trenlerinde dolayl olarak (implicit) belirtilmilerdir.

Radcliffe-Brown da Malinowski gibi toplumsal entegrasyonun, btnlemenin doas ile ilgileniyor. Ortak soruu: Neden insanlar verili bir toplumsal matris (kalp) uyarnca birlikte ,ayn biimde davranrlar, ibirlii

yaparlar?Malinowski bunun nedeni insann kiisel karlar ,demiti. Radcliffe-Brown bunun nedeni ortak inan sistemive birlikte uygulanan tapnma, ritel, ayinlerdir, diyor. Radcliffe-Brown'a gre, antropoloji toplumlarnyaplarn, rgtlenme biimlerini snflandrmal ( Ama, kanba, soydalk ilikilerine gre rgtlenmitoplumlar, sosyal snflara gre tabakalam toplumlardan ayrmak zoologlarn memeli hayvanlarbalklardan ayrmasna benziyor.)

Bu neri giderek yapsalc-ilevselcilik olarak bilinecek. Malinowski'nin ilevselciliinin temel sorusu,gelenekler, grenekler bireyin temel biyolojik ihtiyalarn nasl karlar, idi. Yapsalc-ilevselcilerin temel ilgialan ise toplumun sreklilii. Toplumun sreklilii nasl salanyor? Toplumsal yaplar zamana kar nasldireniyorlar? diye soruyor Radcliffe-Brown. Ve cevaplyor:

Toplumsal yap = bir dizi gzlemlenebilir ve aka tanmlanabilir toplumsal kurumun birbirine eklemlenerektoplumun iskeletini oluturduklar yap. Yapnn LEV sistemin srekliliini salamak . Benzetme = kalp ,

beyin.

te yandan, Fransa'da Claude Levi-Strauss'un l949'da yaynlad makale ile antropoloji yepyeni bircanlanma yayor. Bu makaleyi Levi-Strauss l963 ' te Yapsal Antropoloji adl kitabnn ilk blm olarakyaynlayacak. Levi-Strauss'a gre, etnoloji hem sosyal antropolojiyi hem kltrel antropolojiyi ierir. Sosyalantropologlar kurumlar, temsil sistemleri olarak inceler; kurumlar toplumun yesi tm bireylerin inanlarn,duygu ve dncelerini , normlarn temsil eder. Kltrel antropologlar toplumun yaamn srdrmek iingelitirdii teknikleri inceler; ve baz durumlarda kurumlar da bu tekniklerden saylr. Ama Levi-Strauss' un bugru Amerikal ve ngiliz antropologlar, yani sosyal antropologlarla kltrel antropologlar birbirineyaklatrmad.

Levi -Strauss l949'da yaynlad bu makale ile ayrca tarihle antropolojiyi de kar karya getirdi. Levi-Strauss'a gre antropoloji - tarih ayrm yle : Antropoloji doal olgularn bilinalt yapsn inceler. Oysatarih, somut, kesin olaylarla, olgularla ilgilenir. Antropoloji, yazl olmayan verilerle ilgilenir : Bunun nedeniinceledii insanlarn yaz bilmemesi deil, antropolojinin ilgi alannn insanlarn talar, katlar vb. zerinekaydettiklerinden, kayda deer grdklerinden baka eyler, kaytlardan te bir ey olmas. Yani, akas,

15

15

8/9/2019 sos.bil.giris 2006-2007

16/45

antropologlar insanlarn zihinsel bilinalt ile ilgilenirler,diyor Levi -Strauss. Levi-Strauss'un grlerinekatlanlar kendilerini sembolik antropologlar olarak adlandrdlar.

Sosyal antropologlarn Durkheim'dan yola karak benimsedikleri ilevselci tutum, onlar toplumun ilevseladan btnlemesi, entegrasyonu iyi bir eydir, grne gtrd. Yani eitli kurumlar dengeli, istikrarldeilse, toplum hastadr, toplum ker, diye inandlar. (Patolojik durum, insan bedeni benzetmesi.)

Durkheim modelinin zayf yan toplumu doal olarak varolan, kendi kendine yeterli, kapal bir sistem olarakele almas. Oysa, gerek hayatta birey kolayca bir toplumdan tekine kolayca geebiliyor. Dahas yeliktanmna bal olarak, ezamanl olarak birden fazla toplumun yesi olabiliyor: (Tireli topluluklar : Mslman-Trk , Alevi- Krt.=leriye al.)

Firth, Tikopia adasnda (Bat Polonezya) toplumsal deiim zerine l952'de yaynlad kitabnda adaya l929'da yapt gezi ile l934-37 yllar arasnda yapt gezileri karlatrr ve ikinci seferde toplumun ekonomiktemelinde ve gndelik yaamnda kulland aygtlarda ok byk teknolojik deiiklikler gzlemler. Ama budeiiklik yzeyseldir , grntye aldanmamalyz, der, btn kurumlar eskisi gibi iliyor. Firth, toplumunsrekliliine inanm bir ilevselci , radikal deiimin ke yol aacana inanm. rgtlenmedeki geiciaksamalar, sistem ( tpk insan bnyesi gibi) kendi kendine onarr, diye dnyor.

KLTREL ANTROPOLOJ

Kltrel antropologlar Amerikal, sosyal antropologlar ngiliz, dedik. Ortak sorunlar : alan almasndatercme ve yorum. Malinowski nin 70 yl nce ban artan sorun, teknoloji ilerlese de (her trl ses vegrnt kayt olana olsa da ) ayn sorun. Farkl ynleri: Farkl entellektel geleneklerden geldikleri iin(deneyselci / aklc ayrm ) inceledikleri nesnelere farkl bakyorlar. Sosyal antropologlar Durkheim &Weber'den el alyor. Kltrel antropologlar Tylor'dan.

Antropologun esas sorunu insan insan olmayandan ayrmak demitik.19. yy ortasna dek dinsel dogmayakar kmak zor. Kutsal Kitaplar diyor ki, nsan Tanr' nn yeryzndeki suretidir ve hayvandanfarkldr.Antropolog soruyor: Bu fark, bu tekilik, nereden geliyor ? Bu sorunu amak iin iki kart kavramgelitiriliyor: Doa ve Kltr.

nsan tarlay srerken, doal bir malzeme ile insan yaps bir araya gelerek bir dnya kuruyor. Doa, ortadaonu dntrecek insan olmasa da var. Bu aklama maddi dnyay aklamaya yeterli. Evler, tarlalar, yollarinsann kltrel rnleri. Ama biimleri, formlar kltrel ; malzeme doal. Oysa insann rettii kltrel

rnlere deil de , onlar reten insann kendisine, retme eylemi iindeki insana baknca, durum karyor.Hayvan nerede biter , insan nerede balar? ( We are such stuff that dreams are made of " Shakespeare ,A MDSUMMER NGHTS DREAM.) Durum karnca da, doa / kltr kartl insann ahlaki deerlerini deierecek biimde geniletiliyor. Dnem, l9. yzyln ikinci yars. Egemen deerler : Maddeci kapitalizmindeerleri. Bu koullarda antropolog insan kolayca alet yapc, ara retici (homo faber) olarak tanmlyor.(Adlandrma, gzlkler).

Tylor ite bu iklimde (context) kltr tanmn ne sryor (PRIMITIVE CULTURE , l871) : "Kltr ya dauygarlk, en geni etnografik anlamda, insann, toplumun bir yesi olarak edindii becerileri, alkanlklar vebu arada bilgisini (knowledge), inan, sanat, ahlak, hukuk ve geleneklerini ieren karmak bir btndr." Veekliyor : "Uygarl incelemek iin onu nce ayrtrmak, blmek ve bu blmleri kendi ilerindesnflandrmak gerekir."

