notas sobre el vocabulario - noctenes.orgnoctenes.org/onewebmedia/vocabulario 'weenhayek,...

561
NOTAS SOBRE EL VOCABULARIO 'WEENHAYEK KENNETH CLAESSON

Upload: phungngoc

Post on 30-Sep-2018

241 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

  • NOTAS SOBRE EL VOCABULARIO

    'WEENHAYEK

    KENNETH CLAESSON

  • Notas sobre el vocabulario 'weenhayek

    Kenneth Claesson, 1981-2016. Todos los derechos reservados.

  • 1

    INTRODUCCIN

    El idioma 'weenhayek es de carcter aglutinante y polisinttico. Con el recurso de incorporacin de substantivos y pronombres en los verbos, estos constituyen oraciones completas y se forma un vocabulario de gran riqueza, flexibilidad y complejidad. En este material trato de registrar morfemas y formas bsicas de las palabras; evidentemente no puedo incluir todas las formas de conjugacin o, por ejemplo, todas las palabras con morfemas de negacin o con morfemas de tiempo y aspecto. El uso del diccionario debe ir acompaado del estudio de la fonologa, morfologa y sintaxis de la lengua. El presente diccionario es preliminar y representa un trabajo en estado de desarrollo. Consiste de anotaciones hechas sucesivamente en el curso de mi trabajo lingstico y se basa mayormente en el anlisis de textos que tengo grabados y/o escritos. Esto quiere decir que el diccionario es algo fragmentario; no pretende agotar los significados posibles de una palabra incluida, solamente presenta los significados encontrados en los textos analizados. El mtodo tambin implica cierta variacin en la seguridad y exactitud de las formas dadas. Las notas tempranas llevan un mayor riesgo de error, dado que representan una etapa inicial con menos conocimiento fonolgico. La inseguridad se indica muchas veces con signo de interrogacin, y en algunos casos he indicado que el anlisis queda incompleto. Estoy dando ejemplos del uso de palabras y morfemas. Esto sirve para dos objetivos. Por una parte demuestra dentro de un contexto el significado de la palabra y su valencia gramatical. Por otra parte aade y demuestra formas de conjugacin y posibles composiciones con otros morfemas de diferentes categoras. Cuando se presentan varios ejemplos consecutivos de las formas de una palabra, estos se separan mediante punto y coma. A veces aado, dentro del smbolo < ...>, una referencia a la fuente del ejemplo. Esta informacin, en gran parte, es del uso exclusivo del autor; en muchos casos la fuente no es accesible para el lector. Algunos ejemplos se presentan con traduccin al castellano, pero esto no es regla general. En cuanto a las categoras de palabras se distingue principalmente entre substantivos y verbos. Los substantivos, a su vez, se distinguen en su capacidad de enajenacin y son divididos en los grupos absolutos (enajenables) y dependientes (inajenables). Estos dos grupos se indican con abs y dep, respectivamente. Existe tambin un grupo de substantivos que comienzan por 'nooqa. Algunos de estos son substantivos absolutos que han sido hechos posesivos mediante la partcula qa (a veces tambin con modificacin del significado). Pero qa no siempre lleva esta funcin; en muchos casos constituye parte intrnseca del substantivo. Como el anlisis

  • 2

    puede ser difcil, generalmente he evitado la clasificacin de estos substantivos como absolutos o dependientes y, por lo pronto, solamente indico con la frmula +pos que son substantivos posesivos que figuran con dueo. Los verbos son representados por formas bsicas abstractas, marcadas con un asterisco (por ejemplo, *hanej 'saber '). En estas formas no se indican las vocales largas y la acentuacin, puesto que la posicin de estos rasgos vara en las diferentes formas de conjugacin. Despus de la palabra de entrada se presentan, en la medida que me ha sido posible, las formas bsicas de conjugacin, con los prefijos de sujeto de las tres personas gramaticales y la primera persona inclusiva de plural (por ejemplo: 'ohaanej lahaanej yahaanej 'iyaahanej, en que o representa la primera persona, la representa la segunda persona, ya representa la tercera persona, y 'iyaa representa la primera persona inclusiva de plural). Espordicamente se ha aadido tambin una o varias formas del imperativo, separadas con punto y coma. Las formas abstractas de entrada incluyen marcadores de complementos y se indica despus de las formas de conjugacin la capacidad complementaria (transitividad) de la palabra. Si la palabra es intransitiva, es marcada con intr; si tiene capacidad de llevar un complemento, se la describe como mono-compl; si tiene dos complementos, es bi-compl, y si tiene tres complementos es tri-compl. Esta terminologa no hace distincin entre diferentes clases de complementos; solamente indica el nmero de complementos de todo tipo. Es de notar que la capacidad complementaria es estrictamente codificada en la palabra y tiene una representacin de pronombres ligados dentro de la misma. Estoy incluyendo algunos verbos con incorporacin de substantivos. En ellos el substantivo ocupa el lugar interno de un complemento y, como hace falta un estudio especial sobre estos verbos, los presento sin notacin expresa de su capacidad de complementacin. Puede observarse, sin embargo, que la mayor parte de estos verbos estn construidos con la base monocomplementaria *wo..(y)a' 'hacer ' y con la base bicomplementaria *yen..(y)a' 'hacer '. Mientras que, por ejemplo, 'iwolakyuujwanhyja' significa "ensea" (literalmente: hace su enseanza), la forma yenlakyuujwanhyja' tiene lugar para un complemento ms y corresponde al significado "hace de ello su enseanza". Hay dos sistemas de conjugacin: el nominal y el verbal. El sistema nominal, con los prefijos 'o, 'aa, 0 (cero), 'inaa, caracteriza los predicados con substantivos, como en, por ejemplo, 'ohi'no' (soy hombre) 'aahi'no' (eres hombre) hi'no' (es hombre) 'inaahi'nolh (somos hombres). El sistema

  • 3

    verbal, por otra parte, caracteriza la conjugacin de los verbos y tiene una serie de paradigmas con variacin de las caractersticas de la segunda y tercera persona. La distribucin de los prefijos verbales, especialmente los de la tercera persona, no es generalmente previsible. Morfolgicamente no existe ninguna categora particular de adjetivos. Las palabras que expresan propiedades estn distribuidas entre los dos sistemas de conjugacin. Por ejemplo, 'o'is (soy bueno) 'aa'is (eres bueno) 'is (es bueno) 'inaa'isen' (somos buenos) pertenece al sistema nominal, mientras que la conjugacin de la palabra "gordo", 'oytaj (soy gordo) lhtaj (eres gordo) ytaj (es gordo) 'iytajen' (somos gordos), es de tipo verbal (comprese, por ejemplo, la conjugacin de "volver": 'oypilh lhpilh ypilh 'iypnhen'). Por lo pronto sigo usando el trmino adjetivo (adj) para las palabras de propiedades de conjugacin nominal. Las palabras de propiedades tambin pueden ser modificadas con marcadores de complementos, por lo cual se vuelven transitivas. La forma 'is (es bueno), por ejemplo, es intransitiva, y la forma derivada 'isej (es bueno con ..., se salva con...) es monocomplementaria. El material est organizado segn el siguiente orden alfabtico de las letras: , a, e, i, o, u, ', h, j, jw, k, ky, l, m, n, p, q, s, t, ts, w, y. Las combinaciones consonnticas con ' (glotalizacin) y h (aspiracin y ensordecimiento) son tratadas como secuencias de consonantes, no como fonemas autnomos. Los verbos con la partcula ta prefijada a la raz han sido colocados bajo la letra t, incluyndose esta partcula en la forma de entrada (por ejemplo, *takyumlhih). Kenneth Claesson

  • 4

    FONOLOGA, ORTOGRAFA Y PRONUNCIACIN El sistema voclico del 'weenhayek consiste de seis fonemas que se oponen en la escala anterior/posterior y en tres grados de altura, como demuestra el siguiente cuadro:

    Anteriores Posteriores

    Altas i u

    Medias e o

    Bajas a Este sistema se distingue del castellano en la oposicin entre la vocal baja

    posterior, // (como en [q] 'tu comida'), y la vocal baja anterior, /a/ (como en [aq] 'tu atadura'). El sistema consonntico del idioma tiene diecisis fonemas simples. Sus especificaciones son las siguientes:

    Labial Dental Palatal Velar Uvular Larngeo

    Oclusivas p t

    k(w), ky q

    Africadas

    ts

    Fricativas

    s

    x, xw

    h

    Laterales

    l

    Nasales m n

    Aproximantes w

    y (w)

    Las letras de esta presentacin de los fonemas se utilizan tambin, generalmente en el alfabeto 'weenhayek. Existen las siguientes excepciones:

  • 5

    La vocal baja posterior (//) puede escribirse con o , y se distingue por el uso del acento grave. Cuando esta vocal necesita marcacin ortogrfica de acentuacin prosdica, se escribe con circunflejo, (como en hpe' 'es l').

    Por consideracin al castellano se escriben las fricativas velares (/x/ y /xw/) con j y jw.

    La oclusiva larngea es representada por el apstrofo ( ' ). Cuando ocurre donde se necesita mayscula, se escribe la letra siguiente con mayscula (como en el nombre 'Nooswitaj).

    Adems de los diecisis fonemas consonnticos simples existen veintisis consonantes complejas. Todos estos sonidos se caracterizan por un

    componente larngeo, sea // o /h/, aadido a alguna de las otras consonantes. De este modo se producen consonantes glotalizadas, aspiradas y ensordecidas, y se registran las siguientes secuencias: lh representa una lateral fricativa sorda, mh, nh, wh, yh representan nasales sordas bilabiales, dentales, velar/labiales y palatales, 'l, 'm, 'n, 'w, 'y representan consonantes sonoras (laterales, nasales, aproximantes) preglotalizadas, l', m', n', y' representan consonantes sonoras postglotalizadas, p', t', k', q' representan oclusivas glotalizadas ingresivas, ky' representa una oclusiva palatalizada glotalizada egresiva, ts' representa una africada glotalizada egresiva, ph, th, kh, qh, kyh representan oclusivas aspiradas, y tsh representa una africada aspirada. La acentuacin de la palabra puede ser contrastiva y en vista de que la gran mayora de las palabras son agudas, se practica la regla de marcar ortogrficamente el acento prosdico en todas las palabras no agudas. En el sistema voclico hay tambin una distincin prosdica entre vocales breves y vocales largas. Las vocales largas se escriben con letras dobles.

  • 6

  • 7

    'WEENHAYEK-ESPAOL ____________________________________________________________________

    ' 'jt'uunh dep clase de enfermedad parecida a la viruela, "tu piel dura" [la piel

    se vuelve dura]; 'eelhtso wet 'not'jkyaalhs, 'noyok 'jt'uun-pa' ... kyek hiyaawu jwetaj 'yiiljej wet yoojwajke' tha 'iln hiyaawu'

    'nhiiyelah [futuro de 'nleh; tambin 'nnhiiyelah] va a aparecer, parece que, se va a ver; 'is kyek 'oyeenhlaqhya', 'nhiiyela' thayej, 'omnhyej'iwye hp 'ajweenkye t 'noyok si'wook

  • 8

    *'q'lehtsaj -tses 'o'q'lehtsaj 'aa'q'lehtsaj 'q'lehtsaj 'inaa'q'lehtses; adj luchador, contencioso, pendenciero, rebelde; hi'weenhihomkyela 'noowk wikyi t 'q'lehtses; lhaamelh lhayen'q'letssa' se hacen rebeldes

    *'q'lehtsajpe' adj+marca, mono-compl [pe' indica por, en favor de] luchador por, luchador en favor de; hpp'ante hi'no t 'q'lehtsajpe lawuukkyumet

    'te...hi' [tambin hte...hi'] est por, quiere [indica inminencia de un suceso; casi sucede]; kyek 'iyaa'wene 'iwee'la kyek 'te'yomhii', wet t'uhl-k ... 'oteetshant'at

  • 9

    Taawtah, neph'! ; taky'aahye laqaa'ahtalhayis t 'inukeph' 2 espritu; 'ahttaj el diablo

    'ahta'wetwumek lugar abandonado de criollo; [nombre de lugar] Crevaux 'ahtalhq abs comida de los criollos (extranjeros) 'ahtalhayis abs 1 cementerio, lugar de entierros 2 antepasados; wet hp t

    'ahtalhayismhaj hi'weenhiyela 'imak t taleeppelhih para lavar tu ropa debes buscar mistol 2 especie de pez

    'ahyukt'j abs corteza de 'ahyuk (mistol) [usado para preparacin de jabn]

    *'ahantsaj 'o'ahaantsaj 'aa'ahantsaj 'ahaantsaj 'inaa'ahantses; adj que tiene conocimiento de lo secreto, adivino, agorero, mago; 'atsiinha t 'ahaantsaj, t yahaane 'imaayheyh; ...'Ahuutsetajwaj, hi'nootso' tha 'ahaantsaj, hpet'at hi'no t', 'imaayek kyek 'atoojwe' tha', 'ilteh, wok yahaaneh; 'ikye 'atsiinhalhutsha t husek t 'ahaantsaj'hi'

    'ahiih [interjeccin, expresin de sentimiento de mujeres, tanto satisfaccin

  • 10

    como pesar]; 'ahiih, mnhyejtsi 'olhs t 'ijwala mnhyejtsih, t 'onm wet, t'iskyeehyajlhit'at

  • 11

    grupo 'ajwuuknhalis [en Santa Teresa, Argentina]; 'nowuunitej 'ajwuuknhalis wikyi', tok 'p nikytejl wikyi t 'noyok 'amootas

    'ajwumaq abs cadver en estado de descomposicin, osamenta; 'ontalas 'o'ajwumaq-pa' ... 'o'ween 'ajwumaq, 'ihi 'nyij

    'ajwtiintsaj abs 1 especie de raz [usada como remedio para que alguien no se aleje de otro, por ejemplo, las chivas del dueo, esposa del esposo] 2 fiel, encariado con, afecto a, apegado a

    *'ajwtsaj [verbo impersonal] 3: 'aajwtsaj; intr escocer, picar; 'aajwtsaj 'olheetek, t lhaa'hi'

    *'ajwtsaji' [verbo impersonal] 3: 'aajwtsji'; mono-compl [con hi', locativo] escocer en; 'aajwtsji 'olheetek

    'akah ('akwah) [interjeccin] ay!, expresin de dolor propio [masculino y femenino]; takyumat'et' 'istee'ni'wole', wet 'ithaatky', 'ithaatpe 'atsiinha..lhekye', nitaaqhit'et'a', taahuyt'et' 'atsiinha' thayej 'eelh yopej: 'akwa.., kyi hte-pa 'imaakmat-pah (?)

