nÜshalari iŞiĞinda kİtÂbu’l-İdrÂk...

T Ü R K D İ L K U R U M U Y A Y I N L A R I

* Ogr. Gör., Recep Tayyip Erdogan Üniversitesi. [email protected] ORCID:0000-0002-2660-4414

Aldemir, Ü. (2018). Nüshaları ışığında Kitâbu’l-İdrâk li-Lisâni’l-Etrâk. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-BELLETEN, 67 (Haziran), 65-86.

Sayı: 67 (Haziran), 2019, s. 65-86, TÜRKİYEDOI: 10.32925/tday.2019.20

Araştırma Makalesi

Geliş Tarihi: 28.09.2018 Kabul Tarihi: 03.01.2019

NÜSHALARI IŞIĞINDA KİTÂBU’L-İDRÂK Lİ-LİSÂNİ’L-ETRÂK

ÜnalALDEMİR*

ÖzetMemlûksahasınınçiftdillisözlüklerindenbiriolanKitâbu’l-İdrâk

li-Lisâni’l-Etrâk,gerekmüellifigerekihtivaettigimalzemegerekusulkapsamvetertipşeklibakımındanbenzerleriiçindemüstesnabiryeresahiptir.Eser,çiftdillioluşuvebarındırdıgıTürkçemalzemenin,farklılehçeörnekleriniyansıtmasıyla -şüphesiz-yazılmasıda istinsahedil-mesidezorbireserdir.Eserinaslıelimizdeolmadıgındanaslınınizinielimizdekinüshalarındansürmekdurumundayız.Bumakalede,eserinaslınındahaiyianlaşılmasınakatkısaglamakamacıylaeldekiüçnüshaortakvefarklıtaraflarıylatanıtılmayagayretedilecektir.Tanıtma,ese-rinözelliklerininanlaşılması içinkonusunagöretespitedilmişdokuzbaşlık altındayapılacak;herkonu, nüshalardanörneklerledesteklen-meyeçalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler:Memlûk Kıpçakçası, Sözlük Bilim,Kitâbu’l-İdrâkli-lisâni’l-Etrâk

KİTAB AL-IDRAK LI-LİSAN AL-ATRAK IN CONSIDERATION OF ITS COPIES

AbstractKitab al-Idrak li-Lisan al-Atrak, which is one of the billingual

dictionaries of Memluk field has an exceptional place among itscounterparts in terms of its author, content,method, scope andwayofarrayal.BeingbilingualandconsistingoftheexamplesofdifferentTurkishdialects inarguablymake this literaryworkdifficult towriteandcopy.Sincetheoriginalcopyoftheworkisnotavailabletous,the

66 Nüshaları ışığında Kitâbu’l-İdrâk li-Lisâni’l-Etrâk


originalcopyistobetracedthroughtheavailablecopies.Concordantly,inordertocontributethebetterunderstandingofthisliterarywork,thisarticleattemptstointroducetheworkbasedonsimilaranddivergentaspects of three available copies. In this respect, to ensure a deeperinsight into the textcharacteristics, thepresentationof theworkwillbemadeundernineheadingsthathavebeenassignedaccordingtothetopic inwhich each topicwill be supportedwith examples from thecopies.

Keywords:Mamluk Kipchak, Lexicography, Kitab al-Idrak li-Lisanal-Atrak.

GirişKitâbu’l-İdrâk li-Lisâni’l-Etrâk,1312yılında,Kahire’de,Gırnatalımeşhur

dilâlimiEsîru’d-dînEbûHayyânMuhammedbinYûsufbinAlibinYusufbinHayyan[ö.745/1344]tarafından,MemlûklarınMısır’ahâkimoldugudönem-de [1250-1517], yerleşik unsur olanArapların bölgenin hâkimgücü hâlinegelenTürklerin dilini ögrenmeve anlayabilmelerine yardımcı olmak üzereArapçaolarakhazırlanmışbireserdir.EbuHayyân,eseriniMısır’ınKâhireşehrinde20Ramazan712 (18Aralık1312)Perşembegünü tamamlamıştır.Müellifinönsözdedebelirttigiüzereeserklasikdilkitaplarınındüzenineuy-gunolaraklügat(sözlük),sarf(morfoloji)venahiv(sentaks)bölümlerindenoluşmaktadır.Ancaknüshalardaeser,lügat(sözlük)vetasrif(gramer)şeklin-deikibaşlıktatoplanmıştır.

MemlûkKıpçakçasısahasınınenönemlibirkaçeserindenbiriolanKita-bu’l-İdraküzerineyapılanbellibaşlıçalışmalarmalumdur.Buyazıda,sözko-nusueser,elimizdekinüshalaragöregenelolarakdegerlendirilmeyevenüs-halararasındakifarklardanörneklerverilereknüshalarınkısacatanıtılmasınaçalışılmıştır.

Eserinaslıbugünelimizdedegildir.Eserinbilinenüçnüshasıbulunmakta-dır.Bunüshalarlailgilibilinenlergenelolarakşuşekildedir:

I. Eserin nüshaları1. Veliyyüddin Efendi (Beyazıt Yazma Eserler Kütüphanesi) nüshası

(V):Bunüshaeserinyazılışındanyaklaşık23senesonra15Şaban735(13Şubat1335)tarihindeistinsahedilmiştir.İstanbulBeyazıtYazmaEserlerKü-tüphanesininVeliyyüddin Efendi bölümünde 2896 numarada kayıtlıdır. Bunüshanınneredeistinsahedildigibellidegildir.Eser32(lügat)+33(sarf+na-hiv)varaktır.Varakboyutu260x175yazılıkısmınboyutu190x110’dur.Bazısayfalarhariçsülüsyazıtarzıylayazılmıştır(Caferoglu,1931,s.VII).

Ünal ALDEMİR 67


Aşagıdanüshanın ikişervarak lügat, ikişervarak tasrifkısmındanörnekverilmiştir:

2. Daru’l Fünûn (İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi) nüshası (D):Kü-tüphaneninArapçayazmalarkısmında3856numaradakayıtlıolanbunüsha4Camâdâ’l-avval805(30Kasım1402)yılındaAhmedİbniŞâfi’î [Ahmed‘Omar al-Şafi‘iy]1 adlı kişi tarafındanLazkiye’de istinsah edilmiştir.Varakboyutu21x15,yazılıkısmınboyutu13x9cm’dir.46(lügat)+51(sarf+nahiv)varaktanmeydanagelenyazma15satırlıksayfalardanoluşmaktadır(Caferog-lu,1931,s.VII).


1 Eseringirişindeaynıisimtarafındaneserin801yılınınRamazanayındayazıldıgıileilgilibirkayıtvar.Zannımızcabu,eserinyazılmayabaşladıgıtariholsagerektir.



