IV. Murad

IV. Murad (Osmanlı Türkçesi: رابع مراد Murād-i rā-bi‘) (d. 27 Temmuz 1612, İstanbul - ö. 8 Şubat 1640,İstanbul), 17. Osmanlı padişahı ve 96. İslam halifesi.1623 ile 1640 yılları arasında hüküm sürdü. Revan (Eri-van) ve Bağdat fatihidir. IV. Murat İstanbul'da, Sultan I.Ahmed'in ve asıl ismi Anastasya olan Rum asıllı cari-ye Kösem Sultan'ın oğlu olarak dünyaya geldi. AğabeyiGenç Osman'ın Yedikule zindanlarında bir grup isyancıYeniçeri tarafından öldürülmesi üzerine amcası I. Mus-tafa tahta geçmişti. I. Mustafa akli dengesinin padişahlıkyapmaya uygun olmadığı iddia edilerek çeşitli entrikalar-la tahttan indirildi ve yerine yeğeni olan IV. Murat 11yaşındayken padişah yapıldı.[1][2][3]

1 Yaşamı

1.1 Saltanatının ilk yılları

Osmanlı tarihinin ilk reformcusu sayılan II. Osman, 1618yılında babası Sultan I. Ahmet'in vefatı üzerine ve amcasıI. Mustafa'nın üç aylık saltanatından sonra tahta geçmiş-ti. Saltanatının 3. yılında kendini kamuoyuna ispatlamakve güçlü bir padişah imajı verebilmek için Lehistan üze-rine 1621 yılında Hotin Seferine çıkmıştı. Kanuni SultanSüleyman ve dedesi III. Mehmed'den sonra bir padişahsefere çıkacaktı. Seferde zayıf görülen Lehistan'ın ağırbir yenilgiye uğratılamaması padişahı rahatsız etmiş, ba-şarısızlığın sorumluluğu ocağa yüklenmişti. Genç Osmanseferde ocağı yakından tanıma fırsatı bulmuş ve Yeniçe-ri Ocağının köklü bir reforma tabi tutulması gerektiği-ne hatta kaldırılmasına karar vermişti. Ocağı tekrar dü-zenlemek için padişah özetle şu planı yapmıştı: bir şekil-de İstanbul'un dışına çıkacak, Anadolu'da yeni bir ordutoplayacak ve bu orduyla merkez garnizonu İstanbul'dabulunan Yeniçeri Ocağını savaşarak ortadan kaldıracak-tı. İstanbul'dan orduyu arkasında bırakarak uzaklaşma-nın yolu ise Hacca gitmekti. Hac bahanesiyle şehirdenuzaklaşmak isterken padişah engellenmiş, isyan çıkmış,geri döndürülmüştü. Topkapı Sarayı'nda kendini güven-de hissetmeyen Genç Osman Yeniçeri Ağası'na sığına-caktır. Burada soğukkanlılığa davet edilen ve yatıştırılanpadişah çok geçmeden ve teamüllere aykırı bir şekildeyakalanmış, devamında da halka teşhir edilerek ve haka-retamiz muamelelerle Yedikule zindanlarına götürülmüş-tür. Var olan durumun değişmesini istemeyen ve varlık-ları sürdürmek isteyen cuntacı grup padişahın tutuklu daolsa sağ olmasından rahatsız olacaktır. Kendi istikballeriiçin bu genç ve reformcu padişahın infaz edilmesine ka-

Dördüncü Murat ve tabaklar, Osmanlı Minyatürü

rar verilmiş ve tutuklu bulunduğu koğuşta boğdurulmuş-tur. Bu olay Osmanlı tarihinin en büyük darbelerindenbirisi olarak tarihe geçmiştir. Devamında tahta ikinci kezçıkarılan I. Mustafa'nın padişahlık yapamayacağı bir kezdaha anlaşılmış ve nihayet Kemankeş Ali Paşa'nın önder-liğinde tahta henüz 11 - 12 yaşında olan Sultan IV. Muratgeçirilmiştir. Sultan Murat, tahta böylesi bir kaos orta-mında geçecek ve o güne kadar tahta çıkan en küçük pa-dişah olacaktır. Padişahlığına kadar geçen dönemde ken-disi kafeste bekletilmiştir. Eski Saray'da bulunan annesiKösem Sultan Topkapı Sarayı'na getirilerek oğlunu cülustörenine hazırlamıştır. Ertesi gün, 10 Eylül 1623'te EyüpSultan'da Aziz Mahmut Hüdai hazretlerinin elinden kılıçkuşanmış ve 4 gün sonra da sünnet ettirilmiştir. Sultan IV.Murat tahta geçmesiyle sonuçlanan süreç ön görülemedi-ğinden padişahlığa hazır değildi, eğitimi kafeste sağlana-mamıştı. Sultan Murat, ağabeyi Genç Osman'ın öldürül-

1

2 1 YAŞAMI

mesine ve amcası Sultan I. Mustafa'nın yetersiz buluna-rak tahttan indirilmesine şâhit olmuştu. Ülke büyük birkaosun içindeydi. Konumunu kanlı bir şekilde güçlendi-ren ve menfaatlerine dokunulduğunda padişah bile infazedebileceğini gösteren Yeniçerilerin devam eden İsyan-ları ve uzlaşmaz tavırları, Safevîlerin doğuda Bağdat'ı elegeçirmeleri, Avrupa'daki gelişmeler ve 30 yıl savaşları,Avusturya tehdidi, Celali İsyanları, Anadolu'da bozulanasayiş ve eşkıya terörü ve nihayet ekonomik şartlar ço-cuk yaştaki padişahı zor durumda bırakıyordu. Tüm bunedenlerden dolayı IV. Murat'ın tahta kendisinden önce-ki padişahlara göre çok olumsuz bir ortamda geçtiği birgerçektir.[4]