  • 12

    'aalhut'j hes abs cuero de iguana; 'oojkya 'ilaanhi 'aalhut'j, wet waaq'alh tha', yike' tha hiky'een t'j

    'aalhuts'et'j hes abs 1 cuero ventral (abdominal) de la iguana 2 coraza, tejido de kutsaaj usado como coraza, proteccin del pecho [parecido al cuero de la iguana]; 'iyaat'wyhi 'aalhuts'et'j t hpe 'not'ekhaahyaj; 'aalhuts'et'hes t kyiinhas corazas de fierro

    'aalhuwuke' -yh abs especie de bejuco [con variedades], "casas de iguana" [las hojas se usan para curar abscesos, calmante]

    'aam' [pronombre personal, sujeto, de segunda persona singular] t; [como complemento se usa en ciertas posiciones la forma afijada 'am]

    'aama' abs ratn 'aamajwaj -s abs [con diminutivo, indicando tambin afeccin] especie de

    roedor, ratn pequeo 'aamataj -s abs [con aumentativo] rata 'aamatstah abs [del espaol] amatista (piedra preciosa) 'aamelh [pronombre personal, sujeto, de segunda persona plural, poco usado

    en Bolivia] vosotros, [Amrica] ustedes; [tambin 'aameyh, 'aameyayh] 'aameyayh [pronombre personal, sujeto, de segunda persona plural] vosotros,

    [Amrica] ustedes; [tambin 'aamelh, 'aameyayh] 'aameyh [pronombre personal, sujeto, de segunda persona plural] vosotros,

    [Amrica] ustedes; [tambin 'aamelh, 'aameyayh] 'amo' abs herida de la piel, gangrena; mnhiyejat''iwye 'amo', t tujw

    'not'isan' 'amoop'ot -es abs emplasto, parche 'amos abs herida en la piel, "lepra"; lanheeteytso' tha', 'amos 'ikyep'anteh, wet

    t'iilh 'amoostas abs enfermedad grave de la piel, lepra 'amoostaslnek -hayh abs participio persona que sufre de 'amoostas, leproso 'amootaj -s abs 1 especie de cerdo salvaje, pecar del Chaco, quimilero

    [Catagonus wagneri] 2 especie de pez, "serrucho" 3 persona del grupo 'amootas; 'ikye 'iyhj wikyi t 'nowolheya' tha 'noyok 'amootas-pa wikyi', ... tok 'p nikytejl 'ahuutshas, 'p 'weenhalhmej

    *'amuke' 'o'amuuke' 'aa'amuke' 'amuuke'; adj estar tonto, estar loco; bromear, no hablar en serio; maathit'ah, 'aa'amuke'; 'aa'amuke', wuujw t 'aky'iisukwyaj'hi'

  • 13

    'amlhjlhawayuk abs especie de arbusto, zarza 'amlhjqakya' abs veneno de serpiente 'amlhjwho' abs 1 espalda de serpiente 2 nombre de diseo de llicas 'amlhtaj -s abs serpiente grande, dragn 'aammatnah t demoras, dejas pasar el tiempo 'aamnji' t recientemente [saludando a una persona a quien uno ha visto

    hace poco tiempo]; 'Ee yaqala'yih, 'aamnji', 'ist'aat t lanmh

    'amtaaj abs especie de algarrobo, vinal [con hojas medicinales] 'amtaaj'wut abs algarrobo arborescente, vinal 'aamtjej 2 t eres cmplice en algo, t tambin participas 'aamyal' abs especie de pjaro 'aanalh abs [las vocales deben verificarse] grupo de wikyi', en la regin de

    Embarcacin 'aanek ? *'anowatsaj -tses 'o'anoowatsaj 'aa'anowatsaj 'anoowatsaj

    'inaa'anowatses; adj cobarde 'anhmh [demostrativo] all viene; 'atsiinha 'iyaahinph' tha 'anhm wikyi'

    -'anhmih [demostrativo] all est (viene), aquel [puede indicar que se acerca];

    hi'noo'anhmhih; [tambin hi'nootsih]; yoot'et'ke' tha', 'it'anhmi hi'no 'iwehyalha t lhaani'nlit

    'njwelh -lhayis abs [del espaol] ngel 'aapstolh -lhayis [del espaol] abs apstol, representante autorizado,

    enviado *'aqj 'o'aqj 'aa'aqj 'aqj 'inaa'aqs; adj de buen sabor, rico, sabroso,

    gustoso, apetitoso; tujwlhayis 'uusenha t 'aqj; kyek 'aam lahuumin kyek 'aqj 'waahat t lap'o wet 'is t latsy'pe lhmphaj nisoy'; 'imaaka wet 'aqj t 'otujw

  • 14

    hte 'inaa'aqsejweth lhaap'attseyahayh; lhaam 'aqjilhina'mej; wuujwp'ante'pe 'iyhj t Yoos tok 'aqjejweth'; lhaam 'aqjlhi'noyejen'; 'iihikyt'a 'nootasnhayaj kyek 'no'aqjejlhi t neeky'e'; 'imaaktso 'inaa'aqsejweth lhaapuhjwas II refl ('o'aqjlhilhmej - ...) alegrarse de s mismo, estar contento de s mismo; kyek hi'ween kyek 'is 'imak t yeenlhi wet 'iwoye-k 'aqjlhilhmej; wuujw t 'aqjlhilhmej t hte'iwye 'ajweenkyeyh se alegraba mucho de que era como los pjaros

    *'aqjkye' 'o'aqjkye' 'aa'aqjkye' 'aqjkye' 'inaa'aqskyehen'; adj agradable [de cosas que concuerdan con kye']; takyuma ha'llhawo t lanij 'aqjkye'; 'imaayhey t lanhiis 'aqskyehen'; [ms expresivo:] lanij 'aqmjkye'

    *'aqjlhih 'o'aqjlhih 'aa'aqjlhih 'aqjlhih 'inaa'aqsweth'; adj, intr estar contento, estar alegre, alegrarse, estar satisfecho; lhaamelh tujweejt'at lakyuuptes t 'ii'pe honhat, wet wuujw t 'aqsweth lhaamelh

  • 15

    *'aqakwhantsaj -tses 'o'aqaakwhantsaj 'aa'aqakwhantsaj 'aqaakwhantsaj 'inaa'aqakwhantses; adj incrdulo, escptico, que duda; 'aahpe wikyi t 'aqaakwhantses

    *'aqantsaj -tses 'o'aqaantsaj 'aa'aqantsaj 'aqaantsaj 'inaa'aqantses; adj engaador, fraudulento, traidor

    *'aqas 'o'aqas 'aa'aqas 'aqas; adj crudo, no cocinado, no maduro, verde; 'eele yok: 'otujw 'oonhay t 'aqas; yej layyej 'int t 'aqas agua no hervida

    'aaqni..(y)a' [forma negativa de 2 persona, en oraciones subordinadas]; t'uhl-k lat'uu'me t 'aaqnithalka'

    'aaqpes abs especie de lagartija [verde grisceo, salpicado, 15-20 cm] *'asetqantsaj -tses 'o'aseetqantsaj 'aa'asetqantsaj 'aseetqantsaj

    'inaa'asetqantses; adj traicionero; hpe hi'no t 'aseetqantsaj, 'yaqaanejlhi 'eelh "primero se ha puesto bueno con el otro"

    'asiinj [pl 'asiinhs] abs 1 perro; 'asiinjjwaj yok: hw, hw, hw 2 persona del grupo 'asiinhs [en Argentina]

    'asiinj'nyhayh abs [pl] 1 huellas de perro 2 nombre de diseo de llicas 'asiinjkyansilis abs especie de bejuco, morocoya (?) 'asiinjlhoqhekkya' -lh [tambin 'asiinjlhoqhakkya'] abs especie de planta,

    cabrayuyo [para mordeduras de perro]; 'asiinjlhoqhakkyalh, t qa'nolhqa' ; yej lap'eethatayhl-k lawoyayla'weta 'asiyaqas 'asoowaj -lhayis abs tapiete 'aasjwleh abs [del espaol] azufre *'asujwnaj 'o'asuujwnaj 'aa'asujwnaj 'asuujwnaj 'inaa'asujwnhas; adj

    estril; 'p hte Salah, t 'asuujwnaj, takyuumhl laqhaajyhayaj, yt paj tha hiky'ootshanh; 'noyohlak: la'iisyahay'hikye 'atsiinhay t 'asuujwnhas

    *'asujwqantsaj -tses 'o'asuujwqantsaj 'aa'asujwqantsaj 'asuujwqantsaj 'inaa'asujwqantses; adj acusador, detractor

    'aaska' abs [del espaol] azcar 'aasukahih -s abs azucarera 'asuus -lhayis abs murcilago 'asuuslhq abs higo 'asuuslhq'wut abs higuera 'asuuslhqlhile' -yh abs higuera 'asuusqs abs higos *'askyentsaj -tses 'o'askyeentsaj 'aa'askyentsaj 'askyeentsaj

    'inaa'askyentses adj celoso 'aasnaj abs especie de pjaro

  • 16

    'aasnajlhq'l' [o 'aasnajlhql'?] abs especie de rbol o arbusto, brea [parecido a tusca, con corteza verde, flor amarilla, quebradizo]; takyuma ha'l t 'noyok 'aasnajlhql', wet hp t yeenlhi lamaaq'otaj, wet hpqhila-p'at' kyek yeene la'wuy t 'ileej lakya' ; neky'e toott'ye 'atsiinha', nemhit' 'atoojwho' ; 'atoojwiyehot' 'eelh ; hupuuy t nii'tosayho qaanah; 'nolhmet wet tok 'atoojwe'mho';

  • 17

    'o'atoojwe'ameyho'; 'aahpe hi'no t tok 'atoojwho 'ooky'ejwanji' eres pariente cercano de mi esposo

    *'atojwehohl' 'o'atoojwehohl' 'aa'atojwehohl' 'atoojwehohl'; adj, mono-compl lejos de, apartado de; tiyje honhat t ts'ani', t 'atoojwehohl wikyi'; tok 'aa'atojwehohl Yoosniyatyaj; 'o'atoojweho'ahilmhen' estoy apartado de ustedes; nemhit' 'aa'atojwayehohl wikyi'

    *'atojwehl' 'o'atoojwehl' 'aa'atojwehl' 'atoojwehl'; adj, mono-compl lejos en relacin con, lejos de; kyek 'aa'atojwe'ohl wet tok 'iwoohiyela-k lheenaylhi 'imakt'a-k hpe'; 'o'atoojwe'ayej'ahilmhen' "nosotros... separados de vosotros por un poco de tiempo"

    *'atojweqanhih 'o'atoojweqanhih 'aa'atojweqanhih 'atoojweqanhih 'inaa'atosekyeqanhih; adj; tok yahanhiyeja'iwoye p'iya kyek woophaweth', t nii'tojwayeqanhih ; t lajwee'tsilh nii'tojwahky', wet tamkyy'

    *'atojwkye' 'o'atoojwkye' 'aa'atojwkye' 'atoojwkye' 'inaa'atoskye'; adj 1 estar lejos, distante [alejndose, u otra caracterstica de kye']; 'inuu'alhho', lhaa'iteljwi', pajt'et' tha 'atoojwkye'; tok laneek, tsi hp t 'o'atoojwkye', lat'eenhlah ; 'ist'aat kyek lhmetky t'aq 'alhuk, tsi 'isiit'a t 'o'atoojwph' ; t 'ijwala 'atoojwph' por la maana, aproximadamente a las nueve, hora tercera; hi'no t 'ihi t 'Atoojwph' el Altsimo

    *'atojwyayeho' lhaamelh tok 'atoojwyyeho 'uujw no estaban muy lejos de la orilla [con morfema de grado, ya]

    'at' [variante de hats'i', interrogativo] qu?; 'at' 'imak t hpe'?

  • 18

    *'atha' 'o'athaa' 'aa'atha' 'athaa' 'inaa'athahen'; adj difcil; ya'that qa'thaya-p'at' [con negacin] con razn no era difcil; 'athaahit'ah es simple, no es difcil; 'p hats'i 'imak t nii'thya'?; 'iyaahanej t 'nolhmetna nii'thahit'at

    *'athaho' 'o'athaho' 'aa'athho' 'athaho' 'inaa'athho'; mono-compl difcil para alguien; wuujw t 'athaho lhaamelh t hi'ween 'imaayek kyek tiyjomhma Yoosniyatyaj; kyeejphpej wet 'athaa'nhomkye', 'athaa'nho 'nyij

    'athhyanah [comprense thhyah y 'athaanah; modificado con morfema de nfasis y refuerzo] ahora mismo, inmediatamente; mh, 'athhyanah

    *'athakye' 'o'athakye' 'aa'athkye' 'athakye' 'inaa'athakyehen'; adj difcil [definido por kye', plural, forma alargada] 'nolhmtes t 'athaakyehen'

    'athaanah adv ahora; 'athaana wet t'uhl-k lakyjt'at desde

    hace mucho que estaba cayendo ...; tsi ha'wo'athaq t 'ohaanej t 'atiikyunhayaj'i'nyej ya antes ...; wet wikyiitso' tha tok 'athaqt'et' 'ileyej t lhaamnhya t'isaanis t tujw ; tok 'athaqhilhaayakyjen' se hubieran arrepentido hace mucho; paajt'et' tha hi'no 'iwehyalha 'iyaahnet'et' tha tok 'athaq 'yinhen lalyh

    'athaaqjwaj -s abs enano; 'athaaqhiyt'ah es normal de estatura *'athayej 'o'athayej 'aa'athyej 'athayej 'inaa'athyej; adj+marca, mono-

    compl difcil con; woo'natso' tha', tok 'athayej-pa', 'atoojwiyehot' 'eelh, lh'ya 'aqyek no es difcil alcanzar

    'aatsaj abs especie de fruto silvestre [del rbol 'aatsuk], naranja silvestre; 'imak t 'noyok 'aatsaj, 'p hte haq'onek

    'atsiinha' -yh abs mujer; de gnero femenino [vocativo: 'atsinhah] 'iwolalesapa'nte laly wet yaakyje wikyi' ... hi'weenhopej 'iwehyalha t 'atsiinha' [aqu la hembra del perro]; 'atsiinha t waaq'lhejky' su prometida; 'aahi'nolh, wet 'is t lhekaay'okyjwihen t 'o'atsiinhayh

    'atsiinhaky'utsaj abs anciana, mujer vieja 'atsiinhaky'utsajwas abs mujercitas 'atsiinhalhutsha' -yh abs muchacha adolescente 'atsiinhamok [pl 'atsiinhamhoyh] abs polvo de mujer, tabaco;

    'atsiinhamokp'ante t tujw wikyi' 'atsiinhawaplu' abs mujer embarazada 'atsiinhawelanmok -hoyh abs polvo de mujer endemoniada, tabaco; 'onta

    yookas wet 'atsiinhawelanmokp'anteh 'atsiinhawumek -hayh abs anciana; wet 'atsiinhawumek 'ikyuujwanej

    lakyuumhyaj 'atsiinha t neky'e 'inuph' ; 'atsiinhawumhayhyas ancianitas

  • 19

    'atsiinhawumekjwaj ('atsiinhawukjwaj) abs mujercita vieja 'atsiinhayhyas abs [plural diminutivo] mujercillas *'atsojwnaj [*'atshojwnaj?] 'o'atsoojwnaj 'aa'atsojwnaj 'atsoojwnaj

    'inaa'atsojwnhas; adj avaro, tacao, mezquino 'aatsuk abs especie de rbol, naranjo silvestre [el fruto se llama 'aatsaj] 'aatsukat abs bosquecillo de 'aatsuk 'Aatsukitaj abs [nombre de lugar al Sur de Crevaux] Ceiba; hpet'at 'nookya

    t 'noyok 'not'jkya', t 'iwom 'oojkyah, t 'olhaamelh 'o'ikye t hikynih, 'o'iihihtet'at 'Aatsukitaj t 'olhaamelh hp t 'oo'wet, wet 'yilh 'oojkyah