3. Kahire (Daru’l-Kutub va’l-Vesâiki’l-Kavmiyya) nüshası (K):Şimdi-yekadarTürkçeherhangibirilmîeserdebildigimizkadarıylakullanılmamışolan bu nüsha,Mısır’ınKahire şehrinde bulunanDaru’l-Kutub va’l-Vesâi-ki’l-Kavmiyya (MilliVesikalarKütüphanesi) adlıkütüphanedebulunmakta-dır.2Eserinneredeistinsahedildigibilinmemektedir.AncakyazarınınAhmetKâsif oldugu eserin bitişinde kaydedilmiştir.V nüshasıyla büyük benzerlikgösterenbunüsha39(lügat)+42(sarf+nahiv)varaktanibarettir.Lügatkısmı16satır,tasrifkısmı19satırolarakdüzenlenmiştir.Yazmanınlügatkısmıek-siktir.Sözkonusukısım“lamlıkef”maddesininyarısındabitmektedir.


2 Nüshanınelimizdeyalnızrenklivesiyahbeyazfotokopileribulunmaktadırvebilgilerimizbufotokopininelverdigiçerçevededir.Buvesileyleeserinfotokopilerinibizimlepaylaşmainceligini gösteren Prof.Dr. ZekiKAYMAZ’a ve Prof.Dr.AsumanAKAYAHMED’eşükranlarımızısunarız.

Ünal ALDEMİR 69


II. Eserin girişi ve ön sözüVveDnüshalarındaeserinadınınoldugubirkapakkısmımevcuttur.An-

cakKnüshasındabukısımeksiktir.Girişkısmıbütünnüshalardaaynışekildebesmeleylebaşlamaktadır.Bes-

melesonrasıduaifadesivardırvebuifadeninVileKnüshasındaortak,( ربسهل)farklınüshasındaDet.)yardımrabbimkerimEy=أعنياكريم Rabbim=ربkolaylaştır.)oldugugörülmektedir.Sonrasındakigirişifadelerindeüçnüsha-nında istinsahmetinolduguayrıca asılmetindendegil istinsahtan istinsahedildigianlaşılmaktadır.Ziramüellifinsözlerininaktarılacagınınbelirtildigiilkifadeler,müellifinözellikleriyleilgilibirkaçfarklılıgınötesindeaynıifade-lerdir.Bircümleliktakdimvemüellifeduadansonraasılkopyadanistinsahedilenkısımbaşlamaktadır.GirişkısmındaVileKnüshasıarasındabüyükbirbenzerlikvarkenDnüshasındakelimeninyanlışyazılmasıveyaeksikbırakıl-ması-eserinadınıneksikyazılmasıdabunlardandır-gibidörtbeşhatadikkatiçekmektedir.

III. Kılavuz harflerEserin girişindemüellif, kelimelerin en dogru şekilde telaffuzunu tespit

içinbüyükbirgayretsarfettiginiaçıkçabelirtmektevekaydettigiharicinde-gerek harf gerek hareke bakımından- bir biçimle karşılaşırsa bunun hatalıoldugunudaiddiaetmektençekinmemektedir.İşte,buiddiasınıdesteklemek



üzeremüellif, eserinin lügatbölümündekelimelerlebirliktebazıkılavuzlarkullandıgınıbelirtmektedir.Bukılavuzlar şubeşharften ibarettir: “te” ,(ت)“hı”(خ),“şın”(ش),“fe”(ف),“kaf”(ق).BuharflerşuArapçakelimelerinkı-satmalarıdır: turkmâniyyun ( mufaḫḫamun,(تركماني م) meşûbun,(مفخ ,(مشوب) fur-siyyun( خ،ش،)üçükökeninikelimenin(ت،ف)ikisive(مرقق)murakkakun,(فرسي-kulnüshalardakiharfler,Bukullanılmıştır.içingöstermeközelliginisesde(قlanılışındananlaşıldıgıkadarıyla,kılavuzlukettigiTürkçekelimelerinsonla-rında,birazsatırınüstünegelecekşekilde işlenmişvebuharflerdeTürkçekelimelergibikırmızımürekkepleyazılmıştır.Kıpçakçavebaşkabazılehçevedillerden-Toksuba,Türkistan,Uygur,Bulgar,Arap-olduguzikredilentektükkelimeörnekleri içinherhangibir işaretkullanılmamıştır.Bunlar,metiniçindeyazılıolarak ifadeedilmiştir.Hatta,Türkmencekelimeler,onlar içinkonulanişaretten(ت)çokdahafazla(45)olarakcümleiçindebelirtilmiştir.Kıpçakçakelimeleryaklaşık70maddedebuşekildegeçmektedir.

Eserinaslıelimizdeolmadıgındanmüellifinuygulamadaiddiasınınedere-cegerçekleştirdiginibilemiyoruz.Ancakbuhususlailgiliolaraknüshalardakidurumşöyledir:

KılavuzharflerkonusundaenbüyüktitizlikVnüshasındagösterilmiştir.Bunüshadaharfler,yaklaşık200yerdekullanılmıştır.Buharflernüshanınha-şiyelerledoluolmasısebebiylebirçokyerdebaşkaharflerlekarışmışdurum-dadır.Bazenkılavuzharflerininküçükveyakesikyazılmasıdabukarışıklıgıartırmıştır.

Dnüshasında isekılavuzharflermüstensih tarafındanhemVnüshasınanazarançokazhemdedüzensizbirşekildeişlenmişvehatalardananlaşıldıgıkadarıylamüstensihçe işinmantıgıda tamolarakanlaşılamamıştır.Kılavuzharfler,bazenkelimedenzannedilmiş(D3b)bazenbirbirinebenzetilmiş(D4a)bazen -şayet istinsah edilennüshadavarsa- görmezliktengelinmiştir.Harf-lerdenençok“hı”(خ)harfi işlenmişamaonundanoktasızvekesikbiçimikullanılmıştır.“Şın”harfi(ش)debazımaddelerdegörülmektedirancakbudadüzenli sayılmaz.Peş peşe olan bazımaddelerde birinde varkenötekilerdekonulmamışoldugugörülmektedir. “Kaf” harfi(ق) ise ikiyerde (D4a)“fe”-sayazılmış,birleşikedilipkabulkelimeden(D9a)yerdebirzannedilmiş,(ف)decebirikiyerdeusulüneuygunyazılmıştır.Te(ت)harfibiryerdekelimeden(D24a)zannedilmiş;biryerdeiseötekinüshalardanfarklıolarakkılavuzharfgibikullanılmıştır.Fe(ف)harfiörnegiisehiçyeralmamaktadır.

Knüshasındaisekılavuzharflersadecebirikiyerdekullanılmıştırvebun-larınbirindedeharf, kelimeden zannedilerek (K9)kelimeyebirleşikyazıl-mıştır.

