i xornadas sobre lingua e usos. lingua e...

3

Lingua e cidade

I Xornadas sobre lingua e usos

Edicin a cargo do Servizo de normalizacin lingstica da UDC

Servizo de PublicacinsServizo de Normalizacin Lingstica

Universidade da Corua

A Corua 2005

4

Reservados todos os dereitos. Nin a totalidade nin parte deste libro podereproducirse ou transmitirse por ningn procedemento electrnico ou mec-nico, inclundo fotocopia, gravacin magntica ou calquera almacenamentode informacin e sistema de recuperacin, sen o permiso previo e por escritodas persoas titulares do copyright.

Edicin:

Universidade da Corua, Servizo de Publicacins,Servizo de Normalizacin Lingsticahttp://www.udc.es/publicacioneshttp://www.udc.es/snl

Entidades colaboradoras:Real Academia GalegaXunta de Galicia. Direccin Xeral de Poltica Lingstica

Universidade da Corua

Distribucin:

Galicia: CONSORCIO EDITORIAL GALEGO. Estrada da Estacin 70-A,36818, A Portela. Redondela (Pontevedra). Tel. 986 405 051.Fax: 986 404 935. Correo electrnico: [email protected]

Espaa: BREOGN. C/ Lanuza, 11. 28022, Madrid. Tel. 91 725 90 72.Fax: 91 713 06 31. Correo electrnico: [email protected]: http://www.breogan.org

Deseo da cuberta: Julia Nez Calo.Imprime: Lugami Artes Grficas

Lingua e cidade. I Xornadas sobre Lingua e Usos. A Corua.Servizo de Normalizacin Lingstica da UDC. A Corua.Universidade da Corua, Servizo de publicacins Servizo deNormalizacin Lingstica. 2005. 232 pxinas. 17 x 24 cm. Cur-sos-Congresos-Simposios n 81. ndice: pxinas 5-6. DepsitoLegal: C - 2671 / 2005. ISBN: 84-9749-175-0.

5

Limiar do presidente da Real Academia Galega .....................................................

Prlogo do vicerreitor de Extensin Universitaria e Comunicacin .......................

Presentacin da directora do Servizo de Normalizacin Lingstica .....................

O GALEGO NA UNIVERSIDADE DA CORUA. ANTN LVAREZ SOUSA...............

O CENTRO E A PERIFERIA. A VIVENCIA DO EMPREGO DO GALEGO NACORUA. XURXO SOUTO....................................................................................

A LINGUA GALEGA NOS ESPAZOS URBANOS. SITUACIN E PERSPECTIVAS.HENRIQUE MONTEAGUDO.......................................................................................

O PROCESO DE NORMALIZACIN LINGSTICA DE TRES CIDADES GALE-GAS: SANTIAGO DE COMPOSTELA, VIGO E FERROL. I. SOCORROGARCA CONDE.....................................................................................................

O PROCESO DE NORMALIZACIN LINGSTICA DE TRES CIDADES GALE-GAS: SANTIAGO DE COMPOSTELA, VIGO E FERROL. II. BEATRIZ BASCOIMACEIRAS.............................................................................................................

O PROCESO DE NORMALIZACIN LINGSTICA DE TRES CIDADES GALE-GAS: SANTIAGO DE COMPOSTELA, VIGO E FERROL. III. MARTA SOUTO...

OS MEDIOS DE COMUNICACIN E O USO DO GALEGO NA COMARCA DEFERROL. I. HENRIQUE SANFIZ.............................................................................

OS MEDIOS DE COMUNICACIN E O USO DO GALEGO NA COMARCA DEFERROL. II. MARA ARES SANMARTN..................................................................

OS MEDIOS DE COMUNICACIN E O USO DO GALEGO NA COMARCA DEFERROL. III. RAMN LOUREIRO...........................................................................

A ACTIVIDADE CULTURAL E A DEFENSA DA LINGUA GALEGA NA CIDADEDE FERROL. FINA CASAL...................................................................................

O GALEGO EN FERROL: A HISTORIA. LAURA TATO FONTAA.............................

ndice

7

9

11

15

51

65

83

89

97

105

109

115

119

127

6

O GALEGO E A CIDADE DA CORUA. PASADO E PRESENTE. I. SABELARIVAS..................................................................................................................

O GALEGO E A CIDADE DA CORUA. PASADO E PRESENTE. II. XOSLUS AXEITOS.......................................................................................................

O GALEGO E A CIDADE DA CORUA. PASADO E PRESENTE. III. MARAPILAR GARCA NEGRO...........................................................................................

A CONTRIBUCIN AO PROCESO DE NORMALIZACIN LINGSTICA DEPARTIDOS POLTICOS, SINDICATOS, INSTITUCINS E ASOCIACINSQUE DESENVOLVEN O SEU LABOR NA CIDADE DA CORUA. I. A reivindi-cacin da lingua galega nas dcadas de 1960 e 1970. FRANCISCO FERNNDEZ REI....

A CONTRIBUCIN AO PROCESO DE NORMALIZACIN LINGSTICA DEPARTIDOS POLTICOS, SINDICATOS, INSTITUCINS E ASOCIACINS QUEDESENVOLVEN O SEU LABOR NA CIDADE DA CORUA. II. FRANCISCO PEA...

A CONTRIBUCIN AO PROCESO DE NORMALIZACIN LINGSTICA DEPARTIDOS POLTICOS, SINDICATOS, INSTITUCINS E ASOCIACINS QUEDESENVOLVEN O SEU LABOR NA CIDADE DA CORUA. III. LUCAVEIGA LPEZ........................................................................................................

POSIBILIDADES DE DINAMIZACIN LINGSTICA E CULTURAL NO MUN-DO DA EMPRESA. I . DANIEL ROMERO...................................................................

POSIBILIDADES DE DINAMIZACIN LINGSTICA E CULTURAL NO MUN-DO DA EMPRESA. II. Xoguemos a gaar. TUCHO CALVO.........................

POSIBILIDADES DE DINAMIZACIN LINGSTICA E CULTURAL NO MUN-DO DA EMPRESA. III. Librara Couceiro: A Corua. A nosa historia. CARMECOUCEIRO.............................................................................................................

POSIBILIDADES DE DINAMIZACIN LINGSTICA E CULTURAL NO MUN-DO DA EMPRESA. IV . ANTN LADO.................................................................

A RECUPERACIN DA TOPOANTROPONIMIA E A PERDA DE REFERENTESCULTURAIS PARA A MOCIDADE. XOS RAMN FREIXEIRO MATO....................

DRETS LINGSTICS FONAMENTALS DE LA CIUTADANIA EUROPEA. ORIOLRAMN I MIM.....................................................................................................

Conclusins..............................................................................................................

Anexo. Programa das xornadas.................................................................................

133

135

139

145

161

165

169

179

181

183

191

205

227

229

7

A Universidade da Corua e a Real Academia Galega asinaron, xa no ano 1992, oprimeiro convenio de cooperacin para a realizacin do I Curso de Lingua e LiteraturaGalegas coa finalidade de que o profesorado da Universidade participase destas xornadas.Ao longo destes anos celebrronse estes cursos cunha periodicidade anual e aos queasistiron, preferentemente, os alumnos da Universidade.

Sen incorrer en ningn tipo de catastrofismo indubidable que a lingua galegaest experimentando cuantitativamente unha reducin de galegofalantes especialmentenas cidades, e cualitativamente cun importante retroceso no seu uso correcto.

Por iso a profesora Goretti Sanmartn Rei, responsable pola Universidade daCorua da direccin deste curso que hoxe se inaugura, propuxo a celebracin das IXornadas sobre Lingua e Usos, iniciativa que foi aprobada pola Reitora da UDC e polaPresidencia da Real Academia Galega, interpretando que a lingua e o seu uso os queprecisan dunha atencin prioritaria.

A realizacin destas xornadas pon, ademais, de manifesto a importancia de pro-gramar actividades conxuntas entre as das institucins.

A Real Academia Galega, a travs do seu arquivo e da sa biblioteca, abertos atodos os investigadores galegos e non galegos, pero preferentemente utilizados polosalumnos e profesores da Universidade da Corua, xunto con proxectos como a BibliotecaVirtual Galega, levado a cabo tamn xunto coa UDC, a nosa institucin presenta unservizo universidade e moito mis especificamente aos universitarios da Corua e, poriso, entende que deben ser ampliados os mbitos de colaboracin entre as das institucins.

Limiar

XOS RAMN BARREIRO FERNNDEZ

8

Agradecemos ao Excmo. e Magfco. Sr. Reitor D. Jos Mara Barja, ao Excmo. Sr.Vicerreitor de Extensin Universitaria e Comunicacin, D. Lus Caparrs e, moi espe-cialmente, profesora e directora do Servizo de Normalizacin Lingstica, GorettiSanmartn Rei, a sensibilidade e o entusiasmo que puxeron na organizacin e realizacindestas I Xornadas sobre Lingua e Usos, baixo o ttulo Lingua e cidade, pensadas nicae exclusivamente como un servizo comunidade universitaria da Corua/Ferrol.

9

A combinacin das das palabras que forman o ttulo das xornadas que aqu se recollen,lingua e cidade, avivar en calquera lector non especialista suxestins mixtas e non sempreprevisibles. Quero pensar que depender, mis que da sa situacin social e xeogrfica,da sa resistencia activa e lcida comodidade dos tpicos.

O tpico mis vello e persistente procura mis ben a asociacin de lingua galegae medio rural. Asociacin exclusiva, atencin. Non importa que a realidade desmintaesta imaxe, que mis que debuxar unha realidade social agocha un obxectivo social nadainocente. O galego, recludo no mbito familiar dos avs e da aldea, asociado unicamentea gaitas e a celtismo folclrico, sera axeitada materia musestica, algo bonito e intil,cultura castrexa propia para ser encerrada entre vitrinas no fantasmagrico Castro daCultura que se constre nestes das sobre Compostela.

A universidade, pola sa propia vocacin crtica, non pode aceptar este estado decousas e moito menos contribur consumacin desa imaxe nada inocente. Non somos osuniversitarios como aqueles clrigos medievais que falaban en latn. Usamos natural-mente o ingls o latn actual cando hai que falar nun congreso internacional, do mesmomodo que pasamos ao espaol cando imos a Buenos Aires ou Mlaga, mais a ningncientfico galego lle resulta absurdo discutir sobre microbioloxa maria na sa linguanatural. Esa palabra clave. Natural.

A universidade actual esfrzase por romper os muros imaxinarios que a afastanda cidade no seu sentido mis amplo, pois hoxe a cultura mis viva e dinmica nace e sedesenvolve no medio urbano, e tan urbano A Laracha como A Corua, Fene como Sadaou Ferrol. Ningun ten que aprender os nosos mozos como comentar en galego o ltimofestival de Vilar de Mouros ou as dificultades do dereito procesual. Como natural.

Prlogo

LUIS CAPARRS ESPERANTE

10

O que non natural, o que fire a nosa sensibilidade que haxa anda estudantesgalegofalantes, que foron galegofalantes durante o ensino medio, que optan polo espaolcando chegan s aulas universitarias. Sabemos que esta situacin est a mudar, maisanda queda moito traballo por diante. Agora hai que dicilo: tampouco natural a ten-dencia histrica marxinalizacin da lingua galega, como non o a inversin desatendencia. Ou acaso son naturais as causas da pobreza en frica, a deforestacin daAmazonia ou o dominio mundial do ingls?