    'atsha' -lh abs 1 especie de pez [Salminus maxillosus], dorado; lakyaa'ihihla laqaakyowej 's kyek lawoye-k latuujw 'atsha', tsi hpqhila 'atsha-k tiyaajlah, ... wet tok 'isiila tateelhoyh 2 persona del grupo 'atshaalh; 'ikye 'iyhj t 'noyok 'atshaalh wikyi', 'p hte 'ihi 'olhaamelh 'oo'wet Crevaux

    'atshaalhoqhek abs mordedura de dorado *'atshojwnaj [vase *'atsojwnaj] *'awqyhatsaj -tses 'o'awqyhatsaj 'aa'awqyhatsaj 'awqyhatsaj

    'inaa'awqyhatses; adj irascible, violento *'awas 'o'awas 'aa'awas 'awas [cierto matiz] rojo; 'yuukye weesaj t 'awas

    "estaba vestida de prpura" 'awatah abs [del espaol] gata (piedra preciosa) *'awejsuy' ... ... 'aweejsuy'; adj desnutrido, mal alimentado, con nalgas

    arrugadas; wet ha'njwaj t 'iyej hi'no', t 'aweejsuy', hi'nootso' tha wuujw t 'iteetshanh, 'iyaahneh, ... pajpej thayej hi'no lhaa'ikyuyuhatt'a'pe lhsaj t 'aweejsuy'

  • 20

    'ootsoteyh 2 persona del grupo 'aawutshas; [en Argentina, Moscone, habla con ese (s) fuerte]; 'nowuunitej 'aawutshas wikyi', 'p hte 'weenhalhmej

    'awheenaj abs especie de armadillo (de seis cintas), mula [Euphractus sexcintus]

    'Aawlilh [del espaol] abril -'ayej (por, durante) un rato, por un tiempo, un ratito, un poco [el espacio de

    tiempo indicado por 'ayej est indefinido y puede variar mucho; comprese sueco: "ett tag"] lataaky'ot'ayej'nyeh me ayudas un rato; mla'ayej kyek 'ijwala'

    'ee'yah [aprobativo] = 'eeh 'eeh 1 [aprobativo, de asentimiento, no es respuesta afirmativa a una pregunta

    del tipo "s o no" (comprese 'uuh)] s, bueno 2 interjeccin oh! *'ekhahtsaj -tses 'o'ekhaahtsaj 'aa'ekhaatsaj 'ekhaahtsaj 'inaa'ekhahtses;

    adj creyente, crdulo, religioso; 'aahpe wikyi t 'ekhaahtses 'elat' [dubitativo] tal vez; 'elat' nm kyek 'ijwala'; 'elat' 'oyik, honaajkyena p'iya

    t 'oyik pero bajo la condicin de que ...; 'inaa'elhlat' kyek hpe-k yeenhilhina 'imaaktsoh? 2 [indicando seleccin] uno de; 'is kyek latuujw 'eelh 'inthis 3 [con carcter de adjetivo:] otro, otra, uno ms; nikytep'ante 'eelh 'waaj lleg a otra laguna; 'p 'eelhaj 'ookyumet otro pequeo trabajo

    'Eenloh [del espaol] enero; 'Eeneloqa'ijwlas 'ihi 10 t 'ihi nekky t 1995 el diez de enero de 1995

    'ee-p'at'a' [constatacin que expresa conclusin y asombro] de modo que haba sido as

    'eesmellwah abs [del espaol] esmeralda (piedra preciosa) *'etantsaj -tses 'o'eetantsaj 'aa'etantsaj 'eetantsaj 'inaa'etantses; adj y

    abs ladrn, hurtador, cleptmano 'eetantsaj'wet -es abs lugar (cueva) de ladrn 'eetek'ytajitaj -s abs especie de planta [se usan las hojas contra dolor de

    cabeza] 'Eeteksayhtaj abs figura mitolgica, dueo de la miel; 'noyok hi'nootso

    'aqyekwuk, 'onta taayhilhele-pa hi'nootsoh ... hi'noot'at hi'no t lhaayene

  • 21

    hp 'aqyek lawuuk, hi'nootso' tha lheetek mnhyejt'a sayhtaaj ... 'itii'pe lheetek sayhtaaj

  • 22

    *'i'nyijkyowejo' [con incorporacin de 'nyijkyowej] 'o'i'nyijkyowjo' - ; estar en medio camino; nikyuutejp'ante t 'i'nyijkyowjo'

    *'i'wekyehi' 'o'ii'wekyhi' lhee'wekyhi' 'ii'wekyhi' 'iyee'wekyhi'; mono-compl estar ms all de, estar detrs de; 'ii'wekyhi teewok; 'it'wekyhi hup [con t'at]

    *'ihi' 'o'ihi' lhehi' 'ihi' 'iyehi'; 'ehi'; mono-compl 1 estar en (dentro de) [hi' es locativo]; 'ihi t'isan' est en su cuerpo, vive; wikyi t mnhyej lhehikye' los que son como la gente en la cual te encuentras; t 'iyehikyet' t 'iyeehikyenah

  • 23

    'ijwala 'iwlhkye-k lhehi', wet tatyhla ha'wooyis; 'ihit'et' 'iwee'la 'iwehyalha t nm wet neky'e 'yilhp'ante 'atsiinha' ; 'inaayhet, 'iihl nekkymis 'ihi milh 4 estar cerca de (compare acerca de algo); 'ootikyunhayajtso' tha 'ii'ahil' tha', 'is kyek 'o'ii'mej

  • 24

    taj kyiinaj 'eelh cuando lleg justamente all donde estaba

    'ijkyiinh abs zapallo 'ijkyiinlh'ya' -s abs especie de planta [crece alto (un metro), con flores

    amarillas, florece en la misma poca que el zapallo]; 'imak t 'noyok 'ijkyiinlh'yas, hp t 'oqoyhi'

    'ijkyiinlho' -yh abs semilla de zapallo 'ijpaat abs maz 'ijpaat'watshanh abs choclo de maz, maz verde 'ijwah 3; tha' nojwat' t ytajen' tha 'ijwa la'wuutey 'o'yhj, niisqanyej [significado?, bastante?] 'ijwaj [con tha' o wet] al poco rato, muy pronto, momentos despus;

    tapkyph wet 'ijwajt'et' tha 'p ym lhaamtaj

  • 25

    'ijwala' -s abs 1 sol [tambin 'ijwaala' ], se usa en expresiones de tiempo; 'ijwala 'iikyet'et'ni' tha' ... 'ijwaalahteh abs da hace mucho [visto por el narrador; contrasta con

    'ijwaalap'anteh] 'ijwaalhyah cerca de amanecer; t 'ijwaalhya wet Jweesus yik t t'spe

    'int "cerca de la cuarta vigilia de la noche" 'ijwaalajwaq -as abs calor del sol; pajt'et' t 'p 'ijwaalajwaq tiyjot'at t'isan',

    wet 'ilte t 'yo' 'ijwaalakya' -lh abs "instrumento del sol (da)", reloj 'ijwalakye' durante el da, por todo el da; 'ijwaalakyetso wet yik t tlhe la'wet;

    'ijwaalakyepej wet honaajkyepej de da y de noche; 'ot'aalhen 'ijwalakye', 'op'aliitsajt'at

    'ijwaalal' abs especie de pjaro [pequeo, de pecho rojo, plumaje oscuro, anuncia el da]

    'ijwaalalhse' abs hija del sol [figura mitolgica]

  • 26

    'ijwaalalhalh abs rayos del sol, luz del sol 'ijwaalaneqanah da recin mencionado; tha hp t 'ijwaalaneqana wet

    'oyeene-k tok mnhyejtsoh [tiempo mencionado antes, contrasta con hoy en da], en aquel tiempo (antiguo)

    'ijwaalanih da del futuro, da que viene; nitiikynkye 'ijwaalanih, kyek 'p lahaa'ihihla lhs

    'ijwaalapjthi' donde sale el sol, el este 'ijwaalap'anteh abs da hace mucho [no visto por el narrador] 'ijwaalasnajqanah aquellos das (mencionados), el tiempo antiguo del cual

    hemos hablado 'ijwaalasp'antkye' durante aquellos das hace mucho [no visto] 'ijwaalatlhkye' [rumbo de la brjula, viento] este; tmej t 'ijwaalatlhkye' que

    mira al este; la'nyij'hi niyaatey t tlhe t 'ijwaalatlhkye' que vienen del este

    'ijwaalat'ay' movimiento del sol, avance del sol; 'ijwaalat'ay' tha', 'ihi la'wet 'iwehyalhah "en una hora"

    'ijwaalatsih [indicacin acerca de la posicin del sol] a esta hora (cuando el sol est donde est); 'ijwaalatsi wet 'ohuumin kyek 'oymlhit'at

    'ijwaalawo' abs anunciador de la maana; qateeslhoketaj t 'ijwaalawo' la estrella de la maana

    'ijwalayej abs+marca, mono-compl [literalmente] el sol (da) con; wikyiitso' tha tok 'ijwalayejp'ante-pa t 'yilh 'iwee'lah

  • 27

    'iyeejwasweth'; intr [forma modificada de *'ilhih, diminutivo plural] llevar una vida miserable?; 'olhaamelhtso' tha 'o'yuuyhmkyet'at taayhilh, 'o'ijwaskyet'at, tok 'oqaalelhjkyeky'oye', 'ohpet'at wikyi t 'iwet 'ii'pe honhat, 'o'iijwast'aweth'

    *'iky' ... ... 'iky'; adj roto, romperse; 'iky 'intpe'nyij, wet teeky'elh; laqaahosnis wet 'ikyhen'; hpet' t jwetaj yookjot'et' tha', 'ikyhen latsootey-pa' ; mnhiyejat''iwye jwa'aayuklhits'i', 'ikyaalajihlah

    *'ikyalajkye' 'o'ikyaaljkye' 'aa'ikyaljkye' 'ikyaaljkye' 'inaa'ikyalajkyehen'; adj negro [de forma oblonga]; yeelajitaj 'ikyaaljkye'; 'laataj t 'ikyaaljkye'

    *'ikyalajkyeph' ... ... 'ikyaalajkyph'; intr; 'waahat 'ihi tja' tha wuujw 'waahat, 'ikyaalajkyph', "hasta" n'tshas t 'ithaatejen tuunte', "porque" tamkyph 'waahat, wuujw 'waahat [negro, plural, arriba; probablemente el agua se vuelve negra por el pescado que sube a la superficie]

    *'ikye' 'o'ikye' lhekye' 'ikye' 'iyekye'; [futuro 3] 'iihikyelah I intr existir, haber, vivir; 'ikye wuujw 'waahat hay mucho pescado; 'imaayhey t niitolja', 'iikyehen'

  • 28

    nitjwlej yaakyuyaj, nehikyet'a hi'no-k hi'weenh ; t 'waahatnyakye wet 'notujw yeelajitaj [neyakye': forma negativa de tercera persona, en subordinadas]; lhaam pajkyep'ante 'ikye', t qamaj naamnkye' (qa'eyakye', neyakye', qa'ineyakye') antes que yo (t, l, nosotros [inclusivo]) existiera; kyek lheehikye'naja wet tok 'yinhii'nji 'oopuhjwah; t'ne 'imaayhey t neyakye', t mnhyejt'a'iwye-k 'ikye'; 'iyeehikyehennah viviremos II mono-compl 1 estar por [kye' expresa una relacin locativa vagamente definida]; hiyaawulh t 'ikye honhat ; 'iihikyelat' kyek 'ikye 'ijwala-k nojw a qu hora (dnde estar el sol) estar terminado?; 'ikyet'amhajt'a-k 'ikye-k takyuumlhih? dnde habr (habra) trabajado?; nilhooqehen lap'iitseyhey t 'ikye 'nyijtsoh 2 estar en [con objeto oblongo, caracterizado por kye']; qamaj lheyakye 'nyij; 'o'iikyehen lhiipey teewok, hpet'at t 'o'isej

    *'ikye'pe' 'o'iikye'pe' lheekye'pe' 'iikye'pe' 'iyeekye'pe'; mono-compl estar sobre, estar en, existir sobre; lheey 'iihikyela'pe tateelhileyh

    'iikye'tso kyek ['iikye'tso-k] 3 probablemente, posiblemente, quizs 'iikyehen lhiipeyh 3 est alrededor, en las afueras, en las cercanas *-'ikyenah [hace referencia a lo dicho, lo que se est tratando]; mnhyejtetso

    'imaayek t 'olhaamelh 'ohaanej 'ijwaalatetso'kyenah

  • 29

    de hostigamiento; tsi hp t 'inaamelh wet tok 'iyeekyeky'amjikye', qhiit'a kyek wikyi 'inaa'ithnhen'

    'ileetsaj abs especie de planta [Jacaratia hassleriana], cipoy; 'imaayhey t niihq'neka wet hp 'imak t 'noyok neewok, hap'aqej 'ileetsaj las cosas no dulces son la cosa que se llama neewok, junto con 'ileetsaj

    *'ilhamej 'o'iilhmej lhee'mej 'iilhmej 'iyee'inamelej; refl estar en plena posesin de sus facultades, estar en sus cabales; tok 'iilhmej est arrebatado de su cuerpo [del xtasis del hiyaawu']; 'olte t tok 'o'iilhmej sent que no estuve conmigo, "me sobrevino un xtasis"

    'ilhaamejkye' [forma reflexiva de *'iyeji', tercera persona plural]; paj tha tok la'wet 'ilhaamejkye', t 'ihi huppe' "ya no caban ..."