Ünal ALDEMİR 71


IV. Renklendirilen kısımlarNüshalardananlaşıldıgınagöreasılnüshada,bahisbaşlarında,bölümveya

kısımadı sayılabilecek ifadelerinArapçalarında,Türkçekelimelerdevekı-lavuz harflerde kırmızımürekkep kullanılmıştır. ÇogunluklaD nüshasındaolmaküzerebazı ifadelerdekiçanaklıharflerinçanakçizgileri,kırmızımü-rekkeple sonradan çizilmek suretiyle işaretlenmiştir. Bunlardan bazılarınınunutulmaneticesindesonradaneklendigisöylenebilirancakçanaklarınmüs-tensihtarafındanözelliklegeniştutulduguanlaşılanörneklerdenyolaçıkarakbu yolun yazmayı hızlandırmak için tutuldugu da düşünülmektedir.Klasiksözlüklerde kullanılan kelimenin üstünün kırmızı mürekkeple çizilmesi Dnüshasınıntasrifbölümünüsaymazsakanlaşılanbueserdekullanılmamıştır.

Nüshalar içerisinde renklendirme usulüne en iyi şekilde uyan nüsha,Vnüshasıdır.Bunüshanınbuanlamdaçoktitizdüzenlendigisöylenebilir.Unu-tulanbazı renklendirmelerolmuşsadabunlarçokdegildirvebunlardanbirkısmıçanaklarıkırmızımürekkepleçizilmeksuretiyleişaretlenmiştir.

DnüshasındalügatbölümürenklendirmehususundaV’yeyakınbirdog-ruluk ve düzen barındırmaktadır. Nüshanın tasrif kısmında ise bu düzeninoldugu söylenemez.Bubölümdekiözellikle cümle tahlilleri yer aldıgındanbunlarınmetiniçindenseçilipişaretlenmesibilgivetitizlikgerektirmektedir.Dolayısıyla,Vnüshasındadabubölümdeeksiklernispetendahafazladır.Dnüshasındaisemüstensih-anlaşılanusulepekvâkıfolmadıgından-anabaş-lıklarıkırmızıylayazmış;gerikalankısımlardaiseçokazistisnaharicindeke-limelerinüstünüçizmeyolunagitmiştir.Bunuyaparkendeusulünmantıgınıanlamamışgörünmektedir.ZiraTürkçekelimelervebahisbaşlarındakırmızıyazmausulünüçogunluklabahisbaşlarındakırmızıyazmaolarakuygulamış,sonra da “ve” ile başlayanbütünArapça geçiş ifadelerinin üzerini çizmek,Türkçeleriçizmemekgibibiryolagitmiştir.

K nüshası ise bu konudaV nüshasıyla büyük benzerlik göstermektedir.Oyleki,ikinüshaarasındabukonudakihatalardabileortaklıklardikkatçek-mektedir.BununlabirlikteVnüshasındakititizlikKnüshasındayoktur.

V. Türkçedeki seslerin gösterilmesi EbuHayyan’ıneserinin“tasrif”kısmındamüellif,“Birkelimedebuharf-

lerdenbaşkasıvarsabilinmelidirkiokelime,Türkçedegildir;bilakisbaşkadillerdenTürkçeyegeçmiştir.”şeklindeizahtabulunarakTürkçenin23harfinişuşekildesıralamıştır:

hemze(ا),halisba(ب),karışıkba(پ), te(ت),haliscim(ج),karışıkçimkefhalis,(غ)gayın,(ط)tı,(ص)sad,(ش)şın,(س)sin,(ز)ze,(ر)ra,(د)dal,(چ)



,(و)vav,(ڭ)nunugeniz,(ن)nunhalis,(م)mim,(ك)lam,(گ)kefibedevi,(ك)ya(ى).

Eserinlügatkısmındasıralamaelif-baesasınagöredir.Gerekmaddebaş-larıgereksemaddeiçlerindebusıralamayariayetedilmiştir.Maddeiçinindeelif-ba sırasınakonuldugubu “modern” sözlük tertip sistemi, ötekiKıpçaksahası sözlüklerinde yoktur.Arapçada olmayıp da Türkçede olan harfleringösterilmesindedeyukarıdakisıralamayauyulmuştur./ç/harfiiçin“ba”mad-desinde;/g/(گ)harfiiçinhemze,“ba”ve“sin”harflerinde;nazal/ŋ/(ڭ)içinhemze,“sin”(D’deyok),“tı”ve“ya”maddelerindebaşlıkaçılmıştır./p/(پ)harfi içinoluşturulmuşbirbaşlıkyoktur.“Ba’lıdal”başlıgıaltındakibütünmaddeler/p/’liolmasınaragmenbaşlıktabudurumbelirtilmemiştir.Başlıklarharicindedearamaddeleriçerisindebuharfleringeçtigiyerlerdeçogunluklakılavuzharflerkullanılmış;arasıra isebuharflerinnasılokunacagıArapçaolarakbelirtilmiştir.Buyazılanlardanasılnüshanınnasılbirşeklesahipol-duguileilgilikesinolmasadabirkanaateulaşabiliyoruz.Zirayukarıdasöy-lenenlerdenüshalararasındabiruyumvardır.SadecebirnüshayaaitözellikolarakVnüshasındanazal /ŋ/ gösterilmesinin’(ڭ) için “nun” (ن) altınaüçnoktakonmayoluizlenmiş;Dnüshasında-V’dedeçokazörnegivardır-ise/g/(گ)’lihamzebaşlıgıaltında-kibubaşlıktaharfinözelliginibelirtenkeli-medeunutulmuş-“kef”harfleriüçnoktaylaişaretlenmişaynıharfingeçtigi“ba”lımaddedeki“kef”lerinnoktalarısonradaneklenirken“sin”limaddeisenüshadatamameneksiktir.Ozellikle,Dnüshasındakibazıkelimelerin/p/(پ)ve/ç/(چ)harflerininnoktalarına-birkaçkelimedeasliolmaklaberaber-sonra-dansiyahmürekkeplemüdahaleedildiginidebelirtmekgerkir.Vnüshasındadikkatçekenbirözellikolarakdakalın/a/’larıgöstermeküzeremedli“elif”(آ)inkullanılmasınısayabiliriz.Bukullanışakatisuretleuyuldugusöylenemesedeanlamlıfarklılıkoluşturacakkadarörnek(at, az, ayvb.)mevcuttur.

VI. Hat ve imla özellikleriVnüshasındaherikibölümde23satırlıksayfalardanoluşmaktadır.Sülüs

tarzıbiryazıylakalemealınmış,sayfavesatırdüzeninedikkatedilmişolannüshada lügatbölümünündahaözenliyazılmışoldugusöylenebilir.Türkçeifadelervebaşlıklaraherikibölümdededahafazlaözengösterilmiştir.Sayfadüzenineveyazıyaenfazlaehemmiyetgösterilenbunüshanınherikibölü-müdedahasonraeklenenhaşiyelerlekarmaşıkbirhâlesokulmuştur.Yine,Arapça-Türkçe sözlük ve gramer metinlerinden oluşan bu haşiyeler, tasrifbölümündegenelliklekenarboşluklarınayazılmışkenlügatbölümündesatıraralarıvesilinenkısımlardâhilherboşlugayazılmışdurumdadır.Buhaşiyemetinlerisözlükte,işlenenharfeörnekkelimeler;tasrifteiseişlenenkonuyauygunbahislerdenoluşmaktadır.KilisliMuallimRıfat›agörebumetinlerinkaynagıbellidegildir.LügatbölümünhaşiyesiyleilgiliVeletİzbudak›ınçalış-

Ünal ALDEMİR 73


ması(İzbudak,1989)malumdur.Ancakbildigimizkadarıylatasrifkısmındakihaşiyeileilgilibirçalışmayoktur.