Xurxo Souto desmontou nestas xornadas, coa sa viveza habitual e coa forza dosfeitos, o tpico persistente da castelanizacin da cidade da Corua. Outro tanto poderadicirse, e dxose, do caso de Ferrol. Non hai espazo aqu para confrontacins ou divisinsinteresadas. Tan patrimonio noso a torre de Hrcules como o galego. A lingua, afortu-nadamente, tan plural como os seus falantes e necesita do apoio de todos, sen exclusins.A Universidade da Corua quer estar en primeira lia nesa defensa, grazas moi especial-mente ao Servizo de Normalizacin Lingstica da Universidade da Corua, con GorettiSanmartn Rei fronte. Desde a reactivacin deste servizo, hai agora dous anos escasos,levamos percorrido moito treito. Aprobouse un Regulamento de usos da lingua galega naUniversidade da Corua, estamos a traballar nun plano de normalizacin lingstica,realizronse estas primeiras xornadas que agora presentamos e imos xa pola segundaedicin do premio Lusa Villalta a iniciativas normalizadoras. Mais nada podera facernossentir mis orgullosos que escoitar o galego como lingua natural no da a da dos docen-tes, do persoal de administracin e dos estudantes.

11

Grazas pola vosa presenza e a vosa participacin, esperemos que activa e frutfera, nestasI Xornadas sobre Lingua e Usos, un ciclo que comezamos coa intencin de ocuprmonosda lingua non como unha abstraccin ou entelequia que aduba o noso carcter de galegase galegos, senn como un instrumento de comunicacin que s nos seus usos podemoscontemplar como real e concreto, no mesmo sentido que Lusa Villalta lle deu ao seulibro pstumo, En concreto, entre cuxos contidos esenciais figuran a reflexin sobre acidade e a lingua. Antes da sa Viaxe, ofrcenos a sa premonicin e a sa forza aoindicarnos o seguinte no poema titulado Nomes:

Os lugares gardan instantes humanos nos seus puos fechados:

son os nomes

Cando eu paso e vou de ac para acol

e volvo tras ulir os lindeiros urinados da Cidade

os nomes que ningun non escoitou anda en toda a sa extensin

brenseme en flores dunha perdida primavera

Barrunto que silenciosamente cambiaran o repouso

da indiferencia fontica que habitan no estmago das casas

por podrense un da levantar, sar andando

at a dignidade humana e o misterio da memoria

abrindo os brazos estendidos cara a ns

que esvaramos esquecidos

atravs da inviarbel xeografa derrubada

Presentacin

GORETTI SANMARTN REI

12

Os nomes ansan coecer

deixar de ser cativos do estandarte

de tanta tristura

e reviver no muro mil veces derrudo dos Castros

que se volve a levantar con cada amaecida

entoar a pregaria ao deus Arminio al na ponte do Grelle

onde o mar debulla as maldicins benvolas dos suicidas

e rir como rin en Riazor as riolas de gaivotas

que non poden sar da campa estridulante, ceu domstico

remontando polo val de Labaou at onde o vento ven do alto

e rube o Peruleiro e segue a aba toda dun confn non estreado

un confn irredutbel como o que cada carta trai ao lombo

do seu sobre fechado

Os seixos dos nomes van depositndose moi fondo

no esquecimento do ro de Monelos

al onde ningun teima desafiar a propria morte

para trerllelos aos nenos que corren polos bairros

nenos nenos anda e confesar

o cotidianos que nacemos desde que fomos onte

confesar que de verdade os Mallos mallan

que a Gaiteira anda ven de Agrela asubiando cara ao mar

e no Montealto, no de Outeiro e mais nas Moas

permanecen os ares insepultos que nos foron dando forma

no molde verbal dos ventos que habitamos

Os nomes somos ns

e cando acenden os seus rtulos atvicos

as aspas dos muos derrubados

marmullan o farelo afirmativo do futuro

Tras recollermos, pois, esta preocupacin polas interaccins lingsticas, quizaisnada mis acado que unha primeira ollada ao contexto que nos rodea e condiciona, aoespazo en que traballamos, en que vivimos, en que amamos, E porque xulgamos que auniversidade non pode ser unha illa desconectada do mundo que a rodea, queremos unir anosa pescuda sobre a realidade sociolingstica da Universidade da Corua ao estudo dosdiferentes contextos de uso na sociedade urbana coruesa e ferrol. Compartimos a idea

13

de que a implicacin da institucin universitaria co proceso de normalizacin lingsticapose unha relevante dimensin ao constitur esta un referente social de prestixio e aoposibilitar a extensin do idioma s diferentes reas do saber, un feito que coadxuva aunha dignificacin que debe atravesar de xeito transversal todos os mbitos decoecemento. Porn, pouca significacin tera este empeo se para o levarmos a cabo nonestablecsemos un dilogo coa cidadana das comarcas da Corua e Ferrol, e fundamen-talmente, cos axentes mis activos e dinmicos que favorecen a visibilidade do noso idio-ma e propoen iniciativas e solucins para rematar co seu ostracismo social.

Xustamente con este nimo, para que o esforzado traballo de moitas persoas nonfique nunha gabeta, senn que poida converterse nun instrumento til para a recuperacinde usos da lingua galega, presentamos ao inicio destas xornadas un resumo do estudosobre a situacin da lingua na Universidade da Corua, levado a cabo por un equipo depersoas dirixidas polo socilogo e profesor desta Universidade Antn lvarez Sousa, aquen agradecemos persoalmente o esforzo e a dedicacin, e a quen lle pedimos desculpaspola tensin a que o sometemos desde o Servizo de Normalizacin Lingstica parapodermos contar canto antes cun volume que pronto ser publicado, para cumprir asunha dbeda histrica da UDC que, devagario, mais sen pausa, camia cara a un com-promiso cos usos do galego que se concreta en que este idioma sexa o seu traxe de todosos das e en que, se as non for, as persoas que habitan nas comarcas da Corua e de Ferrolsinalen a institucin e denuncien que vai na pola ra. Agardamos, pois, que nestas xornadastezamos o maior nmero de prendas para o inverno. Dmoslle xa a palabra ao profesorAntn lvarez Sousa.

15

O galego na Universidade da Corua1

ANTN LVAREZ SOUSA

No inicio da investigacin que realizamos sobre a situacin da lingua galega naUniversidade da Corua partimos dunha serie de postulados tericos que estn relaciona-dos co coecemento-aprendizaxe, co uso funcins e coas actitudes da poboacin deGalicia en xeral ante a lingua galega e que, sa vez, se reflicten nos membros daUniversidade da Corua.

Tomamos como base tamn o feito de que tanto o coecemento-aprendizaxe comoo uso estn a experimentar un gran cambio nos ltimos anos, un cambio que est relacio-nado coa emigracin da poboacin do campo cidade. Pero ademais cambiou a posturados habitantes das nosas cidades con respecto ao galego, e isto dbese aos novos valoresda poboacin en xeral, mais en gran parte ao proceso de autonoma e s accins de norma-lizacin lingstica que se levaron a cabo mediante o sistema de ensino e os medios decomunicacin de masas (fundamentalmente a televisin e a radio galegas).

Estes cambios de coecemento-aprendizaxe, do uso e das actitudes ante o galegohai que observalos en combinacin coas distintas funcins da lingua. Os cambios nonsoamente estn en relacin co feito de saber falar mis ou menos en galego, senn quetamn afectan o proceso de aprendizaxe e a composicin da propia estrutura de subsistemasdentro da lingua galega, de tal forma que se pode estar pasando dunha lingua que erafundamentalmente falada a unha lingua que xa se sabe ler e escribir en maior medida quefalar. Se iso vale para sabela, vale mis para empregala: contamos cun importante colec-tivo de persoas que non a falan mais que a empregan na escrita, por exemplo cando serelacionan coa administracin.

1 Este texto sintetiza as conclusins do traballo Anlise sociolingstica da Universidade da Corua que

realizamos para a Universidade da Corua, onde poden verse as caractersticas detalladas (de procedemento,

metodolxicas e de mostraxe) desta investigacin.

16 ANTN LVAREZ SOUSA

Isto est relacionado co tema da diglosia, e pode responder pregunta de se se esta dar unha clara situacin de diglosia na Universidade da Corua, motivada por decisinsinternas e externas a esta institucin.

Partimos igualmente de que as condicins sociais de existencia das persoas condi-cionan o seu comportamento lingstico, tanto no coecemento como no uso ou nas acti-tudes. Se clasicamente o galego se empregaba no mundo rural, mis probable que aquelaspersoas que naceron e foron socializadas nos primeiros anos de vida nese hbitat teanunha actitude mis positiva cara a certos aspectos da lingua galega.

Porn, iso non quere dicir que dominen mellor que outros colectivos certos aspec-tos cultos da lingua, como pode ser a lectura ou a escrita. Consideramos que o maiordominio da lectura e da escrita est na xente nova polo feito de ter un nivel de escolarizacinmis elevado e de ter que cursar obrigatoriamente materias de galego.

Agora ben, se a procedencia rural e a asociacin a certas profesins son a base dogalego polo menos do galego empregado para falar, que pasar no futuro se a xentemarcha do rural e certas profesins asociadas ao uso do galego son abandonadas?

Outra variable que tamn esperabamos que influse era o sexo. O galego, ao estarasociado no aspecto simblico co rural e, por tanto, clasicamente co rstico anda que naactualidade tamn se asocie o rural co romntico, as mulleres contan cunha menorprobabilidade de utilizalo que os homes, pois a cultura dominante inclcalles uncomportamento que debe tender mis delicadeza2. Iso non quere dicir que as novasxeracins de mulleres non conten cun maior coecemento que os homes do galego escri-to, pois pode considerarse que, ao teren que loitar mis para superar a desigualdade dexnero, son mis cumpridoras que os homes no mbito acadmico.

Compararemos algns datos da actualidade cos dun estudo que se lle fixo aoalumnado no ano 19943. Esta tendencia moi importante para poder facer previsins defuturo do galego na nosa universidade.

Remataremos esta intervencin cunha breve reflexin sobre o futuro das linguas4 edo galego, e comentaremos as posibles contribucins mellora da sa situacin desde aUniversidade da Corua.

COECEMENTO DO GALEGO

Para analizarmos o coecemento do galego centrarmonos en catro parmetros bsicos:entendelo, sabelo falar, sabelo ler e sabelo escribir. De cada un deles analizamos en que

2 Cf. Giddens, A., Sociologa, Alianza, Madrid.3 Cf. Veira, J. L., Informe socioestadstico sobre conocimiento, actitudes y uso de la lengua gallega entre

los estudiantes de la Universidad de La Corua, Mimeo.4 Cf. Crystal, D., La muerte de las lenguas, Akal, Madrid, 2001; Hagge, C., No a la muerte de las lenguas,

Paids, Barcelona, 2001.

17

medida se coece moi ben, ben, regular ou mal. Comezamos dando conta da suma dascategoras moi ben + ben e consideramos que esas persoas teen coecementos do galego.

Tboa 1

Comprensin do galego dos membros da UDC% que entende, sabe falar, sabe ler e Colectivos

sabe escribir en galego (moi ben + ben) ALUMNADO PAS PDIEntende 95,97 95,38 92,43Sabe falar 79,71 68,82 58,84Sabe ler 92,84 92,15 85,14Sabe escribir 82,99 70,60 47,11

Grfica 1

No cadro e no grfico anterior pdese apreciar a estrutura que est a tomar a linguagalega na actualidade, de tal xeito que a porcentaxe dos distintos colectivos que o sabenfalar inferior xa dos que o saben ler, no caso do alumnado que quen vai marcar apauta do futuro e no caso do PAS mesmo inferior das persoas que o saben escribir.