Tylor'n snflardan kastettii silahlar, dokumalar, mitoslar (sylenceler) riteller (dinsel ayinler) ve

seremoniler (toplumsal trenler) .stelik sralamasn bu nem srasna gre yapyor. Tylor'un bir bakasralama nerisi de yle: a) giysiler, b) ara ,gere,silahlar, c) evlilik ve mlkiyet kurallar, d) ahlaka ve dineilikin doktrinler, akideler.

Btn bunlar insann rettii maddi nesnelere, ara gerece verilen nemi gsteriyor. Dahas, bir yzyl nce,l8. yzylda sylenenler unutulmu : Akl a'nda, Aydnlanmaclar insan hayvandan ayran dilidir, insankonuur , hayvan konumaz demilerdi.

Tylor'un kltr tanm pek ok dnm geirse de, kltrel antropologlar kltre bir tr giysiymi gibi, onugiyen insandan ayrarak ve snflandrarak bakyorlar.

Dahas , kltrel antropologlar da aralarnda l9. yzyl materyalist evrimcileri (Tylor, Morgan, Engels, Marx )ile l8. Yzyl rasyonalist / idealistleri (Rousseau, Vico) gibi iki farkl kampa ayrlmlar. Temel sorun = nerdenyola klacak? nsan belirleyen alet yapc oluu mu, yoksa dili mi? Kltr denilen bu kendine zg "ey"

insann (doal) evresine uyum salamak iin rettii tekniklerle mi aklanacak , yoksa kltr doal dnyaile insan arasnda maddi bir balant, bir snr oluturan "ey, eyler" deil de, insan zihninde varolan birhayal rn m?

16

16

8/9/2019 sos.bil.giris 2006-2007

17/45

Bir uta kltrel antropologlar , "yamyamlk protein eksikliine kar gsterilen bir tepkidir," diyor (Harris,l979, Cultural Materialism.) teki uta , sembolik antropologlar "kltr bir semboller ve anlamlar sistemidir"diyor ( F. JAMESON) " Sem. Antrop.'lar kltr dil zerine kurulu bir dnce sreci olarak gryorlar;kltrn giydiimiz elbiseler, oturduumuz evler gibi maddi davurumlaryla ilgilenmiyorlar."

KLTRN VE TOPLUMUN BRMLER

TYLOR, "kltr" szcn tekil olarak kullanyor; evrensel, tek bir kltrden szediyor. Oysa bugnantropologlar toplumLAR dan, kltrLERden konumak zorunda hissediyorlar kendilerini. Bugn antropolojibir toplumdan szederken onu teki toplumlarla kyaslanabilir bir inceleme nesnesi olarak ele almyor, nk:karlatrma = karlatrann k noktas = deer yargs = hiyerari.

Uygulamada, bir toplum, mekansal snrlar bir biimde belirlenmi politik bir birim. ounlukla daha geni birpolitik birimin paras. Snrlar genellikle belirsiz. Rasyonel olmaktan ok operasyonel ( zerinde allabilir)olmalar nedeniyle konulmu bu snrlar. Ama snrlar gene de objektif.

Bir toplumun yeleri dnya haritas zerinde belli bir yerde, belli bir kar nedeniyle bir araya gelmibireylerden oluuyor. Bu adan bakldkta, Tikopia toplumundan da, in toplumundan da sz edilebilir, yeterki, bir adada yaayan l300 kiiyle Asya'nn yarsn kaplayan bir alana yaylm 600 milyon kiininoluturduklar toplumlar birbirleriyle kyaslamaya kalkmayalm.

te yandan, kltrlerin oul olduklar fikrini kabul etmek de zor. Tikopia kltrnn kendi iinde tutarlolduunu anlamak mmkn, ama dnya haritas zerine yaylm bunca kltrn birbirinden bamszvarolduklar, olabilecekleri dnlemiyor. Bir biimde kyaslanabilmeliler, deniliyor.

Tylor, rnein, (l889) kltrleri istatistik verilere bal olarak kyaslanmay neriyor ve bylece kltrlerzerine ilk bilimsel alma balyor.

Ama sorun kyor. rnein, 1968 de yaynlanan Amerikan Kltr (Schneider) adl bir yaptta KuzeyAmerika ktasnda yzbinlerce yl yaam yerli kabilelerden mi szedilecek, yoksa l968 ylnda Amerika'dayaanan modern kltrden mi? Sorun uradan kyor: Genel bir varsaym var: Kltrel birimlerin snrlarnntoplumlarn objektif snrlarna tekabl eden, sbjektif snrlar olduklar kabul ediliyor.

Tylor ekol, kltr, toplumsal gruplarn dnme ve davranma biimlerinin renilerek edinilmi repertuardr,daarcdr, diyor.

dealist ekolden Geertz ise , Bali adalarnn kltrnden sz ederken "Btn Bali adalar yaayanlar ayninanc, ayn dnya grn, bir toplumun nasl olmas gerektiine dair ayn kany paylayorlar, diyor. Bunuderken de, Bali toplumu eittir Bali kltr demi oluyor.

Bu gr her toplumun ayn kltr paylat varsaym zerine kurulu. Sosyolojik adan yanl birynlendirme. Tm ampirik, objektif toplumlar (yani topraksal snrlar belirlenmi politik birimler) toplumsalolarak tabakalanm. Bunlar kanba, soykt zerine kurulu babadan ola geen toplumsal kastlarolabilir, Marxist anlamda sosyo-ekonomik snflar olabilir , ya da bireyin kiisel baarsyla belirlenenbrokratik hierariler (Weber) olabilir. Bu toplumsal tabakalama sistemleri iinde her tabaka kendi kltrelverilerini tayor : dil kullanm, giyim-kuam, hal ve davranlar, ev ii yaamlar gibi. Bu sembolik temsilsistemleri zmlemek (decoding) sosyal antropologlarn ii. Hi bir toplumda sembollerin kullanmtekdzelik gstermiyor. Dahas, zaman iinde sembollerin anlamlar da deiiyor moda dediimiz eyzaten bu.

Dahas, Marxistlerin de sk sk belirttikleri gibi, snf bilinci ile bireyin mensup olduu sosyal snf ta birbirinebirebir tekabl etmiyor. (GRAMSCI - organik aydnlar)

Dikkat edin. Eer bir antropolog bir toplumun kltrn sanki her biri tek tek betimlenebilir bir giysiler toplamndan, birdolap dolusu eyadan sz edermicesine anlatyorsa, bu kltrel kopukluk byk bir olaslkla o toplumda deil,onlar gzlemleyen antropologun zihninde olumu bir kopukluktur ya da anlamlandrma abas. zetle: hi birgzlemci kendi iinde yetitii koullardan kendini tmyle arndrp gzlemlediini objektif olarak deerlendiremez.

4.c DERS

NSANIN ORTAK YNLER : NSAN / HAYVAN AYRIMI

1950'lerin banda Durkheim ve Weber izgisindeki yapsalc ilevselciler insan toplumlarnn birkaideal tipe indirgenebileceine inanm durumdalar. Bunlar hep ikili kartlklar : merkezi devletler, basz(achephalous) toplumlara kar ortaya km, anaerkil dzenler babaerkil dzenlerin kart olarak elealnm,vb.