1.1.1 Kösem Sultan iktidarı

IV. Murat tahta geçtikten sonra hızlı bir eğitime tabi tu-tuldu. Genç padişah ise kendisine eğitime olumlu tepki-ler verecek ve ileride sahip olduğu entellektüel bir biri-kimle kendinden söz ettirecektir. Bu süre içerisinde pa-dişah adına annesi Kösem Sultan "saltanat naibesi" adıy-la devleti yönetmek zorunda kaldı. Padişah adına devletiannesinin yönetecek olması Osmanlı tarihinde bir ilktir.Bu süre içinde imparatorluk anarşiye ve büyük iç karı-şıklıklara sürüklendi. Safeviler, Irak'ı ele geçirdi, Bağdatbaşta olmak üzere birçok yerde sünniler kılıçtan geçiril-di. Safevi orduları Mardin'e kadar ilerledi. Ortadoğu'dakisünni - şii dengesi bozuldu. Kırım, Yemen, Lübnan veMısır'da ciddi isyanlar çıktı. Abaza Mehmet Paşa, DoğuAnadolu'da iki kez isyan çıkardı. Askerlere verilen ma-aşlar arttırılırken, vergi sistemi bozulduğundan gelirlerdeazalma görüldü. Kuzey Anadolu'da işlevsizleşen TımarSistemi ve buna bağlı artan yolsuzlukları öne süren halkisyan başlattı. Safevilere karşı yürüttüğü seferde başarı-sız olan Sadrazam Hüsrev Paşa'nın azli üzerine 1632 yı-lında Yeniçeriler sarayı basarak sadrazam ile 17 devletyöneticisinin kellesini istedi. Yeni Sadrazam Hafız Pa-şa yeniçerilerce öldürdü, birçok devlet adamının evi yağ-malandı. İkinci bir isyana kalkışarak padişaha güvenme-diklerini söyleyen yeniçeriler, ileride padişah olacak şeh-zadelerin hayatlarından şüphe ettiklerini, sağ oldukları-nın bir ispatı olarak şehzadelerin kendilerine gösterilme-sini hatta bazı şehzadelerin Yeniçeri Ocağında kendi hi-mayelerinde kalması gerektiğini söylemişlerdir. Padişah,şeyhülislam ve veziriazamın kefil olması ile yeniçerile-ri bu isteklerinden vazgeçirmiştir. Asilerin ayak divanı-na çıkartıp yaptıkları pazarlıklarla genç padişahı zor du-rumda bırakması, acizliği, yaşı itibariyle sürekli küçüm-senmesi ve annesinin himayesinde kaldığı düşüncesi onunilerde sert bir mizaca bürünmesine neden olmuştur.[4]

Kösem Sultan Anadolu'daki isyanları bastırmak için bir-çok girişimde bulunmuş ve en dikkat çekici olan AbazaMehmet Paşa isyanı son bulmuştur. Kendisi anarşi döne-minde ülkeyi toparlama konusunda yoğun bir çaba sarfetti. Kösem Sultan, yaklaşık 10 yıllık saltanatı boyun-ca 8 veziriazam, 9 defterdar değiştirmiştir. Bunun yanın-da muhtaçlar için aşevleri açtı, hayır kurumları yaptırdı,

borçları yüzünden hapishaneye düşmüş olan mahkûmla-rın borçlarını ödeyerek onları hapisten kurtardı ve fakirkızların çeyizlerini düzerek onları evlendirdi. Bu icraatla-rı ilk döneminde toplum ve bürokrasi çevrelerinde takdirgörmüştür.[4]

1.2 Mutlak saltanat yılları

1.2.1 İdareyi Ele Alışı

IV. Murat kendini yeterince güçlü ve idareyi ele alacakkabiliyet ve tecrübede hissedince Yeniçeriler'i merasimiçin Sultan Ahmet Meydanı'nda topladığı, beklemektencanı sıkılan bir yeniçeri subayının disiplinsiz bir şekil-de, padişah geçerken yaşı ile alaya varan sözler sarfetmesiüzerine kılıcı ile tek hamlede hem yeniçeriyi hem de atınıikiye böldüğü anlatılır. Bu olaydan sonra hemen YeniçeriOcağı'nda düzenlemeye gitmiş ve ocak içerisindeki kimisubayları halletmiş, kimine de boyun eğdirmiştir. Gereklihazırlıkları yapar yapmaz da Bağdat üzerine yürümüştür.

1.2.2 Yasaklar

IV. Murad minyatürü

Alkol, tütün ve kahveyi yasakladı.[5] Yasağın sebebinin1630'ların başındaki büyük İstanbul yangını olduğu bi-linir ve yangın sonrası çıkabilecek bir ayaklanmaya kar-şı tedbir olarak İstanbul'daki kahvehaneler yıktırılır. Tü-tün içenlerin ise öldürülmelerine dair fetva çıkarılır.[6]Tütün içenlerden orduya mensup kişiler tespit edilince

1.2 Mutlak saltanat yılları 3

eli, ayağı kırılıp boyunlarının vurulduğu da oluyordu.[7]Ayrıca meyhane ve kahvelerin Yeniçeri ve isyancılarıntoplanma mekanı haline gelmesi padişahı düşündürmüş-tü. Yasak, kaybolan devlet otoritesinin de bir nevi tekrartesisinin bir göstergesi olacaktı. Padişah kendi yasağınane derece uyulduğuna bağlı olarak otoritesini ölçtü. Bunedenle yasak çok katı bir şekilde uygulandı. IV. Mu-rad, yasağa uymayanların öldürülmesini emretti. Bizzatkendisi özellikle geç saatlerde kıyafet değiştirerek yasağauyulup uyulmadığını kontrol etti ve bulduğu şüphelileriöldürttü.[6] Bu tebdil-i kıyafet teftiş uygulamasını sıklık-la yapmış ve birçok meyhaneyi gece kendisi bizzat bas-kınlar ve infazlarla kapattı. Padişahın üstün ve kutsal birfigür olarak Topkapı Sarayı'nda bulunmasına alışık İstan-bul halkı halk arasına karışan ve doğrudan gücünü sergi-leyen IV. Murad'a bu yüzden farklı bir gözle bakmıştır.Sultanın ölünceye kadar sürdüğü bu uygulaması sonucuhiçbir padişaha karşı üretilmeyen efsane ve menkıbele-re neden olmuştur. IV. Murad'ın sözlü kültürdeki zenginkonumu onun özlenen otoriter bir padişah figürünün birtecellisi olarak yorumlanmıştır.IV. Murad dönemindeki bir diğer yasak ise yatsıdan son-ra fenersiz dışarı çıkma yasağı idi.[8] Kıyafet değiştire-rek yatsıdan sonra sokakları gezen IV. Murad, fenersizgezenlerle karşılaşınca ceza olarak onları öldürtmektey-di. Sabah olduğunda bu nedenle cezalandırılan kişilerinölü bedenleri yerlerde görülüyordu.[9] Yasağa uymayan-ları ölümle cezalandıran IV. Murad, bir defasında kıyafetdeğiştirip gezerken, camiden geç saatte çıkıp fenersiz evi-ne giden bir imamın çocuğunu yakalamış ve onu yasağauymadığı için öldürtmüştü.[10]