Se comparamos os datos dos membros da UDC cos de Galicia no seu conxuntosegundo os do censo do ano 2001, ocorre que en Galicia anda temos unha estrutura dalingua viva sbese falar mis que ler e escribir. Porn, nos distintos colectivos da UDCalumnado, PAS (persoal de administracin e servizos) e PDI (persoal de investigacin)a situacin ben distinta.

O GALEGO NA UNIVERSIDADE DA CORUA

18

Grfica 2

Grfica 3

Grfica 4

ANTN LVAREZ SOUSA

19

Grfica 5

Se diferenciamos a socializacin en galego como lingua materna e a socializacinen galego como lingua aprendida, resulta unha gran diferenza entre o galego que se coeceen xeral en Galicia e o galego dos/as universitarios/as: o galego na poboacin en xeral froito dunha aprendizaxe como lingua materna, e o galego que se coece na universidadeconsiste nunha lingua aprendida despois dun primeiro proceso de socializacin. Istoreflctese no seguinte cadro que expn a orde do coecemento do galego en Galicia encomparacin cos membros da Universidade da Corua.

Esquema 1

ORDE QUE OCUPAN OS DISTINTOS TIPOS DE COECEMENTO DO GALEGO

SEGUNDO O COLECTIVO UNIVERSITARIO

Orde

1 2 3 4

Galicia (datos do Censo Entende Sabe falar Sabe ler Sabe escribir

do ano 2001)

Alumnado da UDC Entende Sabe ler Sabe escribir Sabe falar

PDI da UDC Entende Sabe ler Sabe falar Sabe escribir

PAS da UDC Entende Sabe ler Sabe escribir Sabe falar

A lingua que temos como inicial primeiro sbese falar, despois ler e despois escri-bir. Unha lingua que aprendida con posterioridade e non de xeito vivo primeiro sbeseler, despois escribir, e falala resulta o mis difcil.

Agora ben, anda que estamos a falar do persoal da UDC en xeral, cmpre sinalarque existe unha diferenza importante entre o alumnado, o PDI e o PAS en canto orde desaber falar e saber escribir. O alumnado sabe escribir en maior medida que falar, o PDIsabe falar en maior medida que escribir. Isto dbese a que o alumnado pertence a xeracins


20

que aprenderon as regras da lingua na escola, mentres que o PDI sabe o galego que aprendeucomo lingua inicial e, noutros casos, posteriormente, nunha sociedade que se expresabade xeito bilinge e a necesidade de entenderse fixo que a aprendese de xeito libre.

No caso do PAS, anda que na da variable idade se asemelle mis ao persoal docen-te e investigador que ao do alumnado e, por tanto, inicialmente non recibise de xeitomaioritario ensino en galego na escola, logo tivo que aprender a escribir por esixrsellenas oposicins unha proba de galego.

USO DO GALEGO

USO DO GALEGO PARA AS DISTINTAS FUNCINS DA LINGUAPara analizar o uso do galego na familia, cos amigos e cos vecios, e cos outros

membros da comunidade universitaria, consideramos conxuntamente as categoras dosque a usan sempre + os que o usan habitualmente.

Tboa 2

Uso do galego dos membros da UDC

% que usa o galego (sempre + habitualmente) Colectivos

ALUMNADO PAS PDI

Na familia 34,91 27,55 21,66

Cos/as amigos/as 22,53 16,44 15,01

Cos/as vecios/as 25,98 18,71 15,14

Co PAS 18,81 15,31 13,20

Co alumnado 16,46 12,47 9,21

Co profesorado 12,79 11,03 10,47

No uso do galego temos que diferenciar as distintas persoas coas que establecemosrelacin, xa que distinta a lingua que falamos segundo as persoas con que nos comuni-camos e, por tanto, resulta distinta a funcin da lingua.

Con quen menos fala galego o alumnado co profesorado, mais tamn o propioprofesorado co alumnado e entre si fala galego en menor medida que coas outras persoas.O PAS con quen menos fala galego tamn co profesorado, e tamn fala galego nunhaporcentaxe moi baixa co alumnado. Isto necesita unha explicacin: se establecemos unharelacin asimtrica de poder dentro da institucin universitaria, podemos dicir que conaquel colectivo que ten o mximo poder co que menos se fala en galego, e as claramen-te o casteln a lingua empregada nas relacins de poder.

Pola contra, a familia o contexto onde mis falan galego os distintos colectivos;as, na estrutura onde a comunicacin mis fluda e est menos condicionada polasrelacins institucionais e de poder onde mis se fala o galego.

ANTN LVAREZ SOUSA

21

Urxe, por tanto, tomar medidas para que no mbito institucional se mantea polomenos a estrutura de comunicacin en galego de igual xeito que se d nos mbitos misfamiliares. Mentres non se faga iso, a lingua est desempeando unha funcin de dominioantinatura nos termos que indicou Bourdieu, ou de diglosia en termos mis socio-lingsticos.

No grfico pode verse perfectamente como o emprego do galego se vai reducindoa medida que pasamos dos ambientes familiares aos do poder institucional.

Grfica 6

Esta reducin debida a que en gran parte existe unha disposicin do profesoradoa contestar en casteln anda que o alumnado pregunte en galego (25,4%), a predisposi-cin a contestar en galego anda que o/a estudante pregunte en casteln moi baixa (5,1%).

Tboa 3

Comparativa da lingua en que pregunta o/a alumno/a e en que contesta o profesorado

Lingua en que pregunta o/a alumno/a

Lingua en que contesta o/a profesor/a Pregunta en casteln Pregunta en galego

S galego 5,1 39,6

Maioritariamente galego 1,6 9,8

S casteln 77,1 25,4

Maioritariamente casteln 4,7 9,6

Atome lingua en que me pregunta 8 11,8

NS/NC 3,4 3,8

Total 100 100


22

Grfica 7

Anda que hai profesores/as que contestan en galego se o/a alumno/a pregunta encasteln, moito mis elevada a porcentaxe de profesorado que contesta en casteln se oestudantado pregunta en galego. No caso dos/as alumnos/as que preguntan en castelncontstanlle na mesma lingua o 77,1%; no entanto, no caso do alumnado que pregunta engalego, s lle contesta na mesma lingua ao 39,6%, dicir, practicamente a metade decorrespondencia que se d en casteln.

IDIOMA FALADO OU ESCRITO MAIORITARIAMENTE

Ademais de considerar o emprego do galego en ambientes especficos, interesante tercoecemento do uso daquelas persoas que falan ou escriben maioritariamente en galego,as como das razns que aducen para facelo.

Tboa 4

Emprego maioritario do galego dos membros da UDC

% membros da UDC que empregan o galego Colectivos

-falado ou escrito- maioritariamente ALUMNADO PAS PDI

Falado 21,36 20,42 13,25

Escrito 9,60 31,22 7,17

ANTN LVAREZ SOUSA

23

Grfica 8

O alumnado o colectivo que mis fala o galego maioritariamente, seguido polosmembros do PAS e do PDI. Porn, as persoas que mis o empregan no mbito da escritason os membros do PAS, a moita distancia do alumnado e do PDI. Isto vn motivado, sendbida, pola obriga que existe para este colectivo de redactar os documentos administra-tivos en galego. Anda as, a porcentaxe moi baixa e non chega a acadar, no caso do PAS,a razn de 1/3.

O costume e a comodidade son as razns mis xeneralizadas que se indican parafalar o galego ou o casteln. Porn, a medida que afondamos nas razns polas que seadquire ese costume ou esa comodidade, comeza a haber grandes diferenzas entre aspersoas que falan maioritariamente galego ou casteln:

Por considerala a sa lingua propia: mis do 80% de todos os sectores da UDCque falan galego consideran que esa a sa lingua propia. Porn, soamente con-sidera que o casteln a sa lingua propia un 63,58% do PDI, un 57,27 % doPAS e un 47,72% do alumnado.

Por causa do deficiente dominio da outra lingua no tocante fala: no caso daspersoas que falan galego, s un 11,82% do alumnado aduce como razn a de quenon domina ben o casteln, mais non existe practicamente no caso do PAS e doPDI. Porn, entre as persoas que falan maioritariamente en casteln unha amplaporcentaxe aduce un deficiente dominio do galego.


24

Tboa 5

Razns polas que fala maioritariamente en galego

Alumnado PDI PAS

Por costume, por comodidade 90,65 83,82 81,61

Por ser a mia lingua propia 88,7 84,7 86,0

Por posur un deficiente dominio do casteln falado 11,82 0,00 1,16

Tboa 6

Razns polas que fala maioritariamente en casteln

Alumnado PDI PAS



Por posur un deficiente dominio do galego falado 27,83 45,57 35,80

Grfica 9

ANTN LVAREZ SOUSA

25

Grfica 10

Grfica 11


26

No que respecta s razns polas que empregan o galego ou o casteln na escrita,achamos que moito mis elevada a porcentaxe das persoas que o fan en casteln porcostume ou por comodidade que a porcentaxe das que o fan en galego. Agora ben, aoaducirmos as razns mis profundas atopmonos co seguinte:

As que o fan en galego por considerar que a sa lingua propia ultrapasan as queo fan por costume ou por comodidade; isto quere dicir que existen persoas que,motivadas pola sa conciencia de cumpriren co deber, prefiren escribir en galegoanda que se sintan incmodas, debido a que lles proporcionaron un ensino enque non se promocionaba o galego.

S existe un pequeno grupo dentro do alumnado que o fai en galego porque nondomina o casteln, mais apenas se d no PAS e non existe ningen no PDI.

Con respecto ao casteln, superior o nmero de persoas que o fan por costumeou por comodidade que por consideralo a sa lingua propia. No caso do alumnado,pasa a duplicarse a cifra e tamn moito mis alta nos outros sectores.

bastante elevada a porcentaxe das persoas que empregan o casteln por posurenun deficiente dominio do galego escrito, o cal, no caso do PDI, mis do 50%.

As conclusins que se poden tirar son claras: existe moita xente que emprega ogalego escrito, anda que se sente incmoda, porque considera que o seu deber. Existeoutro importante grupo que non o fai, anda que sente que a sua lingua, porque non sabefacelo. Xa que logo, urxe tomar medidas urxentes para que adquiran o dominio do galegoescrito.

Tboa 7

Razns polas que usa maioritariamente o galego na escrita

Alumnado PDI PAS



Por posur un deficiente dominio do casteln escrito 7,0 0,0 1,5

Tboa 8

Razns polas que usa maioritariamente o casteln na escrita

Alumnado PDI PAS



Por posur un deficiente dominio do galego escrito 23,13 50,60 38,79

ANTN LVAREZ SOUSA

27

Grfica 12

Grfica 13


28

Grfica 14

Con respecto relacin entre fala e escrita, nos tres colectivos alumnado, PDI ePAS soamente unha porcentaxe inferior ao 50% das persoas que empregan o galego nafala o mantn na escrita. No caso do alumnado, do 21,3% que o emprega na fala, soamenteun 8,5% o segue a manter na escrita. No caso do PDI, dun 20,5% soamente o mantn un13,8%; o 17,9% restante, ata chegar ao 31,7%, que o emprega na escrita, procede de xenteque fala en casteln pero escribe en galego. dicir, temos unha porcentaxe superior dePAS que fala casteln e escribe en galego que de PAS que fala en galego e escribe engalego.