D nüshası sülüsten çok nesih tarzı bir yazıyla kaleme alınmıştır.Ancakyazı,Vkadarbaşarılıbirörnekdegildir.15satırlıkherikibölümündeaynıeldençıktıgısöylenebilir.Kırmızımürekkepleyazılankısımlarnispetendahaözenlidir.Bunüshada-birkaçkelimeileilgiliörneklerhariç-haşiyedeV’dekihaşiyeningörüldügünedairherhangibirizyoktur.

Knüshasıbozukbirnesihsayılabilecekbirhatlakalemealınmıştır.Lügatkısmı16,tasrifkısmı19satırolanbuyazınındaaynıeldençıktıgınıancaklü-gatkısmınınnispetrenbirazdahaözenliyazılmayaçalışıldıgınısöyleyebiliriz.Knüshasındadahaşiyebulunmamaktadır;ancak,V›dekihaşiyeningörüldü-günedairbazıişaretlermevcuttur.Bunlaraaşagıdatemasedilecektir.

İmlaözellikleribakımındanşuhususlaratemasedilebilir:Vnüshası,Türkçekelimelerinilkharflerindebazenhemzebazenelifkul-

lanmaktadır.Ancak bunun anlamlı bir tarafı oldugunudüşünmüyoruz.Zirakalın için de ince için de düz veya yuvarlak için de hemzenin kullanıldıgıörneklervardır.BöylesibirkullanışD’deyokamaK›dekısmengörülmek-tedir.AncakKnüshasındakikullanımlarınVnüshasınıtaklittenilerigeldigisöylenebilir.Benzerbirdurumkelimesonlarındaki“ya”lardagörülmektedir.Dnüshası,“ya”larıçogunluklanoktalıolarakyazarkenV’denoktalıolarakyazılanlarnispetenazdırveKdebukonudaVilebenzeşmektedir.

Eseringirişindedebelirtildigiüzereeserhazırlanırkenbazıkişilerveeser-lerdenyardımalınmıştır.İşte,bureferanslardanbirişahıs-ŞeyhFahruddin-birieser-Kitab-ı Beylik-adıolmaküzereikiisimçeşitliyerlerdezikredilmek-tedir. EbuHayyan’ınTürkçesine itimat ettigi aynı zamandaTürkçe hocasıoldugudüşünülen(Dogan,2016,s.11)ŞeyhFahruddin’inadıSözlük’te6yer-de;döneminönemlibirKıpçakçasözlügüoldugudüşünülen(Kaymaz,2016,s.149)eser,Kitab-ı Beylikşeklinde39kere(BunlardanikisisadeceDnüsha-sındadır.);Beylikşeklindedebirkeregeçmektedir.İsminimlasındafarklılıkolmasadaeserinimlasıVileKnüshasında“بيلك”şeklindeykenDnüshasındaheryerde“بيليك”şeklindedir.

Hemzenin gösterilişinde nüshalar arasında teshilü’l-hemze ve tahki-kü’l-hemzetercihlerindefarklıortaklıklargözeçarpmaktadır.Mesela,“kalk-”fiilininArapça ”قائم“ gibi biçimlerindeV ileKuyuşurkenD ayrışmaktadır.“Gel-”fiilinin“جيت”gibibiçimlerindeiseVileDuyuşmakta,Kayrışmakta-dır.Fiilleringenişzamanınındişilveyaerilçekimlerindekelimeninbaşındaki“ya” ve “te”lerdeDnüshası ileVveKnüshaları arasında bazı ayrışmalardikkatçekmektedir.FarklıyazılankelimelerinDnüshasındadogrubiçimde



yazıldıgıV’denoktasızbiçimdeyazıldıgı,K’deisehatalıolarakyazıldıgıan-laşılmaktadır.

TürkçekelimelerinimlasındaVileKnüshalarıarasındayineuyumgörül-mektedir.Uyumsuzlugunolduguyerlerin,yabirunutma,atlamagibimüsten-sihhatasıolduguyadaVdeharekelenmemiş,eksikbırakılmışharflerin-kefharfininüstçizgisininbirçokyerdekonulmamışolmasıgibi-veyaokunaklıolmayankısımlarınmüstensihtarafındangörüldügügibiistinsahedimesiyleilgiliolduguanlaşılmaktadır.

Dnüshasıiseötekinüshalarlagerekharekelemebakımındangerekünlü-leringösterilmesibakımındangereksekullanılanharflerbakımındanönemliölçüdefarklılıkgöstermektedir.Bufarklılıklardadogruolannüsha,büyükço-gunluklaVnüshasıdır.Dnüshasındakihatalar,Türkçeyevakıfolamamanınveyaokurkenyakıştırmayoluylabaşkabirkelimeyazmanınbirsonucugibigözüküyor.Mesela,ettirgenlikifadesiolarakkullanılanşeddenin-kattı, dürtti, yattıvb.-Dtarafındançogunluklaişlenmemesimüstensihineksikliginigös-terirkenharekelemeveyaünlüleringösterilmesigibifarklılıklarındogurdugufarklıtelaffuzlar-V:temir/D:temür,V:düzüm/D:dizim,V:didi/D:dediV:nice/D:nece,V:kızdırdı/D:kızdurdıV:yedirdi/D:yedürdiV:düzdi/D:dizdivb.;baglamaunsuruolan“kim”intamamen“ya”lıyazılmasıgibi-damüstensihinaşinaoldugusöyleyişbiçimiveyaimlaylailgilibirmanataşıdıgıkanaatindeyiz.

Bazıbirleşikkelimelerin-oruçtuttı, kündoğmış, tondokıcı, keşkenyıl, on-kolı, Aysalı, başbarmak, şişközlüvb.- imlasındanüshalararasındabenzerlikolmasıdayinedikkatçekicibirhusustur.Arapçaimlageregibazıkelimelerinbirleşikmiayrımıyazıldıgıanlaşılamayacagındanbirleşikyazıldıgıaçıkçagörülebilenbuörneklerbizeasılmetindekibirleşikkelimelerinimlasıylailgilibirfikirvermektedir.