1.2.3 Devrin önemli olayları

1634 yılında IV.Murad Bursa'ya giderken yoldaki karlarıtemizletmediği gerekçesiyle soruşturma yapmadan İznikkadısını astırır. Yaklaşık iki yıl şeyhülislamlık yapan dö-nemin şeyhülislamı Ahizade Hüseyin Efendi'nin bu ola-yı eleştirmesi ise şeyhülislamın sonunu hazırladı. İznikkadısının öldürülmesi İstanbul'da duyulunca ŞeyhülislamAhizade Hüseyin Efendi bu olayı eleştirmekten geri dur-maz. Bu eleştirinin cezası ise her ne kadar “derhal Kıb-rıs’a sürgün” kararı olduysa da[11] IV. Murad sürgünle ye-tinmedi ve Şeyhülislam Ahizade Hüseyin Efendi'yi boğ-durtarak öldürttü.[12] Cesedi bulunmaması için kumsalagömüldü. Ahizade Hüseyin Efendi'nin oğlu ise bindiğifarklı gemi denize açılmış olduğundan dolayı kurtuldu.1638 yılında ise dönemin etkili isimleriyle anlaşmazlıkyaşayan Osmanlı hekimbaşı Emir Çelebi, hakkında afyonkullandığı söylenerek IV. Murad'a ihbar edilir.[13] Bununüzerine IV. Murad'ın bir satranç oyunu sırasında EmirÇelebi'ye zorla fazla miktarda afyon yutturması üzerineEmir Çelebi zehirlenerek ölür.[14]

1.2.4 Bilim ve sanat

IV. Murat'ın devrinde Nef'i, Hezarfen Ahmet Çele-bi, Lagari Hasan Çelebi, Bekri Mustafa, Evliya Çelebi,Şeyhülislam Yahya gibi kişiler yaşamıştır. Şair Nef'i hi-civleriyle ünlü divan şairidir, döneminin devlet adamları-nı çarpık düzenini hicvetmektedir. Bazen hicivleri yüzün-den başı derde giren Nef'i padişah tarafından defalarcauyarılmıştır ancak padişaha söz vermesine rağmen hicivyazmaya devam edip Vezir Bayram Paşa hakkında hicivkaleme alınca IV. Murat'ın emriyle 1635 yılında boğdu-rularak idam edilmiştir.Hezarfen Ahmet Çelebi ve Lagari Hasan Çelebi'nin uçuşdenemeleri bu dönemin en dikkat çeken bilimsel gelişme-leri olmuştur. Sultan IV. Murat'ın izni ve bilgisi dahilindeönce Hezarfen Ahmet Çelebi kendi yaptığı dev kanatlarlaGalata Kulesi'nden Üsküdar'daki Doğancılar meydanınabir uçuş gerçekleştirmiştir. Bu uçuşun Galata Kulesi'ndenKız Kulesi'ne yapılması planlanmışsa da rüzgar uçuş rota-sını etkilemiştir. Bu uçuş zannedildiği gibi padişaha rağ-men değil bizzat padişahın da (Bağdat Köşkü'nün bulun-duğu yerden) seyrettiği planlı bir faaliyettir ve uçuşun ar-dından Hezarfen yine padişah tarafından takdir ve yeniçalışmalar için destek görmüştür. Uçuş dünya havacılıktarihi açısından önemli bir yere sahiptir. Eğer gerçekliğigenel kabul görürse Hezarfen o güne kadar gökyüzündeen uzun süre kalan, süzülen ve uçan ilk havacıdır. Da-hası uçuşu kıtalararası ilk uçuştur. Ancak bugün yapılanbazı bilimsel çalışmalar Hezarfen'in sadece süzülerek bo-ğazın bir yakasından diğerine kadar uçabilmesini şüpheligörür. Hem Galata Kulesi'nin yüksekliği hem de boğaz-daki mevcut hava akımı bu uçuşu zora sokmaktadır. Sa-dece süzülerek mi uçtuğu, birikimini nereden sağladığı,nerede ve nasıl çalıştığı ya da taktığı kanatların mahiye-ti bugün tam olarak bilinememektedir. Ayrıca bu uçuşunHezarfen'in ilk deneyimi olup olmadığı da tartışmalıdır.Bazı deneme uçuşları yapmış olması muhtemeldir. Ken-disi hakkındaki bilgiler çok kısıtlıdır ve çoğu söylence vededikodudan ibarettir.Hezarfen'e gösterilen bu ilgiden cesaret alan Lagari Ha-san Çelebi de yine IV. Murat'ın izni ve denetiminde uçuşçalışmaları için destek görmüştür. En önemli ve kayıtla-ra geçen uçuşu padişahın kızı Kaya Sultan'ın doğum gü-nü ya da düğün merasiminde 1633 yılında Topkapı Sara-yı'nda, bugünkü Sarayburnu'nda gerçekleşmiştir. Lagarikendi yaptığı ve içinde bulunduğu bir füze ile tüm da-vetlilerin gözü önünde gökyüzüne dikey olarak uçmuş vebarutu tükenmeye yakın da kendi yapımı olan bir para-şütle boğaza atlamıştır. Bu uçuşu da doğru kabul edersekLagari Hasan Çelebi yerden gökyüzüne bu derece yük-selmeyi başarabilen ilk insandır. Dahası füzeciliğin veroketli uçuşun da babasıdır. Kendisi de padişahın deste-ğini almış olmasına rağmen sonraki dönemlerde sürgü-ne gönderilmiştir. İddialara göre bu ilk uçuş denemele-rine sempatiyle yaklaşan Sultan IV. Murat, hem Hezar-fen'den hem de Lagari'den tedirgin olmuş ve ikisini birdaha bir araya gelemeyecek şekilde İstanbul'dan uzak-