Tboa 9

ALUMNADO Emprega maioritariamente

na escrita

Galego Casteln NS/NC Total

Emprega Galego 8,5% 12,5% ,3% 21,3%

maioritariamente Casteln 1,0% 76,4% ,3% 77,7%

na fala NS/NC ,2% ,6% ,3% 1,0%

Total 9,6% 89,6% ,8% 100,0%

ANTN LVAREZ SOUSA

29

Tboa 10

PAS Emprega maioritariamente

na escrita


Emprega Galego 13,8% 6,4% ,2% 20,5%

maioritariamente Casteln 17,9% 58,3% 1,9% 78,1%

na fala NS/NC ,5% 1,0% 1,4%

Total 31,7% 65,2% 3,1% 100,0%

Tboa 11

PDI Emprega maioritariamente

na escrita


Emprega Galego 6,5% 6,5% ,4% 13,5%

maioritariamente Casteln ,8% 84,0% ,4% 85,2%

na fala NS/NC 1,2% ,2% 1,3%

Total 7,3% 91,7% 1,0% 100,0%

FALA MAIORITARIAMENTE GALEGO SEGUNDO AS CONDICINS SOCIAISDE EXISTENCIA

Fixemos unha anlise de regresin loxstica mltipla en que analizamos a situacin prefe-rente ante a fala e a escrita do alumnado da UDC, de que esperamos que saian as novasfornadas que dentro duns anos tomen o relevo nas institucins de Galicia (xunto coas dasuniversidades de Santiago de Compostela e Vigo). Iso moi importante porque estaspersoas van ser as encargadas de dirixir a sociedade galega.

Con respecto s caractersticas que ten o alumnado que fala e escribe maioritaria-mente en galego, despois de facer as anlises de regresin loxstica mltipla, resultou oseguinte:

Recodificacin de variables: Lingua que emprega maioritariamente na fala:

o 0=Castelno 1=Galego

Lingua que emprega maoioritariamente na escrita:o 0=Castelno 1=Galego


30

Sexo:o 0=Mullero 1=Home

Idade:o Na fala collemos todos os anos (que van dos 17 ata os 70)o Na escrita collemos dos 17 aos 26 anos

Lugar de nacemento:o 0=Cidade de Galicia, vila de Galicia, resto de Espaa, fra de Espaao 1=Aldea de Galicia

Estudos do pai:o 1=Primarios incompletoso 2=Graduado escolar, EXB, bacharelato elementalo 3=BUP, bacharelato superior...o 4=Universitarios

Sector de actividade onde desenvolven a sa profesin os seus pais:o 0=Construcin, industria, servizoso 1=Agricultura, gandara e pesca

Concepcin que ten de Galicia:o 1=Rexino 2=Autonomao 3=Paso 4=Nacino 5=Estado

Que se considera fundamentalmente?o 1=S galego/ao 2=Mis galego/a que espaol/ao 3=Igual de galego/a que de espaol/ao 4=Mis espaol/a que galego/ao 5=S espaol/a

A tboa 12 ofrece unha proba do axuste global. O Chi-cadrado permite comprobarque, ao introducir as variables independentes, se consegue un incremento significativo doaxuste global, cunha significacin = 0,000.

Tboa 12. Probas mnibus sobre os coeficientes do modelo

Chi-cadrado Gl. Sig.

Paso 1 Paso 369,410 7 ,000

Bloque 369,410 7 ,000

Modelo 369,410 7 ,000

ANTN LVAREZ SOUSA

31

A tboa 13 permite observar a significacin de cada unha das variables indepen-dentes para explicar a dependente (Sig.>0,05). Segundo esta tboa, a variable idade non significativa para explicar a porcentaxe de alumnado que fala galego. Tampouco moisignificativa a concepcin que ten de Galicia. As outras variables inflen do seguintexeito:

Sexo: mis probable que falen galego os homes que as mulleres. Como o valorda comparacin da razn 1, podemos dicir que a vantaxe de falar en galegoentre os homes de 1,5 veces a das mulleres.

Lugar de nacemento: mis probable que o fale quen naceu nunha aldea deGalicia que as persoas que naceron noutros sitios. A vantaxe dunha persoa naci-da nunha aldea de Galicia en comparacin coas que naceron noutros lugares demis de seis veces.

Estudos do pai/da nai: infle negativamente, de tal xeito que a medida que seincrementan os estudos dos pais menos probable que fale en galego o fillo oua filla. Como a comparacin 1, pdese dicir que por cada grao de escolarizacinque aumenta se consegue unha reducin proporcional da vantaxe de falar galegode 1-0,649=0,351. Isto significa que cada grao adicional de escolarizacin sereduce vantaxe da abstencin nun 35,1%.

Sector de actividade do pai/da nai: mis probable que o falen os/as fillos/as depersoas que son agricultoras, gandeiras, marieiras en mis do duplo que as quese dedican aos outros sectores.

Consideracin persoal: mis probable que o falen as persoas que se considerangalegas, e vai deixando de falarse segundo se consideran espaolas nunha moiimportante proporcin.

Tboa 13. Variables na ecuacin

B E.T. Wald gl Sig. Exp(B)

Paso 1(a) SEXO ,418 ,139 9,079 1 ,003 1,519

IDADE -,022 ,021 1,064 1 ,302 ,978

LUGAR NAC. 1,874 ,163 131,526 1 ,000 6,516

ESTUD. PAI -,433 ,077 31,302 1 ,000 ,649

SECT. ACTIVID. ,773 ,214 13,052 1 ,000 2,167

CONCEP.GALIC. ,157 ,084 3,542 1 ,060 1,170

CONSIDER. GAL. -,703 ,091 59,722 1 ,000 ,495

Constante 1,487 ,644 5,330 1 ,021 4,425

a Variable(s) introducida(s) no paso 1: SEXO, IDADE, LUGAR NAC., ESTUD. PAI, SECT.

ACTIVID., CONCEP. GAL., CONSIDER. GAL.


32

ESCRIBE MAIORITARIAMENTE EN GALEGO (SEGUNDO AS CONDICINSSOCIAIS DE EXISTENCIA)

A tboa 14 ofrece unha proba do axuste global. O Chi-cadrado permite comprobar que, aointroducir as variables independentes, se consegue un incremento significativo do axusteglobal, cunha significacin = 0,000.

Tboa 14. Probas mnibus sobre os coeficientes do modelo

Chi-cadrado Gl. Sig.

Paso 1 Paso 181,559 7 ,000

Bloque 181,559 7 ,000

Modelo 181,559 7 ,000

A tboa 15 permite ver a significacin de cada unha das variables independentespara explicar a dependente (Sig. >0,05). Segundo esta tboa, a variable sector deactividade do pai non significativa para explicar a porcentaxe de alumnado que escri-be maioritariamente en galego. Os estudos do pai tamn estn no lmite, anda que sepode considerar que seguen a ser significativos. As outras variables inflen do seguintexeito:

Sexo: mis probable que escriban en galego os homes que as mulleres, nunharazn de 1,6 a 1.

Idade: a medida que incrementamos a idade redcese a probabilidade de escribiren galego.

Lugar de nacemento: as persoas que naceron en aldeas de Galicia escriben engalego en maior medida que as outras nunha razn de case 3 a 1.

As que consideran que Galicia un Estado ou unha nacin teen mis probabi-lidades de escribir en galego que as que a consideran unha rexin ou autonoma.

As que se consideran s galegas teen mis probabilidades de escribir en galegoque as que se consideran espaolas.

ANTN LVAREZ SOUSA

33

Tboa 15. Variables na ecuacin

B E.T. Wald gl Sig. Exp(B)

Paso 1(a) SEXO ,439 ,183 5,753 1 ,016 1,551

IDADE -,152 ,037 16,760 1 ,000 ,859

LUGAR NAC. 1,089 ,206 28,017 1 ,000 2,973

ESTUD. PAI -,200 ,102 3,845 1 ,050 ,819

SECT. ACTIVID. -,058 ,292 ,039 1 ,843 ,944

CONCEP. GALIC. ,330 ,100 10,778 1 ,001 1,391

CONSIDER. GAL. -,865 ,121 51,155 1 ,000 ,421

Constante 2,479 ,971 6,514 1 ,011 11,932

(a) Variable(s) introducida(s) no paso 1: SEXO, IDADE, LUGAR NAC., ESTUD. PAI, SECT.

ACTIVID., CONCEP.GAL., CONSIDER. GAL.

Se comparamos as persoas que falan galego coas que escriben maioritariamente engalego, vemos que existen unhas variables que inflen nos dous casos, e outras s inflennun deles. O sentido positivo ou negativo en que inflen o mesmo nas variables quecoinciden, mais vara a forza. Vexamos:

Tboa 16

COMPARACIN DAS VARIABLES QUE INFLEN EN FALAR E ESCRIBIR

MAIORITARIAMENTE EN GALEGO

Falar Escribir

SEXO 1,519 1,551

IDADE 0,859

LUGAR NACEMENTO 6,516 2,973

ESTUDOS DO PAI 0,649 (0,819)

SECTOR ACTIVIDADE 2,167

CONCEPCIN DE GALICIA 1,391

CONSIDERACIN DE IDENTIDADE 0,495 0,421

A variable que ten mis peso para explicar en que fala e escribe o alumnado olugar de nacemento, mais ten mis forza para explicar a fala. O sexo tamn est presentenos dous casos, por unha razn semellante. A consideracin de identidade tamn estpresente neses dous casos.


34

OS CONDICIONANTES DO SEXO E DA IDADE (XERACIN) NOS DISTINTOSASPECTOS DO COMPORTAMENTO LINGSTICO

O SEXOO sexo unha variable importante para explicarmos o entendemento-aprendizaxe,

o uso e as actitudes ante a lingua galega. A hiptese xeral de partida era que as mulleres secomportan de xeito significativamente diferente ao dos homes. As hipteses especficaseran as seguintes:

a) Debido ao proceso de socializacin e asociacin simblica da muller concertas formas de ser, era de esperar que coecesen o galego en menor medidaque os homes, ags no que ten relacin con aquelas formas de coecementoque implican un esforzo de aprendizaxe como a escrita aprendizaxe da gra-mtica. Debido sa motivacin por superarse nunha sociedade que as tivode menos en relacin cos homes, posen unha maior constancia e motivacinpor aprender.

b) No que respecta s funcins da lingua, esta maior porcentaxe de homes que demulleres que a empregan nas distintas funcins verase reflectida en todas elas,ags naqueles aspectos relacionados coa necesidade perentoria de redactar nundeterminado momento un documento tipo administrativo en que as mullereso farn en galego en maior medida que os homes, ao teren un maior dominio dalingua.

Despois de analizar os datos ao longo do estudo, estas hipteses vronse confirma-das e podemos dicir que o sexo infle no entendemento-aprendizaxe, no uso e nas actitu-des ante a lingua. No tocante s hipteses especficas tamn se confirmaron, e o resumodos resultados o seguinte:

* Entendemento Os alumnos coecen moi ben o galego nun grao significativamente supe-

rior ao das alumnas. Os alumnos saben falar galego nunha porcentaxe moi superior das alum-

nas. A fala tamn marca diferenzas no caso do PAS, e os homes son os que ofalan moi ben ou ben en maior medida que as mulleres.

Os alumnos len moi ben en galego nunha porcentaxe significativamentesuperior das alumnas.

Porn, na escrita, que de todas a funcin mis achegada escola e quenecesita un maior grao de aprendizaxe, non existen diferenzas significativasentre homes e mulleres. Pode pensarse que anda que noutros aspectos estnpor debaixo, naquilo que supn un determinado grao de aplicacin, as mulleresson tanto ou mis aplicadas que os homes.