    *'ilhih 'o'iilhih lheelhih 'iilhih 'iyeeweth'; intr; tok lahaanej t 'iwet lheelhit'at "no sabes que t eres un desventurado"; tok 'oqaalelhjkyeky'oye', 'ohpet'at wikyi t 'iwet 'ii'pe honhat, 'o'iijwast'aweth' no haba lugar fijo para nosotros, nos mudabamos siempre [modificado con diminutivo plural, jwas]

    *'i..lhipeh [con incorporacin de 'nolhiip] 'o'ilhipeh lhelhipeh 'ilhipeh 'iyelhipeh; 1 estar en las afueras de, estar alrededor de; 'atoosehen wikyi', 'ikyelhiipeye honhat

  • 30

    t mnhyejtsi-pa', 'ilhiphi lakyeetshs ; wet lhaammthi 'o'eelh tha 'ilhiphi 'iyhj

    'imaak'is 3 [con negacin:] poco, pequeo, insignificante; tok 'imaak'isila lawhy'

    'imaak'isit'ah 3 pequeo, insignificante; 'p 'eelhaj 'ookyumet, 'imaak'isit'ah

    'imaak'isiyet' 3 pequeo, insignificante, poco importante; jwajt'ani ha'ltlhe', 'imaak'isiyet' "tranquilos, se tranquilizaban"; t'ekheent'a wikyi', 'imaakjwajt'kye' "tranquilos"

  • 31

    'imaaklhiky'u' -lh abs huevo [sin indicar de qu] 'imaaknah abs esta cosa 'imaakni'sa' adj poco, pequeo; 'imaakni'sa 'imak t 'okyj; 'elh t 'imaakni'sa'

    el menor, el pequeo 'imaaknhanyej 3 ignorante, no sabe nada; wuujw t p'aliitsaj p'iya wikyi t

    mnhyejtso t 'imaaknhanyej 'imaakpantkye' abs cosa que hubo en el tiempo antiguo [no visto]; htehla-k

    mnhyej'iwye 'imaakp'antkye'

  • 32

    'int'nyijwo' -s abs plomero 'int'yo' abs agua hervida 'inthih [pl 'inteshis] abs balde, cubo, tinaja 'inthis abs sanda 'inthistqas abs especie de planta ("gua") [parecida a la sanda] 'intkylejwaj abs un poco de agua, trago 'Intkythitaj abs el Mar Rojo 'intkyayohi' abs agua caliente 'intkyowej abs centro del agua; 'ihi 'intkyowej estaba en medio del mar 'intky'o' abs profundidad del agua, lo profundo del mar, el fondo del agua;

    'ithat'intky'ye tumwek kyiinhas 'intlhele' -yh abs habitante del agua, animales acuticos 'intlhip -eyh abs borde (lado) del agua, orilla; 'iyaalnkyet' 'intlhipnah,

    'iyaat'ke 'oo'wet 'intpe' abs gasolina, aceite 'intpe'nyij -hayh abs gasoducto, oleoducto 'intpehih -s abs tnque de gasolina, turril 'intpjph' -lis abs fuente, donde brota el agua; nikytpe lhiip teewoklhayis,

    lh'ya 'intpjphlis 'inttaj abs [aumentativo] agua grande y terrible; mar 'inttekyji' abs agua fra 'inttsajpe' abs [neologismo] mar; tiyjlhayis'inttsajpyeh se fueron al mar 'inttsajpelhip -eyh abs orilla del mar, orilla del lago 'inttsajpeqaholo' abs arena del mar 'ina'we' 3 est aqu, no lo ves?, helo aqu; 'ina'we laqaapenij t tlho 'oohus

    tampoco tiene fruto comestible

    'iniijtukt'j abs corteza de 'iniijtuk 'iniiky'u' abs especie de ave [Chunga burmeisteri], chua [anuncia tiempo de

    calor] 'inhaataj abs fruto de 'inhaatek (tusca) [en forma de vainas oscuras] 'inhaatajt'i' -lh abs aloja de tusca

  • 33

    'inhaatek abs especie de rbol [Acacia aroma], tusca 'inhaatekitaj abs especie de rbol, sachatusca 'inhaatekt'j abs corteza de 'inhaatek [de uso medicinal, sedativo] 'inhaatkyitak abs especie de rbol [parecido a tusca, no tiene fruto

    comestible]; wet ha'l t 'noyok 'inhaatkyitak wet tok 'p 'nolhq lhaayh

  • 34

    'iiqanah (2) 3 [indica tamao, demostrando] "de este tamao"; 'no'weenhopej 'o'eelh t wootsotajt'j 'iiqanah; 'not'apej yike pnhnt'i wet hp t 'noyaajwtejmkye 'o'yhj, pajt'et' tha 'oyaahnho 'o'yhj t lats'eelh 'iikyeqana'we'

    *'iqanhh 'o'iiqanhh lheeqanhh 'iiqanhh 'iyeeqanhh; estar all [a cierta distancia], vivir all; 'iyaat'isiyaqye 'ookyilalhayis t 'iiqanhh

  • 35

    *'iseh 'o'iseh 'aa'iseh 'iseh 'inaa'iseh; adj I intr bueno, favorable, agradable; 'ot'uke honhat kyek 'iseh; lhaa'wet 'iseh II mono-compl bueno (benvolo, bondadoso) hacia, bueno en relacin con, gustar a; lat'uuyake hi'no-k 'is'aameyeh; tok 'iskyeelhameleh [plural, recproco] hubo desacuerdo entre ellos; wikyi t yikkye t'isaaniskyumhyahay wet tok 'iwoye-k 'ise Yoos "no pueden agradar a Dios"; 'yomeet 'noojwukwyenek t nii'isa'inmeh; 'isiiyet' [con negacin] no agradable

    *'isej 'o'isej 'aa'isej 'isej 'inaa'isej I adj mono-compl 1 estar bien con, salvarse con, beneficiarse con, aprovecharse de; 'imaklat' kyek 'o'isej'we' ; hpemhji hi'no t 'aaqnisyej, tha hp t 'athaana wet 'aam', wet 'olhaam', 'inaa'isej; waahin'nyej kyek 'o'isiila'mej lhmphaj II refl ('o'islhamej 'aa'is'mej 'islhamej) estar bien consigo mismo, contento

    *'isej'alhoho' 'o'iseej'alhho' 'aa'isej'alhho' 'iseej'alhho' 'inaa'isej'alhho'; adj, mono-compl 1 aprovechar de, estar bien por medio de; lhaam t 'iseej'alhho 'atsiinhamhaj 'iyaanimatyenlhih ; tok lakytejl-k 'aa'isej'alhho 'imaaknah; 'o'iseejkye'alhho 'ot'ekhaahyaj, qhiit'a-k 'olhaamelh 'otikye-k 'o'iseej'alhho 'nookyumtes; hpqhila tjtso t 'inaa'isiyeja'alhho'; tok hp kyek 'iseej'alhho' "siempre han fracasado" 2 ganar (echando suertes, al juego); yaqoyej la'wuuyis, wet 'eelht'apej 'iseej'alhho wet 'ikyj

    *'isi' 'o'isi' 'aa'isi' 'isi' 'inaa'iskye'; adj 1 claro, transparente, "es como vidrio", limpio; puule t 'isi' "no hay nubes, todo limpio"; nilhoqej 'intes tok 'isikye'; yej layyej 'int t 'aqas, tsi 'isiihit'ah 2 santo; 'Nooyalh t 'Isi' Espritu Santo 3 bien molido, pulverizado, fino; lakyoojwji', wet lawohlat'iya', kyek 'isi' 4 reluciente, claro,"se trata de luz"; 'ookyk 'isi'; Yoos hpe 'isi'; 'ijwala t 'isi'; 'iwee'la t 'isi'; qates t 'isi'; 'is kyek 'isi' 'ikye'

    'isiihih -s abs foco *'isilataj 'o'isiilataj 'aa'isilataj 'isiilataj; adj bonito, hermoso; 'atsiinhatso' tha

    'isiilataj pa'; hpe ha'njwaj t 'isiilataj; tok takyuma 'imaayek t nii'isilataja wet tujw [con negacin de tercera persona]

    'isiiles abs [pl] hijos de luz

  • 36

    *'isis 'o'isiis 'aa'isis 'isiis 'inaa'isis; adj bien, bueno, hermoso, bello, bonito; mathaja wet tok 'inaa'isisla p'iya' ; huseey t niiwo'isisa', t niiwatahl Yoos la'iisyaj [forma de negacin] espritus malos

    *'isimsas ... ... 'ismsas; adj [plural, diminutivo y superlativo de 'isiis] muy bonitos; 'p lhaaytso' tha 'p 'ismsas

    *'is'alhoho' 'o'is'aalhho' 'aa'is'alhho' 'is'aalhho' 'inaa'iskye'alhho'; adj 1 justo, correcto, perfecto; yeenweth 'imaayhey t 'iskyee'alhho'; 'aa'iskye'alhho' ustedes son justos; kyek 'aalat'amajayejl 'imaayheytso wet 'aa'isikyela'alhho'; 'noyeene 'eelh wikyi t nii'isakye'alhho'; 'inaa'isikyela'alhho' seremos justos; kyek 'isii'ne'alhho 'imak t neeky'leh, wet tok 'nowaathi'nehl 'eelh 'imaayek si hubiera sido perfecto ... 2 directo, recto; 'o'iskyee'alhho t 'otiyje Saamolsyah "vinimos con rumbo directo a Samotracia"; 'is'aalhho t tiyje Koos 3 [con la conjuncin wet] quizs, tal vez, a lo mejor; 'is'aalhho wet 'o'eelh'najt'a-k hp kyek lhs taty', wet kyek 'nonitjwlej wet 'isiila'alhho wet 'iwolahaya 'o'eelh kyek hpe'

  • 37

    'isky' 3 hace buen tiempo; 'isiilahky', tsi hp t 'ikyt puules *'iskye' 'o'iskye' 'aa'iskye' 'iskye' 'inaa'iskye'; adj 1 bueno, agradable, bien,

    mejor [definido por kye']; 'imak t 'iskye wet 'iyeekhenhnah ; 'imak t 'iskye wet lhee'o'pe' ; la'weenaye 'imaayek t nii'skye'; [objeto largo] 'nojwutkye 'nyij t 'iskye'

    'islhaj gustosamente, permanentemente, continuar haciendo; kyi lawooynje hi'no t 'islhaj lhent'a'ahiya', t qaha'weta'? ; we'ypejky' tha 'istjyah

    'istaak abs especie de planta cactcea [Cereus giganteus], cardn; 'istaak wet tok 'p 'nolhq lhaayh ese rbol no es comida, solamente su corteza es de uso medicinal [para tratamiento de paludismo y diarrea]

  • 38

    'istee'nit'j abs corteza (cscara) de quebracho blanco [remedio contra paludismo y diarrea]; 'imaayek t 'noyok 'istee'nit'j, hp t 'iyyej hi'no', wet 'ikyees; hp t 'yaamukkya-pa 'istee'nit'j ; 'yomeethen 'iits t 'yteskye'

    'iitj'wet -es abs lugar de fuego; 'asiinj t 'ihit'et' 'iitj'wet

  • 39

    'iitjt'isanis abs "cuerpo del fuego", personaje mitolgico que representa el fuego; lhek 'inaat'ke 'iitjt'isanis-pa'kyenah ... nikytet'et' hi'no t yahooyelhayis tha', matkye', tajt'ani hi'no' ; tuutsetaj t 'nl', wet 'iitajqa' tha taty'; 'no'weenkye t 'inuph', wet neky'e 'iitajt'et'qa' tha 'nolaankye-pa t'owaalhatas

    'iitajqanah [indicando tamao] as pequeo; n'tshas t 'iitasasqanah, t'aalhenpej, taqhooskyeqatsih [con diminutivo: has]; Nely, 'iitajsaqqanah, Pedro Cayo "igual" [con diminutivo: saq]

    'iitajqatsi.. (con tha' o wet) en seguida, despus de poco tiempo; nm wet hp t lhaayakyj, 'iitajqatsi' tha neph', yok: 'o'is, 'o'ist'aat ; 'iitajqatsi' tha 'p 'otiyjkyjwihup, 'p 'ot'ekheent'at

    'iitasasqanah [pl, con diminutivo: has, indicando tamao] as pequeos; n'tshas t 'iitasasqanah, t'aalhenpej, taqhooskyeqatsih

    *'i..teseh [con incorporacin de 'nootes] 'o'ilateseh - ; estar al principio; 'elh t 'ilateseh, wet 'p 'elh t 'ilapeseh

    *'itolaj 'o'itoolaj 'aa'itolaj 'itoolaj 'inaa'itolajen'; adj 1 redondo; mnhyejt'at 'nolhq t 'ahtay yenlhqa' tha yok "papas", ... lham 'itoolajen'

  • 40

    takeelheley'hikye' t yikhen' pero no est desarmada la gente, tienen sus armas ; 'o'itoolajit'ah ['aa'itolajit'ah 'itoolajit'ah] no ando desarmado, "siempre tengo que llevar arma"

    *'itolaji' 'o'itoolji' 'aa'itolji' - 'itoolji' 'inaa'itolji'; adj vaco [especialmente del agua, por ejemplo, una laguna o un estanque sin troncos]; vaco; 'waajtso' thayej, tok 'itoolji', lheeley'hi'

    *'itolajo' 'o'itooljo' 'aa'itoljo' 'itooljo' 'inaa'itolajmkye'; adj estar vaco [adentro]; estar vaco el estmago (tener hambre); 'oyikte' tha 'ookeyey tok 'itoolajmkye'; honhat 'itooljop'anteh

    *'itolajkyjwih 'o'itoolajkyjwih 'aa'itolajkyjwih 'itoolajkyjwih 'inaa'itolajkyjwih; adj vaco (bajo, en); nikyte la'wet tha', 'itoolajkyjwih cuando lleg a su casa, la hall vaca

    *'itolajkye' 'o'itooljkye' 'aa'itoljkye' 'itooljkye'; adj vaco [caracterizado por kye', objeto oblongo] 'nyij t 'itooljkye'

    *'itolajlhih 'o'itoolajlhih 'aa'itolajlhih 'itoolajlhih 'inaa'itolajweth'; adj redondo, circular; 'iyaa'wen hp 'iwee'la t 'itoolajlhih vemos la luna llena

    'it'letsih [verbo demostrativo 3] all no ms est [a distancia, indica cosa caracterizada por 'leetsih]

    'it'nih [verbo demostrativo 3] all est [parece incluir t'at]; 'iyaahinhl' tha 'it'ni lhselhayismthi'

    'it'patumkyenih 3; taky'aahph' tha', 'it'patumkyeni 'imak t 'imlhkye la'nyij [algo que suena a lo largo del camino]

    *'it'pe' 'o'it'pe' 'aa'it'pe' 'it'pe' 'inaa'it'pe'; mono-compl [con t'at] estar sobre; welan'itshwta', 'iwet 'it'peetso'we'

    'itsih [verbo demostrativo 3] all est [con caractersticas definidas por tsih]; 'ee 'itsi'we hi'no'

  • 41

    'itshtyhyas abs [pl, diminutivo] animalitos 'itshwet [pl 'itshtyh] abs [genrico] animal 'itshwet'wet -es abs 1 lugar de animales 2 carnicera 'itshwet'wole' -yh abs pelo de animal 'itshwetql' -yh abs pata de animal; hiyja latuujw 'itshwetqlyh no vas

    a comer las patas de los animales 'itshwettaj abs [aumentativo] bestia, animal grande y feo 'itshwett'alh' abs grasa de animal; wet takyuma 'itshwett'alh', wet hp

    t 'ithaateh, yaqaasoyji' hi'nootso' tha 'iwehyalhat'et' t 'itiihky yaakyuyaj

  • 42

    'iweelhat' t .. ['iwelhat'?] pero sin embargo, aunque, a pesar de que, justamente porque, una vez; tok 'ohpe 'nookeky'o', wet tameenej t tok 'okytejl 'not'isan', tha hp t 'iwelhat' t nikytejt'ahl 'not'isan'; tejt'aat t mnhyejt'a-k t'uke' thayej, 'iwelhat' t ha'l t 'iyej aunque ...; hp tjtso laqaanihhayaj hi'no-k 'iniihiky'oye 'ijwala-k hpe-k 'ileehiyeja lakyuumet t 'ihonhaatenah, t matkye lap'aattseyaj t 'ihi', 'iwelhat' t nikythiyela honhat t 'iihihla latamsek

    'iwelhkye' [o 'iwlhkye'?, numeral] 1 uno [posiblemente marcando duracin, extensin] 'p honaj 'iwelhkye t 'ihi'

    *'iwetyotke' ... 'iweetlhtke' 'iweetytke' [vocal larga?] al azar, as no ms, con descuido, negligentemente; kyek 'iwetlhtke kyek latshnhi 'nolhmet wet 'ikye t tok hpe 'nolhmet t lawaatl-k latshnhi'; t lheewej 'atsiinha wet lat'aamaj'mej, tok hp kyek 'iwetlhtke 'atsiinha'

  • 43

    tok 'iwo'iseh

    'iwoomhky' I 3 llover; 'is'aalhho wet 'iwoomhlahky' II abs lluvia; tajiila kyek 'iwoomhkylis, wok "temporales"