VII. Metin özellikleriNüshalararasındagerekArapçagerekseTürkçemetinlerindogrulukoranı

bakımından asıl nüshaya enyakınnüshanınVnüshası oldugu söylenebilir.Metnin yazılması esnasında eksik kalmış bazı madde ve ifadeler -buğday, buluş, çatuldı, çırlak, çımak, egir, egirdi, ögridi, men, sızdı, süzme, tüzeldi, tutkun, yalğaşladımaddelerindeoldugugibi-dahasonrahaşiyeyeaynıhatlaeklenmiştir.D’deolanbazımaddelerin-ügü, büker, kiş, terledi, kermenvb.-iseV’de,dolayısıylaK’dede,yeralmamasımanidardır.Knüshasıyla ilgiliolarakburadadikkatçekenönemlibirhususdaşudurkiV’dehaşiyedeveril-mişolanveyayeralmayanmaddeveifadelerKnüshasındahiçyeralmamıştır.Knüshasıylailgilibudikkatçekicihususaaşagıdayinetemasedilecektir.KnüshasımetninmahiyetibakımındanVilesonderecebenzeroldugundanyu-

Ünal ALDEMİR 75


karıdabelirtilenhususlarbunüshaiçindegeçerlidir.Yalnızelimizdekinüsha-nınlügatbölümüyukarıdadabelirtildigiüzerelamlı kefmaddesininyarısındabitmektedir.Sonsayfanınanidenkesilmişolmasından,devamındabirsayfa-nıngelecegibellidir.Nüshanıntasrifbölümününtamolmasındanveusulünegöretamamlananbitişindeherhangibirbilgininyeralmamasındananlaşıldıgıkadarıylabunüshaeksikdegilkayıptır.

Dnüshasınınmetinözelliklerinebakılıncaşuhususlardikkatçekmektedir:BunüshadadaV’deoldugugibieksikkalanmaddeveyaifadeler-atlu, at-landı, çırlak, ten, igne, ilendivb.-vardır.Ancakfarklıolarakbunüshadapeşpeşebazımaddeler-şınlı yamaddesindeonbeşmadde,kefli sininsonundanşınharfinekadarolanmaddelervb.-eksiktir,sıralamadaazdaolsafarklılıklar-ügridi, sekiz, toğdı, kiyiz, ketürenvb.-varveeksiklerdörtbeşmaddehariçhaşiyeyletamamlanmamıştır.Dnüshasındakifarklılıkların-cas, kıptı, kütled-divb.-lügatkısmındaisabetlibirşekildeyeraldıgıgörülürkentasrifkısmın-daki farklılıklar çogunlukla hatalıdır.Tasrif kısmındaTürkçe kelimelerdekiyanlışlıklar,unutulankelimeveyacümleler,Türkçekelimelerinişaretlenme-siyleilgiliciddihatalarbubölümünsıhhatinegölgedüşürmektedir.

VIII. Türkçe malzemenin niteliğiEbuHayyaneserinioluştururkengirişkısmındakisözlerindenanladıgımız

kadarıylaherhangibireseritaklitetmemiş,bilakis,telifbireserkalemealmışvebunuyaparkengereklimalzemeyiilminegüvendigikişilerdentoplayarakbirarayagetirmiştir.Gereklügatkısmındagereksetasrifkısmındabumalze-meden istifade etmiştir.Oyleki tasrif kısmındakullanılanörnek ifadelerdegeçenkelimelerintamamılügatkısmındadamevcuttur.

Eser üzerineAhmetCAFEROĞLU’nun yaptıgı ilk kapsamlı çalışmada,sözlük bölümü, 2.507 madde başından meydana gelmektedir. CAFEOĞR-LU’nunArapçaolarakdizdirdigikısımdaisemaddebaşı2.256’dır.Aradakibufark,nüshalaradayalıolarakdizdirilenArapçabölümdekikelimeninbir-denfazlabiçiminigösterenbazımaddebaşlarının(sürüvasürün:kati‘mi-na’l-ganam[=(güdülenherhangibir)hayvansürüsü],saracavasaradur:dakaad-dabbatuva sur‘atu harakatuha [=hayvanınzekâsıveya sürati], taraladıva tarboldı: ayzaka [=yanidaroldu])veyakelimenin,maddeninaçıkla-makısmındaverilendegişikbiçimlerinin(kançabarursen:ayaynatadhabuvayukalu(kayda)vayukalu(kanda)kulluhubi-ma‘naaynavayukalu(va-rursen)vabi’l-kibcaki(karubarursen)vakanaasluhu(kayyérgebarursen)tummahadafailaannasara(karu)vama‘na(kay)ayna(yérge)al-makanu)CAFEROĞLUtarafındanayrıbirermaddebaşıolarakverilmişolmasındankaynaklanmaktadır.



EbuHayyan eserini oluştururken -yine nüshalardan anlaşıldıgı kadarıy-la-bölümveyakısımdegişiklikleriolmadıkçasatırbaşıyapmamıştır.Böyleoluncadamaddebaşınıtespitetmekbazıdurumlardazordur.BudurumgözönündebulundurulmaksuretiylebizimüçnüshadanyolaçıkarakTürkçeun-surlarileilgilitespitimizşuşekildedir:

Eserde,kırmızımürekkepleyazılankelime,kelimegrubuvecümlebiçi-mindekiTürkçeifadelerinvekelimegrubuveyacümlelerdekimükerrerolma-yanvemaddebaşıolarakalınabilecekyapıların toplamıyaklaşık3.120’dir.Bunlariçerisinde750kadarıaltmaddesayılabilecekdurumdaolanlardır.BulisteoluşturulurkengerekkelimeüstüyapılarındizinigereksetekmaddeolupdaArapçaizahındaikimanayageldigiifadeedildigiiçinsesteşunsurlarda,herbirimaddebaşısayırlaraklisteyedâhiledilmiştir.

Bumaddebaşlarının150kadarınıncümle,120kadarınınisekelimegrubuniteligitaşıdıgıtespitedilmiştir.

Bazıkelime,kelimegrubu(13)vecümlelerin(5)sözlükbölümününbazenaynımaddesindebazenbaşkakısımlarındaaynımanayagelenbaşkabiçimide-toplamdayaklaşık450tane-bulunmaktadır.Bunlardan400kadarınasözlük-tebirtaneeşanlambulmakmümkünkengerikalanınınikişerve-azdaolsa-üçerveyadördereşanlamlısısözlügünmuhtelifmaddelerindeyeralmaktadır.

IX. Nüshalar arasındaki ortaklık ve ayrışmalarNüshalarıneneskiolanı,Vnüshasıdır.Bunüsha,asılnüshadanyaklaşık

23senesonra,Dnüshasıiseyaklaşık90senesonraistinsahedilmiştir.Knüs-hasınınistinsahtarihibellidegildir.