ANTN LVAREZ SOUSA

35

* Uso No caso do PDI, vese claramente que aos homes lles aprenderon a falar en

galego nunha porcentaxe significativamente superior das mulleres. Os alumnos varns pensan en galego nunha porcentaxe moi superior das

mulleres. Os alumnos empregan o galego na familia nunha porcentaxe bastante supe-

rior das alumnas. No caso do PAS, os homes falan mis o galego na familia que as mulleres. Os alumnos falan galego cos/as amigos/as nunha porcentaxe moi superior

das alumnas. O mesmo ocorre co PDI e co PAS, os homes empregan o galegocos amigos en maior medida que as mulleres.

Na comunicacin coa vecianza, no sector do alumnado e do PAS, os homesfalan en galego nunha porcentaxe significativamente superior das mulleres.

Na relacin co profesorado, os alumnos empregan o galego mis que as alumnas. No tocante aos/s profesores/as hora de se comunicaren con outros/as pro-

fesores/as cmpre dicir que os homes empregan o galego mis que as mulleres. Na relacin entre alumnos/as, os homes tamn empregan mis o galego que

as mulleres. O mesmo acontece co profesorado na comunicacin co alumnado:os profesores empregan mis o galego que as profesoras.

Na comunicacin co PAS, tanto no sector de alumnado como no de profeso-rado e no das persoas que conforman o colectivo do PAS entre elas, empreganmis o galego os homes que as mulleres.

Os alumnos, cando preguntan na clase, fano nunha maior porcentaxe en galegoque as alumnas. E cando se trata de contestar a quen pregunta en galego, osprofesores contestan en galego en maior medida que as profesoras.

Porn, hora de redactar os exames, os profesores redctanos en galego nunhamedida moi pouco superior s profesoras, e isto dbese sa falta de domi-nio. Mais hora de contestarlles, os alumnos fano mis que as alumnas. Istodbese a que, como xa os obrigaron a estudalo na escola, o dominan de xeitosemellante, mais emprgano en maior medida.

Na redaccin dos documentos internos, as mulleres empregan o galego misque os homes.

En reunins institucionais, como por exemplo nos consellos de departamen-to os homes empregan o galego mis que as mulleres.

Na producin cientfica, os homes publican mis en galego que as mulleres.* Realizacin de cursos

As mulleres son mis proclives a realizaren os cursos de formacin en galegoque os homes, isto ntase sobre todo no PAS.

s alumnas parcelles mis importante o perfeccionamento da lingua queaos alumnos. Isto indcanos o que xa se expresou con respecto a que, no quese trata de formacin que require un esforzo, as mulleres insisten mis que oshomes na sa necesidade.


36

IDADE: CAMBIOS XERACIONAIS

Os cambios sociais que se estn a producir en Galicia afctanlle sen dbida s distintasxeracins, de tal xeito que as diferenzas que considerabamos que existiran entre o alumnadoe os grupos do PAS e do PDI son evidentes. Anda que a situacin crtica, achamos unhagran mellora dos grupos que se socializaron despois de existir a autonoma: o alumnadoaprendeu a ler e a escribir en galego en maior medida que os colectivos do PAS e do PDI.Iso dbese introducin do galego nas escolas, que antes non exista. Ademais, as xeracinsmis novas aprenden a escribir en galego cada vez con mis intensidade, iso quere dicirque o sistema de aprendizaxe da lectura e da escrita est funcionando.

Este cambio tamn se nota se temos en conta os datos comparativos do que acon-tece co alumnado da UDC no ano 2003 en comparacin co alumnado do ano 1994: oalumnado no 2003 la moi ben en galego nunha porcentaxe maior que a do alumnadodo ano 1993.

Tboa 17

Le en galego Alumnado

1994 2003

Moi ben 22,90% 52,71%

Ben 62,60% 40,13%

Regular 10,90% 4,87%

Mal 3,60% 2,29%

Mais se a lectura importante, moito mis o o feito de que este colectivo tamnsaiba escribir en galego, pois dese xeito compltase outra parte do proceso necesario parapodermos chegar a unha situacin de normalizacin lingstica, en que o alumnado domi-ne o cdigo do casteln e o do galego, e empregue a lingua que considere necesaria, e enque o profesorado tea tamn sensibilidade pola lingua galega, pois o/a alumno/amaioritariamente anda que non xeralmente interpreta que debe comportarse tal e comoo fai o/a profesor/a, anda que s sexa por unha cuestin de correspondencia e porque dexeito inconsciente poida pensar que repercute no exame.

ANTN LVAREZ SOUSA

37

Tboa 18

Alumnado que sabe escribir en galego segundo a idade

Agregado Desagregado

SI NON (Grao de significacin: .05)

Condicins sociais de existencia (Moi ben + Ben) (Regular + Mal) Moi ben Ben Regular Mal

Idade

De 17 a 20 anos 85,98 14,02 35,26 50,72 10,22 3,80

De 21 a 23 anos 84,09 15,91 35,12 48,97 10,43 5,49

De 24 a 25 anos 79,39 20,61 30,07 49,32 13,51 7,09

De 26 a 29 anos 76,27 23,73 31,07 45,20 16,95 6,78

Maiores de 29 anos 65,22 34,78 23,91 41,30 19,57 15,22

Grfica 15


38

Tboa 19

PDI que sabe escribir en galego segundo a idade




Idade

Menores de 33 anos 72,16 27,84 28,87 43,30 21,65 6,19

Entre 33 e 43 anos 39,67 60,33 13,64 26,03 38,02 22,31

Maiores de 43 anos 44,19 55,81 16,74 27,44 33,95 21,86

Tboa 20

PAS que sabe escribir en galego segundo a idade




Idade

Menores de 33 anos 76,24 23,76 27,72 48,51 21,78 1,98

De 33 a 43 anos 72,41 27,59 20,69 51,72 25,12 2,46

Maiores de 43 anos 60,75 39,25 11,21 49,53 29,91 9,35

Grfica 16

ANTN LVAREZ SOUSA

39

Vemos as que se existe unha gran progresin no que respecta aprendizaxe dalectura e da escritura en galego. Falta, porn, a motivacin para o uso, tema que abordare-mos ao final desta intervencin.

O LUGAR DE NACEMENTO

Entre as distintas variables que constiten o que chamamos as condicins sociais de exis-tencia, o lugar de nacemento unha das que mis condiciona o coecemento do galego,non soamente nos aspectos de entendemento, fala e lectura, senn tamn no da escrita.

Tboa 21

Alumnado da UDC que sabe escribir en galego,

segundo o lugar de nacemento



(Moi ben + Ben) (Regular + Mal) Moi ben Ben Regular Mal

Lugar de nacemento

Cidade de Galicia 84,99 15,01 29,66 55,33 12,70 2,32

Vila de Galicia 89,74 10,26 40,81 48,93 9,07 1,19

Aldea de Galicia 93,19 6,81 49,82 43,37 5,73 1,08

Resto de Espaa 41,50 58,50 14,97 26,53 18,37 40,14

Fra de Espaa 63,22 36,78 32,18 31,03 17,24 19,54

Grfica 17


40

Tboa 22

PDI da UDC que sabe escribir en galego,

segundo o lugar de nacemento



(Moi ben + Ben) (Regular + Mal) Moi ben Ben Regular Mal

Lugar de nacemento

Cidade de Galicia 52,48 47,52 19,14 33,33 37,29 10,23

Vila de Galicia 54,29 45,71 22,86 31,43 31,43 14,29

Aldea de Galicia 66,67 33,33 37,78 28,89 22,22 11,11

Resto de Espaa 20,59 79,41 3,92 16,67 28,43 50,98

Fra de Espaa 38,24 61,76 5,88 32,35 35,29 26,47

Grfica 18

Isto quere dicir que, ademais daqueles aspectos da lingua que puideron aprendermediante a comunicacin diaria, tamn son as persoas que naceron no medio rural as quemis se preocuparon de aprender as regras da lingua.

ANTN LVAREZ SOUSA

41

Tboa 23

Alumnado da UDC: lingua en que pensa habitualmente segundo o lugar de nacemento

Galego Casteln As das Outras

Lugar de nacemento

Cidade de Galicia 8,35 89,15 0,74 1,76

Vila de Galicia 31,41 64,99 0,96 2,64

Aldea de Galicia 61,23 35,51 1,09 2,17

Resto de Espaa 1,37 92,47 5,48 0,68

Fra de Espaa 13,95 68,60 17,44

Grfica 19

Tboa 24

PDI da UDC: lingua en que pensa habitualmente segundo o lugar de nacemento

Galego Casteln As das Outras

Lugar de nacemento


Vila de Galicia 23,19 69,57 7,25

Aldea de Galicia 48,84 39,53 2,33 9,30

Resto de Espaa 94,06 3,96 1,98

Fra de Espaa 12,12 72,73 15,15


42

Grfica 20

Tboa 25

PAS da UDC: lingua en que pensa habitualmente segundo o lugar de nacemento

Condicins sociais de existencia Galego Casteln As das Outras

Lugar de nacemento


Vila de Galicia 25,88 65,88 1,18 7,06

Aldea de Galicia 46,43 44,64 1,79 7,14

Resto de Espaa 5,71 88,57 2,86 2,86

Fra de Espaa 12,50 56,25 12,50 18,75

Grfica 21

ANTN LVAREZ SOUSA

43

Ademais do coecemento do galego, o feito de naceren no medio rural tamnconstite unha variable fundamental para estruturar a mente das persoas, para a funcinde identidade, de tal xeito que aquelas que naceron no medio rural pensan habitualmenteen galego nunha porcentaxe moi elevada, que se achega ao 50% no caso do PAS e do PDI,e que pasa do 60% no caso do alumnado.

Se comparamos a porcentaxe das persoas que pensan en galego normalmente coadas que o empregan na relacin cos outros membros da institucin universitaria alum-nos/as con alumnos/as, co profesorado ou co PAS, os/as profesores/as entre eles/as ou coalumnado ou co PAS, ou as persoas que constiten o PAS entre si ou cos outros colecti-vos, vemos que moi inferior o uso do galego daqueles que pensan en galego.

Entn, podemos dicir que se est a dar unha situacin de contradicin entre aforma de pensar e a forma de falar. necesario intervir sobre este colectivo para quecambie a sa propia dinmica.

O PEDIMENTO DUNHA POLTICA LINGSTICA POR PARTE DOSMEMBROS DA UDC

A gran maiora dos membros da UDC, dos distintos colectivos (alumnado, PAS ePDI), considera que debera fomentarse mis o uso do galego nos centros, tal e como sedesprende dos datos do seguinte cadro:

Tboa 26

Orde do grao de conformidade co fomento do galego na Facultade/Escola

(moi de acordo; moi de acordo + mis ben de acordo) segundo o status universitario

Grao de conformidade

Moi de acordo Moi de acordo +

mis ben de acordo

Orde que ocupan os distintos 1 PAS 39,91% PAS 78,65%

status universitarios 2 Alumnos 40,18% Alumnos 76,98%

3 PDI 27,39% PDI 63,06%

Mis esta opinin non se debe a que pensen que se coecesen mis o galego sepodera atopar mellor un emprego (termos utilitaristas-materialistas), senn que pensanque debera promocionarse mis por razns de identidade, debido a que o galego oidioma propio de Galicia.


44

Tboa 27

Orde do grao de conformidade con que falar galego axuda a encontrar empego




mis ben de acordo

Orde que ocupan os distintos 1 Alumnado 04,33% Alumnado 19,64%

status universitarios 2 PAS 02,31% PAS 15,47%

3 PDI 01,45% PDI 12,12%

Tboa 28

O galego o idioma propio de Galicia

Alumnado PDI PAS

Moi de acordo 69,81% 57,35% 69,91%

Mis ben de acordo 20,83% 27,40% 22,22%

Mis ben en desacordo 4,68% 6,72% 2,31%

Moi en desacordo 1,94% 2,36% 1,85%

NS/NC 2,74% 6,17% 3,70%

Total 100,00% 100,00% 100,00%

Ademais, unha elevada porcentaxe de membros da UDC considera que se debeempregar en paridade co casteln, de xeito que se fale un ou outro indistintamente. Mais,naqueles que consideran que se debe empregar unha lingua especfica, domina o galegosobre o casteln.