4 1 YAŞAMI

laştırmıştır. Hezarfen Ahmet Çelebi Fizan'a (Tarablus-garb/Libya) Lagari Hasan Çelebi ise Kırım'a sürgün edil-miştir. Fakat padişahın bu iki bilim adamına ilk aşamadagösterdiği destek gözden kaçmakta ve sürgün nedenleri-nin üzerinde durulmamaktadır. Denemelerinin boyutlarıve rahatsızlık nedeni tam olarak bilinememektedir. İddi-alar göre padişaha bazı devlet adamlarının telkinlerde bu-lunduğu ve “Allah insanların uçmasını isteseydi onları za-ten kanatlarıyla birlikte yaratırdı, bu kişiler Allah'a karşıgelmektedirler.” diyerek etkiledikleri söylenir. Padişahınbu iki kişiden tedirgin olması ve onları iktidarına karşı birtehdit olarak algılaması da tartışmalı bir konudur. Çün-kü Hezarfen ve Lagari Hasan Çelebi'ler İstanbul'da bu-lunmakta ve denetim ve destek görerek çalışmaktadırlar.Bundan başka bazı tarihçiler bu iki denemeye de şüphe-li yaklaşır. Nedeni kaynaklardan teyit edilemiyor olması-dır. Abartılı üslubuyla dikkat çeken Evliya Çelebi'nin Se-yehatnamesi'nin bu derece önemli bir iddiayı referans al-mak için güvenilir bulanamamasıdır. Çünkü uçuşlarla il-gili tek kaynak Seyahatname'dir. Günümüzde bu olaylar-la ve kişilerle ilgili yanlış bilinen birçok bilginin ve iddi-anın Seyahatname'de yer almadığı ve tamamen kurgudanibaret olduğu unutulmamalıdır. Tarihçi Erhan Afyoncuise Evliya Çelebi'nin güvenilir bir kaynak olduğunu iddiaeder. Ona göre Seyahatname'deki birçok bilgi, anlatı dev-rin başka kaynaklarıyla örtüşmekteyken Lagari ve HasanÇelebi'nin tamamen uydurma olarak değerlendirilmesinidoğru ve samimi bulmaz. Ona göre bu iki bilim adamı veuçuş denemeleri gerçek kabul edilmelidir.[15]

1.3 Kişiliği

Oldukça sert, disiplinli bir kişiliği olan IV. Murad, emir-lerinin kesin olarak yerine getirilmesini bekler ve verdi-ği emirlerin uygulanışını takip ederdi. Emirlerine uyulupuyulmadığını tespit etmek için kıyafet değiştirerek halkarasında gezerdi. Kızdığı zaman kolayca ölüm emri vere-bilen biri olması dolayısıyla korkulan bir padişahtı. Os-manlı tarihinde ilk şeyhülislâm (Ahizâde Hüseyin Efen-di) onun emriyle öldürülür. Kuvvetli bir hafızaya sahipolduğu kabul edilir. Güçlü bir yapıya sahip olduğu bilinenIV. Murad, ata binip dolaşmayı severdi. Tütün ve afyon-dan nefret etmesine karşın son derece içki düşkünü biriolan IV. Murad, yakın çevresiyle içki alemleri düzenler-di. Kimi tarihçiler, onun bazı geceler oldukça sarhoş ol-duğunu, bu yüzden de o sırada verdiği idam emirlerinininfaz edilmemesini önceden tenbih ettiğini belirtirler.[16]Son Osmanlı Halifesi Abdülmecid 1920'lerde kaleme al-dığı bir risalesinde IV Murad için “geleceğin en büyükhükümdarı olmaya namzet (aday) iken içtiği rakının kur-banı olduğunu” yazar.[17] Yine Mehmet Halife adlı birOsmanlı tarihçisi de Tarih-i Gılmâni adlı eserinde Sul-tan 4. Murat Han ile ilgili şöyle söylemektedir: Düşma-nın kökünü kesti, eşkiyadan intikam aldı. O güruhun hiçbiri elinden canını kurtaramadı. Revan ile Bağdat'ı alıpKızılbaş'ı kahretti. Sağ kalaydı eğer bütün İran'ı ve Tu-ran'ı alırdı. Cihanda on yedi yıl saltanat sürdükten sonra

sonunda Allah'ın emriyle onun da devri son buldu. Mer-hum Sultan Murat gayet yiğit, boylu boslu ve heybetli idi.Öylesine iyi cirit ve ok atardı ki, akranı bulunmazdı. Ciri-tine kimse dayanamazdı. Merhum, cirit ile sekiz Arnavutkalkanını delip Budin'e göndermiştir. Bir okla on iki zırhıdelip Mısır'a göndermiştir.[18]

1.3.1 Fiziksel kuvveti

IV. Murad

IV. Murat Osmanlı sultanları arasında fiziksel kuvvetiyleünlüdür. İriyarı olan padişah erken yaşlardan beri güre-şe, cirite, biniciliğe ve ağırlık kaldırmaya ilgi duymuştu.Ergenlik döneminde hızla gelişmiş özellikle çalıştığı ağır-lıkların etkisiyle de ömrü boyunca eklem ve kas ağrılarıçekmiştir.Dönemin ruznameleri başta olmak üzere padişahın gü-cüyle ilgili özellikle sözlü kültürde abartılı ifadeler gözeçarpar. IV. Murat'ın bir askeri atıyla beraber ikiye bölme-si, yola devrilen yüzlerce kiloluk ağaçları tek başına kal-dırıp atması, kale kapılarını koç başıyla kırması, güreşteyenilmezliği, usta biniciliği bunlardan bir kaçıdır. Padi-şahın tek kolla 60 kilogramlık gürzleri ve 50 kilogram-lık yayları ustalıkla kullandığı, sinirlendiği zaman dev-let adamlarını kuşaklarından tutup kaldırdığı, Revan se-ferinde top güllelerini tek başına topa sürdüğü, İran'dangelen ve kendisine kırılmaz olarak takdim edilen bir yayıkimsenin kıramaması üzerine 2 kez kırdığı söylenir. Birgece Bağdat'ta onu öldürmek için odasına giren 4 cellatıkendisinin öldürdüğü iddia edilir. Konya'da Abisi GençOsman'ın infazında rol oynadığı iddia edilen iki eski Ye-niçeriyi kalabalığın arasında tanımış ve gürzüyle öldür-

1.5 Ölümü 5

müştür.Hindistan'dan gelen bir elçi heyeti IV. Murat'a çok sağ-lam ve her darbeye karşı dayanıklı bir kalkan hediyeetmiştir. Kalkanın sağlamlığını denemek isteyen Padi-şah adamlarına kalkanı bir yere asmalarını söyler, kalkanasıldıktan sonra bu kalkana ok atışları yapmış bu kalka-nı defalarca delmiştir. IV. Murat'ın gürzü ve yayı şu anTopkapı Sarayı'nda sergilenmektedir. Bağdat kuşatma-sı esnasında da yüzlerce kiloluk bir topu kaldırıp Fıratnehrine attığı sonra da tek başına onu nehirden çıkardığıMusul ve Kerkük Türkmenleri tarafından anlatıla gelenkendisiyle ilgili birçok efsaneden birisidir. Padişahın buabartılı sayılacak fiziksel kuvveti onun otoriter ve gençimajıyla birleştiğinde ortaya sıra dışı,karizmatik bir pa-dişah figürünün doğmasına neden olmuştur.

