harreman funtzioa eskema
TRANSCRIPT
© 2
00
9 Z
ubia
Edi
toria
la, S
. L.
/ S
antil
lana
Edu
caci
ón, S
. L.
12
Harreman-funtzioa: nerbio-sistema6
Nerbio-sistema
Atalak
Nerbio-sistema periferikoa: nerbioak
Nerbio-sistema zentrala
Funtzioak: informazioa jasotzea eta transmititzea (bulkada elektrikoak).
Gorputza: bertan dago nukleoa.
Axoia.
Dendritak.Luzakinak
Funtzioa: informazioa jaso eta interpretatzen du, eta erantzuna lantzen.
Atalak
Garuna
Bizkarrezur-muina: nerbioen eta burmuinaren artean informazioa transmititzen du.
Sentimen-nerbioak: zentzumen-organoetatik garunera eta bizkarrezur-muinera informazioa eramaten dute.
Nerbio motorrak: garunetik eta bizkarrezur-muinetik giharretara aginduak eramaten dituzte.
Burmuina: borondatezko ekintzak kontrolatzen ditu.
Zerebeloa: mugimenduak koordinatzen ditu, eta orekari eusten dio.
Bizkarrezur-erraboila: oharkabeko oinarrizko funtzioak kontrolatzen ditu.
Kanpotik informazioa jasotzea Zentzumenen bidez.
Erantzuna planifikatzea Nerbio-sistemaren bidez.
Erantzuna gauzatzea Lokomozio-aparatuaren bidez.
Barneko prozesuak koordinatzea Sistema endokrinoaren bidez.
Neuronek osatzen dute; neuronak nerbio-sistemako zelula nagusiak dira.
Atalak
Harreman-funtzioa honetan datza
Harreman-funtzioa zuzentzen du.
166179 _ 0001-0064.indd 12 9/6/09 15:58:00
13
© 2
009 Z
ubia
Edi
toria
la, S
. L.
/ S
antil
lana
Edu
caci
ón, S
. L.
Har
rem
an-f
un
tzio
a: n
erbi
o-si
stem
a
6
Erantzun- mugimenduak Burmuinak informazioa jasotzen du, eta agindua ematen.
Kontzienteki egiten dira, eta gure erabakien araberakoak dira. Adibidez, objektu baterantz ibiltzea.
Kanpoko nahiz barneko estimuluei erantzuten diete.
Oso azkar eta oharkabean egiten dira.
Kanpoko estimulu bati erantzuten diote. Adibidez, erretzen duen zerbait ukitutakoan, eskua kentzea.Erreflexuak
Borondatezkoak
166179 _ 0001-0064.indd 13 9/6/09 15:58:01
© 2
00
9 Z
ubia
Edi
toria
la, S
. L.
/ S
antil
lana
Edu
caci
ón, S
. L.
14
Harreman-funtzioa: zentzumenak7
Zentzumenak
Ikusmena
Harreman-funtzioaren zati dira. Zentzumenei esker, gizakiak kanpoko munduarekin harremanetan jar daitezke: informazioak eta estimuluak jasotzen dituzte (soinuak, usainak…), estimuluak seinale elektriko bihurtzen dituzte, eta seinale horiek nerbio-sistemara eramaten.
Organoak: begiak; zenbait atal dituzte
Kanpoaldea
Barnealdea
Funtzionamendua: argia begi-ninitik sartzen da, kornea zeharkatzen du, eta erretinara iristen da. Ikusmen-nerbioak informazioa burmuinera eramaten du.
Funtzioa: argia bereganatzea, gauzen koloreak, formak eta tamaina hautemateko, eta zer distantziatara dauden ohartzeko.
Usaimena
Funtzioa: usainak hautematea.
Organoak: sudurra; zehatzago esateko, sudurraren barneko mintz pituitario horia.
Funtzionamendua: airean dagoen usaina sudurretik sartzen da, eta pituitariora iristen; handik, informazioa burmuinera iristen da, usaimen-nerbioaren bidez.
Dastamena
Funtzioa: elikagaien zaporea hautematea.
Organoak: mihia edo, zehatzago esateko, dastamen-papilak; zaporeen berri ematen dute (gozoa, gazia, garratza, mingotsa eta umamia).
Funtzionamendua: dastamen-papilek zaporeen sentsazioak jasotzen dituzte, eta datuak burmuinera eramaten.
Kornea.
Irisa.
Begi-ninia.
Kristalinoa.
Erretina.
Betileak.
Betazalak.
Bekainak.
166179 _ 0001-0064.indd 14 9/6/09 15:58:02
15
© 2
009 Z
ubia
Edi
toria
la, S
. L.
/ S
antil
lana
Edu
caci
ón, S
. L.