Tboa 29

Que idioma debera empregarse habitualmente en Galicia?

Alumnado PDI PAS

S galego 8,01% 2,53% 7,87%

S casteln 0,75% 0,36% 0,46%

Maioritariamente

galego 35,42% 20,43% 31,48%

Maioritariamente

casteln 2,49% 2,89% 1,16%

Galego e casteln

indistintamente 52,34% 70,16% 57,64%

NS/NC 1,00% 3,62% 1,39%

Total 100,00% 100,00% 100,00%

ANTN LVAREZ SOUSA

45

Por tanto, debido situacin de debilidade en que se atopa o galego na universidadenestes momentos, e de termos en conta a opinin de se debera estar en paridade co castelnou en situacin de vantaxe, a opcin a de promocionalo mis. E para promocionaloestn de acordo en que se deben de empregar recursos.

Tboa 30

Necesidade de que a UDC destine Status

recursos para a normalizacin lingstica Alumnado PDI PAS

Si 52,27% 62,48% 73,38%

Indiferente 30,69% 17,85% 15,05%

Non 12,56% 13,11% 5,56%

NS/NC 4,48% 6,56% 6,02%

Total 100,00% 100,00% 100,00%

Entre as actividades, consideran que se deben realizar cursos para quen os necesite:

Tboa 31

Necesidade de que a UDC oferte Status

cursos de galego Alumnado PDI PAS Total

Si Reconto 1419 403 397 2219

% do colectivo 70,56 73,54 91,69 74,16

Indiferente Reconto 412 82 21 515

% do colectivo 20,49 14,96 4,85 17,21

Non Reconto 148 36 8 192

% do colectivo 7,36 6,57 1,85 6,42

NS/NC Reconto 32 27 7 66

% d colectivo 1,59 4,93 1,62 2,21

Total Reconto 2011 548 433 2992

% do colectivo 100,00 100,00 100,00 100,00

Unha ampla porcentaxe declara que est disposta a asistir a eles:


46

Tboa 32

Orde do grao de disposicin a asistir s cursos de galego




mis ben de acordo

Orde que ocupan os distintos 1 PAS 35,57% PAS 72,52%

status universitarios 2 PDI 14,88% PDI 42,65%

3 Alumnos 09,57% Alumnos 37,97%

SOBRE A PRODUCIN CIENTFICA EN GALEGO E AS ESTRUTURAS DEPODER

De acordo: a cultura dominante non est marcada polo

que fai a cultura dominada mentres que a cultura dos dominados

est asediada, pola sa parte, ata nos momentos de tregua, polo

que os dominantes fan aos dominados5.

A orde dominante, onde se establecen as credenciais para que unha persoa poidasituarse nun ou noutro nivel acadmico, non se marca desde Galicia, senn que a marcanas estruturas de poder da universidade espaola, onde se decide sobre a concesin demritos sexenios baseadas nas editoriais en que se publican os libros e os artigos, eaducen cuestins de cientificidade con base en parmetros como comits de seleccin-decisin. O mesmo artigo, se se publica nunha revista galega, supn menos crditos quese se publica noutra espaola, e nunha espaola menos que se se publica nunha de EE.UU.Isto leva a un sometemento dos intelectuais s estruturas de reproducin do poder dosistema-mundo, e a lingua galega queda relegada a un segundo plano.

As, cando lles preguntamos aos membros galegos do PDI sobre a publicacin engalego, resulta que un 29,8 % dos membros do PDI da UDC publicaran mis en galego sefosen mellor valorados os traballos realizados nesta lingua.

5 Grignon, C. E J.-C. Passeron, Lo culto y lo popular, Madrid, Ediciones de la Piqueta, 1992, px. 72.

ANTN LVAREZ SOUSA

47

Tboa 33

A non redaccin en galego dos traballos

cientficos dbese a que os puntan pouco

para os sexenios?

Si Indiferente Non NS/NC Total

Se valorasen Si 12,4% 4,4% 10,0% 3,0% 29,8%

mis estes Indiferente 5,0% 7,0% 14,8% 3,7% 30,6%

traballos en Non 3,3% 2,2% 19,8% 2,0% 27,4%

galego, NS/NC ,6% ,7% 3,0% 8,0% 12,2%

publicara mis

nesta lingua?

Total 21,3% 14,4% 47,6% 16,7% 100,0%

Tamn existe unha deficiencia de materiais nos centros. Non chegan metade doPAS as persoas que consideran que os materiais lingsticos que teen no seu traballo sonsuficientes para desenvolver o seu labor. Para un terzo son deficientes e para un 13% sonnulos. Isto lvanos a pensar en que hai necesidade de proporcionar material nos centrosde traballo.

Tboa 34. PAS: opinin sobre os materiais lingsticos necesarios no seu traballo

Frecuencia Porcentaxe Porcentaxe Porcentaxe

vlida acumulada

Vlidos Suficientes 202 46,7% 46,8% 46,8%

Deficientes 146 33,7% 33,8% 80,6%

Nulos 56 12,9% 13,0% 93,5%

NS/NC 28 6,5% 6,5% 100,0%

Total 432 99,8% 100,0%

Perdidos Sistema 1 ,2

Total 433 100,0%

BREVE REFLEXIN SOBRE O FUTURO DAS LINGUAS E DO GALEGO

Unha universidade debe contribur riqueza cultural. Crystal dinos que a circunstancia damorte das linguas constite unha traxedia para os fins do ser humano. Unha traxedia encanto que a extincin das linguas locais e dos sistemas culturais que se expresan a travs


48

delas supn unha perda da diversidade da riqueza intelectual, dos produtos que son froitoda fbrica mental do ser humano6.

Nun sentido parecido pode encadrarse a decisin da UNESCO sobre o PatrimonioOral e Inmaterial da Humanidade e o seu Atlas das linguas publicado no ano 2002, e noque se manifesta o perigo de desaparicin das linguas, que est resultando moi aceleradona actualidade e parece que seguir ao longo deste sculo. Anda que non existeunanimidade entre os estudiosos sobre cantas linguas desaparecern cada ano, o que pare-ce que existe unanimidade na tendencia de que das 5 000 ou 6 000 linguas que existennestes momentos no mundo, a metade desaparecer nos prximos 100 anos. Isto pareceque se debe ao avance do proceso de globalizacin: se ben algns tericos defenden quexunto co proceso de globalizacin se est a dar un proceso de localizacin que levara aun renacemento das linguas e, por tanto, ao seu mantenemento, o certo que se est acertificar a sa defuncin e se sabe ademais que se perde unha gran riqueza cultural.

Temos que destacar a visin de Claude Hagge7 sobre as causas da morte das linguas.Cualifica este autor unha lingua morta como aquela que perdeu os seus falantes, queperdeu, por as dicilo, o uso da palabra. Pode seguirse a estudar a sa gramtica e o seuvocabulario, mais a xente deixa de empregala para comunicarse acoto. Este o caso doque est a acontecer co galego: nunca se estudou tanto, mais nunca se falou tan pouco.Hagge explica que son tres as causas da morte das linguas: fsicas, econmico-sociais epolticas:

Fsicas: prodcese cando desaparecen os grupos sociais que falaban esas linguas,ben por emigracin, ben por desastres naturais etc.

Econmico-sociais: dse cando unha economa mis poderosa que a local, ondese fala esa lingua, fai que se sobrepoa outra economa que procede dunha cul-tura que fala outra lingua. Ademais da presin da economa poderosa est adecadencia da vida rural, relacionada co abandono de actividades tradicionais.Isto, sa vez, est ligado creacin dunha clase superior que fala outra linguae, pouco a pouco, vana falando todas as outras clases que imitan a clase superior.

Polticas: prodcese cando un sistema poltico implantado nun territorio fai queunha lingua se sobrepoa s outras e utiliza unhas polticas escolares e de socia-lizacin que consisten en impor esa lingua como lingua do imperio.

Anda que, desde o punto de vista analtico, Hagge indica as tres causas separa-das, o certo que poden darse as tres conxuntamente, como ocorre co galego:

6 Cf. Crystal, D., La muerte de las lenguas, Akal, Madrid, 20017 Cf. Hagge, C., No a la muerte de las lenguas, Paids, Barcelona, 2001

ANTN LVAREZ SOUSA

49

Unha lingua que foi imposta sobre o galego na unificacin espaola, e reforzadano Goberno que dominou Espaa boa parte do sculo XX, impn o castelnsobre todas as outras linguas, obriga a unha educacin en casteln e mesmoprohibe utilizar outras linguas.

A desaparicin das persoas que vivan no mundo rural e conservaban a linguagalega como elemento de comunicacin.

A imposicin na actualidade dunha economa globalizada que considera misimportante unha lingua que serve para a comunicacin dos negocios interna-cionais e, por tanto, para a formacin da clase social transnacional, como ocaso da lingua inglesa que unha lingua que serve para comunicacin libre edesinteresada.

Todos estes factores fixeron que pouco a pouco o galego fose baixando en canto aonmero de falantes. Se ben certo que o galeguismo que rexurdiu na democracia tentoudifundir unha poltica lingstica que tenda normalizacin do galego, dificil acadalono contexto socioeconmico que nos tocou vivir. As, a poltica lingstica est conseguindoque cada vez se estude mis o galego (as regras da lingua e o vocabulario) mais danseperdas constantes de persoas que falan en galego. A situacin sistmica da lingua queresulta pode reducirse no seguinte esquema:

Esquema 2. Lingua e fala: cambios estruturais


50

Pasouse dunha lingua viva, que se sabe primeiro falar, logo ler e logo escribir, aunha lingua que adopta a estrutura dunha lingua morta: sbese ler -e incluso escribir- misque falar8.

En todo caso, do ano 1994 ao 2004 e en certos mbitos, deuse unha mellora daporcentaxe do alumnado da UDC que fala galego en certos ambientes (coa familia, coprofesorado etc.) mais anda as moi baixo. Este alumnado non quen de substitur aperda que se d noutros mbitos, mais abre unha esperanza.

Grfica 22

A pregunta que cabe facerse , por tanto, se seremos capaces de introducir polti-cas en organizacins concretas como a universidade que leven a que, as persoas que ocu-parn os postos de decisin dos vindeiros anos en Galicia, adquiran os coecementosoportunos e tomen a motivacin necesaria para faceren uso do galego, e que as sexanimitados polos outros grupos sociais. Se fsemos quen de conseguir este obxectivo,estariamos contribundo, sen dbida, a manter a riqueza cultural mundial e ao mesmotempo a valorar a identidade local nun momento de globalizacin, onde ambos os proce-sos, se se combinan, ben non son contraditorios, senn que poden ser complementarios.

8 Vxase a tboa 1 desta comunicacin.

ANTN LVAREZ SOUSA

51

O centro e a periferia.A vivencia do emprego do galego na Corua

XURXO SOUTO

1 O autor refrese presentacin que del fixo Xos Ramn Freixeiro Mato, cuxos contidos non reproducimos

nestas actas.