1.4 Askerî başarıları

Revan Seferi güzergahı(1635)

IV. Murat devrindeki en önemli askerî olay Safevîlerekarşı girişilen 1623-1639 Osmanlı-Safevî Savaşı'dır. Busavaşta Osmanlı orduları Revan Seferi ile Doğu Anadolu,Ahıska, Revan (Erivan) ve Kafkaslar'ın önemli bir bölü-münü ele geçirmiştir. Anadolu'da bozulan otoriteyi sağ-lamak adına bu seferi ve Bağdat seferini bir fırsat olarakgörmüştür. Bu yüzden geçtiği birçok yerde hakkında şi-kayette bulunulan birçok devlet görevlisini, isyancıyı veSafevi ajanını infaz ettirmiştir. Anadolu, Kanuni SultanSüleyman'dan beri ilk defa padişahı Anadolu'da görmefırsatını bu seferlerle bulmuştur. 1638 yılındaki BağdatSeferi ile 1624'ten beri İran işgali altında bulunan bu şeh-ri yeniden Osmanlı topraklarına katmıştır. Bağdat Sefe-ri, Osmanlı tarihinin en gösterişli seferlerinden birisi ol-muş ve padişah büyük bir komutan edasıyla Doğuda var-lık göstermiş, uzun ve kanlı bir kuşatmadan sonra Sun-ni üstünlüğünü doğuda tekrar tesis etmiş kendisi de Bağ-dat Fatihi olarak anılmıştır. Kuşatma 40 gün sürmüştür.Sefer Genç Osman marşına konu olan ve dahası birçokefsane ve menkıbeyle ölümsüzleşmiştir. Bağdat'ta kuşat-ma devam ederken tahrip edilen İmam Azam'ın türbesi-ne yüzü olmadığını söylerek ziyarette bulunmamış, Bağ-dat'ı Şiilerden almadıkça da huzuruna çıkmaktan hayaettiğini söylemiştir. Fetihle beraber ilk burasını ziyaretetmesi Sunni İslam çevrelerinde onu bir kahramana dö-nüştürmüş ve Selahaddin Eyubi ile kıyaslanmıştır. Bağ-dat'ın fethinin ardından IV. Murat, tarihe geçen o ünlüsözü söylemiştir:[19]

IV. Murat, bu savaşlarda Osmanlı ordularını bizzat ken-disi komuta etti ve büyük bir askerî dehâ olduğunu kanıt-ladı. Sefer sırasında, Anadolu'daki tüm isyanları ve isyanetmesi muhtemel unsurları yok etti. Böylece devlet oto-ritesi yeniden ve kesin bir şekilde sağlandı. Yerli halk,memnuniyetini göstermek üzere birçok yerel yapıya onunismini verdi.Safeviler, kesin Osmanlı zaferi karşısında çaresiz kalın-ca barış istemek zorunda kaldılar ve 1639 mayısındaKasr-ı Şirin Antlaşması imzalandı. Antlaşma neticesin-de Mezopotamya Osmanlı egemenliğine girdi ve I. Dün-ya Savaşı'na kadar Osmanlı'nın toprağı olarak kaldı. IV.Murat, İstanbul'a döndükten sonra saygın devlet adam-larına, imparatorluğun eski parlak günlerine dönmesineyönelik ekonomik ve siyasi projeler hazırlanması emriniverdi. Ama hastalığı[hangileri?] ve erken ölümü, onun impa-ratorluğu dönüştürme fikirlerine ve çalışmalarına engeloldu.

1.5 Ölümü

IV. Murad'ın son zamanlarında Osmanlı sınırları

IV. Murad, Revan Seferi sırasında ortaya çıkan hastalığı(siroz[20] veya nikris) nedeniyle ciddi sağlık problemle-ri yaşar. Her ne kadar kısa bir dönemliğine düzeldiysede 1639 Kasım'ında tekrar kötüleşir. Sağlığı iyice kötü-leşince yakın çevresinde bulunanlar IV. Murad'a içkiyibırakmasını önerdiler. Oldukça çok içki içen IV. Murad,her ne kadar hastalığı üzerine içkiyi bir müddet bıraktıysada hastalığı biraz düzelme gösterince tekrar içkiye başla-dı. Sağlık durumu git gide kötüleşen IV. Murad, karde-şi Şehzâde Kasım'ı boğdurduğu odada henüz 28 yaşındaiken 1640 yılında öldü.[21] IV. Murad'ın erken yaştaki buölümü içkiye olan aşırı bağımlılığından dolayıydı.[22] Öl-meden önce kardeşi İbrahim'i öldürtmek istediği ancaksaraydakilerin bunu engellediği söylenilir.IV. Murad dönemi Osmanlı İmparatorluğu'nun durakla-ma döneminde toparlandığı istikrarlı bir dönemdir. Bu is-tikrar ölümü ile bozulmuş ve 1656 yılında Köprülü Meh-met Paşa'nın sadrazam olmasına kadar da tekrar sağlana-mamıştır. IV. Murat Sultan Genç Osman'dan sonra Os-