17

17

8/9/2019 sos.bil.giris 2006-2007

18/45

levselciler ekonomiyi dikkate almamlar. Toplumlarn siyasal bir dayanma kurmak iin, toplumsal kimlikoluturmaya ve evlilie ilikin ne gibi resmi yada gayri resmi (yazl yada geleneksel) yasalar koyduklarnabakmlar ve buna gre de toplumlar tiplemiler. Dine, dinin toplumsal gstergelerine deinmiler ama dini ,siyaset ve akrabalk ilikileri yaplarnn (kurumlarnn) altnda yatan deerlerin bir da vurumu, ifadesidir,deyip gemiler.

Daha nce de sylediimiz gibi, ilevselcilerin inancna gre, toplum kurumlar dardan politik bir mdahaleolmad srece varlklarn eskisi gibi srdrebiliyor. Bu gr elbette ki Marxistlerin savlarn0n tam tersi.Marxistler ekonominin yapnn politik itici gc, "motoru" olduunu iddia ediyorlar.

zetle, antropologlarn ou Morgan'dan bu yana ne srlen tezi kabullendiler, yani, endstri dnemincesi toplumlarda balca pekitirici unsur akrabalk ilikileridir ve bu yzden de toplum yesi her bireykendini toplumun teki yeleriyle "akraba " sayar, ilikilerini ve toplum iindeki kendi konumunu bu ilikiyegre kurar ve anlamlandrr, dediler. Morgan'n evrensel akrabalk kuramndaki kandalk (consanguity) vehsmlk (affinity) ayrmn da olduu gibi kabullendiler.

Btn bu yazarlar kanba zerine kurulu, tek bir atadan tremi, anasoylu yada babasoylu kandalkilikilerini politik dayanmann ideolojik temeli varsaydlar. Unuttuklar, ya da atladklar, akrabalk (kinship)ilikileri zerine kurulu toplumlarda siyasal dayanmann pekala , srekli hsmlk ilikileri, rneinkaynpeder / damat ya da kaynana / gelin ilikileri zerine de kurulabilecei idi.

Levi-Strauss'un l945'ten itibaren gelitirmeye soyunduu tez, toplum bireylerinin birbirlerinerza gstermeleri(consensus) zerine kurulu. Rza gsterme iblm nosyonundan kaynaklanyor. Bireysel farkllklar,bedenin eitli organlar gibi birbirinden farkl, ama hepsinin varolu nedeni toplumun varln srdrmesinekatkda bulunmak .

Levi-Strauss'un ne srd savn bir tr "dntrlm Marxizm" olduu sylenebilir. Toplum dzeninintemeline retim biimleri yerine akrabalk yapsn yerletiriyor, ama Marxizmin evrimci geliimin motoruvarsayd toplumun isel atmas kuraln koruyor.

Levi-Strauss Marxist olduunu beyan etmi ve mritleri arasnda Marx'n materyalizmi ile Levi-Strauss'unrasyonel idealizmini sentezlediklerini ne srenler olmutur - rnein Maurice Godelier.

nemli olan Radcliffe-Brown ekoln izleyenlerle (yapsalc-ilevselciler) Levi - Strauss ekolnden olanlar(aklc-idealistler) arasndaki anlaamazlk. Sorun, soyutlama dzeylerindeki farkllkta yatar. Bu farkl

yaklamlar benimsemi bilim adamlar bir, deneyselcilik ve aklclk konusunda , iki, antropologlarn toplummodellerini hangi "gereklik" zerine kuracaklar konusunda oldum olas anlaamamlardr

Yapsalc-ilevselcilerin amac tm toplum sistemlerini karlatrarak sosyolojik yasalara varmak. Alanalmalarnda gzlem yoluyla ilk elden edindikleri bilgiler, onlara gre, zihinde oluturulmu modeller deil,gerekler. te yandan, Levi-Strauss da, rnein "genelletirilmi" ve "snrl" dei toku(evlenilecek kadnal verii) gibi soyut kavramlardan yola kyor , ama gene ayn yere varmaya alyor : Yani insann asgariortak paydalar olan evrensel kurallara, yasalara.

Nereye geliyoruz? uraya: Antropoloji fikrinin kendisi insann tekillii, birlii ve trde olduu inanc (ya davarsaym) zerine bina edilmi. Ama insann teklii , tekillii objektif bir olgu deil ; kltr kaynakl, kltrelbir fikir, bir dnce. Dahas, antropoloji, tarih bilimi ya da yazm deil. nsan kltrlerinin farkllklarna ilikingenellemelerden, ortalamalardan ok, bu kltrlerin farklaryla, ayrntlarla ilgileniyor. Ancak, bu ayrntlarnnedensel olarak nceden belirlenmi olmas gerekmiyor. Tarihteki olaylarn geliimi satran oyununda

olduu gibi belirli olaslklar zerine kurulu. Oyunun kurallar belli; bir sonraki hamleniz baka zamanlardabaka oyuncularca oynanm. Oysa gereklikte olanlar ne nceden belirlenmi (determined) ne de ncedenkestirilebilir (predictable). O halde "gelime, kalknma, development" antropolojisi ad altnda yaplanalmalar bir tr neo-kolonializm, yeni smrgecilik olarak dnmek mmkn.

te yandan, arkeologlarn bulgular antropologlar iin ok nemli. nk: prehistoryaya, tarih ncesine, yaniyazl belgesi olmayan ya da kalmam dnemlere ilikin bilgimiz, tarih yazclarnn "yle olmu olmal"hesabyla kaleme aldklar bir yana braklrsa , ok kstl. Oysa, arkeologlarn somut bulgular pek okiddial kuram temelinden sarsabiliyor.

rnek : Marx'n balatt, Wittfogel'in iledii "suyun denetimi zerine kurulu deimez despotikynetimlerin ortaya k - hidrolik toplum" tezi (Wittfogel, Oriental Despotism, l957, Yale Univ). Tarih: ..8-9000, yer: Mezopotamya, Nil, ndus, in'de Sar Nehir. (Gven, p.176), arkeologlarn Yeni GineYaylalarnda ..7 bin ylna dayandrdklar dnyann en eski yaygn sulama sisteminin izlerini bulmalar

zerine altst oldu. nk, bu zamanda o yrede geni apl bir politik hegemonya kurulmu deildi.(Golson, in Leach, p.51)

18

18

8/9/2019 sos.bil.giris 2006-2007

19/45

kinci rnek : Malinowski'den Levi -Strauss'a kadar pek ok antropolog, insan toplumlarnn temelinde ensestyasaklar yattn sylemiler. Kzkardelerin erkek kardeleriyle evlenmesine izin veren hi bir toplumsalsistem varln uzun sre srdrebilemez, demiler. Oysa, Roma dnemi Msr'ndan raslantsal olarakkalm ve hristiyanln ilk iki yzylna ilikin papirse kaytl ayrntl bilgilere gre ifti snfndan ailelerarasnda ayn ana babadan doma kz ve erkek kardelerin birbirleriyle evlenmesinin fevkalade normal

karlanyor (Hopkins, l980, in Leach,p.5)te antropolojinin ilgin yan da burada. Ne tarihsel srelerin ne de sosyolojik olaslklarn yasalar ile

kstl. Sosyal antropoloji , doal bilimler anlamnda bir bilim deil. Eer bir ad koymak artsa, olsa olsasanattr, denilebilir.

Bilimsel iddialar iinde en ilgin olanlar tartlmaya, snanmaya, dolaysyla rtlmeye ak olanlardr.Oysa antropologlarn yzyllk gemii iersinde ne srdkleri hi te bu trden deil. Antropologlarn gerekinsan toplumu gerekse insan kltr iin evrensel bir hakikat olarak ne srebildikleri tek ey insanlarnhepsinin bir dili olduu.