Sntome moi honrado, e moi querido con estas palabras tan fermosas1.Vou insistir, xa que xurdiu, nesa ancdota de Helsinki, exemplo deste remexido de

linguas, curiosidade e diversidade. Efectivamente andabamos por Finlandia. Fora ama-blemente convidado pola Asociacin Socio-Pedagxica Galega a participar nun encontrosobre linguas minorizadas. Estabamos por al, en Helsinki, diante do Parlamento, coapingueira colgando no focio pola friaxe, e apareceu un rapaz que nos escoitar falar e quedica que lle prestaba moito a lingua galega. Identificouse, el era do Canad, pero botaraun tempo en Ro Grande do Sul e, polo tanto, falaba un portugus absolutamente enxebree difano. Outra curiosidade. El pertenca comunidade dos derradeiros falantes de galicoen Nova Escocia. Quedaban catrocentas persoas que falaban esta lingua en Nova Escocia,unha lingua herdada dos seus bisavs. Andando o tempo viaxou a Europa e deus clases deDereito el era avogado na Vella Escocia. Al produciuse un paradoxo ben curioso. Candose expresaba en ingls dicanlle que falaba dun xeito horroroso, un ingls norteamerica-no, absolutamente afastado do canon. Pero cando falaba en galico, a xente maior princi-piaba a chorar, porque estaban a escoitar un galico antigo, propio do tempo dos seusavs. Insisto era unha situacin ben curiosa, e o mis fermoso foi que pola noite, al enHelsinki, estivemos a parolar intensamente en galego sobre a pesca do bacallau.

Grazas de entrada ao Servizo de Normalizacin Lingstica e mais AcademiaGalega por convidarme. Grazas, polas sas palabras, a Xos Ramn. Atendendo a epgra-fe desta parolada A vivencia do emprego do galego na Corua. O centro e a periferia,vou comentar, fundamentalmente, as mias experiencias nun programa radiofnico, ATropa da Tralla, que leva dez anos en antena, como antes se comentou.

52

De entrada, este programa a expresin dunha carencia, xa que probablementesexa o nico programa que se emite en galego, dende A Corua, nunha emisora comer-cial, e est a indicar o lonxe que est a nosa lingua da normalidade nos medios de comu-nicacin. Mais tamn, o seu xito e, sobre todo, a sa pervivencia no tempo, estanos amostrar a mentira dese tpico interesado que insiste en que A Corua unha cidade mo-nolinge en casteln. A realidade galega da Corua existe. E cando o galego ten aoportunidade de acceder a un medio de comunicacin convrtese nunha lingua absoluta-mente normal.

Nas das horas radiofnicas semanais, a lingua un argumento central, que mesmopermite audiencia facer agromar unha cultura popular contos, cntigas, ferretes deAntroido que por expresarse tradicionalmente neste lingua estaba oculta para outrosmedios.

Esta dcada da Tropa da Tralla, dun xeito evidentemente intuitivo e non cient-fico, a partir das chamadas recibidas, mesmo fomos formulando unha teora da Corua:Ademais da sa propia identidade galega tradicional, co paso do tempo A Coruaconverteuse nun resumo de Galiza. E pode trasladarse o mapa do pas ao plano dos ba-rrios da cidade.

Moitos dos habitantes dos Castros chegaron da parte de Lugo, de Cospeito, daMaria. Hai unha tendencia clara a asentarse no lugar por onde a estrada que os conducadende o seu lugar de orixe entraba na Corua. Na parte dos Maios hai moita xente que veude Valdeorras, e a Costa da Morte est na Agra do Orzn.

Este dato intuitivo cumprira que facer algn estudo sociolingstico sobre o temaderruba, tamn, outro tpico interesado: o rural e o urbano. Constantemente estsenos arecordar que existe unha fronteira insuperable entre a aldea a cidade. Mentira repetidaque funciona como un axioma fundamental para entender a realidade. Case todos oscorueses temos familia na aldea e aldea acudimos o da da festa.

Mesmo a forma de vivir nos barrios da cidade segue as normas de relacin daaldea. Que ocorre? Que moi interesante que funcione ese tpico do rural e do urbanoconstantemente repetido nos medios de comunicacin e aceptado como tal para que que-de claro que a lingua da cidade o casteln e, polo tanto, se un quere ser realmentecorus ten que renunciar ao galego e a todo ese patrimonio cultural.

Insisto, cando ao galego se lle d unha oportunidade nos medios de comunica-cin, convrtese nunha lingua de relacin absolutamente normal na Corua. Ademais,diante do tpico de que A Corua unha cidade monolinge en casteln, e que permite,sen entrar en fonduras agora sobre o debate do topnimo, que determinados polticosafirmen que entenden a situacin peculiar da Corua en relacin ao conxunto de Galiza,unha vez mis hai que reivindicar o dato: en todas as enquisas A Corua aparece comoa cidade con maior nmero de galegofalantes de todo o pas, en nmeros absolutos,mis que en Vigo, mis que en Santiago, que tanto como dicir, en fin, que a cidadecon maior nmero de galegofalantes de todo o pas, un dato que temos que reivindicarsempre.

XURXO SOUTO

53

Ben, agora falo da mia experiencia radiofnica. Amablemente convidado poladireccin de Radio Corua hai dez anos, Consuelo Bautista, xefa de programas e maisngel Hervada, o director da emisora, principiei a facer un programa musical nas masdos sbados. Daquela era vocalista dos Diplomticos de Montealto e a irrompemos nesemomento de creatividade musical. Ese tamn outro captulo, fronte ao tpico de que naCorua non poda existir ningn grupo que cantase en galego cun mnimo de suceso, ns,con modestia, samos de Montealto, cruzamos a Ponte Pasaxe e encontrmonos cunharealidade vizosa de grupos que cantaban en galego. Era un programa, insisto, teoricamentededicado xente nova, pero de speto comezamos a recibir chamadas de xente doutrasbandas de idade que nos fixeron literalmente facer agromar unha cidade asolagada, todaunha realidade da cidade que nunca apareca reflectida nos medios de comunicacin. Nondigo que A Corua tpica en casteln non exista, mais desde logo a realidade moito misfecunda, moito mis extensa.

Recordo unha cantiga, sempre a cito como unha referencia desa cidade asolagadaque agromaba. Unha cantiga que dica iso de:

Carmela, mia Carmelamanoxio de nabizasti que naciches na Agrela.

En fin, unha cancin coruesa dos anos 50 perfectamente popular e que nos estabaa falar dunha realidade totalmente descoecida para a xente da mia xeracin, en todocaso cunha metfora ben fermosa. Diante desa Agrela de hoxe en da, chea de cemento eferraganchos, esoutra Agrela fecunda de hai uns anos onde existan rapazas tan fermosasque eran coma un manoxio de nabizas.

A partir de a comezamos a descubrir realidades intensas. Por exemplo, no tempode Antroido, evidentemente fixemos un programa dedicado ao tema. Entn chamou unseor que botou unha peza que dixo que era do Moucheiro de Bioo. De a a un poucochama unha seora totalmente exaltada dicindo: Porque chamou a un home e dixo queesa cantiga era do Moucheiro de Bioo, e non do Moucheiro de Bioo, do Querel daSilva, que meu home. En fin, era como descubrir unha realidade, insisto, totalmenteagachada. A partir de entn, cada Carnaval vou desenvolvendo un dicionario antroideirocorus. Podo citar algunhas entradas. O Ricardio o nome que lle daban ao Antroido osvecios de Castro de Elvia. Guindbano no enterro na Ponte Pasaxe e no momento deguindalo acompabano con este responso:

Este pobre Ricardioviviu na aldea de Souto,deixou muller vivapara que fora con outro.

O CENTRO E A PERIFERIA. A VIVENCIA DO EMPREGO DO GALEGO NA CORUA

54

Por suposto o Querel da Silva, famoso compositor de cntigas de Antroido. Pibela,que este foi un autntico clsico, autor dese ferrete que di:

Houbo algunha seoritaque lle dixo criadaou votas polas dereitasou quedas desempregada.

Este Pibela, chamado Marqus de Pibela e Brazos Cortos na Repblica adaptouseaos tempos e chamouse ex-marqus de Pibela e Brazos Cortos. Estaba tamn Mazaricos,tamn famoso Antroideiro da Corua. Estaba o Cotovo, alcume do seor Jos Mara dePalavea. O Cotovo e o Ghambete, alcume doutro vecio, conformaron durante moitosanos unha parella imprescindible, disfrazados de beb este e de viva con carrito aquel. dicir, figuras absolutamente populares que teen como lingua de relacin o galego e quese nos negan mediaticamente porque hai un tpico predominante, mentireiro e repetidoque afirma que A Corua unha cidade monolinge en casteln.

En fin, podera seguir con mis referencias do Antroido. As grandes comparsas daCorua, cada ano estou falando dos 50 e 60 facan unha crnica social do que acontecana cidade en verso, que vendan en pregos. Houbo comparsas famossimas como OsRexumeiros de Elvia, Os Calaveres de Castro, pola parte de Oleiros A Trangalladade Mera. Hai unha cuxo nome me presta especialmente, pola parte de Dexo, eran OsCanallas da Marola. Se analizamos hoxe as cntigas dos Rexumeiros de Elvia, anos50, aparecen poemas ben contemporneos. Por exemplo, haba unha peza solidaria cosvecios da Agrela que foron expulsados das sas terras para construr a refinara,queixbanse do tranva Hai historias divertidas, como o primeiro home-araa que setirou dende o edificio do Banco Central-Hispano, e que ao final resultou ser un anunciodo Licor 43. E un tema de moita actualidade, como son as escavacins que houbo noCastro de Elvia do ano 52 ao 55, tamn aparecen reflectidas nas cntigas dos Rexumeirosde Elvia. Vouvos ler un anaco dunha do ano 52:

Din que hai unha viga de ourodesde os frutos ao Lagar,pero debe estar moi fondaque naide a puido encontrar.

Foise cavar no montee por todos os rincnsaparecan paredesen forma de pavillns.

XURXO SOUTO

55

Pois estas escavacinsforon cousas nunca vistase tratronas os do Nodopara poelas en revistas.

Estamos agradecidosdo xefe da escavacinsacounos un presupostoda nosa Deputacin.

Dende o empezo da aldeaata a terminacin delaera camio de carroe fxonos a carretera.

Tivera unha boa repercusin. E ao ano seguinte, no ano 53, seguiron escavando,atoparon unhas escaleiras que an cara ao centro da terra e pensaron pero a est a viga deouro. Entn aparece unha cantiga que di as:

Sae un obreiro buscandoao encargado polas leiraspara darlle a coecerque encontraron escaleiras.

Van buscando a viga de ouroos homes con moito gozo,cando chegaron ao remateencontrronse cun pozo.

Poden ir ver aquelloque unha cousa divinanon ten viga nin ten ouroque ten auga cristalina.

O enterarse o que mandabadxolles con moito garbosuspenden este traballoata o prximo verano.

En fin, en vez de atoparen a viga de ouro acharon o famoso alxibe que tanto chamaa atencin aos escavadores.


56

En fin, estou falando desa realidade que foi agromando, que nos foi emocionando,na Tropa da Tralla digo nos porque tamn estaba al presente Sofa de Labaou,compaeira nesta dcada de programa.