    'iwoomtajky' 3 llueve mucho (?); nikytet'et' t honaatsi', 'iwoomtajky', ... honaatsiwujw

    'iwoomtajt'ahky' 3 est lloviznando sin cesar 'iwoos abs gusano/s/; q'aatas t hi'ween 'imaayek, wet tiiky'yhip'anteh, wet

    'iwoos'hi' ; 'iwoost'et' tujw, paj tha 'yilh 'iwooskya' abs especie de arbusto [de uno o dos metros de altura, su resina

    se usa para tratar heridas con gusanos] *'iwhye' 'o'iiwhye' lheewhye' 'iiwhye' 'iyeewhye'; mono-compl estar

    al lado de; hup-pa 'iiwhye 'nyij; 'aamajeja-k lahoyeh, mat 'eelat'whye' qudate a mi lado [literalmente: estate a mi lado]; honaajkyemata wet 'iimat'owhye 'nookyenek t tlhe 'ooqaYos; lhehi tjtsi wet 'olhaamelh 'o'ii'awhye'; 'imak t 'is wet t'uky'o-k 'iyeewhye wikyi'; 'isiit'a-k lhehyawhye', 'is kyek 'aalatonithajeh [con indicador de grado comparativo, ya] no deben estar muy cerca; wet t 'otky'ootla'amehen wet 'o'iikye'awhyehen', lheekye'owhyehen' [kye indica plural]; mnhyejt'atso'we t neeky'leh, t 'iikye'owhyehen 'ahtayh

    'iyte' -yh abs vasija de barro, tinaja, cntaro 'iyaas -lis abs roco 'iyaaspe' 'iyaaspe honhat hay roco sobre la tierra 'iye/e/- [primera persona plural inclusiva del verbo de existencia, por ejemplo:]

    'iyeekyjwih estamos bajo; 'iyehi' estamos en; 'iyekye' existimos 'iyee'la'yamhuyh abs 1 excrementos de anta 2 [nombre de lugar ms arriba de

    Yuchn]; 'noyok 'Iyee'la'yamhuy-pa honhat, 'p la'wet wikyi' 'iyee'lah abs tapir [Tapirus terrestris], [en Bolivia] anta *'iyej 'o'iyej lheyej (lhewej) 'iyej 'iyeyej; 'eyej ('ewej) I mono-compl

    estar con, tener; 'ii'mej t tienes, est contigo; lahaanejt'at 'imak t 'ii'nyej ; mat 'eewejt'at 'isan' no estamos sin el ro; ky'hya-k 'iihi'ne'mej 'aqhaajyhayaj kyek qahpqhi'ne

  • 44

    kyek 'no'ween'mho' nunca tendras poder ...; mnhyejt'a'iwye-k 'nolhiijtsek neeya'mej ..., tha mat hi'no t 'nolhiijtseknyayej ...; kyek qa'eyayej 'atsiinha wet ... si no ests con una mujer ...; t 'aamey qa'eeyayay'nyej ... cuando ustedes no estn conmigo; t naamne'ameyej cuando no estoy con ustedes; kyek matkye-k hpe 'inaamelh wet qamaj 'iihi'net''inmej "habran permanecido con nosotros"; 'imaak 'iihit''mej no te pasa nada; t lhewej 'atsiinha', tok 'iwoye-k 'iwet lhewejt'at, mat 'ewej 'atsiinha ymthila-k 'aathnhyh, ... 'isiit'a 'o'elh t 'ijwala 'eelhpej wet 'iyej 'atsiinha', wet 'p 'ileyejpej

  • 45

    *'iyejqanhih 'o'iiyejqanhih lheeyejqanhih 'iiyejqanhih 'iyeeyejqanhih; intr estar fuera de, estar un poco alejado; 'ajwuumaqtso' tha 'imhit'at 'nyij, tok hp kyek 'iiyejqanhih ; lhaamelh t 'iiyejqanhih, tajlhmet' t takyuumhl 'ot'iittshayh

    *'iyejqanhihl' 'o'iiyejqanhihl' lheeyejqanhihl' 'iiyejqanhihl' 'iyeeyejqanhihl'; mono-compl apartado en relacin con, aparte de; lhaamelhtso wet t'uhit'l-k 'iiyejqanhi'inahlmhen kyek 'noyom'iskyee'alhho'

    'i..yenh [frmula para integracin de palabras extranjeras, tercera persona, por ejemplo:] 'isolicitayenh solicita; 'ihondeayenh hondea; 'iganayenh gana; 'imediyenh mide; 'isoplayenh sopla; 'icriayenh cra; 'imnejayenh maneja

    *'iyhj [vase *'yhj] 'iyhjlhetek -heyh abs el que va encabezando un grupo [tambin con

    referencia a la inteligencia], puntero 'iyht -es abs barro, lodo, arcilla 'iyhtlhip -eyh abs masa de barro, pella de arcilla 'iyhtwo' -s abs alfarero 'iyhaa' abs anguila; 'iyhaatso wet 'ihi peelhat'i', wet hp t 'ajwuuknha tujw 'o- 1 [prefijo de sujeto de primera persona de verbos y adjetivos, por ejemplo]

    'o'ikye' existo; 'okyj compro 2 [afijo de complemento pronominal de primera persona, por ejemplo:] takyuum'ohl' me recibe; 'ii'o'pe' est sobre m; 'itii'owhye' lo pone al lado mo

    'o/o/- [prefijo posesivo de primera persona; se usa la forma larga cuando el substantivo no es regido por lh o t' :] 'ooqato' mi codo; 'ooql' mi pierna; 'oowuke' mi casa; 'ookyujwanhyajwo mi profesor; 'olheetek mi cabeza; 'ot'ootle' mi corazn; 'ot'ekhaahyaj mi fe

    'o'sit [vocal larga?] especie de planta [con flores blancas pequeas] 'ooh sonido de vaca 'ohtet' ... [en ciertas locuciones] tok 'ohtet' 'aam t 'aamnhyejna'we'

    depende de ti ... 'Ooktwleh [del espaol] abs octubre; 'ijwaalana wet ('iwee'la t) 'Ooktwle

    laqaa'ijwlas 'ihi 11, t 'ihi nekky t 1995 hoy es el 11 de octubre de 1995 'oolaj abs especie de raz [comida de 'aawutsaj]; 'olhaam wet 'otujwt'aat 'imak

    t 'ihi honhat, ... 'imak t 'noyok 'oolaj 'oolwoh -s [del espaol] olivo 'ooliwope' abs aceite de olivo 'olhaamajah ['olhaam+naj+nah] "yo desde algunos das aqu" 'olhaam' [pronombre personal de primera persona singular] yo, m, me 'olhaamelh [pronombre personal, sujeto y objeto de primera persona plural,

    forma exclusiva] nosotros, nos [excluyendo oyente/s/]; [futuro] 'olhaamenhlah; [negativo] 'olhaamenhit'ah

    'olhaamtjej 'olhaamtjej 'aamtjej lhaamtjej; mono-compl ser cmplice

  • 46

    de alquien, participar, tener parte en el delito o crimen de otro; kyek 'o'ihikyep'ante 'ijwalasp'ante 'oojkyalis 'ikye wet tok 'olhaamtejyejp'ante 'nolhmetwos t 'notsy la'wooyis

    *'omh 'o'omh 'aa'omh 'omh 'inaa'omhen'; adj muchos; 'om solwos; tok 'om wikyi'

    'oniseh abs [del espaol] nice (piedra preciosa) 'oonha' abs fruto de 'oonhak [comido antes de maduro, es mortal para el

    hombre]; lhaamelh takyumap'ante ha'llhay t 'not'ilek t 'noyok 'oonha'; lhaamelh 'yileejen hp 'oonha t 'nothaate hat'es ; 'imak t 'noyok 'oonha', wet kyek 'yo wet 'otujw tha 'p haq'onek, tok 'imaak 'iwoyeh

    'oonhak abs especie de rbol [Capparis salicifolia], sachasanda 'oonhales abs especie de planta (o fruto); 'oyike 'nhyaj, 'oyike 'oonhales,

    'osiinjilah, tsi 'ot'aamajiyejah 'ontaj procurar en vano (= jwetaj); 'ontajpej 'ohnkye 'ahtay' tha niikyjit'ah

    'ontajt'aat procurar sin lograr (=jwetajt'aat) 'ontas [tambin 'onta', citativo] se dice que, dicen que [frecuentemente con

    pa']; 'onta 'ikyep'ante-pa hi'no t qats'iya'; 'onta suulujw t nmho Tuunteyh; 'ontalas [futuro]

    'ooway' abs especie de planta [la frutita se usaba para pintar la cara] 'uuh [con vocal nasal, respuesta afirmativa a preguntas] s 'uujw abs orilla, ribera, banda; lhaam taqhost'et''ujweh 'uus abs especie de vegetal sobre las piedras cerca del agua [como "lana"] 'uusenha' -yh abs especie de calabaza, anco 'uusenhalho' -yh abs semilla de anco *'usu'ujw [con vocales nasales; frecuentemente se pronuncia con siu o syu o

    u (fricativa alveolar/palatal) en la segunda slaba] 'o'uusu'ujw 'aa'usu'ujw 'uusu'ujw 'inaa'usu'us; adj pequeo, pequeito, chico, chiquito; 'ikye 'ajweenkyey t wuus, 'iyhj 'uusu'us; 'itiijqat'no t 'o'uusu'ujw

    *'usu'ujwjwaj [*'usu'ujwaj?] 'o'uusu'ujwjwaj 'aa'usu'ujwjwaj 'uusu'ujwjwaj; adj pequeito, chiquitito [con diminutivo]; 'oyaahinpej 'nookyk tha mnhyejt'a-k 'uusu'ujwaj [descripcin de enfermedad]

    'uwah -s abs [del espaol] uva 'uuwas'wet -es abs via 'uuwas'wetwuk -huyh abs dueo de via, seor de via

  • 47

    'uuwashih -s abs lagar, recipiente (vasija) de uvas 'uuwaslhaylhile' -yh abs racimo, sarmiento 'uuwaslhile' -yh abs vid 'uuwaslhilelhakya' -lh abs rama de vid, pmpano 'uuwaslhiletes abs tronco de vid 'uuwaslhiley'wet -es abs via 'uuwast'i' -lh abs vino 'uuwast'iqot abs bebedor de vino 'laataj -s abs 1 caballo 2 arco [de deporte], portera, meta; 'atoojwe 'laataj t

    'onuu'alhho' 'laataj'yamuk -huyh abs bosta de caballo; wet 'p lha'iti'laataj'yamukhi', 'ii'pe

    'int tha', 'ist'aat 'laatajkys'woleyh abs 1 cerdas de la cola del caballo 2 especie de planta

    parecida a la cola del caballo 'laatajkyyiwo' -s abs especie de pjaro 'laatajkyinaj abs bicicleta 'laatajles abs especie de planta [llega a un metro de altura] 'laatajlhetekhih -s abs cabestro 'laatajlhile' -yh abs hueso de caballo 'laatajtet'iwo' -s especie de pjaro carpintero, [literalmente: guarda de la

    lgrima del caballo; pequeo, amarillo] 'laataslhqhih -s abs pesebre -'le- [indica distancia; se combina con los morfemas demostrativos/decticos, y

    las formas combinadas, como 'le(e)nih, 'le(e)tsih, 'le(e)tsoh, aparecen libres o sufijadas a substantivos, pronombres y verbos [comprese los morfemas demostrativos correspondientes].

    'leenh [demostrativo] all, all [a distancia, con referencia a animales indica "parado"]; wet 'iyaahnjphp'ante 'atsiinha' tha', 'leenh ah est [a distancia]

    'lenih, 'leenih [demostrativo] ese, esa, aquel, aquella, all, all [a cierta distancia; con caractersticas definidas por nih] 'eeyeja hi'noo'lenih, tsi hp t 'leeni hi'no taqhaajay'

  • 48

    'letsih, 'leetsih [demostrativo] esa, ese, aquel, aquella, all [a distancia; con caractersticas definidas por tsih] 'i'tsi 'imak t laq'eehen 'isiis, yoot'et'ke' tha', 'leetsi 'eelh

  • 49

    'njweelh'o'pe', wet hpqhila-k Hi'noolhs 'p hte 'njweenhla'pe'; tok 'o'njweelhpe silt t 'is; ha'wo naam'njwelhla'atapehen', t 'ot'ekhaa'ameyho'? no sentiremos vergenza por ustedes ...? II refl ('o'njweelh'o'pe' - ...) sentir vergenza por s mismo; lhaamelh wet hpet'at 'nooky'ohley t tok 'njweelhkyelatape'; tok hpe kyek 'onowakye t 'owoyeh, wok kyek 'o'njweelh'o'pe'

    *'njwenho' 'o'njwenho' la'njwnho' 'njwenho' 'iyaa'njwnho'; mono-compl sentir vergenza (timidez) ante; 'olhaakyijwas'hi', 'ooqatojwis, wet 'oqooyejt'aweth', tok hp kyek 'o'njwenho wikyi', wet tajmtyaye-p'at' t neky'e wikyiitso' tha yahuumin'no'

    *'njwlhat 'o'njwlhat la'njwlhat hi'njwlhat 'iyaa'njwlhat; mono-compl [hat indica causativo] deshonrar, hacer pasar vergenza, avergonzar; niyaat, wuujw t lhse hi'njwlhat su hija avergenza mucho al rey

    *'njwlhatejlhih 'o'njwlhatejlhih la'njwlhatejlhih hi'njwlhatejlhih 'iyaa'njwlhatejlhih I bi-compl deshonrar con, avergonzar por II refl ('olhaahi'njwlhatejlhih - ...) avergonzarse por; 'olhaamelh 'ot'uuhit'l-k 'olhaahi'njwlhatejlhi 'olhmtestsoh

    *'njwlhatejpe' 'o'njwlhatejpe' la'njwlhatejpe' hi'njwlhatejpe' 'iyaa'njwlhatejpe'; bi-compl avergonzar con, deshonrar mediante [definido por pe', sobre, superficie, causa]; lhaamelh hi'njwlhatejpe honhat lakyuumhyahayh

    *'njwlhatlhih 'o'njwlhatlhih la'njwlhatlhih hi'njwlhatlhih 'iyaa'njwlhatlhih I mono-compl avergonzar, deshonrar [iterativo]; paj tha lhaamelh hi'njwlhatweth t'isaanis; tok 'ohuumin kyek 'o'aahi'njwlhatayweth'; la'njwlhatayweth 'aa'yhj t 'imaakqani'wna' II refl ('olhaahi'njwlhatlhih ...) ponerse en ridculo, deshonrarse, hacerse pasar vergenza a s mismo; lawhaayenek 'aasnot'j, najwuut, wet wuujw t lhaahi'njwlhatlhi niyaat ; hi'no-k 'iwaahinhky la'wooley wet lhaahi'njwlhatlhih

    *'njwlhatpe' 'o'njwlhatpe' la'njwlhatpe' hi'njwlhatpe' 'iyaa'njwlhatpe'; mono-compl avergonzar, deshonrar, dar vergenza [objeto definido por pe', superficie]; 'imaayek t lhaamelh 'iweesqtej t yeenlhih, wet matkyet'at t hi'njwlhatpe honhat

    *'njwtseyeh 'o'njwtsyeh la'njwtsyeh 'njwtsyeh 'iyaa'njwtsyeh; mono-compl abominar, odiar; la'njwtsye yooslhayis t 'nookelhnhayh; yjay lanuyejph wikyi t 'ihonhaatena kyek 'njwtse'ameyeh