6 2 EŞLERİ

manlı Devleti'nin ikinci büyük reformcusudur. Devletingerilediğini kabul ederek ilk ıslahat çalışmalarını başlatankişidir. Bu anlamda hazırlattığı Koçi Bey ve Katip Çele-bi Risaleleri onun ileri görüşlülüğünü gösterir. Bu risale-lerde padişahın isteği üzerine devletin gücündeki zayıfla-manın ve bozulmanın nedenleri ortaya konmuş ve çözümiçin öneriler üretilmiştir. Büyük bir entellektüel olan IV.Murat Arapça ve Farsça bilmekteydi. “Muradi” mahla-sıyla hem divan hem aşık tarzı şiirler yazmıştır. Dönemin-de halk edebiyatı büyük gelişme göstermiş, manzumele-rine şairler tarafından nazireler yazılmıştır. Yazdığı divanşiirlerini düzenlemesi için Vehbi Osman Çelebi'ye ema-net etmiş fakat ölümüyle birlikte bu divan ortadan kaybol-muştur. Hattattır. Talik yazıda kendi geliştirmiştir. İca-zetini Hat hocası Tulumcuzade Abdurrahman Efendi'denalmıştır. Güzel yazıya ve musikiye ilgi duymuştur. Meh-ter müziğinin önde gelen bestekarları arasında sayılan IV.Murat'ın sözlü eserleri yanında saz eserleri de bestelediğibilinmektedir. Yılmaz Öztuna onun bestelediği 15 eseri-nin listesini vermiştir. Sözleri de kendisine ait olan “UyanEy GözlerimGafletten Uyan” ilahisi de bu bestelerden bi-risi olarak kaydedilir. (Bazı araştırmacılar bu ilahinin IV.Murat'a değil III. Murat'a ait olduğu ileri sürer.) Döneminönemli simalarından Evliya Çelebi, onun huzurunda ya-pılan edebiyat ve musiki cemiyetlerinden genişçe söz et-mektedir. Bunlar arasında Kör Hasanoğlu Mehmet Çele-bi'nin haftada iki gece padişahın huzurunda hayal oyunusergilemesi de vardır. İtalyan düşünürü Machiavelli'nin“Prens” adlı eserini Türkçeye çevirtmiştir. Okçuluğa vetopçuluğa ilgi duymuştur. Hobi olarak yay ve kiriş imaleder, seferlerde kendisi top atışları yapardı. Cirit atardı.Matrak oyununa (eski bir savaş sporu) ilgi duyar ve iyi biricracısı (matrakbaz) sayılırdı. At tutkunuydu ve iyi bir bi-niciydi. Saray ahırında 300'den fazla seçme binek, 50'yeyakın da yarış atı bulundurmuştur. Kendi şahsına mah-sus 9 atı vardı. Bu atlar öldüğü zaman gelenek icabıncacenazesinde ters bir şekilde eğerlenerek kortejde yürütül-müştür. Revan ve Bağdat seferleri boyunca gördüğü vakıfeserlerini tamir ettirmiştir. Fırat nehrinin Elazığ'ın kuze-yinde kalan bölümü bugün onun adını taşır. Topkapı Sa-rayı'na Revan ve Bağdat köşklerini yaptırmıştır. Kabe'nintarihi boyunca en büyük ve kapsamlı tamirlerinden birisiolan ve on birinci tamiri sayılan restorasyon ve genişlet-me işi onun emriyle 1629-30 yıllarında yapılmıştır. IV.Murat tüm bunların yanında iyi bir komutan ve askerdir.Bizzat kendisinin komuta ettiği iki büyük sefer icra et-miştir. Bu seferlerine sorguçlu bir miğfer ve zırh giyerekve Ömer'in kılıcını kuşanarak gitmiş ve aynı kıyafetlerlegeri dönmüştür. Bağdat Seferi'nden yine aynı kıyafetle-re ek olarak bir pars postu giyerek dönmesi dikkat çekicibulunmuştur. Kaynaklardan anlaşıldığına göre IV. Murathareme karşı mesafeli bir tavır sergilemiş ve Osmanlı pa-dişahları arasında en az çocuğu olan padişahlardan birisiolmuştur. IV. Murat donanmaya da büyük yatırımlar yap-mış ve Otuz Yıl Savaşlarından faydalanarak Venedik üze-rine bir sefer hazırlığı yaptırmıştır. Hazırlanan donanmaGirit'in fethinde büyük faydalar sağlamıştır. Başarıları veaskerliğe yatkınlığıyla ordu ve halk tarafından saygı du-

yulan bir padişah olmuştur. Özlenen karizmatik padişahfigürünü fazlasıyla sergilemiş bu yüzden de hakkında bir-çok menkıbe üretilmiş ve Anadolu'da birçok yerel yapıyaadı verilmiştir. İlber Ortaylı IV. Murad'ı “17. yüzyılın enbüyük mareşali” ölümünü de “büyük bir kayıp” olarak ta-rif eder.[23]

2 Eşleri

Celal Temrukoğlu'nun >Osmanlı Hanedanı< isimli ya-yımlanmamış eserinden: Şemsperi Haseki (1612 - 1675),Arnavut, Progon ailesinden Progonzade Osman Bey kızı,izd. 1626, Eski Saray'da öldü. Akrabası Damad NasuhPaşa'dır. Kösem Sultan'ın kızı Ayşe Sultan'ın nedimesiy-di ve özel olarak yetiştirildi. Sultan IV. Murat padişaholunca Kösem tarafından hükümdara hediye edildi. Tey-zesinin kızı Aynizad Hatun Sarayda nedimesi idi. Ağa-beyi padişahın hizmetinde bulunan Yahya Ağa'dır. Huri-çehre Haseki (1613 - 1689), Gürcü, Asilzade Maçutad-ze ailesinden, Saraya hediye olarak gönderildi, izd. 1628,eşinin ölümünden sonra Eski Saray'da değil Beylerbeyin-de bulunan Hünkar Kasrında oturdu ve orada öldü. Abla-sı Lalezar Hatun Muhasibi Şehriyari olan Gürcü ve Ko-bulaşvili prensi Kenan Paşa ile evliydi. 1648 yılında Kö-sem Sultan'ın isteği ile Kenan Paşa eşini boşadı ve ken-di kızı Burnaz Atike Sultan'la evlendirildi. Lalezar Ha-tun 1674 yılında öldü. Ayşe Haseki Sultan (1614 - 1680),Arnavut, Asilzade ve Jonima ailesinden Hasan Bey'in kı-zı, izd. 5.1630, nikahları Edirne Sarayında kıyıldı. Geli-nin şahidi Eyüp Paşa. Sultan IV. Murat'ın eşleri arasındaen güclüsüydü ve evlendiğinde doğrudan Haseki Sultanünvanını aldı. Padişahın diğer eşleri sadece Haseki ola-rak kaldı. Eşinin ölümünden sonra Eski Saray'da yaşadıve orada öldü. Amcası ünlü Sadrazam Kemankeş KaraMustafa Paşa'dır. Erkek kardeşi Silahdar Musa Ağa'dır.Akrabası, herhalde kuzini, Ruhsar Hatun Saray'da yanın-da oturdu. Sanevber Haseki (1616 - 1677), Boşnak, Ab-dullah kızı, izd. 1631, Kösem'in yetiştirdiği kızlardandır.Padişaha hediye edilmiştir. Ablası Dilaver Hatun'a padi-şah Çukurhisar'da bir Köşk hediye etmiştir, IV. Murat'ınölümünden sonra Saray'dan çıkartıldığında oraya taşın-dı ve Çukurhisar'da öldü. Sanevber Haseki'nin akrabala-rından İsmail Paşa 1659 yılında Sultan I. İbrahim'in kı-zı Atike Sultan'la evlendirildi. İsmail Paşa 1666 yılındaErzurum'da öldü. Şemsişah Haseki gerçek adı PrensesZilihan Dadiani (1619 - 1698), Gürcü, babası Dadianihanedanından ve Mingrelya Hükümdarı II. Levanti Da-diani'dir, izd. 3.1634, Mihri 50.000 Altın, nikah Topka-pı Sarayında kıyıldı, gelinin şahidi Darüssade Ağası İdrisAğa. Şemsişah Haseki Eski Saray'da öldü. Erkek karde-şi Prens Mamuka Dadiani İstanbul'da oturdu ve SultanIV. Mehmet döneminde öldü. Ayşe Mahziba Haseki ger-çek adı Prenses Ayşe Alegukovna Şogenukova (1622 -1691), Çerkes, izd. 7.1639, Çerkes Kabardey Hükümda-rı Aleguko Şogenukov'un kızıdır. Nikah Topkap Sarayı.Mihri 53.000 Altın. Gelinin şahidi Tulumcuzade DervişAbdi Efendi. Mahziba Haseki'nin dayı kızı Eflak Krali-