VnüshasıileDnüshasımetninanagövdesiitibariylebüyükölçüdeortak-lıkarzetmektedir.Dnüshasıyaklaşık60yılkadarsonrayazıldıgındanmüs-tensihVnüshasınıgörmüşhattabazıaraştırmacıların(Ozyetgin,2001,s.51)dadikkat çektigiüzeredogrudanVnüshasındanyazmışolabilir.BununenönemlikanıtıbirkaçyerdeV’ninhaşiyesindeolanmaddelerinD’ningövdemetninin düzeni içinde verilmiş olmasıdır. Bu konunun aydınlatılması içinnüshalarkarşılaştırıldıgındaşuhususlardikkatimiziçekmektedir:

Girişcümlelerindenbaşlamaküzerekelimeveyabazıifadelerdüzeyindeikinüshaarasındabazı farklılıklarvardır.Bunlar içerisindebazıbasitmüs-tensih hataları olsa da bunların tamamen kopyalama kaynaklı oldugu söy-lenemez. Bunlar bilinçli eklemeler, çıkarmalar veya degiştirmeler şeklindetasarruflardır. Mesela, girişte Ebu Hayyan’ın vasıflarının sayıldıgı ifadeler-künyesindeki bir isim dâhil- eksiltilmiş; cümlenin sonuna bir ifade -Allah ona rahmet eylesin.-eklenmiş;Arapçabazıifadeler-ilâ sebîli’r-rızvâni / ilâ sebîli’s-savabi-farklıbiçimdeyazılmıştır.

Ünal ALDEMİR 77


Dnüshasındabazıyerlerdehaşiyelergörülmektedir.Buhaşiyelerinsonla-rındaki“tashihedilmiştir”anlamındakiişaretlertespitettigimizkadarıylaikitürlüdür.Buikiçeşithaşiyeninyazıbiçimidekalınlıgıdafaklıdır.İncehat-lıhaşiye(Yaklaşıkyirmiyerdekullanılmıştır.)yapılanharekelemeveyaharfhatalarınıtashihetmektedir.TashihlerivetashihedilenkelimeleriVilekar-şılaştırdıgımızda-dolkuk, bertük, ant, ense, açvb.-kopyalananvetashihiçinbaşvurulanmetnin-enazındansadece-Vnüshasıolmadıgıanlaşılmaktadır.

Otekiişaretinbulunduguüçdörtyerdekihaşiyeleregelince,bunlardanbi-rincisinde (D8b/V5b) birmadde (ig) yazıldıktan sonra atlanmışvehaşiyedeatlanankısımverilmiştir.Haşiyeninsonuna-Aslından tashih edildi.-notudü-şülmüşve“Tashih edildi.”anlamında(V’dedeaynıhaşiyeninsonundaaynıişaretbulunmaktadır.)birnot(صح)düşülmüştür.

İkinci haşiyede (D16b/V11a) maddede (buladı) eksik kalan bir kelimeV’dekişekildetamamlanıyor.AncakD’debumaddenindevamındakiifadele-rinarasınaV’ninhaşiyesindegeçenmaddeleryazılmıştır.V’dekihaşiyelerinnereyegireceginüshadaaçıkçabelliykenD’ninbaglamdankopmayanedenolacakşekildevehaşiyedenöncekikelimeyihaşiyeyiaktardıktansonrayaz-masınedeniyletekraradadüşererekmaddeleriyanlışyereeklemesidikkatçe-kicidir.Devamındakimaddede(bulağav)iseV’deaçıkçayazılıolanifadeninbirkısmıeksiktir.

Aynınotun(صح)kullanıldıgısonrakiörnekte(D20a/V13a)isebirmadde-nin(çırladı)açıklamakısmındaikiaynıyerehaşiyeişaretikonulmuş;teksa-tırlıkhaşiyedeiseilkeksikkısmınbaşıylabaşlanarakatlanmışveikincieksikkısmageçilerekorasıbaşıeksikkalacakşekildeyazılmıştır.Buradakiifadele-rinV’degeçtigigörülsedebuşekildeyanlışveeksikaktarılmasınasebebiyetverecekbirdurumnüshadayoktur.

Sonörnekise(D44a/V30b)D’ninenkapsamlıeksigininbulunduguyerde-dir.Buradabirmaddenin(yürek)açıklamasıyapılırkenörnekolarakverilenbirincimaddeye(yüreklü)kadarmetinV’dekigibidevamediyorveikinciör-nek(yüreksiz)verilmedenmüstensihşınlı yamaddesininbaşlıgınaatlıyor.Buaradaisebirhaşiyeişaretivar.Burayaeklenenhaşiyedesonrakibaşlık(ze’li ya)yazılmışveörnekolarakda tekbirmadde -kibumaddeVnüshasındabulunmamaktadır-verilmiştir.

Nüshalar arasındaki farkabaşkabirörnekdemetindizilişlerindegörül-mektedir: Tasrif bölümündeki (D77a-b/V52a-b) “istifham” bahsinin sonundaatlanmışolankısım“nehiy”bölümününsonunaeklenmiştir.

Yukarıdaki örneklerden yola çıkarak şahsi kanaatimizi şu şekilde ifadeedebiliriz:D nüshasını yazan kişiV nüshasından da istifade etmiş olabilir.Ancaknüshasınıbirebirbunüshadankopyalamamış;belkideVnüshasını



dahadüzenlibirşekildetertipeden-tabiibuaradaiçerigehatalardabulaştı-ran-başkabirnüshayıkopyalamıştır.

VileKnüshasıarasındaiseD’dekiyleolandançokdahasıkıbirilişkivar-dır.Nüshalarıkarşılaştırdıgımızdaşuhususlardikkatimiziçekiyor:

Herikinüshadadagerekkelimelerdegerekseharf,harekevenoktalardabazıdüzeltmelerolamasınaragmenKnüshasında-yazmaesnasındayapılanvedüzeltilenbirkaçyerdenbaşka-bunlarınhiçbiriyoktur.

VnüshasındaolmayıpdaK’deolanbirifadebulunmamaktadır.VnüshasınınhaşiyesindeyeralanifadelerinhiçbirisiK’ninmetninedâhil

degildir.OncedenV›debulunupdasonradanüzeriçizilenveyakazınanifadelerin

bazılarıöncekihâliylevardır;bazılarındaisemüdahaleedilenkısımyoktur.İkinüshaarasındakifarklılıklaryanlışokuma,hatalıyakıştırma,hatalıha-

rekelemeveyanoktalamagibimüstensihhatalarınadayalıdır.Kırmızımürekkeplegösterilenyerlerileilgiliizlenenyoldaistisnalarhariç

veyanlışlardadâhiltambirbütünlükvardır.Bazı farklılıklar göze çarpmaktadır. Bunlar yamüstensihin kendi tasar-

rufundankaynaklanmaktadıryadakopyaladıgıveyaistifadeettiginüshanınV’defarklıolmasındankaynaklanmaktadır.