    *'nkyjwihup 'o'nkyjwihup la'nkyjwihup hi'nkyjwihup 'iyaa'nkyjwihup; mono-compl dejar adentro, dejar en la casa, dejar encarcelado; hi'nkyjwihup Pwloh, t 'nop'ohi'

  • 50

    'nlee'thah ['nle'thah?] hpet' t lahuusek 'yuuyhpa 'o'eelh t'isan' tha', 'nlee'tha 'o'eelh, neky'e laqhaajyhayaj'hi'

    'nleetajthyej 3; 'oyaahin 'ijwaalana' thayej, tejpej t hi'no', 'nleetajthyej tok 'nlej kyek takyuumhiyela 'imaaktsih, qamaj takyumat'at, yt tiyje 'ijwaalasna t 'oyaahin'pe wikyi t neklhaahenna' thayej, wuujw t lhaa'ilnhen'pe 'waahat t 'tetujwi' aunque parece hombre realmente distinguido de quien se piensa que no tocara el pescado

    *'nlit 'o'nlit la'nlit hi'nlit 'iyaa'nlit I mono-compl revelar, mostrar, hacer aparecer; 'is'aalhho wet 'aa'elh'ne kyek hpe-k takyuma jwiyho' ... wet la'nlitay 'athaanah ... kyek qa'nlita wet 'oyeene-k 'oyenlapesa tjtsoh ; ky'hya-k 'ikyep'ante-k 'o'nlit'mej 'imak kyek

  • 51

    qahuuminkye'; 'nliitayej 'ahuumnhayaj lhaamelh; honaatsipej-pa' tha', yaqooy', wet hi'nlithen 'noohuseyh, hi'nlitejen lajkyaalis II refl A ('olhaahi'nlitej 'aala'nlitej lhaahi'nlitej ...) 1 manifestarse a, mostrarse a; 'Noowukkyenek t lhaahi'nlitej Peyloh; 'olhaahi'nlthiyeja lhaam'; kyihla 'iwoye-k 'aala'nlit'noyejen'? 2 mostrarse mediante; hp tjtso t 'aala'nlitayej t 'aahpehent'at lalees 3 mostrar en s mismo; lhaahi'nlitejen 'nooqalelhtshayajlhenek B ('o'nlitlhmej la'nlit'mej hi'nlitlhmej ...) mostrar en s mismo, demostrar en la propia vida; 'nliitay'mej ('nliit'ameyej) 'aay t t'uhaawtej; la'nlitay'mej t tok haky'oohle'hi'

    *'nlithi' 'o'nlithi' la'nlithi' hi'nlithi' 'iyaa'nlithi' I bi-compl revelar en, manifestar en; 'ohuumin kyek 'o'nlit'mhi 'ooqhajyhayaj II refl ('olhaahi'nlithi' 'aala'nlithi' lhaahi'nlithi' ...) revelarse en, manifestarse en; tok 'waawlhe 'noowujwyaj t nekhiilah, t lhaahi'nlithila'inmhikye'; la'waatshankyeyaj 'p lhaahi'nlthkye 'ot'isaanis; lhaahi'nlithi lasiilatyaj

    *'nlitpe' 'o'nlitpe' la'nlitpe' hi'nlitpe' 'iyaa'nlitpe'; mono-compl descubrir, desenmascarar, revelar; la'nlitay'pe hi'no t 'eetantsaj; tok 'ikye 'imak kyek 'nop'oo'pe', kyek 'noqnii'nlita'pe'; wet nmet'et' hi'no' tha', 'no'nlitpe' tha 'nolhq; hi'nlitpe hi'noopaky'olh wet 'imqatsit'et'a'

    *'nlitph' 'o'nlitph' la'nlitph' hi'nlitph' 'iyaa'nlitph' I mono-compl presentar II refl ('olhaahi'nlitph' - ...) presentarse, salir mostrndose; 'ithaate lhmet t yok: tok 'iwoye-k 'aala'nlitph', kyek lhehi tetshaanaj'wet "que no se presentase en el teatro"

    *'nlitshantsaj -tses 'o'nliitshantsaj 'aa'nlitshantsaj 'nliitshantsaj 'inaa'nlitshantses [inseguridad de vocal larga] adj persona que sabe revelar cosas ocultas o secretas, adivinador, profeta

    *'nl' [tambin 'nlh] 'o'nl' 'aa'nl' 'nl' 'inaa'nnhen'; intr aparecer, revelarse, manifestarse, mostrarse; tok la'nyij kyek 'o'nl t 'ijwala'

  • 52

    Yoos; mnhyejt'a kyek 'ihi 'nooyahnek, t nii'nnhya'pe' "oscuramente" II mono-compl aparecer sobre, revelarse sobre; 'ijwala 'nlhpe honhat

    *'nlhkye' 'o'nlhkye' 'aa'nlhkye' 'nlhkye'; intr aparecer por [forma oblonga]; 'ithaatej ha'l' ... wet 'nlhkyeet'et' 'aqyek tha', takyumah

    *'nltejeh 'o'nltjeh la'nltjeh hi'nltjeh 'iyaa'nltjeh; bi-compl revelar a; hp 'imakp'ante 'no'nltje hp Jwnh la cosa que fue revelada a Juan

    *'nltejejeh 'o'nltjejeh la'nltjejeh hi'nltjejeh 'iyaa'nltjejeh; tri-compl revelar mediante; Yoos hi'nltej'inmeje 'Nooyalh t 'Isi' "Dios nos las revel a nosotros por el Espritu"

    *'nnhi' 'o'nnhi' 'aa'nnhi' 'nnhi'; intr aparecer, manifestarse [un poco, adentro; no se ve completamente]; wuujwpe 'ijwalas t tok 'nnhi 'ijwaala', wok 'p qateetselh; tok 'ikye 'imak kyek 'noosqlhek kyek qanii'nlahihlah (qanii'nnhila'pe')

    *'nnhikye' 'o'nnhikye' 'aa'nnhkye' 'nnhikye'; manifestarse; neehit' 'nnhiihikyela wikyi t 'iwoye 'imak t 'is, 'nnhiihikyela wikyi t 'iwet lhaa'ithatho 'imak t 'is

    'nnhiiyela' tha' [futuro de 'nleh; tambin 'nhiiyela' tha'] se va a ver, ya vers; 'nnhiiyela' tha wuujwtaj 'akystsaj

    *'nnhl' [*'nl..hil'] 'o'nnhl' la'nnhl' 'nnhl' [vocal larga?] 'iyaa'nnhl'; intr aparecer [acercndose]; t 'ileyej wet 'nlt'et'l 'int tha', nemhit' 'iwolakyaya' ; ky'ayhthiyejent'a-k hpe lhs kyek 'nyej; 'is kyek tok la'nyayej 'noo'isyajnah 2 prevenir, advertir, disuadir; 'iyhj 'nyej, yok: matt'alhaam wet tok 'is t latiiyje hi'noopaqana'we'

    *'nyej (2) 'o'nyej la'nyej hi'nyej 'iyaa'nyej I bi-compl dejar para (con) [cuando uno va]; 'o'nyay'mej 'olhmetnah

  • 53

    *'nyejo' 'o'nyejo' la'nyejo' 'nyejo' 'iyaa'nyejo'; bi-compl prohibir a, impedir a alguien hacer una cosa; 'iyhj jwetajt'et' 'nyejo', tha tok 'iwoyeh ; 'Nooyalh t 'Isi 'nyejo lhaamelh kyek yme 'nolhmet; hp tjtso 'imaayek t 'ohuumin kyek 'o'nyej'ameyho'; [con subordinada:] 'nyej'nohomhen kyek 'olhaamelh 'ojweenhmkye Yooslhmet wikyi'; tok qamaj 'otujw yookas, 'no'nyej'nho'; neehikyet'at hi'no-k hpe-k 'nyhiyeja'nho lhiip kyek hpe'; 'no'nyej'nhomkye 'imaayheytsoh se nos prohibi aquellas cosas; 'nyejo hi'no-k takyuma 'atsiinha t lawuuk'hi'

    *'nyejlhih 'o'nyejlhih la'nyejlhih 'nyejlhih 'iyaa'nyejlhih; mono-compl no dejar, retener, mezquinar, no soltar; 'no'nyejweth 'olhaamelh t 'on'tshas, 'ooqathnhy yok: 'is t tok 'p laluunhen'

    'nyij -hayh abs camino, senda, carretera [comprese 'noo'nyij] *-'nyijej 'oo'nyjej - ; dep+marca, mono-compl [literalmente] camino con;

    wet 'itshtaytso wet la'nyjej-pa t nemhit' tapiile lawuuk t nowaayhen'

    'nyijkyowjo' [con la forma compuesta 'nyijkyowej incorporada]; a medio camino; ym'nyijkyowjo' tha', hi'ween ky'uwaase' cuando haba llegado a la mitad del camino ...

    'nyijlhip -eyh abs borde del camino 'nyijwo' -s abs guardia (vigilante) del camino o de la entrada; hip'ohi 'nyij,

    'nyijwos t 'ihi' *'ny' 'o'ny' la'ny' hi'ny' 'iyaa'ny'; mono-compl dejar atrs, abandonar,

    no llevar consigo; neky'e hi'ny lhs ky'anhooh ... hi'ny lhs tha', yik t 'iluunlhih ; 'isikye'net'a-k 'olhaamelh 'o'ny 'ot'isaanis

    *'ny'wekyehi' 'o'ny'wekyhi' la'ny'wekyhi' hi'ny'wekyhi' 'iyaa'ny'wekyhi' I bi-compl dejar detrs de, dejar ms all de II refl dejar tras s; t'uhl-k 'iya'nylhaa'wekyhi 'nookyujwanhyahay t t'ikyuun'pe honhat

    'nyhatetselh abs [pl] ... tiyjayho 'nyhatetselh "salidas de los caminos" *'nyhi' 'o'nyhi' la'nyhi' hi'nyhi' 'iyaa'nyhi'; bi-compl dejar en

    [cuando uno va]; hi'nyhi 'noohi lajkyah; hi'nyhihla ts'ani 'iyhj; 'o'nyhte'mhi Keletah; q'aatas tiyjomkye 'nolhqhiis wet hi'nyhikye 'imak t qoq'ayeh las moscas entran en los platos y dejan cosa sucia en ellos

    *'nyhhonhateh [con incorporacin de honhat] 'o'nyhhonhateh - ...; dejar en la tierra, dejar en el suelo; tok 'is kyek la'nyhhonhate 'qhiis no debes dejar tus platos en el suelo

    *'nyhl' 'o'nyhl' la'nyhl' hi'nyhl' 'iyaa'nyhl'; bi-compl [con

  • 54

    caractersticas definidas por hil'] dejar para; takyumap'ante jwiyhoolh wet 'ithaatqanhih, hi'nyhl lawuuk

    -'ne' [tiempo inmediatamente pasado: momentos o minutos anteriores; indica accin no vista/experimentada por el narrador (comprese -ne'); a veces no se relaciona directamente con el momento de hablar sino con el tiempo interno del relato, en el sentido de "hace poco", "que se acaba de ..."]; tajlhme t hp'ne hi'no kyek 'noln'ne p'iya' ; tok nitjwlej hi'noo'net' kyek hpe'

    *'netj 'o'neetj 'aa'netj 'neetj; intr flojo, reacio, indolente; t nii'netja' que no es flojo

    *'netjej 'o'neetjej 'aa'netjej 'neetjej 'inaa'netjej; mono-compl ser flojo o negligente en algo; tok 'iwoye-k 'neetjej 'imak t 'is kyek yeenlhih "que estn dispuestos a toda buena obra"

    *'netjlhih 'o'neetjlhih 'aa'netjlhih 'neetjlhih 'inaa'netjweth'; adj flojo, inactivo, indolente, aptico, negligente; 'aahpe 'ooqawo t tok 'is, 'aa'netjlhih; nilhoqej t lhaayene t 'neetjweth' "se hicieron intiles"; 'aa'enaye wikyi t 'ikyutit'imakej, yej 'aa'netjweth'; yaalhq'alis wet 'neetjweth' "glotones ociosos"

    *'netanaj has 'o'neetanaj 'aa'netanaj 'neetanaj 'inaa'netanhas; adj pillo, tunante, ladrn

    -'no' [afijo pronominal de primera persona en posicin de complemento (directo, indirecto, circunstancial)] me, m; yahuumin'no' me ama; nm'nyeh viene a m; [tambin sufijo de substantivos dependientes:]

  • 55

    lakyeenek'no' soy enviado de l; lhaawukky'otjwas'nohen' somos colaboradores de nuestro seor

    'no/o/- [prefijo generalizador de verbos y substantivos dependientes; con verbos corresponde a un pronombre indefinido (uno, se) y crea una forma impersonal:] 'notujw se lo come; 'nokyuujwanej se le haba enseado (haba sido enseado) en eso; [con substantivos dependientes constituye la forma general sin poseedor indicado; la forma larga ('noo) se usa con substantivos no regidos por lh o t' :] 'nooqato', 'nooql', 'nolheetek, 'not'ootle'

    'no'elh [vase 'elh] uno de nosotros; ky'hya-k 'itnhn'noweth', t lapesepej thayej 'ilnt'at 'no'elh

    'noo'isyaj -hayh dep 1 bondad, benevolencia, bendicin, gracia; hpqhit'a 'noo'isyaj kyek tameenej wikyi t 'iwoye qatiinaj 2 justicia

    'noo'isyjeh dep+marca [objeto a distancia], mono-compl bondad hacia (a); 'itihi la'iisyje Yoos

    'noo'njwlhatsek -hayh dep cosa vergonzosa; yaakyje 'not'aqnhyahay t 'noo'njwlhatshayh

    'noo'njwlhayaj -hayh dep vergenza, hecho vergonzoso; yeenlhilhamelej 'imak t 'noo'njwlhayaj

    'noo'njwlhi' -s dep (2:ha'njwlhi') vergenza; la'weenho la'njwlhi'; 'Noowuk 'isoo'nyej 'oo'njwlhi'; lalthiyela ha'njwlhi'; tok 'iihikyela lhaa'njwlhis kyek tameenhiyeja-k 'iyaalhanitonitehl', kyek nmhlah

    'noo'njwlhi'hi' dep+verbo, intr; 'oo'njwlhi'hi' tengo verqenza; ha'njwlhis'ihihi'ne' tendran ustedes vergenza

    'noo'njwtsenhyaj -hayh dep odio, malignidad, malicia; 'noo'njwtsenhyaj 'ii'inmej wet 'iyaakyuwet'inamehen'

    'noo'njwtsenhyajpyej dep+marcas, mono-compl odio por causa de [pe indica causa]; nek 'noop'attseyaj wet 'p 'noo'njwtsenhyajpyej 'nolhmet

    'noo'nlitsek -hayh dep, participio (algo) manifestado, revelacin, milagro, seal, prodigio; yeenlhi 'noo'nlitshay t 'yteskye' hizo grandes prodigios; 'ysej la'nlitshay wet lheenhay t laqhaajyhayahay'hikye'

    'noo'nyij -hayh dep 1 [figurativo] camino, senda; kyi'mat mnhyej ha'nyij? cmo te ha ido? 2 manera, mtodo, carcter; lo que corresponde al carcter, lo que es adecuado [se usa tercera persona]; 'otlhoot'at puule', wet 'oyeene-k tok la'nyij kyek 'o'nl t 'ijwala', tajlhme t honaatsi' ; 'iluunpht'at honhat, t'uke 'noo'nyhayh, pajp'ante' tha nilhoqe 'noo'nyhayh

  • 56

    'noo'nyhitaj -s dep senda preferida, camino principal de alguien; 'nyij t 'nookyalhlhayis la'nyhitaj el camino principal de los demonios; 'nyijjwajt'at, la'nyhitajt'a wikyi t 'asiyaqas

    'noo'najyaj -hayh dep [2: ha'naajyaj] flojera, pereza, desgano para trabajar; 'oo'najyaj'hi' no tengo ganas de trabajar, soy flojo

    'noo'nohyaj -hayh dep autoridad, dignidad, nobleza, imperio; 'iwom la'noohyaj t hpe 'nolhs t 'nookyunqatsek

    'noo'watshankyeyaj -hayh dep 1 verdor 2 vida, salud, prosperidad; takyuma Taawta wet 'itikye ta tataakye', t 'p la'waatshankyeyaj'hi'; ha'waatshankyeyahay'ihihikyelah; lhaa'watshankyeyahay'hikye'

    'noo'watshankyeyajhih -s abs cosa que contiene vida, recipiente de vida; 'noojwukwyenek t 'Noo'watshankyeyajhih el libro de la vida

    'noo'wawulhahjwah -s dep 1 coetneo, de la misma edad 2 contemporneo, de la misma poca; 'olhaaymetpe wuujwpe 'oo'wetjwas t 'oo'wawulhahjwas ('oo'wawuhlhahjwas?)