Sosyal antropologlarn amac belki de objektif gerei aramak olmamal; belki de

tekilerin davranlarn ve o dolaymda kendi davranlarnn kkeninde yatanlar

sezmeye almallar. Sezgi szc tanmlanmas zor bir kavram; olup bitenin derin anlamna

vakf olma gibi gndermeleri var ve genellikle byk sanatlara, oyunculara,

romanclara, bestecilere yaktrlan bir tanmlama.

Evans-Pritchard szcklerin szlkte karl bulunmayan renkleri vardr derken, bu soruna bir hayliyaklayor: "ngilizce ile Franszca szckler arasndaki semantik farklar, anlam farklar bu denli sorunyaratrken, ilkel dilleri kendi dilimize evirmek sorunu elbette ki ok daha karmak olacak, " diyor Evans-Pritchard (Theories of Primitive Religion, l965, p.l2).

Antropologun alan almas hereyden nce bir eviri sorunudur; gzlemledii yaam biiminiaktarabilmesi, tercme edebilmesi iin ona kendi dnme biiminde tekabl eden, o yaam kendi dnce

siteminde karlayan kategoriler bulmas gerekir. Bu bir. kincisi, gzlemlediini sezdiini (igr) varsayalm;bu kez de sezdiini, yada anladn sandn kendi okurlarnn anlayabilecei dile evirmesi gerekecektir.

O halde sorun, antropologlar "iyi" bilim adamlar olmaldrlar, "sorunu olmaktan kyor, antropologlar "iyi"anlatclar, romanclar, hikayeciler olmaldrlar" a m varyor?

NSANIN BRL, TTHATI, TTFAKI,TEKL

Michel Foucault, eylerin Dzeni adl kitabnda (l966), "insan (man) ok yakn tarihte icat edilmi (bir kavramdr)ve belki de sonu gelmek zeredir," der. Byle demekle de 20 yzyl Batl'sna zg hogr ve bireycilikzerine kurulu liberal ahlaka dpedz meydan okur.

Birlemi Milletler nsan Haklar Bildirisi'nde tm bireylerin yalnzca hepsinin ayn tre mensup olduklar

sylenmez; ayrca bu trn o denli trde, homojen olduu varsaylr ki, her bireyin ayn haklara sahip olmasgerektii sylenir. Bu sylem iinden okunduunda insan, insanolu, insanlk eanlaml szckler olur.

Foucault da zaten bunu sylyor. Bu homojenlik fikri l8. yzyl Avrupa fikir ikliminin rndr ve yaknda miaddolacak, diyor. nk insann mitolojik - evrensel bir varlk olarak kavramsallatrlmas, tm insanlarn zgr veeit olduklar fikri, insanln tm tarafndan paylalan bir fikir ya da gr deil. Dnyann drt bir yanndapolitikaclar ve aydnlar insan hr domutur, eit haklara sahiptir diye haykrsalar da, sradan birey iin insankavram, "bizim gibi birisi" demek. stelik "biz"in ne olduunu da sk skya tanmlyorlar. nsanlar eittir, diyeok fazla diretirseniz , "Evet,Tanr'nn huzurunda," diye kestirip atyorlar.

Neden? nk insanlar aras ilikiler genellikle asimetrik. rnein ev ii yaam kartlklar zerine kurulu :kar/koca, anababa/ocuk, kk karde/byk karde, kz karde/erkek karde gibi. Ya, cinsiyet her biri birebirtekabliyetleri olmayan iliki alverileri yaratyor. Toplum yaamnda da yle: ii/iveren, doktor/hasta,retmen /renci. Simetrik iliki, birebir iliki, eit iliki bir tek dostluk ve dmanlk ilikileri iinde varolabiliyor.

Antropologlar ounlukla bireyin dnyasnn akrabalk ilikileri tarafndan belirlendii toplumlar zerindealmlar. Bu toplumlarda kandalk ilikileri ile hsmlk ilikilerinin kartl ok belirgin. Birincisi ayn kandan

19

19

8/9/2019 sos.bil.giris 2006-2007

20/45

(ana ya da baba soyundan) olanlar arasndaki ba, ikincisi evlilik nedeniyle kurulan ba. Buradaki kartlkasimetrik hiyerari ile simetrik eitliin kartl. Hsmlk ba hem dostluun hem de dmanln prototipi.Kaynbiraderimiz ayn zamanda en yakn dostumuz ya da en can alc dmanmz olabilir. Bu, klan ii, ya daklan d evlilik yapmamza bal. Ya da "tekilere kadn veren" topluluklarla , "tekilerden kadn alan" topluluklarayrmnda yatyor. (Bkz.Gven, Blm l2).

Dostlarmz, bizim gibi insanlar; dmanlarmz "bizim gibi olmayanlar" ; hatta onlar insan bile deiller! Amadostlarmzla kavga ettiimiz halde, onlarn bizim gibi insanlar olduklarn dnmeye devam ederiz. Her iki tarafta oyunu kurallarna gre oynuyor. Bunun tam kart bir yerleri fethetmek iin alan savalar. Bize yabanclaryoketme hakknn tannd bu savalarda, oyunun kurallar geerli deil. Onlar insan bile deil.

nsanlar birbirinden ayrdedip snflandrmak ve onlarn farkl trlere ait olduklarn sylemek isel birhesaplamadan kaynaklanyor. "Ben" bilinci ile "benim bedenim" ayrmndan. Bu Kartezyen yanlsama(ruh/beden blnmesi) "biz"i "onlar"dan ayrrken d yapmz ayn olsa da, i yapmzn (ruhumuzun) farklolduunu varsayyor. Ama insanlk sorunu yalnzca "Ben kimim?" ile deil, ayn zamanda "Biz kimiz" ile ilgili birsorun.

Biz elbette ki insanz. O zaman insan ne? nsan olmayan ne? Nasl ayrd ettimize bakmak iin bir kez dahaBat dnce tarihine dnmemiz gerekecek.

RNESANS NCESNDE NSANA LKN GRLER

Kk, byk, gelimi, geri kalm btn insan topluluklarnn kendilerine zg tarihleri, kendilerine zgyaradl efsaneleri var. Yeni kuaklara yada onlara katlanlara "biz nasl biz olduk"u anlatyor bu mitler(Glgam, Ergenekon, ve dahi Devlet Ana).

Bu mitler "biz" dediimiz eyin neyi, niin , nasl yaptna ilikin karmak toplum kurallarnn ardndaki mantaklyor. Bu arada, bize, bizi tekilerden, dostlar dmanlardan, komularmz yabanclardan, tanrlarinsanlardan, insanlar hayvanlardan, gerek hayvanlar hayal rn canavarlardan, ejderhalardan ayrdetmeninyollarn retiyor.

Bu kozmolojilerde "olabilir" olanla hayal rn, fantastik olan arasnda kesin bir ayrm yok. Bu kozmolojilerde birilksel ana ve bir ilksel baba figr var, adem ile havva, onlar da bizler gibi lml ve onlarn da bizim gibiocuklar oluyor ve onlar da bizler gibi gerek ya da hayal rn hayvanlardan, yani teki yaratklardan farkllar.

Bu elbette ki ok ben-merkezci ve de rk-merkezci bir insanlk kavray. Baz kabilelerin dilinde "insan" szcbile yok. Kabilenin ad ayn zamanda insan anlamna geliyor. Mauri'ler.

Bu mantk bizi , biz ne deilsek, teki odur karsamasna gtrr, yani negatif tanmlama. te bu yzdengeleneksel, mitolojik tarihte, bir yanda gerek dnya (deneyimler), te yanda, insan-tesi gce sahip tanrlar vedoa d yaratklar yeralr: Kpek kafal ya da kei kuyruklu adamlar, sava Amazon kadnlar, yamyamlar,devler, cceler, vb.