7

çesi Katerina'dır. Halası ise 1622 yılında Kırım Hanınınkardeşi Şahin Giray'la evlendi.

3 Çocukları

Evliya Çelebi 32 çocuğu olduğunu yazar. Bilinenler bun-lardır.

• Şehzade Süleyman

• Şehzade Ahmet

• Şehzade Mehmet

• Şehzade Alaaddin

• Safiye Sultan

• Gevherhan Sultan

• İsmihan Kaya Sultan

• Rukiye Sultan

• Ayşe

• Hafsa[24]

4 Ayrıca bakınız

• 1633-1634 Osmanlı-Lehistan Savaşı

• 1623-1639 Osmanlı-Safevî Savaşı

• Emir Çelebi

5 Popüler kültürdeki yeri

• IV. Murat (dizi)- IV. Murat saltanatını konu alan1981 tarihli televizyon dizisidir, IV. Murat'ı CihanÜnal canlandırılmıştır (1981).

• IV.Murat Gürz ve Zafer- IV. Murat'ın hayatını veBağdat seferini konu alan Okay Tiryakioğlu'nunyazdığı romandır.

• İstanbul Kanatlarımın Altında- IV. Murat döneminive Hezarfen Ahmet Çelebi ile Lagari Hasan Çele-bi'nin bilimsel çalışmalarını konu alır (1995). FimdeIV. Murat'ı Burak Sergen canlandırmıştır.

• Muhteşem Yüzyıl Kösem dizisinin 1. sezonunda IV.Murad'ın şehzadelik dönemi Çağan Efe Ak tara-fından canlandırıldı. 2. sezonda padişahlık dönemiMetin Akdülger tarafından canlandırılacak.

6 Kaynakça[1] E. van Donzel, Islamic Desk Reference: Compiled from

the Encyclopaedia of Islam, Brill Academic Publishers, s.219

[2] Robert Bator, Daily Life in Ancient and Modern Istanbul,Runestone Press, s. 42

[3] Douglas Arthur Howard, The History of Turkey, Green-wood Press, s. 195

[4] Sorularla Osmanlı İmparatorluğu, 4. Murat, Erhan Af-yoncu

[5] Hopkins, Kate (03-24-2006)Food Stories: The Sultan’sCoffee Prohibition

[6] İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, Cilt 3, TTKYayınları, s. 192.

[7] Abdülbaki Gölpınarlı, 100 Soruda Türkiye'de Mezheplerve Tarikatlar, Gerçek Yayınları, s. 88.

[8] Mithat Sertoğlu, IV Murad, Kültür ve Turizm BakanlığıYayınları, s. 67.

[9] Emin Efendi, Osmanlı Hayatından Kesitler, İnsan Yayın-ları, s. 187.

[10] Naima Tarihi, Cilt 3, Bahar Matbaası, İstanbul, 1968, s.1221.

[11] Johann Wilhelm Zinkeisen, Osmanlı İmparatorluğu Tari-hi 4, Yeditepe Yayınları, s. 109.

[12] İlber Ortaylı, İstanbul'dan Sayfalar, Hil Yayınları, s. 57.

[13] Türkiye Diyanet Vakfı İslamAnsiklopedisi, cilt: 11, sayfa:129.

[14] Türkiye Tarihi 3, Yayın Yönetmeni: Sina Akşin, Cem Ya-yınları, s. 294.

[15] Osmanlı'nın Hayaleti, Erhan Afyoncu

[16] Erhan Afyoncu, Sorularla Osmanlı İmparatorluğu, Yedi-tepe Yayınları, IV. Murad bölümü.

[17] “Osmanlı'yı dedelerimin içkisi yıktı", Murat Bardakçı, 5Mayıs 2013.

[18] Efe, Ahmet (2014). Çocuklar Ve Gençeler İçin Osman-lı Tarihi Ansiklopedisi. Ankara: Akçağ Yayınevi. s. 268.ISBN 978-975-338-829-0.

[19] Akın Alıcı, Hayata Yön Veren Sözler, 2004.

[20] Peçevî Tarihi, 2. cilt, Neşriyat Yurdu, s. 518

[21] İslam Ansiklopedisi, cilt: 31, sayfa: 182

[22] Türk Tarih Kurumu, Osmanlı Padişahları

[23] Osmanlı'nın Mahrem Tarihi, Mustafa Armağan

[24] Uluçay, M. Çağatay. Padişahların Kadınları ve Kızları.Ötüken Yayınları. s. 89.