Despois da descuberta do Antroido, da literatura do Antroido xurdiu a cuestin dosnomes, a toponimia da que se ocupar mis adiante o meu compaeiro de mesa. Poosempre tamn a mesma referencia. Todos fomos ver os restos do Mar Exeo encartadoscontra a Torre de Hrcules. Cantos de ns sabiamos daquela que esas pedras se chaman oGueivouteiro? Para min foi unha verdadeira sorpresa. Unha vez tia que facer unhaentrevista a un percebeiro e fun buscalo pola parte de Corme e de Laxe. En fin, estabanocupados, non queran falar conmigo, ata que me dixo un seor da Agra de Orzn, quecomo era da Agra de Orzn via da Costa da Morte, de Barizo: Ti pareces tonto, rapaz.Andas buscando percebeiros pola parte de lonxe e tes percebeiros a carn da ta casa.Efectivamente, eu era tonto, pareca tonto. A carn da mia casa, na ra Miguel de Servet,haba un bar chamado O Toln onde paraban todos os sabios do percebe, entre elesMilucho Marias, un home de San Amaro, que coeca todas as pedras de percebe dendeAvils a Corrubedo, un autntico sabio. E grazas a el souben que nese contorno abenzoado,marabilloso, da Torre de Hrcules existe todo un monumento ltico de nomes antigos. Ala carn das pedras de San Amaro est o Grelle, a praia de Area de Cuncha, o Xogadoiro,o Cabalo de Pragueiras, estn os Coitelos de Terra e os Coitelos de Mar, o Gueivouteiro,e unha familia ltica, a Illa do Boi, a Illa da Vaca, a Illa do Becerro e a Illa do Becerrio,a Laxe Brava... En fin, todo un patrimonio, radicalmente corus, e absolutamentedescoecido mediaticamente porque, insisto, hai un tpico que non lle interesa divulgalo.Lembro que hai uns anos, coa asociacin de vecios e con Alexandre Bveda, unhaasociacin cultural, fomos percorrendo ese contorno e poendo uns cartelios cos nomesde cada lugar. Un patrimonio toponmico que contina por toda a lia da costa, coa Furnadas Meigas, co contorno do Monte de San Pedro, tan maltratado hoxe en da, coas Illas daZambela, coa Furna Cheirenta, co Porto do Gholfe... En fin, unha riqueza lingsticaimpresionante que temos que reivindicar sempre.

Tamn, ao longo do programa e das comunicacins dos nosos ouvintes, descubri-mos que, como dican nas cartas, nos ttulos antigos, A Corua limita con Inglaterra a marpor medio. Comezamos a escoitar historias do Gran Sol, do mar de Irlanda. Como sabedesdende os anos 20 zarparon dende aqu, dende estes peiraos, os primeiros bous de vaporcara a Irlanda e por iso, a partir do ano 49 aparecen moitos nomes marios que teennome en galego, moitos bancos pesqueiros. Isto comentoumo o meu principal informan-te, un home que lle chaman Serafn Mourelle, da Gaiteira. Serafn, cando o coecn, dxome:O mar non poesa, traballo e esforzo. E de seguido comentou: Eu nacn en Corme,crieime na Corua, casei en Noia, vivn no Gran Sol. De onde son? Son do mar mis quede sitio ningn. E logo dica que o mar non era poesa. Era un poema marabilloso. Poisel foi o que me comentou que se zarpamos da Corua, cando chegamos ao paralelo 49, alestn os Codillos, a Canaleta. Tiras cara ao norte e xa est o Mar das Galias, o Mar doCandil, A Cona da Vella, o Mar da Pistola. Toda unha xeografa onomstica marabillosa

XURXO SOUTO

57

da que ningun nos fala nunca. E isto xa unha ancdota Serafn foi o primeiro quepescou en Porcupine (en ingls, o porcoespio), unha montaa submarina ao oeste deIrlanda, e dica que foi un traballo difcil porque hai que atopar os fondos de praia, comodin os marieiros, que non tean pedras para largar o aparello, porque se non racha. Co-mentaba: Eu gastei aparellos a eito pero ao final atopei os carreiros no mar. Para mincruzar Porcupine foi como aqueles pioneiros que cruzaron os Andes. Un autntico cantopico.

E falando de cantos picos, tamn hai toda unha literatura popular descoecidaque ten un p aqu e outro p en Terranova, en Saint Pierre et Miquelon. Como sabedesaqu haba grandes factoras de bacallau e os barcos da Corua e de Ferrol acudan ataaquelas latitudes. Al en Saint Pierre et Miquelon paraban nunha serie de bares, no bar deAlicia etc. Houbo un marieiro, Periquete de Sada, que foi o patrn mis novo que mandouun barco de bacallau al en Terranova, e haba moita incerteza, moita tensin entre atripulacin, que tal ira a marea cun patroncio tan novo. Pero Periquete empeixou a,pescou todo o que quixo, selou as bodegas, e tan contentos estaban os galegos co patroncionovo, que cando chegaron a Saint Pierre et Miquelon botaron tres das de festa. Tantafesta montaron que a seora do bar empezou a berrar polo telfono Espaa en guerra,Espaa en guerra!, porque o conto derivara nunha gran loita. Vieron os xendarmes. Ecando os xendarmes viron todo o que estaba acontecendo decidiron acuartelarse. Destaaventura pica quedou unha cancin popular coruesa que di as:

Periquete Periquetetes cabeza de lenquixeches tomar Saint Pierreestilo Napolen.

Que cousa mis bonita, unha mestura entre un canto homrico e un corrido mexi-cano, un patrimonio absolutamente popular, corus, expresado en galego que, desgra-zadamente, non consegue acceder aos medios de comunicacin. A peza toa enteira,apuntada.

Mais sigamos falando destas realidades coruesas absolutamente descoecidas quese nos negan e que ns tivemos a sorte de albiscar grazas ao programa A Tropa da Tra-lla. Falamos dos nomes da lia da costa, falamos dos nomes de Irlanda e falaremos dosnomes dos mares. A maior parte de ns subimos Torre de Hrcules e vemos unha exten-sin de ocano marabillosa, fermossima. Un marieiro de baixura est a ver leiras no marliteralmente. Precisamente co traballo da plataforma Nunca Mis tiven a sorte de coecera Lus Dopico, que un patrn de baixura que procede dos Pachs, dunha antiga familiade marieiros de San Roque. Case podemos chegar con eles ao tempo dos lulos, os vellosmarieiros de Santa Luca, un barrio da Corua, que incluso tian unha cntiga propiaque dica iso de:


58

Seor consumeirodixenos pasarque somos os lulosqueremos pescar.

Lus Dopico reveloume unha xeografa absolutamente descoecida. Ns subimos Torre e vemos s unha grande extensin de auga. Eles estn a ver Os Carpanchos, OsAbarracidos, As Tousas de Leste, As Tousas de Vendaval, As Lobas pola parte de Cain,Os Cabalos. Un patrimonio fermossimo que temos tamn dereito a coecer e, parte, conmoito interese como sei que aqu hai moitos lingistas para os lingistas por variosmotivos. Como sabedes, voronse, non sen falta de tempo, as famosas agullas do Urquiola,as agullas do Urquiola que eran descoecidas nas cartas marias pero que eran tan coecidaspola xente do mar, que mesmo tian nome. s agullas do Urquiola os homes do mar, aquna Corua chmanlles as Papapoutadas, un nome ben lxico porque al quedaban prendadasas poutadas, esas ncoras primitivas. Ben, estn situadas nuns baixos que sempre apare-cen nas cartas e na prensa como Bajos de las Yacentes, constantemente repetido por todoo mundo excepto polos propios marieiros que lles chaman As Acentes. Consultei variosdicionarios, non encontrei a palabra acente pero unha vez estaba escoitando unha reportaxedo percebeiro de Aghio e o percebeiro dica: Porque hai que meterse cando vn a acenteda onda. Pregunteille a Lus Dopico e dxome: Claro, acente cando rompe, candoracha a onda, un nome absolutamente lxico para chamarlle a un baixo. E logo hai outronome para min fascinante que son As Tousas, As Tousas de Leste e As Touzas de Venda-val. E touza ou tousa, en terra, un bosque moi mesto. As tousas no mar son baixosou fondos con moita pedra que son difciles de descubrir mesmo por parte dos radares. E,isto queda aqu para os lingistas, para que estudedes, por que lle chaman as Tousas e nonas Touzas se teoricamente creo que ese seseo xa desapareceu no galego propio da Coru-a? Ao mellor unha palabra fsil que indica a extensin antiga do seseo.

En fin, seguimos co tema dos topnimos, con esa descuberta de partes da cidadeque se nos negan e que non hai dereito. Hai moita polmica co topnimo da cidade. Aquaproveito para que o Concello cree unha oficina de topnimos porque o problema dosnomes dos lugares un problema real e o que estn a facer non hai dereito. Porque bentriste que un corus de hoxe non saiba onde queda Coiramia, para min foi unha descuberta,pola parte dos Maios. Non se trata de cambiar a nomenclatura das ras, ese outro debate,tamn de actualidade, o tema da nomenclatura franquista e fascista. Un topnimo moitomis coecido: o de Gars. Sabedes como o conto: aquel que se coaba sempre no tran-va, e unha vez o revisor, que xa o tia fichado, foi onda el e dxolle: Hoxe pagars.Non, hoxe pa Monelos. Outro topnimo que se est a reivindicar moito agora que aPonte da Pedra. A Ponte da Pedra existe, pero que a Ponte da Pedra non est na Ponte daPedra, al o Carracedo. O polgono de Elvia non est no polgono de Elvia, iso non Elvia, iso sempre foi Monelos e foi San Cristovo das Vias, al est a Camposa ou asCernadas. Ou por exemplo, ao que lle chaman Campus de Elvia, a Universidade, est en

XURXO SOUTO

59

Elvia pero ese lugar ten nome, chambanse as Marias Douradas, un nome ben fermosoque deberiamos reivindicar. Chambanlle as Marias Douradas porque eran unhas leirasmoi vizosas, unha zona de braas que daban das colleitas ao ano. En fin, quedara benser Licenciado polas Marias Douradas, sera unha cousa ben linda.

Quera ocuparme desa Corua que se nos nega en cuestins de onomstica e tamndos antropnimos. Este ano tiven a sorte de ir s festas de San Pedro de Visma e, ademais,por suposto, de aprender os nomes dun lote de lugares descoecidos, como poden serAbella, A Barca, Catro Ventos, Loureiro, Ruibal, A Gramela, Cal de Moreiras, As Bouzas,Truleiro, Filgueira, San Roque, Monte das Fabas, Fontn etc... Dixronme os nomes dasfamilias de San Pedro de Visma propias: son os do Barral, os de Palleiro, os de Pombo, osPgaro, os Lindos, os de Xuncal, os de Santana, os do Casquillo, os da Perrachica, osPajaritos, os Pallns, os Paroleiros, os Pataqueiros, os da Bandoxa Estamos a falar daCorua, estamos a falar dos elementos mis tradicionais desta cidade dos que ningun nosinforma: os Panteros, os Mocosos, este un pouco delicado os de Andrea, os do Cego,os de Pitico, os dos Balaos, os de Churn, os de Pasco, os de Laa, os Gorechos, os Teresos,os da Sopalla, os do Conexo, os do Calvete, en fin. urxente que se cree esa oficina doConcello que se ocupe dos topnimos, porque a difcil arte de nomear unha frase dolibro de Carlos Paulo Martnez Pereiro xa que para os xudeus esa arte proceda directa-mente de Deus, e xa que non temos fiudeza coa divinidade, aceptemos que sexa o Concelloquen dea os nomes. E, por favor, o que non de recibo que decidan os nomes dascidades que habitamos os promotores, os construtores, os empresarios. Temos un casoreferencial. Estanse a construr al arriba unhas vivendas que se chaman Viviendas delValle de Mesoiro, e nin estn en Mesoiro nin estn nun val. Estn en Fens, estn no altodun monte que lle chaman o Alto do Monte do Muo, porque haba un muo de vento, oque indica que un lugar ben venteado e ben complicado.

i xornadas sobre lingua e usos. lingua e...

Documents