VileKnüshalarıarasındadikkatçekenbenzerliklereveistisnateşkiledenfarklılıklarabirkaçörnekvermekgerekirse:

V’dekikılavuzçizgilerinetkisiyleoluşmuşhatalarvar.1.Ornek(V4a/K9):

İkinüshaarasındafarkvar.AncakV’debunasebepolacakbirdurumyok.2.Ornek(V3a/K6):

Ünal ALDEMİR 79


3.Ornek(V5a/K12):

V’yesonradanyapılanmüdahaleleryagörülmemişyadayoksayılmış.4.Ornek(V3a/K6):

5.Ornek(V3a/K6):

6.Ornek(V3a/K6):

7.Ornek:Çokaçıkolmasına ragmenK’de işlenmemişhaşiyelervardır(V16b/K50):

BazendeV’dekimüdahalelerinaynısıK’dedeuygulanmış:8.Ornek(V3a/K6):



9.Ornek:Madde(ördek)üzerinebirşeydöküldügüiçinsilinmişvesilinenyerhaşiyeyledoldurulmuş.Haşiyeleryok.Amasilinendenartakalanokunaklıkısım(ör)aynışekildeK’dedevar(V3b/K7):

10. Ornek:V’de üzeri çizilmiş olan bumaddeK’de yer almamaktadır.(V13b/K41):

11.Ornek:BuifadeV’debaşkaörneklerdeoldugugibiTürkçeoldugunubelirtmekiçinsonradançanaklarıkırmızımürekkeplebelirtilmiş.Ancakba-zendeaynışekildeifadeninüzerininçizildigideolmuştur.K’debuifadekop-yalanırken-anlaşılan-belirtilendegildesilinenlerdenzannedilmişvemetnealınmamıştır(V16a/K48):

BazenhaşiyelerveyahaşiyelerdekibirtakımişaretlerK’yietkilemiştir:12.Ornek:HaşiyeiçinkonulançizgilerdenbirisebebiyleK’dekelimebaş-

kabirkelimeyebenzetilmiştir(V3b/K7):

13.Ornek:Bumaddede(esri)hemhaşiyeninhemdekılavuzharflerinet-kisigörülüyor.Haşiyeninçizgisikılavuzharfini(ت)kapattıgıiçinK’desonikiharfbileşikolaraksad(ص)harfinebenzetilmiş(V4a/K10):

Ünal ALDEMİR 81


V’dekeflerinüstçizgilerininbirçokyerdekonulmamışolması,hemzesi-ninunutulmasıveyaharfinküçükyazılmasıdolayısıylabazen“lam”(ل)veya“dal”(د)abenzetilmiştir.

14.Ornek:(V8b/K22)“Beylik”yerine“Beylil”

15.Ornek:(V5b/K17)

16.Ornek:(V16b/K38)

Tasrifbölümündedebenzerörneklervardır:TasrifbölümününbaşındatefilelerveonlarauygunörnekTürkçekelime-

lerinyeraldıgıkısımdakiTürkçekelimeler,herikinüshadadasiyahmürek-keple yazılmıştır.D nüshasında ise başlangıçta tersiyken sonradan tefilelerkırmızı,Türkçekelimelersiyahrenklimürekkepleyazılmıştır.

HarekesizbırakılmışbazıkısımlardaKnüshasıbazenV’yeuymuşbazenmüstensih kendi tasarrufuna göre -hatalarla da olsa- harekeleme yapmıştır(V37b/K10):

3.Ornek:Haşiyeişareti(“v”biçiminde)aynıyerekonmuş.Amahaşiyeninkendisimetindeyokturve“geçmiş”ifadesiikinüshadafarklıdır(V38b/K12):



SonuçKitâbu’l-İdrâk li-Lisâni’l-Etrâk’in üç nüshasının karşılaştırılması ve de-

gerlendirilmesineticesindeVnüshasınınasılnüshayıensaglıklışekildeyan-sıtannüshaoldugu;ötekinüshalardanDnüshasınınmüellifininV’yigörmüşveistifadeetmişolmaklabirlikteeseriniV’denkopyaetmedigiancakonaçokyakınbaşkabirnüshadankopyalamışolabilecegi,KnüshasınıniseVnüsha-sındankopyaedildigiancakmüstensihinkendibilgisiveyabaşkakaynaklarınetkisiyleVnüshasındanfarklıbirtakımtasarruflardabulundugu,hernüshadayanlışveeksikleroldugundaneserinaslınındahasaglıklıtanınabilmesiiçinüçnüshanındagözönündebulundurulmasınınisabetliolacagısonucunaula-şılmıştır.

KaynakçaAtalay,B.(1945).Ettuhfet-üz-zekiyye fil-Lûgat-it-Türkiyye.İstanbul:TDKYayın-

ları.Atay,H.,Atay,M.,Atayİ.(1964).Arapça-Türkçe büyük lûgat I.Ankara:Bayrak

Matbaası.Atay,H.,Atay,M.,Atayİ.(1968).Arapça-Türkçe büyük lûgat II.Ankara:Bayrak

Matbaası.Atay,H.,Atay,M.,Atayİ.(1981).Arapça-Türkçe büyük lûgat III.Ankara:Bayrak

Matbaası.BattalA.(1932).Kitâbal-İdrâkli-Lisânal-Atrâk.Azerbaycan Yurt Bilgisi,4,177-

187.Caferoglu,A.(1931).Kitâb al-İdrâk li-Lisân al-Atrâk.İstanbul:EvkafMatbaası.Clauson,S.G.(1972)An etymological dictionary of pre-thirteenth-century Tur-

kish.Oxford.Develi,H.(2002).Kitabu’lİdrâk.TDV İslam Ansiklopedisi,Cilt26,108.Dogan,Y. (2016). EbûHayyân el-Endelüsî’ninKitâbu’l-İdrâk li-Lisâni’l-Etrâk

adlıeserinindilbilimaçısındanincelenmesi.Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Dergisi,20,329-348.

Dogan,Y.(2005)FahreddînDivrigî’ninhayatı,ilmişahsiyetiveeserleri.Cumhu-riyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 9,125-136.

EbûHayyan.(1402).Kitâbu’l-İdrâk li-Lisâni’l-Atrâk.İstanbul:İstanbulÜniversi-tesiKütüphanesi,ArapçaYazmalarBölümü,Numara:3856.

EbûHayyan.(?).Kitâbu’l-İdrâk li-Lisâni’l-Atrâk.Kahire:Daru’l-Kutubve’l-Va-saiki’l-Kavmiyya.

EbûHayyan. (1335).Kitâbu’l-İdrâk li-Lisâni’l-Atrâk. İstanbul: BeyazıtYazmaEserlerKütüphanesi,VeliyyüddinEfendiBölümü,Numara:2896.

Ünal ALDEMİR 83


Erdal,M.(1991).Old Turkic word formation: a functional approach to the lexicon (I-II).OttoHarrassowitzVerlag.

Ermers,R.(1999).Arabic grammars of Turkic,theArabiclinguisticmodelapp-lied to foreign languages&translationofAbûHayyânal-‘Andalusî’sKitâbal-‘İdrâkli-Lisânal-Atrâk.Leiden-Boston-Köln.

İzbudakV.(1989).El-İdrak haşiyesi.Ankara:TürkTarihKurumuYayınevi.Kaymaz,Z.(2016).Kitâb-ıBeyliknasılbireserdi?Atatürk Üniversitesi Türkiyat

Araştırmaları Enstitüsü Dergisi,55,149-157.MütercimÂsım(1230-1233).al-Okyânûs al-basît fî tercemeti’l Kâmûsi’l-Muhît

(I-II-III).İstanbul:AsitaneYayınları.Ozyetgin,A.M. (2001).Ebû Hayyân Kitâbü’l-İdrâk li-lisâni’l-Etrâk fiil: tarihi

karşılaştırmalı gramer ve sözlük denemesi.Ankara:KöksavYayınları.Tietze,A. (2002):Tarihi ve etimolojik Türkiye Türkçesi lugati.Cilt1. İstanbul:

SimurgYayınları.Toparlı,R.,Vural,H.,Karaatlı,R.(2003).Kıpçak Türkçesi sözlüğü.Ankara:TDK

Yayınları.