    'noo'wek'wet dep lugar de andanza; qhiit'a 'olhaamelh t 'ohiyaawulh kyek 'oo'wek'wet honhaattsi'we' voy a la gente con que tenemos contacto

    'noo'wet dep [2: ha'wet] lugar, hogar; 'inplet'at 'oo'wet; kyek 'ooniyatyaj la'weethi'net'at honhaatna wet 'ooqawos tq'leyhi'ne'o'pe'; honhat t qala'weta' tierra que no es suya, tierra ajena, el extranjero

    'noo'wetes dep catre, cama, lecho 'noo'wet'hi' dep+verbo, intr 1 haber lugar; qamaj la'weet'hi' todava hay lugar

    2 tener oportunidad; yikhiilat'a-k la'weet'hi' seguir teniendo su oportunidad 'noo'wet'iseh dep lugar agradable; honaatsit'et' tha 'imhen' tha la'weet'iseh,

    mnhyejt'a-k la'weett'a-k 'ihi' 'noo'wetjwah -s dep [2: ha'weetjwah] vecino, compatriota, pariente,

    conciudadano; ha'weetjwast'at Yoost'amajkyetes; [con incorporacin] 'iyalhaninent'atla'weetjwsa' nos hacemos vecinos de ellos

    'noo'wetlhele' -yh dep miembro de una familia, familiar, persona que forma parte de un hogar; yoot'et'ke-pa hi'no t thalk, t 'yilh, t yme la'weetlhele'

  • 57

    'noo'wo' -lh dep nuca, cuello; takyuma lhaamsilis wet 'ithaatlhmej, 'ithaatej la'wo'

    'noo'wok 'oo'wok ha'wook la'wook lhaa'wok; dep; borrachera, embriaguez, ebriedad

    'noo'wokwyaj [o 'noo'wokyaj] [pl 'noo'wokwyahayh] dep borrachera, embriaguez, ebriedad

    'noo'wole' -yh dep [2: ha'woole'] 1 cabello, pelo 2 pluma; tseetwo'wole' pluma de buitre

    'noo'wolet'aq -ayh dep trenza, cinta para los cabellos; takyuma la'woolet'aqayh, wet 'itlhtho lheetek

    'noo'woqyaj -hayh dep tiles de pesca? 'noo'wot'aq -ayh dep corbata 'noo'woyis dep sangre [existe tambin forma absoluta, 'woyiis]; t'uhl-k

    lat'uu'me t neeky'ehla kyek 'ii'mej 'woyiis, ... wet tatyhla ha'wooyis; 'iwehyalha 'noo'woyis t lhaam yeenejlhi nilhoqej wikyi'

    'noo'wut -es dep estaca, vara, prtiga, palo, tronco, barra, travesao [que pertenece a algo]; tok hp kyek 'p yahanej'iwoye-k 'itihi ha'l', t lajla'wuutsa' ... wet 'itihit'at laqaakhih

  • 58

    'imaakhit' kyek 'olaha' mi valor no es nada, "nada soy" [forma basada en laha'] 2 [frecuentemente relacionado con] venganza, precio; 'is t lanaakyj'nye 'eelh 'alees, tok 'is kyek lajlahaya' ('olhs t 'nolnh), lahaa'ihihlah

  • 59

    'noohilhuk -yis dep carga de un barco, carga de un carro; 'ithat'inte 'noohilhuk

    'noohis'wet -es dep puerto 'noohisqasthawet -es dep puerto 'noohiwo' -s dep capitn, chfer, piloto 'noohiwuk -huyh dep patrn de vehculo (coche, barco, etc.), dueo de

    vehculo 'noohiyawuhyaj -hayh dep magia, curacin, actividad del chamn; yeenlhi

    lahiiyawuhyaj 'noohoptes dep 1 cama [incluyendo colchn y ropa], lecho 2 equipo, conjunto

    de ropas y otras cosas [por ejemplo, de un caballo]; taqpjwye hp laqhyh, 'laataj lahooptes ; 'noohoptes 'is kyek 'noleejen nitkkye 'nooqohyaj

    'nohootinik [nota temprana] nombre que los chorotes dan a los 'weenhayeyh de Bolivia

    'noohowet dep conjunto de ropa de la cama, cualquier cosa que se usa para el sitio de dormir (colcha, frazada, tela, ramas, hojas, etc.); lawuuke 'ipjejph', lh'ya lhq, lahoowet, nilhoq 'imaayheyh ; lhaahowet t'uhl-k nojwpe'; 'im'pe lahoowettsnt'j; 'o'wooknajpej thayej 'oohowethit'a-k 'ihi'

    'noohowetlhip -eyh dep esquina o borde de cama; 'not'et' takyuma lahoowetlhipeyh, wet 'eelh 'itsqpej lapes, wet lhaamelh 'ikyeeyse kyowej t 'ihi lalyh

    'noohowettumhyij dep sbana; hip'onejkye weesaj t 'noohowettumhyij 'noohowettsnt'j -hes dep cuero usado como cama, cuero en que se

    duerme; 'eelhpej 'o'eelh t thalk tha', tujwt'aa lahoowettsnt'j, qaalyat'j t 'iiyejen wikyi'

    'noohuk [pl 'noohuyis] dep lea, combustible [ms natural: 'iitjhuk, lahuk]; 'yaayhetwek lahuuyis

    'noohul' -is dep lanza; wet lhaametsi 'Ahuutsetajwaj wet 'iwaaq'lhatky lahul'; 'notshnejlhi 'noohul'; yeenweth lahuulis wikyi'; 'eelhpej 'o'eelh wet 'ikyjlhi lahuul'

    'noohumnek hayh dep, participio amado, querido; 'olhs t 'oohumnek; 'ihuumnhayh mis queridos [vocativo]; 'aahpehen 'ooles t 'o'aalahumnhayh ustedes son mis hijos amados

    'noohumnkya' [con el morfema ya', de grado comparativo] dep especialmente querido; lakyuujwanek t lahuumnkya'

    'noohumnhayaj -hayh dep amor, cario, afecto 'noohupelh dep sombra (de alguien/algo); tok ha'l kyek lahuupenhlah, kyek

    'iyeekyjwih

  • 60

    'noohuplawet dep lugar de sombra; neky'e lhaahuplawet 'iihihlah ; yike 'noohus' tha', 'yuuytho 'nolht t tapaay wet paj tha tapoyej ; 'ina'we laqaapenij t tlho 'oohus

  • 61

    wikyi t lhaayene hiyaawulh, t yeene hp lajwaayhthis; wet 'imaayheytso 'oyeene-k hpet'at t lhaamelh yeene lajwaayhthih, 'imaayhey t 'ihi honhaatna'we' [refirindose a 'noowit'le']

    'noojwayhtsek dep, participio salvado, rescatado de alguien; hi'no kyek qahpeya hiyaawu' thayej, tok lajwaayhtsek'hi', ... tha hi'no-k matkye-k hiyaawu wet maat, lajwaayhtsek'hi', 'ijwaayhtej 'eelh 'imaayek kyek hpe' 'noojwokokuyh dep [pl] espolones, garras; waatanej t 'itshnejlhi

    lajwookokuyh; takyumat'et' lootekkylaqas wet hp t yenlajwookokya'

  • 62

    'noojwotqanhyaj -hayh dep comentario acerca de otro (bueno o malo), calumnia, murmuracin; 'eenaylhi nilhoq tha tok latiiyayhi 'ajwootqanhyahayh

    'noojwotqanthih -s dep texto; 'nootenqayh, 'noo'yitthayaj, 'not'iittsek, 'noojwelhthih, wet 'iyhj 'noojwotqanthis; 3: lajwootqanthih

    'noojwujw -s dep dedo; 'itiyej 'iitj lajwuus, wet 'itii'pe 'eelh

  • 63

    'nookeynistqej [tambin 'nookenistqej] 'ookenistqej 'akeenistqej takeenistqej lhaakeynistqej; dep+verbo, mono-compl dejar deslizarse de la mano, soltar involuntariamente; 'itikye-k 'itsooqlhi Jweesus, tha hp t lhaam 'nookeynistqej, wet yik

    'nookeyt'aq -ayh dep grillo, atadura de la mano 'nookyk -is dep luz, linterna, foco, candela, vela; t nhaanayej'hi wet

    lhaamelh yent'alheya hp lakyk'elhaj t 'ihi lawej t 'ikyt, 'eelh 'p yok: laweej'itj 'imaakih [de los autos]; lhaamelh 'ikyj lakykis wet takeelheleyh

    'nookyk'wet -es dep candelero, lugar de luz (foco, etc.); 'akyk'wet 'oyikhaatlaky'oye la'wet t 'ihi'

    'nookykjwaj dep luz pequea; paj tha 'nle 'nookykjwaj t 'no'wuunho' 'nookyklhq dep pbilo; 'nookyklhq t tuutsaj tlho' 'nookyklhalh dep luz de lmpara 'nookynis [pl 'nookyhsilis] dep testculo; tajlhme lakyhsilis t hi'weenh

    ; wikyi t 'aa'iwetahthen', 'ist'a-k lhayenlajkyhsilsa' "ojal se mutilasen los que os perturban" [con laj..(y)a']; wet hi'nootso t 'noyok Thokjwaj t 'p hte hi'no 'aqpjwatsaj, wet takyumap'ante-pa hp tuunteyh, wet yeene lakyhsilis wet yenlhoya 'eelh

    'nookys -elh dep cola (parte posterior del cuerpo), rabo; 'i'ni 'imak t 'not'et'yytej lakys; 'atsha lakys wuujw t 'ohuuminh

    'nookyt'wet -es dep lugar de descanso; 'noyenkyt'wta' [incorporado] se lo hace lugar de descanso; 3: lakyt'wet

    'nookytkyhyaj -hayh dep cada, manera de caer; 3 pl: lakytkyhyahayh 'nookytyaj -hayh dep aspecto, apariencias; kyi mnhyej lakytyaj, h

    yaqaa'tu', wok 'waatshanh?; lakytyaj wet mnhyej'iwye tuuntey t 'noyok jwaspeh

  • 64

    'nookyyilhile' -yh dep columna vertebral; t'uunhihit' hi'no t 'notiijyenho 'nooqamkyete lakyyilhile'

    'nookya' -lh dep 1 espritu (maligno), demonio, espritu de enfermedad; lhaamelh yaqoyej-pa hp 'nookyalh t yeenweth', t yenhiyaawlha'; ymlhipej hiyaawu' tha yok: 'o'ween'pe 'nookyalh la'weetes; 'ikye hi'no t hi'ween 'nookya' [se refiere aqu a taqlp'otes, su proteccin de piernas] 5 herramienta, instrumento, medio, recurso, ayuda; ky'anhoonetso wet tok yahaanej'iwye t lajlakyayayej

    'nookyesyaj -hayh dep salud, sanidad; 3: lakyeesyaj 'nookyettehyaj -hayh dep temblor; 'is kyek latii'ameyhkye 'anoowahyahay wet

    'akyeettehyahayh 'nookyetss dep [pl] [sing 'nookyeys] nietos; kyek 'ikye teesa-k lalees'hi',

    wok 'p lakyeetss; 'imaaktso wet 'p lhaales wet lhaakyetss hpqhilat'a-k lhaamelh 'imlhyej

  • 65

    'nookyetsstsinhayh dep [pl] nietas; 'ikyuujwan lalees, taahyej lakyeetsstsinhayh

    'nookyey' -lis dep [vocativo: kyeyh] 1 nieta; nieta de hermano o hermana; nieta de primo o prima 2 figura para adoracin, dolo, estatua; 'nookyeylis t lheenayweth', t 'aalatyeh; lalhaaq'li'hi', t hi'ween 'nookyeylis t tapoyej wikyii'wet; 'ijwala t hpe wet niyaat yeenlhi hp 'nookyey'

    'nookyeyjnhat dep [forma supuesta] cosa prestada; 'iikyjwi hup t lakyeeyjnhat "casa alquilada"

    'nookyeys [pl: 'nookyetss; vocativo: kyeys] dep nieto; nieto de hermano o hermana; nieto de primo o prima; tok hi'weenhipejt'a 'eelh-pa lakyeetss kyek 'imakt'a-k yeeneh

    'nookyila' -lis dep [vocativo: kyilah] hermano mayor; primo mayor; 3: lakyiila' 'nookyita' -lis dep [vocativo: kyitah] hermana mayor; prima mayor; 3: lakyiitah 'nookyojwah dep desmonte; 'olhaayahutwek wet 'owookyojwya', mnhyejtso

    'ijwala t neeky'leh, 'owookyojwaya'pe honhat t 'oyiisit, 'ahtay yok "desmonte"

  • 66

    "tuvieron a bien..."; 'ohoohla'ameye kyek 'Noowuk lakyoowej; hi'ween Lut t lhammatkye t lakyoowej t yikkye' viendo que Rut estaba tan resuelta a ir con ella

    'nookyowjeh dep+marca, mono-compl; lhaamelh yeenlhi 'imak t lakyoowjeh ellos hicieron lo que haban decidido; Yoos 'itikyep'ante-k yaqmlelht t lhaam tok 'iwoye-k 'itilhqat 'imak t lakyoowjeh "su consejo"; 'imaayekpej kyek lakyoowje' tha', yoojwajke' tha 'ikye'

    'nookyoyhthayaj -hayh dep peso, carga; tok 'is kyek latiiyay'ameyej 'akyooyhthayahayh; lakyooyhthayaj wet mnhyejt'a-k 'ihi taalento 'iwehyalhah; 'oyeene-k "treinta" kyiilojwajt'at 'ookyoyhthayaj