Matbaann icad ile okuryazarln yaygnlamas Avrupa'da dnyevi konulara duyulan ilginin dinsel konularaduyulan ilgiden ayrlmasna yolat ve mitolojik tarih yalnzca sanatlar, edebiyatlar iin deil, olgusal bilgilerleuraan akademisyenler iin de aratrlmas gereken bir madene dnt . Klasik Grek ve Roma dnyas,Ortaa ininden Arabistana, oradan Rnesans Avrupasna uzanan bu araylar srecinin rnekleriyle dolu.

Heredotus' tan Romal tarihi Pliny'ye, bn Batuta'ya, Marko Polo'ya, Evliya elebi'ye kadar tm seyyah veyazarlar kendi gzlemlerini aktardklar srece, olgulara sadk kalmlar, ama onlara szl olarak nakledilenleri

anlatmaya baladklar anda kendimizi bir hayal dnyas iinde, bir masal aleminde buluruz.

Evliya elebi damdan dama atlarken souktan donup havada asl kalm kedilerden sz ediyor, Marco Polo iseAndaman adalarnda kpek bal yamyamlar yaar diyebiliyor rahata.

Grekler , Araplar ve inliler bilinebilen dnyaya ilikin ok nemli corafi ve etnografik bilgiler derlemiler.Bilinenin tesindeki yerlerdeyse doa d, hayal rn yaratklar yayor. Bu yzden de Klasik dnemde veOrtaa'da ampirik (deneyime dayal) gereklikle dsel, hayali yaratklarn yaadklar teki dnyaya ilikinbilgiler birbirinden ayrtrlmam olarak duruyorlar.

Ama Avrupal dlerde, efsanelerde yaayan Dou'ya ulamak iin Bat'ya doru ilerlemesi gerektiinifarkedince, kaifler, dnyann tmn haritalamak zere yola kyorlar.

Bylece, "nsan tektir" fikri , dnya yznde insan-alt ama insan-benzeri varlklarn yaad kefedilmemi ,haritalanmam tek bir ke kalmamaldr, diye yola kanlarn dnn beklemek zere erteleniyor.

Bu i hayli uzun zaman alyor. Gnmzde bile, rnein, Himayalar' da yaayan Kar Adam Yeti'ye ilikinhaberlere popler basnda yer verildiini unutmayn. Ya da Van Canavar.

20

20

8/9/2019 sos.bil.giris 2006-2007

21/45

Masal dnyas bir zaman sonra grnenin tesindeki dnyalara tanyor. Denizler Altnda 20 bin Fersah, vb.ile Jules Verne bunun nclerinden. Ardndan da kurgubilim yazn geleneksel mitolojinin yerini alyor.

Ama Kristof Kolomb'un (l492) gezi notlarndan bu yana Amerikal Kzlderililerin yamyam olduklar, hiseyahat etmemi Avrupalnn beynine bir imge olarak iyice kaznm. nsan yiyen insan-benzeri yaratklartemas Avrupallarn icad deil ; dnya mitoloji tarihinde tekiler, yabanclar oldum olas yamyam diyetanmlanm.

1502'de ngiliz seyyah Cabot esir ald Afrikaly "hayvan postlarna sarnm, i et yiyen ve anlalmazbir dil konuan" yaratklar olarak Londra'nn ortasnda tehir ediyor. l506'da Fransa'da da benzeri birgsteride "kara derili, kara sal, dili var ama dini yok " mahluklar sergileniyor (Hodgen, l964 ; Leach, p.66)

Ksacas, l6 yzyl Avrupals iin insann insan olma kriterleri fiziksel grnm, zekas (dili olmas) ve dini.Bu kriterler sradan Avrupal iin gnmzde de geer.

5.C DERS

UYGAR NSAN KM ? LKEL NSAN KM? BYLE BR AYRIM VAR MI?

Aristotelesten bu yana yaplagelen fizyolojik karlatrmalarda insanolu ayn tre mensuptur sonucuna

varlm, ya da, daha bandan, almalar bu ynde bir inan zerine bina edilmi.Aristotelesin kendisi barbarlarla hi ilgilenmiyor. nl yapt Siyasette site-devletlerin varoluunu doal bir

olgu olarak ortaya koyuyor. Devletsiz bireyler, yasa tanmaz konar-gerler, bir tr serseriler, Aristotelesegre . Devlet iinde, poliste yaayanlar ise, yamyam, barbar, canavar deiller. Ama insan olmak, ahlakeneit konumda olmak demek deil; tam tersine baz insanlar doutan kle, bazlarysa doutan efendi.

Aristoteles ve zamannn Atinallar baz barbarlarn (Berberiler, Kuzey Afrikallar) kendilerinden ok farklgrnme sahip olduklarn biliyorlar. Hippokrates i izleyen pek ok yazar daha o zamanlar Darwinvari birgrle bu fark iklime ve ekolojik koullara balayarak aklyorlar. Grek vazolar ve madeni eyalarzerindeki figrlerde Afrikal zenciler farkl grnme sahip. te yandan, bu eyalar zerine resmedilmisatyrler de negroidzellikler tayorlar .O halde Atinallara gre zenciler de canavarlar ailesindendi diyebilirmiyiz? Atinallarn kendilerini yabanclardan ayrdetmek kayglar konusunda bkz. Hartog, Herodotun Aynas.

16. Yzyl Avrupasnda durum farkl. Bilinen dnyann parametreleri aniden ok genilemi. Denizarkeifler ve kolonilerin kuruluu Avrupalnn nne olaanst bir doal zenginlikler ufku am. Barbarlarnvarl artk somut bir sorun. Onlar bir biimde sokaktaki Avrupalnn bildii dnya corafyas resminin iinesokmak gerekiyor. Ve soru artk, insan trnn kesin snrlar nedir sorusuna dnyor.

Yant iki cepheden geliyor. Birincisi dinsel gr. Eitim grm, ou beyaz derili, giyimli kuamlAvrupallar kendilerinin keif gezilerinden dnen etnograflarn anlattklar kara derili plak insanlarn farklolduklarna inanmaya oktan hazrlar ama kendi Kutsal Kitaplarnda (Tekvin, Genesis) btn insanlar Nuhpeygamberin soyundan tremitir denilmi ve 16., 17. ve 18 yylar boyunca hi bir Avrupal kendi kesindeotururken ne dnrse dnsn, Kutsal Kitab karsna alp ta ortaya kp bu fikrini aka syleyemiyor.

Tartmann srdrld ikinci cephede ise filozoflarla biyologlar kendi aralarnda hesaplayorlar.Filozoflar insann ahlak ile ilgili, zoologlar ise insan bir dier hayvan tr olarak ele alyorlar. Filozoflar insantoplumlar birbirinden farkl olsa da, insan ahlaken ayndr, diyorlar ; biyologlar ise homo sapiensi, dier

hayvanlar, iekleri , bcekleri inceledikleri gibi incelemeye ve snflandrmaya devam ediyorlar. Bu grayrl 17. yy dan gnmze dek srp geliyor. Bu arada belirtmekte yarar var : halkn, daha dorusu,cemaatin (folk) gr, genellikle filozoflardan deil, biyologlardan yana.

nsann tek trden (monogene) mi , yoksa eitli trlerden (polygene) mi olduuna dair bu tartmalarpolitikaclar zamana ve zemine uygun grdkleri biimde kullanyorlar. 1850 -70 yllar arasnda gerekAvrupa gerekse Kuzey Amerikada hem akademik hem de politik evrelerde polygeny taraftarl yaygn,insanlar farkl trlerden remilerdir, deniliyor. Toplumsal eitlii savunanlar ise, tpk dinsel evreler gibitrdelik iddiasna sahip kyorlar .