Extended SummaryKitab al-Idrak li-Lisan al-Atrak was written by famous Granadian (Granada,

Spain)linguistEsîru’d-dînAbûHayyânMuhammedbinYûsuf[d.745/1344]inCairoin1312,duringtheperiodinwhichMamluksruledEgypt[1250-1517].TheworkwasinArabicandwrittentointroduceandteachthelanguageofTurkishpeoplewhoruledEgypt. Theworkwas completedonThursday in20Ramadan712 (18December1312).AsAbûHayyânstatedintheforewordofthework,followingtheorganizationofclassicallanguagebookstheworkconsistsofthechaptersofdictionary,morphologyandsyntax,however, in thecopies, theworkwascollectedunder twoheadingsasdictionaryandgrammar.

ThisstudyattemptstoevaluateKitabal-Idrakingeneral,whichwasoneofthefewmostimportantworksofMamlukKipchaklanguage,underthelightofavailablethreecopiesandidentifythegeneralcharacteristicsofthesecopiesthroughexemplifyingthedifferences.Thedifferenceswerecollectedundernineheadings.

Copies of the workTheoriginalmanuscriptof Kitab al-Idrak doesnotsurvivetoday.Inthispart,the

generalcharacteristicsofthethreecopiesoftheworkwereintroduced(regardingthelibrariestheyhavebeenpossessedby,thedatesofbeingcopied,physicalqualities),twoofwhichwerefoundinIstanbulandtheotheroneinCairo.Thecopieshavebeenidentifiedasfollows:

1.VeliyyüddinEfendi(BeyazitManuscriptLibrary)Copy(V):2.Daru’lFünûn(IstanbulUniversityLibrary)Copy(D)3.Cairo(Daru’l-Kutubvaal-Vasâikal-Kavmiyya)Copy(K)II. The introduction and foreword of the workThissectionpresentstheintroductionpartsofthecopies.Thesectionhighlights

thefactthatallthecopiesownanintroductionpart,thecontentofwhichwasalmostthesameinallcopiesexceptforafewdifferences,whereasVandKcopiesarequitesimilar,Dcopycontainssomedeficienciesandmistakes.

III. Guiding lettersThissection identifieshowsomeguiding letterswereused in thecopieswhich

were introduced by the author of thework in the foreword.Relevant letterswereplacedattheendofthewordsinordertoindicatethecorrectpronunciationororiginoftheword.Inthissense,throughexamples,thischapterattemptstoshowthatwhichcopiesusetheseletterssystematicallyandwhichcopiesbearmistakes.

IV. Coloured parts Understoodfromthecopies, in theoriginalmanuscriptredinkwasusedin the

subjecttitlesandthetitlesofthechaptersandpartswritteninArabic,aswellasinTurkishwords andguiding letters.This part presents how thismethodwhichwasessentiallyusedinclassicalbookswasimplementedinthecopiesandthedifferences

Ünal ALDEMİR 85


wereintroducedthroughexamples.Theaccuracyoftheimplementation,similarities,anddifferencesbetweenthecopieswerehighlighted.

V. Presentation of the sounds in Turkish AbuHayyanintroducedthesoundsinTurkishin theforewordof theworkand

heassertedthattherewasnoothersoundintheTurkishlanguageapartfromthesesounds.Accordingtohim,Turkishlanguageconsistsofthefollowing23letters:

`Hemze`(ا),pure ba`(ب),complex ba`(پ),te(ت),pure cim`(ج),complex çim`,(چ) dal`(د), ra`(ر), ze`(ز), sin`(س), şın`(ش), sad`(ص), tı`(ط), gayın`(غ),pure`kef`(ك),Bedouin`kef`(گ),`lam`(ك),`mim`(م),pure`nun`(ن),nasal`nun`(ڭ),`vav`(و),`ya`(ى).

Comparing the copies, this part elaborates on the issues that whether relevantletterswereusedappropriatelyinthecopies,aswellasthedifferences,andsimilaritiesinthecopiesconsideringtherelevantletters,thesymbolsoftheletterswithregardtothecopies,thefeaturesofentryorder.

VI. Calligraphic and orthographic characteristics Thispartreferstothephysicalqualitiesofthetextsuchascalligraphiccharacteristics

ofthecopies,textorganization,andthefunctionofthesidenotesonthepages.Intermsoforthography,thispartfocusesonthesimilaritiesbetweentheorthographyofArabicandTurkishwordsandthedifferenceswithregardtothecopies.ThereisquitesimilaritybetweenVandKcopiesevenintermsoftheinaccuracieswhereasDcopyhasdistinctorthographiccharacteristics.

VII. The characteristics of the textInthissection,thetextsinthecopieswereevaluatedintermsofthecharacteristics

ofthearray,deficiencies,andexcessiveness.VIII. The quality of Turkish materialAsfarasweunderstoodfromstatements in theforeword,AbuHayyandidnot

imitate any other work while producing his work; on the contrary, the languagematerial in the work was collected by him. In this part, Turkish material in theworkwashandledintermsofwords,phrases,thenumberofsentencesandsentencecharacteristics. Not onlywere the lexical entries in thework but also the samplesentencesused for those lexicalentriesconsideredduring thedeterminationof thenumberofTurkishsentences.

IX. Associations and disassociations between the copiesThispartdiscusseswhetherthecopiesarethecopiesofoneanother.Inthissense,

initiallythedifferencesandsimilaritiesbetweenVandDcopieswereelaboratedon,“ThewriterofDcopy,whichwaswrittenabout67yearsbeforeVcopy,mighthaveseenVcopybuthedidnotcopythetextfromthiscopy(Vcopy)”throughseveralexamples thatsupport thisstatement.Then,as itwasreferredbefore the importantsimilarities betweenV andK copieswere established through the examples fromthesecopieswhichsupporttheviewthat“KcopywascopiedfromVcopyhoweverthewriterofKcopymadeaddingtothetextbasedonhisexperiences”.



Allinall,VcopyofKitab al-Idrak li-Lisan al-Atrak isthebestcopythatreflectstheoriginalmanuscript.Thestudyconcludes that thewriterofDcopymighthaveseenVcopyandKcopywascopiedfromVcopy.Finally, thestudysuggests thatbecausethereareinaccuraciesinthreeofthecopies,inordertoevaluatetheoriginalversionoftheworkaccuratelyinscientificstudies,threeofthecopiesshouldbetakenintoconsideration.

nÜshalari iŞiĞinda kİtÂbu’l-İdrÂk...

Documents