Har
rem
an-f
un
tzio
a: z
entz
um
enak
7
Zentzumenak
Entzumena
Ukimena
Organoak: belarriak; zenbait atal dituzte
Erdiko belarria
Barne-belarria
Kanpo-belarria
Koklea.
Entzumen-nerbioa.
Tinpanoa.
Hezurtxoen katea (mailua, ingudea eta estribua).
Belarri-pabiloia.
Entzunbidea.
Funtzionamendua: dermiseko nerbio-bukaerek kanpoko estimuluak hautematen dituzte, eta informazioa burmuinera bidaltzen dute, ukimen-nerbioen bidez.
Epidermisa. Kanpoaldekoa.
Dermisa. Barnealdekoa; bertan daude nerbio-bukaerak.Organoa: larruazala; bi geruza ditu
Funtzioa: ukitzen ditugun gauzetatik sentsazioak jasotzea, hala nola tenperatura, mina, presioa...
Funtzionamendua: soinuak entzunbidetik sartzen dira, eta tinpanora iristen; tinpanoak dar-dar egiten du, eta dardara hori koklearaino transmititzen da; handik, burmuinera transmititzen da, entzumen-nerbioaren bidez.
Funtzioa: soinuak hautematea, bereiztea eta nondik datozen jakitea.
166179 _ 0001-0064.indd 15 9/6/09 15:58:03
© 2
00
9 Z
ubia
Edi
toria
la, S
. L.
/ S
antil
lana
Edu
caci
ón, S
. L.
16
Harreman-funtzioa: lokomozio-aparatua8
Lokomozio-aparatua
Gihar-sistema
Gorputzari eustea.
Organo delikatuenak babestea. Esate baterako, bihotza, birikak…
Higidura erraztea.
Garezurreko hezurrak: burmuina babesten dute.
Aurpegiko hezurrak: finkoak eta mugigarriak. Adibidez, baraila.
Giltzadurak(hezurren arteko loturak)
Kartilagoak: organo bigun eta malguak dira. Adibidez, belarriak.
Hezurrak
Burua
Finkoak. Esate baterako, garezurrekoak.
Mugikorrak. Adibidez, belauna.
Erdimugikorrak. Adibidez, ornoen artekoak.
Gorputz-adarrak: besoetako eta hanketako hezurrak.
Eskeleto-sistema (hezur-sistema)
Funtzioak
Giharrek osatzen dute. Giharrak organo bigunak eta elastikoak dira; uzkurtu eta erlaxatu egin daitezke, eta berreskuratu egiten dute hasierako forma eta tamaina. Hezurrei lotuta daude, zurden bidez.
Elementuak
Gorputz zatiak higitzea.
Gorputzari forma ematea.
Zenbait organo babestea. Adibidez, sabelaldekoak.
Funtzioak
Bizkarrezurra: bizkarrezur-muina babesten du.
Saihetsak: bihotza, birikak eta abar babesten dituzte.
Bularrezurra, lepauztaiak, sorbalda-hezurrak eta pelbisa.
Enborra
166179 _ 0001-0064.indd 16 9/6/09 15:58:04
17
© 2
009 Z
ubia
Edi
toria
la, S
. L.
/ S
antil
lana
Edu
caci
ón, S
. L.
Har
rem
an-f
un
tzio
a: lo
kom
ozio
-ap
arat
ua
8
166179 _ 0001-0064.indd 17 9/6/09 15:58:05
© 2
00
9 Z
ubia
Edi
toria
la, S
. L.
/ S
antil
lana
Edu
caci
ón, S
. L.
18
9 Harreman-funtzioa: barne-koordinazioa
Barne-koordinazioa
Ez-borondatezko giharrak
Sistema endokrinoa
Ez dira lokomozio-sistemaren parte.
Ezin ditugu gure borondatearen bidez kontrolatu.
Ezinbestekoak dira gure organismoaren funtzionamendurako.
Hauek dira ez-borondatezko gihar batzuk: bihotzeko giharrak (taupadak) eta digestio-aparatuko giharrak (elikagaien higidura).
Tiroidea: tiroxina jariatzen du, elikagaiak aprobetxatzeko.
Pankrea: intsulina jariatzen du; substantzia horren bidez, odoleko azukre kantitatea erregulatzen du.
Obulutegiak eta testikuluak: sexu-hormonak sortzen dituzte; hormona horien bidez, karaktere sexual maskulinoak eta femeninoak agertzen dira.
Hipofisia: giza hazkundearen hormona sortzen du, bai eta beste guruin batzuk zuzentzeko hormonak ere.
Hauek dira guruin endokrino batzuk
Oso funtzio garrantzitsuak kontrolatzen dituzte, hala nola hazkuntza eta ugalketa.
Guruin endokrinoek osatzen dute; guruin horiek hormona izeneko substantziak jariatzen dituzte odolera.
166179 _ 0001-0064.indd 18 9/6/09 15:58:06