Gliverin Seyahatleri , Gliver Devler lkesinde, Gliver Cceler lkesinde adl nl ocuk edebiyat kitab14. yy dan kalma bir devler ve cceler masal zerine kurulu. 1708 ylnda anatomi uzman Sir Tysonlaboratuvarnda bir orang-utang maymununu kesiyor ve bulgularn kant olarak gsterip aklyor : cceler(pygmyes) , evrim zinciri iinde insanla maymun arasndaki halkay olutururlar,diyor. Daha sonra,

Linnaeus ve Rousseau bu bilimsel gr ciddiyetle benimseyecekler ( Linnaeus, Gven, s.26,45,332).NCLE GRE ANTROPOLOJ

21

21

8/9/2019 sos.bil.giris 2006-2007

22/45

Yukar snflardan maymunlarla aa snflardan insanlara ilikin bu tartmalar, bir yandan Ademin Havvayznden Cennetten kovuluu ve dolaysyla nsann kt yola sap zerine kurulu dinsel doktrinle, teyandan yeni kefedilen insan corafyalarndan gelen bilgilerle hesaplamak zorunda.

Amerika ktalarnn ve Gney Afrikann kefi ile matbaann icad ezamanl (16 yy). Matbaann icadylaAvrupada hzla bir okur yazar kitlesi oluuyor ve ncil yerel dillerde baslp incelemeye alyor. rnein,Peder de la Peyrere (Gven,s.25) sadece Yahudilerin Ademden trediklerini , Havvann itaatsizliiyznden Cennetten kovulanlarn sadece Yahudiler olduklarn sylyor. Nuh tufan Ortadouyaayanlardan bakasn balamaz ; Hristiyanlar Hazreti sa sayesinde bu lanetten kurtulmulardr, diyorPeder de la Peyrere. Cizvit papaz Lafitau da (gven,s.26) Amerikal vahilerin grenekleriyle Greko-Romen yaam biimi arasndaki benzerliklere iaret ediyor (les mouers des sauvages, Leach, p.75).

Ve yava yava evrimsel ilerleme kuramnn iyimser bak as ncil'deki evrensel rme doktrininin yerinialmaya balyor. Tabii ki bu ilerleyi henz sadece beyaz derili Hristiyan Avrupal iin geerli.

DOAL NSAN KAVRAMI YA DA YABAN NSANIN ASALET MESELES

Ktmserlikten iyimserlie doru bu ilerleyie yakndan bakarsak yle bir durum ortaya kyor: gelenekselmitik tarih bizim bu lml dnyadaki geici yaammzla sonsuzadek srecek teki dnyadaki (cennetteki)yaammz birbirinin zdd olarak kar karya koymular. Bu dnya ile teki dnya ayn zaman iinde amafarkl zaman anlaylar zerine kurulu olarak yaanyor. Uykudaki zaman ile uyanklk hali arasndaki gibi bir

fark bu. Mitolojik tarihteki hikayeler izgisel bir olay bir dier olay izliyor ama zaman tesi cennet hem buyaamn balangcnda var hem de yaam sona erdiinde, insann varaca yani balangcna geridnecei yer. tabii, eer, dnyevi ktlklerden arnabilmise. Mesele byle konulunca, doal insan,yaban, vahi, ilkel insan, - modern uygarln yol at dnyevi ktlklere bulamam olduu iin -Cennete uygar Batl Hristiyandan daha yakn bir konuma sahip oluyor.

Bu akl yrtme biiminin trevlerine Rousseau ve Vico gibi 18.yy dnrlerinde rastlyoruz. Bu dnrlerCennetten kovulmann ve sonunda yine cennete gitme umudunun yerine, insan balangta insan-alt birvarlkken evrim sonucu geliti, bu hale geldi , fikrini yerletiriyorlar. Toplumu icadeden insan olduuna gre,toplumu dzeltecek, cennete dntrecek olan da insandr, diyorlar. Ne var ki insan, uygarln etkisiylebalangtaki soyluluunu yitirmi, barbarlam.

Doal insan ya da asil vahi, inek gibi bir ey ; toplum d, dili olmayan bir yaratk; kendi bana Cennetinyabanl ormanlarnda yayor. Bu fikrin ardnda yatan u : insan doal olarak ayn trdendir; toplumlarn

eitlilii kltrel ayrmlardr . 1650lerde Hobbes (Leviathan) balangta insan vahi ormanlarda , amanszbir lm korkusu iinde, yalnz, zavall, hayvani bir yaam srerdi, demi. Vico ve Rousseau 1750lerde ,yani bir yzyl sonra, Hobbesun ncil kkenli bu ilk(s)el insan imgesini bir adm geriye, Adem ncesine,rasyonel olmayan (akl ncesi) bir bar ve masumiyet dnyasna tayorlar.

Hobbes toplumun dnda yaayan insan srekli korku iinde yaamaya mahkumdur, demi. Vicoya greise bu korku, insann uygarlamaya baladnda duyduu korku ve de pek ok insan kltrnn balangnoktas . nk, diyor Vico, insanlar korktuklar eyleri aklamaya giriiyorlar ve bu giriimin sonucunda dakltr ortaya kyor. (The New Science of Gianbattista Vico (1744), Cornell Univ. Press, 1948).

Hobbesun doal insan aalayc tavrna Locke da katkda bulunuyor (nsan draki zerine bir Deneme,1690). Toplum-d insan ayn zamanda ahlak-d olabilir ama, diyor Locke, ahlakn ne olduunu o toplumunkurallar belirler. Ve derhal birtakm rktc etnografik bulgular kant olarak gsteriyor : Mingrelia llarHristiyan olduklar halde, ocuklarn diri dere gmerler Karayip Adalar sakinleri ocuklarn iyice besleyip

semirttikten sonra oturur onlar bir gzel yerler (kitap 1, blm 3, parag. 9).

Lockeun ne srd bu kltrel grecelik (relativizm) tezi, biz /onlar, insan /canavar kartlnsavunanlarn tezini olsa olsa pekitirmi olmal.

1650lerden sonra, uygarlk, insann balangtaki masumiyet halinin yitiriliidir, tezi giderek arlk kazanyor.Ama, insan tek bir trden midir, yoksa eitli insan trleri mi vardr sorusu hala yant bekliyor . nsanlar eittir denildikte, insanlar bir kutu iine yanyana dizilmi kibrit pleri gibi bir aradalar ama ayr ayrlar gibi bir imge geliyorgzmzn nne. te yanda ise, toplumsal dayanma diye bir kavram var; bunun yandalar ise tm insanlarkardetir, diyorlar. Politik adan sylenen u : bir yanda liberal bireyselciler, te yanda sosyalist dayanmaclarvar. Poplist demokrasiye inananlar , bir oy = bir insan ilkesini savunuyorlar, toplumla kitle ayn eydir diyorlar.Sosyal antropologlara den grev ise toplumsal bir grupla raslant sonucu bir araya gelmi insan kitleleriarasndaki fark ortaya koymak.

Bilinen gerek u: tm insan toplumlar hiyerarik olarak dzenlenmi. blm insanlar arasnda statfark olmasn gerektiriyor. Hiyerari olmaynca meruiyet(yasallk) olmuyor, meruiyet olmaynca toplumundzeni srdrlemiyor.