    'nookyoyhthaynekkya' -lh dep balanza 'nookyujwanek -hayh dep, participio alumno, discpulo, estudiante; Mooyses

    t lakyuujwanhay'nohen' somos discpulos de Moiss; 'inaa'aqsweth hp honaajnah,'nlej t 'inaahpe wikyi t 'nookyujwanhayh

    'nookyujwanhyaj -hayh dep enseanza, instruccin, doctrina; 'ookyujwanhyaj, tok hp kyek 'olawuuk ; 3 pl: lakyuujwanhyahayh

    'nookyujwanhyaj'wet -es dep escuela, lugar de enseanza 'nookyujwanhyajwo' -s dep profesor, maestro 'nookyujwanhyajwyej dep+marca, mono-compl maestro de;

    'nookyujwanhyajwo'ameyej maestro de ustedes 'nookyujwanqanhyaj dep [sinnimo de 'nookyujwanhyaj]; kyek 'p

    'iyaawoynejetso lhaakyumhyaj wet 'inaatty', tatyhla lhaakyujwanqanhyaj wet hpe'tsoh

    'nookylaq -as dep; 3: lakyulaq parte central, lo que est dentro de la cscara, corazn; takyuma 'ijkyiinlhoyh, wet 'iliik'yenhen', hits'ilaqat lakyulaqas ; takyumat'et' lootekkylaqas, wet hp t yenlajwookokya'

  • 67

    'weenhakyelhmej [comparando con espaol]; "acento" t 'ihi 'nolhmtes wet nitk lakyuumhyaj dos funciones 2 costumbre, tradicin; mnhyej'iwye lakyuumhyajpej como era su costumbre; tok matkye kyek neyahi 'olhaamelh 'ookyumhyaj t 'o'weenhayeyh, 'ihit'at, 'ihi 'imaayek t 'nokyuujwan'noyejen'

    'nookyumhyenek -hayh dep, participio trabajador, pen, empleado; t'uhl-k hpe 'iyhj lakyuumhyenek

    'nookyumhyenkej dep+marca, mono-compl servidor para (cierto fin); lhaam wet Yooskyumhyenkej 'a'iisyaj

    'nookyumjwah -s dep compaero de trabajo, colaborador, asistente; [vocativo: 'ikyumjwah]

    'nookyunqatsek -hayh dep, participio 1 primer nacido, primognito; 'ithaatky lhs t lakyuunqatsek dio a luz a su hijo primognito 2 primicias de algo; pn t 'nookyunqatshayh

    'nookyuthih -lis [forma insegura] dep cigarrillo, cigarro, pipa; 'is kyek lawoomlhi 'akyuuthilis, lathaatho 'aqaawaslah ...

    'nookyutthayaj -hayh dep 1 diligencia, buen nimo, buena disposicin, propensin; hpqhila-k 'p hte 'olhaam 'ookyutthayaj'hi', kyek 'ohaan'ameyej "para que yo tambin est de buen nimo al saber de vuestro estado" 2 concupiscencia, lujuria [relacionado con el verbo 'ikyuuthit'lhih]

    'nookyuttshanhyaj -hayh dep dificultad; tok wuujw kyek lakyuuttshanhyaj'hi' 'imak t 'oyikeh; lakyuuttshanhyaj'ihiyeja hi'no-k hi'ween 'imaayek

    'nookyuttshanhyjej dep+marca, mono-compl dificultad relacionada con algo; tej t 'ikye 'imak t wuujw lakyuuttshanhyjej tha', t'uhl t 'oyikt'aat, 'oymejlhit'at

    'nookyuwet dep odio,aborrecimiento [con inseguridad]; pajp'ante' tha lakyuuwet 'ytaj

  • 68

    'nooky'inij dep [pl 'nooky'inhis; vocativo: 'inij; 2: haky'iinij] hermano menor, primo menor; 'aqo wet haky'iinhis 'i'aalhotajeh

    'nooky'inh' -lis dep [vocativo: 'inhh; 2: haky'iinh'] hermana menor, prima menor

    'nooky'isukwyaj -hayh dep locura, sonsera, tontera, insensatez, maldad; tok nitiikynkye lap'aattseyaj, 'p qamaj yikt'aat t 'iwolaqjyja', 'p 'iwoyet'at laky'iisukwyaj; 'aa'amuke', wuujw t 'aky'iisukwyaj'hi' ; nilhoqej 'imaayhey ... 'imaakaj t hpe 'ooky'uptes tha 'oleyej 'olhaamelh, wet neky'e 'otkyuma 'ahtay lhq wet hp t 'oyikeh lo que era nuestro alimento lo hemos dejado

  • 69

    'nooky'uptesha' -lh dep sustento; 'ilhoqon t 'ithaatky', t laky'uuptesha' ech todo el sustento que tena

    'nooky'ute' -yh dep columna, sostn; huppeep'otky'uteyh quicio, jambaje; wikyi 'iyaahne 'intpe'nyij laky'uute t 'ijwuulhi'pe teewokkyowej; laky'uutey t 'notshnkyehky', tok t'uunhi t teewok 'inuyepej

    'nooky'uyhat [pl 'nooky'uyhtes] dep lo que se vomita, vmito; 'asiinj yaakyjlhmho laky'uuyhat

    'nool' -yh dep animal [en relacin con el dueo]; animal domstico; t'nhl laly-pa' tha', nilhooqwek t yahoye lawuuk ; layaahnhiyela 'alyh

  • 70

    'noolesaynek -hayh dep texto, escritura, garrapatos; 'inaatahyhi 'noolesaynek; t'uhl-k 'akyuujwanhay nitjwelhky'oye 'noolesaynek t 'noo'yitthayaj; t'uhl-k 'itshnhi 'noolesaynek

    'noolestsinhayh dep pl hijas; 'aleestsinhay ymhiyela 'imak t matkye' 'noolet dep pintura facial 'nooletnhawet -es dep [nota temprana con inseguridad] refugio, asilo 'noolunhyaj -hayh dep manera de andar, caminata, paseo; kyi 'iwoye

    'aluunhyaj? 'noolutsej -s dep arco, arma; tajwomej laluutsej ; t'uhl-k

    'aalakyujwanej t lheenlhi 'aluutsej; wikyiitso' tha yeenweth laluutses 'nolh'ni' -lis dep aguijn; lakyselh wet mnhyej'iwye kyiitsomlhayis

    lakyselh, wet lh'nilis'hikye' 'nolh'ya' -s 'olh'ya' 'ya' lh'ya' 'inaalh'ya'; dep [expresa

    compaa] compaero; junto con, adems, y [comprese lh'ya'] 'olhaam', 'olh'ya 'ootelah, t 'ot'uke 'inhaataj ; Niilnte'ya', lh'ya laky'iinij Witoh, laqo yme' tha yok ... ; yik t lh'ya laky'eejwah se fue junto con su esposa; 'inmlhi'pe', 'inaalh'ya 'inaa'yhj comentmoslo junto con nuestros compaeros; neky'e ''ya'hi p'at'a' ; 'iyaahint'et'l' tha', lh'ya'hi' ; 'otujw tsoo'natajlhs, kyek 'olh'ya 'ookyujwanhayh; Pwlo wet lh'yas yikp'anteeky'oye Pjwos; Titoh, t lh'ya'no' ... que me acompaaba; kyek nmhla Lhaawuk, kyek lh'yahila nilhoqej t'aamajkyetes "... con todos los santos"

    'nolhke' -yh 'olhke' 'ke' lhke' lhaalhke'; dep 1 vasija, botija, balde, cubo 2 'aqyeklhke' celdilla del panal de miel

    'nolhmet -tes dep 1 palabra, expresin, locucin 2 cuento, relacin, relato: 'oyme 'nolhmetp'anteh

    'nolhmtej dep+marca, mono-compl palabra con (para), promesa con; 'imak t Yoos pajkye lhmet'ameyej su promesa para ustedes

    'nolhmet'ityeh dep+verbo, mono-compl habla en contra, blasfema; lhmet'itye Hi'noolhs

    'nolhmethih -s dep libro; 'nolhmet lahii lawuumeknah el Antiguo Testamento; 'nolhmethi t 'noyeetnej Daniel

    'nolhmetkyowej -hayh dep centro de una palabra; 'ihi 'nolhmetkyowej est en medio de la palabra

    'nolhmetlhota' -yh dep parte de palabra, slaba, morfema 'nolhmetpaqyaj -hayh dep sonido de palabra 'nolhmetpes -eyh dep terminacin de palabra, desinencia; t'uhl-k

    'noyaahinhl 'nolhmtespeseyh 'nolhmetwo' -s dep mensajero, profeta; lhaamelh lhmetwo' 'nolhp'elhkye' -yh [nota temprana] dep ladrillo

  • 71

    'nolhplhek dep, participio cermica, alfarera 'nolhq dep comida; [formas negativas:] 'imaawoh, wet lh'ya tuujwanaj,

    wikyiitso hp 'nolhqhiit'ah ... wet 'iyhj 'itshty t qa'nolhqa t 'p 'ijweelh; 'ot'uke 'q tu comida; t'uket'at lhs lhq

    'nolhq'lehyaj -hayh dep conflicto, contienda, pelea, lucha, guerra, batalla; latiiyay'ameye 'q'lehyahayh; lhaa'iwaq'lhatejky lhq'lehyaj; tameenej t 'iyaatkyumweth', wet t 'p 'ilhq'lehyaj'hi'; 'olhq'lehyaj t 'owoyeh la lucha que sostengo

    'nolhq'wet -es dep 1 mesa, "lugar de comida" [tambin de animales] yikeh, t 'ihi lhq'wet, 'laataj 2 mesn, taberna, restaurante; 'Nolhq'weetes Laajtumjwya'

    'nolhqhiih [pl 'nolhqhiis] dep plato, recipiente de comida; 'nooqakyowej wet hpet'at 'nolhqhiih

    'nolhqkya' -lh dep 1 utensilio para comida, instrumento para comida 2 el que suele traer comida, especialista en comida; si'wooktso' tha', 'nolhqkya', 'aqyekkya' ; kyek maathikyela kyek hpe hi'no-k 'nolhqkya'

    'nolhqlhiile' -yh dep rbol o planta que produce fruto comestible 'nolhqlhiip -eyh dep pedazos de comida, parte de comida, resto de comida;

    'qlhiip kyek 'imlhhi wet t'uhl-k lap'ooyejpe weesajlhip t nojwi' 'nolhqwo' -s dep persona responsable de traer comida; 'olhqwo', hp 'o'elh

    t t'uuke'nho 'olhq 'nolhqyaj -hayh dep manera de comer 'nolhs dep hijo; [vocativo: ys]; lhs'hi ky'anhooh el quirquincho tena un

    hijo; 'ikyj lhsaj 'itshwet, tok thalk t 'ijwiitt'apej [con diminutivo, haj] hijito de animal, cra; nemhit' 'aahpe qawo', tajlhme t 'no'aalalhs ... t eres hijo; wikyiitso' thayej niiwujwit'at kyek t'uu'nye t qahpeya kyek lhsyaa'no' yo no era hijo de ellos de verdad

    'nolhse' dep hija; [vocativo: yseh]; 'o'weenhit'a lhaalhse' ... matkyet'at t 'p qatjwelyej 'se' ; t'uhl-k 'iyaakyje 'ilhse t qamaj

  • 72

    Espritu" 2 sobra [de comida, que se guarda para alguien que no est presente]

    'nolhyh dep [sonido final inseguro] dibujo, color (por ejemplo de una tela); tok nikytl t 'iikyjwi lawuuke', lhy 'weenhalhmej

    'nolhaahwo' -s dep figura de mal augurio, presagio; tej t 'nolhaahwo' tha ky'jt'at

  • 73

    por, afanarse por; yej 'alhaaq'lis'iyayji ha'waatshankyeyahayh "no os afanis por vuestra vida"

    'noolhaq'li..tyej dep+verbo, mono-compl [no regido por lh] preocuparse por; kyi hte t 'alhaaq'lis'ityej 'iyhj 'imaayheyh?

    'nolhaataj dep comida cocinada; 'ikyjt'et' pnhas wet lhaataj, wet 'ooqo 'ipeent'a honajkye' ... yok: qeelit t latuujw 'aataj; 'ikyj psenhas ... wet t waaq'alh t 'yo wet lhaamelh waatanej t tujw, tujwlhaayis 'eelhlhataj; hpet' t naaway lhaataj wet 'ithaate nisoy'; 'otqaatay', 'oyeenlhi 'olhaataj, waaq'alh 'olhaataj wet 'p 'otujwlhayis

    'nolhaatajlhsqat dep especia, condimento; 'nolhaatajlhsqat t 'noyok mentah, 'eenloh, wet koomnoh

    'nolhaayahutwekyaj -hayh reunin 'nolhaayh dep fruto; 'one'te-k lhekaayhent'a-k lawoyay'aya', wet 'aaytso

    'ohuumin kyek tok lapees'ihihlah 'nolhaayhi' -lh dep 1 boca, interior de la boca; hwah, lhek ky'enhi 'aayhi'

    2 idioma, lengua 3 filo, corte; 'noojwajnhat t lhaayhilh 'ihi nitk 'nolhaayhi'nyij [pl 'nolhaayhi'nyhayh] dep cable de telgrafo o de telfono;

    tiyjmkyet'at latoolahatshay 'nolhaayhi'nyij t 'notoonkye ho'naal' 'nolhaayhihjwah -s dep persona que comparte el mismo idioma que otro; tej t

    qalhaayhihjwya hi'no' tha ky'j, yahuuminh 'nolhaayhilheleyh [pl] riendas, freno; 'iyaathatho lhaayhilheley 'laatas 'nolhaayhip'ot -es dep bozal, tapa de la boca; yej lawolhaayhip'ta 'itshwet

    t kyumaaj 'nolhee'tshanhyaj -hayh [tambin 'nolhee'ktshanhyaj] dep picarda,

    bellaquera, vileza, astucia 'nolheehjwah dep tocayo, que tiene el mismo nombre; 'eelh t lheehjwah 'nolhejw -is dep ala; 'is t 'okyeeyjnhat'mej 'olhejwiis ; 'is

    t 'iyaanakyj'inme 'ilhaalhejwisteh ; takyumap'ante lhejw wet 'ikyj

    'nolheektshanhyaj [tambin 'nolhee'ktshanhyaj, 'nolhee'tshanhyaj] -hayh dep insolencia, descaro, truhanera, picarda; tok 'iwoye-k 'aalawahnayej 'nolheektshanhyahayh

    'nolheekye' dep parte superior de la pierna, muslo; 3: lheekye' 'nolheele' -yh dep 1 habitante, poblador; 'Iilakyatlhele', Hoo'o'yolhele' 2 tumor,

    cncer, quiste 3 cosa que est dentro de algo; lheeley'hi' sus moradores vivan all (adentro) 4 brote, retoo; 'iyaahin'pe lakyuumet tha pajkye lheele'hi' ya haba comenzado a brotar (germinar)

    'nolheelhtshayaj -hayh dep 1 prueba, tentacin; yej 'p 'iyaatye lhaalhelhtshayaj 'Noowuk, kyek mnhyej lhaamelh 'iyhjp'ante lheelhtshayaj'itye 'Noowuk 2 evaluacin

    'nolheelhtshayajwo' -s dep tentador

  • 74

    'nolhenek -hayh dep, participio obra, cosa hecha [por manos de hombres], producto, hecho; 'o'aalhnek t eres mi obra; 'eenek'no', 'eenek'nohen' yo (nosotros) soy (somos) tu