8 7 DIŞ KAYNAKLAR

7 Dış kaynaklar• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı (2003). Osmanlı Tarihi

III. Cilt 1. Kısım: II. Selim'in Tahta Çıkışından 1699Karlofça Andlaşmasına Kadar. Ankara: Türk TarihKurumu Yayınları. ISBN 975-16-0013-8.

• Sakaoğlu, Necdet (1999). Bu Mülkün Sultanları.İstanbul: Oğlak Yayınları. ISBN 875-329-299-6.say.234-254

• Kinross, Lord (1977). The Ottoman Centuries.İstanbul: Sander Kitabevi. ISBN 0-224-01379-8.(İngilizce)

Celal Tomrukoğlu Osmanlı Hanedanı

9

8 Metin ve görüntü kaynakları, yazarlar ve lisans

8.1 Metin• IV. Murad Kaynak: https://tr.wikipedia.org/wiki/IV._Murad?oldid=17503307 Katkıda bulunanlar: Nerval, Murtasa, Eşref, Dbl2010bot,

YurikBot, Basak, Noumenon, Ugur Basak, İncelemeelemani, FlaBot, Memty, Metal Militia, Filanca, Renegade~trwiki, Muhammet.alp,Wisdom, Vikiyazar, Dünya vatandaşı, Kibele, Escarbot, Martianmister, Thijs!bot, Krkzn, Vito Genovese, CommonsDelinker, Samet23,AndyMcKandless, Abuk SABUK, Tema, Mach, Uluc tasci, Düşünenadam, Brecht, Eldarion, Plenumchamber, VolkovBot, Elmacendere-si, TXiKiBoT, SirNight46, Espenika, Levent, 2ulus, Gururx, Ravages, Sakhalinio, BotMultichill, SieBot, Medtarihi, Vikiçizer, Loveless,Homonihilis, Yabancı, Noyder, Xyzblood, Eray36, Gökçe Yörük, Hükümsüzdür, Sefasungur, Takabeg, Melihsen, Yalhi, Alexbot, Ber-kay0652, Sayginer, Myrat, Ertly, SpBot, WikiDreamer Bot, Kuz, Kimse, Théoden, Amirobot, Syrano, Luckas-bot, Bekiroflaz, Oğuzhan,Ptbotgourou, Merube 89, Mirada, Batuhan Aksu, Mkızılbuga, Abcd001, Khutuck Bot, Charismaniac, Xqbot, RibotBOT, Tapfereritter,Kılıç46, Tugralar, Dr. Coal, Rapsar, Cekli829, Türk Süvarisi, Koşaradım, RedBot, Bermanya, Supermæn, Milesbroke, NKOzi, Escort42,Abbascabbar, AliKd, KumulBot, Rdvnygt, FoxBot, Movses-bot, HaruNGs, Vitruvian, MerlIwBot, Samral, SeyitA, Pinkmlover, O.tarihi,Bud white*, Maurice Flesier, Myk27ant, Temel53, Eğitmen, Kaankaraca, Muratero, Kumsi, Titusvespasiyanus, Talha Samil Cakir, Ay-dınAgah, Peykbot, OmerFarukDemir, Kara Şah, Oziris89, Addbot, Kırmızı renk, Beyazmavi, Doruk455, Arifismet, Fariztevfik, SiLveR-LeaD Bot, Selwili, İtalyakurdu, Mümtaz tekkalan, Yogabagaba2, Diyapazon, Engnr55, Hasmetlihasmet, Cimbom741, Okanfan, Aydin.tu,Canboray441, Sakallı 40, TürkSipahisi, Maclory65, İm the GREY, Umutdag11, Sultan Galiyev, Yaslient1, Kaçarlar, Drogo76, Muazbey,Zeyneep, Şahkulu, Ayak İzi Osmanlı, Mlakk98aa, Realhistoryqueen, İmmortalhistory ve Anonim: 228

8.2 Resimler• Dosya:IV._Murat.jpgKaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/7/7a/IV._Murat.jpg Lisans: Public domainKatkıda bu-

lunanlar: [1] Özgün yazarı: Belli değil• Dosya:Murad_IV_minature.jpg Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/4/42/Murad_IV_minature.jpg Li-

sans: Public domain Katkıda bulunanlar: Levni Özgün yazarı: Bilinmiyor<a href ='//www.wikidata.org/wiki/Q4233718' tit-le ='wikidata:Q4233718'><img alt ='wikidata:Q4233718' src ='https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/ff/Wikidata-logo.svg/20px-Wikidata-logo.svg.png' width ='20' height ='11' srcset ='https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/ff/Wikidata-logo.svg/30px-Wikidata-logo.svg.png 1.5x, https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/ff/Wikidata-logo.svg/40px-Wikidata-logo.svg.png 2x' data-file-width ='1050' data-file-height ='590' /></a>

• Dosya:Murat_IV_with_dishes.jpg Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/9/94/Murat_IV_with_dishes.jpg Lisans:Public domain Katkıda bulunanlar: Badisches Landesmuseum Özgün yazarı: Ottoman miniature painter

• Dosya:Osmanli-nisani.svg Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/2/2b/Osmanli-nisani.svg Lisans: Public domainKatkıda bulunanlar: Yükleyenin kendi çalışması Özgün yazarı: Juris Tiltins

• Dosya:Question_book-4.svg Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/6/64/Question_book-4.svg Lisans: CC-BY-SA-3.0 Katkıda bulunanlar: Created from scratch in Adobe Illustrator. Originally based on Image:Question book.png created by User:Equazcion. Özgün yazarı: Tkgd2007

• Dosya:Revan_seferi_harita_1635_Sultan_Murad_IV.png Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/9/99/Revan_seferi_harita_1635_Sultan_Murad_IV.png Lisans: CC BY-SA 3.0 Katkıda bulunanlar: Yükleyenin kendi çalışması Özgün yazarı: Bakayna

• Dosya:Territorial_changes_of_the_Ottoman_Empire_1639.jpg Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/1/13/Territorial_changes_of_the_Ottoman_Empire_1639.jpg Lisans: Public domain Katkıda bulunanlar: Yükleyenin kendi çalışması Özgünyazarı: Esemono

• Dosya:Tughra_of_Murad_IV.JPG Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/5/54/Tughra_of_Murad_IV.JPG Li-sans: Public domain Katkıda bulunanlar:

• Egypt State Information Service: http://www.sis.gov.eg/PDF/Ar/History/0809000000000000210002.pdf Özgün yazarı: Unknown courtcalligrapher.

8.3 İçerik lisans• Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0