22

22

8/9/2019 sos.bil.giris 2006-2007

23/45

Bugn politik arenalarda sloganlatrlan siyasal zgrlk fikri ilk kez .. 4 bin ylnda Atinada gndemegelmi. O zamanki Atina nfusunun 3te 2si kle ve daha uzun bir sre Atina nfusunun 3te 2si kle olarakkalacak. nsan eitliinin ba savunucularndan J.J. Rousseau fikirlerini Fransz aristokrasisinin patronajsayesinde ne srebilmi. Amerikan Bamszlk Bildirisinin altna imzasn atan Bakan Thomas Jeffersonyaam boyunca kle altrm.

Amerika ve Fransada 18 yyda halk iin halk adna ynetimi savunan , temsil hakk tannmayandan vergialnamaz diyen demokrasi havarileri kitle ile, tanmlanmam halk ynlar ile kar karya kalnca(Fransz htilali) mlk sahibi olmayan oy kullanamaz demek zorunda kaldlar.

Oy hakk eitlii iktidarda eit pay sahibi olmak demek deil. Sanayi kapitalizminin ve bat emperyalizmininkoruyucu kanatlar altnda ticaret ve iletiim gelitike , galiba tm insanlar eittir sav da yerini kk birdzeltmeyle bizim gibi insanlar eittir savna brakyor. Yani eit saylabilmek iin onlar gibi olmakzorundayz.

Geri dnersek, Foucault diyor ki, eer ekonomi, sosyoloji, demografi ve benzeri matematiksel (istatistiki)aratrma alanlar bilim olarak adlandrlyorsa, psikanaliz, etnoloji, ve dilbilim (linguistik) almalar ancakkar-bilim olarak adlandrlabilir.

Ben de diyorum ki, insann fiziksel yapsndaki benzerliklerden yola karak insan siyasal propaganda yoluile kltrel dayanma iin zorlamak, byle bir ahlaki, ya da ahlak kart bask, insann doasna aykrdr.

6. CI DERS

NSANIN FARKLILAMASI: AHLAK / DL / KLTR

Foucault eer ekonomi, sosyoloji, demografi ve benzeri matematiksel (istatistiki) aratrma alanlar bilimolarak adlandrlyorsa, psikanaliz, etnoloji, ve dilbilim (linguistik) almalar ancak kar-bilim olarakadlandrlabilir demi.

Ben de, insann fiziksel yapsndaki benzerliklerden yola karak insan siyasal propaganda yolu ile kltreldayanma iin zorlamak, byle bir ahlaki, ya da ahlak kart bask, insann doasna aykrdr demiim.

nsann doas dedik. nsan kimden farkl olarak tanmlyoruz? imdiye dek hep sreklilikten /

sreksizlikten, teklikten / okluktan sz ettik. Doada zamansal ve mekansal sreklilik var.: Geceninardndan gndz geliyor ; dadan vadiye iniyoruz, vadiden denize ulayoruz, denizi ayoruz, yine birvadiye geliyoruz ve oradan da tekrar daa kyoruz dnya zamansal olarak ta mekansal olarak ta devamediyor .

Oysa insan yaps dnya, kltrel dnyamz, sreksizlikler zerine kurulu. Toplumsal olaylar, insan olaraksahip olduklarmz srekli deiiyor. Duygusal bir tedirginlik iindeyiz. Bu yzden de bizi, yani insanlardzenlemek snflandrmak gerei duyuyoruz. Kz m, olan m, gen mi, yal m,Mslman m, Hristiyanm, insan m, fare mi?

Bu son soruyu cevaplamak, bilimsel adan, hi de kolay deil. Evrim kuramn benimseyenlerin doayasalar ve hayvan davranlar teorilerine gre, insan , hayvan kategorisine giriyor. Ama bu saptamayyapan bilim adamnn konumu ne? nsanlar zerine fikir yrten bir hayvan m?

Bu amazdan kurtulmak iin yeni bir soru soruluyor: insan insan yapan onun doasndan m, kltrndenmi kaynaklanyor? Bir trl kartezyen mantn zihin / madde ayrmnn dna kamyoruz.

Eer biz insansak, insan olmayan yaratklara kar da ahlaki grevlerimiz var. Bunun byle olduunugemiteki btn dinler (ve gnmzde evreciler ) sylyor. rnein, budizm ideolojisine gre, yani budistinanca gre, insan ldkten sonra dnyaya herhangi bir canl olarak dnebildii iin, hayvanlar ldrmekgnah. Gnah ilemi erkekler ldkten sonra dnyaya insan-alt bir yaratk olarak dnebiliyorlar ; gnahilememi olanlarsa, daha sonraki yaamlarn daha st bir mertebede, nirvanaya daha yaklam olaraksrdrebiliyorlar. Ayn kural kadnlar iin de geerli. Ancak kurallara uygun bir yaam srm budistkadnn bir sonraki yaamnda bana gelebilecek en iyi ey, dnyaya bir erkek olarak geri dnmek.

18 ve 19 yy Avrupasnda din szcnn Hristiyanlk dndaki dnce sistemlerini de ierdii nihayetfarkedildi ve Avrupallar bu kez de dinleri snflandrmaya koyuldular. Totemizm, insanlarn ve hayvanlarnkkenini birbirine kartrd gerekesiyle ilkel din kategorisine yazld. Animizm, aalarn ve hayvanlarn

da insanlar gibi ruhlar olduunu savunduu iin alt dinlerden kabul edildi. Hristiyanlk ise, yalnzca ahlakibilince sahip insanlarn ruhlar olduunu, akl d yaratklarn ruhlar olmadn syledii iin, yksek dinilan edildi.

23

23

8/9/2019 sos.bil.giris 2006-2007

24/45

Ortodoks(doktrine sadk kalan anlamnda) ) Hristiyanlarn inancna gre, insan balangta hayvandanfarkl yaratlmt ve kesin ahlaki deerlere sahipti. Bir baka deyile, insan ruhu insan bedeninden ayrolarak varolabiliyordu. nsann zekas ve ahlak bedeninin deil, ruhunun bir parasyd.

Oysa materyalistler bizim hayvandan farkmz eitimimizden kaynaklanr diyorlard. Onlara gre eitilebilirbirer hayvan olarak douyor ve eitildike uygarlalyordu.

Herkesin anlat belki de tek nokta insann dili ve akl olduu idi ve bu ikisi yakn iliki iindeydiler. Hayalgcne gelince, o daha ziyade insann duyumcul, yani hayvani yanyla ilgiliydi. iir sylemek, rnein,Rousseauya ya da Vicoya gre, doal ya da yaban insann aklc konumay renmeden nce kullandkendini ifade etme biimiydi. Oysa, mantk ve matematik becerisi zihinsel yetenein gelimesine balyd.

ler yine karyor, nk gmen kularn ve balklarn ve karncalarn en karmak geometri problemleriniyaayarak zebildiklerini biliyoruz. Biz insanlar ise her ne kadar zaman saat, gn, ay gibi birimlere blsekde, boyumuzu santimlerle lsek de, ve maddi yaammz bu gibi saylar zerine kursak ta, en nemlizelliimiz aklla aklanamayan davranlarda bulunmamz galiba.

Bilim, doada srekli tekrarlanan zamansal ve mekansal dzenlere bakarak belli doa yasalar olduunune srmtr. nsan ise, kendi dndaki bu dnyada oynanan oyunu kiisel ya da toplumsal karlaradna srekli olarak bozar. vazgemek , fikir deitirmek, yalan sylemek doa yasalar ileaklanamaz. Ama ya hayvanlar ? Bizim sadece kendimize layk grdmz o nl zgr irademize

bizim dmzdaki hayvanlar da sahip olamazlar m?Hayvan davranlarn gzlemleyenler, ister laboratuar koullarnda olsun, ister doal ortamda,gzlemledikleri hayvann antropomorfik, yani insan-benzeri zelliklerinin etkisi altnda kalrlar. Yaptklarbilimsel almadan alacaklar sonucu sorduklar ilk soruyla belirlemilerdir : ben bir fare olsaydm, budurumda ne yapardm?

Ama iin bir baka yn de var : empanzeler zerine bir aratrma parasal destek sorunlar yzndenyarda braklm. Nim Chimsky adl empanze de bu yzden hayvanat bahesindeki kafesine genignderilmi. Gnderilir gnderilmez de, kafesteki teki maymunlar zerine mutlak bir egemenlik kurmu !(Leach, s. 103)

O halde bir nceki sorumuza dnyoruz : evrim teorisini kabul edersek, insan evriminin hangi aamasndadeer yarglar ve ahlaki seeneklerle donatlyoruz? Bu arada ahlakn kklerinin ayn zamanda

nyarglarn ve hogrszln de kkleri olduunu hatrlataym.yle grnyor ki, ahlaki yarglara varmak iin laboratuvar deneylerinde kullanlan maymunlarnkindenfarkl bir dil kullanma becerisine sahip olmak gerekiyor. Ayrca, maymunlara ilikin bilgilerimizi ok zelkoullar altnda derliyoruz. Darwinin teorisindeki zincirin kayp halkas artk ok eskilerde kald. Sosyo-kltrel adan bizim sorunumuz binlerce, yzbinlerce yl nce yaam atalarmzn kafatas lleri ya dazeka dzeyleri deil ; ksaca, zetle ve mutlaka, ne zaman, nerede, neden ve nasl konumayabaladklar. nk bundan byle insan oluumuzun tarihindeki srekliliklerin deil, kopularn peinedmemiz gerekiyor.

Sosyal antropologlar konuan bir yaratkla konumayan bir yaratn temel bir kopu olduu grndeler. Buadan, sosyal antropologlar evrim teorisine kardrlar denilebilir ! nk, insan konuur, teki yaratklarkonumaz, o halde insan farkldr, diyorlar.

Peki ama, konumak, bir dil sahibi olmak, neden bu denli nemli? nk hayvanlar-aras ilikileri kaltmsal olarak

sahip olduklar "bireysel" igdler ya da uyar / tepki mekanizmalar belirler. nsanlar aras ilikileri ise belli ortakkavramlarn szle ifade edilmesi belirler. Bu da, demektir ki, ilikileri yani, ihtiya ya da talepleri, bireyler tek tekdeil, bir topluluk olarak belirler.

Aalm: sosyal evrimcilere gre, trn srdrlmesi iin gerekli olan iftleme edimi bireysel "yatrm" nedeniylegelitirilen rekabeti stratejiler sonucu gerekleir. Yine sosyal evrimcilere gre, akrabalk, anne ile yavrusu vebelki de ayn batnda doup birlikte emzirilmi kardeler dnda bir ey ifade etmez ; onlar gzlemleyenin bulupkard, gzlemlenenin haberdar olmad bir ilikidir.

Sosyal antropologlar iinse, akrabaln biyoloji ile ilikisi nemsizdir; nemli olan akrabaln bir topluluunyelerinin birbiriyle ilikilerini adlandrma sistemi oluudur. Dahas topluluk yelerinin aralarndaki ilikilerinhangisinin uygun hangisinin uygunsuz olduunu belirler. Demek ki, ilikileri adlandrma ayn zamanda ahlakiyaptrmlarn balangc ayn zamanda.

Dil, adlandrmann yan sra, bize d dnyaya ilikin deneyimlerimizi ayrtrma, sralama ve bunlardan kendimizeuygun den yapay, keyfi (arbitrary) i dnyalar yaratma olana salar.

24

24

8/9/2019 sos.bil.giris 2006-2007

25/45

Arlarn ve karncalarn fevkalade rgtl, incelikli toplumsal dzenleri vardr, ama insanlar gibi nce kavramlaroluturup sonra bunu szcklere dkp iletiim kurmazlar.

nsanlar dili sadece d dnyay ve dier insanlar denetim altna almak iin kullanmazlar. Dille metafizik kavramlaroluturur ve bunlar ikili kartlklar halinde dzenlerler. Ben / teki, biz /onlar, insan /tanr gibi. 19. Yzylnpozitivistleri gerek insann teki insanlardan fark akldr, dediler ve kendilerini by gibi batl inanlara sahipolmayandan ayrmak iin, iir sylemenin karsna bilimsel dnmeyi koydular. Oysa, iir de, bilimsel dncede dil dolaymndan geiyor. iir de, resim de, dans ta, mzik de, bilimsel dnce gibi keyfi olarak dzenlenmiifade biimleri.

19. Yzyln pozitivistleri zamanla, bilimsel dncenin dinsel dncenin yerini alacana, doa-st glerinbirer hayal rn olduunun anlalacana inandlar. Ama ne oldu? Teknoloji ve bilimsel bulular sayesindemitolojik kahramanlarn doa-st becerileri 20. Yzyl uzay gezginlerinin doal, gerek, gndelik yaam olarakanlatlmaya, grntlenmeye baland. Hayvanlarla insanlar arasndaki fark ta pek bir deiiklie uramad:eskiden bize ocuk masal olarak anlatlanlar imdi National Geographic gibi bilimsel dergilerde "bir goril'leylei" gibi bilimsel makaleler olarak sunuluyor.

Biz insanlarn hayvanlardan belki de yegane farkmz,"by" gibi, "din" gibi ,"sanatsal yarat" gibi maddi dnyaydenetlemek tesinde ilere bulamamz. nsanlar dili, teki yaratklardan farkl olarak , dnmek iin kullanyorlar.Filolog Noam Chomsky ' ye gre insan yavrusu doutan dilin kurulu kurallarna vakf. ocuk, hangi kltr iindeyetimi olursa olsun, szcklerin anlamlarn renmeden ok nce, anlaml szckle anlamsz olan birbirindenayredebiliyor, diyor Chomsky.

Bu tr kltrel evrenselliklerden sz eden bakalar da var:Freud Oedipus kompleksi diyor, Jung Arketipler , Levy.-Strauss, yakn akrabalar aras cinsel iliki yasa (incest) diyor. Ama bunlarn hepsi de soyutlanm, yapsal,evrensel ortak paydalar.

Toparlarsak :

1. Her insan topluluunda dil ve toplumsal davranlar aslnda normal, doal

ve doru olan anormal, doa-st ve yanl olandan ayrmak iin vardr. Bu

snflama keyfidir ve kltrden kltre deiir. (bina kmedike, doru inaat biimi

udur diyemeyiz)

2. Doru dediimiz eyler basittirler ve metaforlar araclyla kendi kendilerini

tekrarlarlar. Dzgn adam derken ayn zamanla o adamn namuslu olduunu

kastederiz; dolandrc derken, ayn zamanda o kiinin bizi dz yoldan saptrp

dolambal yollara ynlendirerek bizi yoldan kartp yan yollara sapmak iin

kandrmaya altn sylemi oluruz.

3. nsanolu karklktan nefret eder. Dnyann drt bir yannda evlerin biimleri dz

izgiler, dik alar ve dairenin kesitlerine indirgenebilir. En gelimi bilgi ilem

teknolojisinin temel ilkesi basit kartlklar zerine kuruludur: a / kapa, al / ver, yaz /sil.

nsanlar basit,anl