Revista de Filología Romónica 158W 0212-9§qXVol. 18 (200!) 35-50

Fronteiras lingiiísticas noVal doRío Ellas <Cáceres)

XoséHenriqueCOSTAS GONZÁLEZ

RÉSUMÉ

Au Norouestde laprovincede Cacerés,les parlersappelésvalverdeiro, la-garteiroet mañego,sonteonstammenti’objet d’unepolemiqueau seinde lacom-munautéseientifiqueuniversitaireácausede leuradoriptionlinguistiqueáplusie-rus languesibéro-romaniques.Pourcertainsauteursji s’agiraitpiutót d’unevariétéde portugaistruffé de léonesismes,pourd’autresji s’agiraitdunhybride Unguis-tique de frontiére,tandisquepour les linguistesgaliciens,ce sont desparlersd’o-rigine galiciennemétangésavecdesléonesismes.

Dansce travail nousvoulonsmontrer,moyennantl’appiication d’unem¿tho-logie dialecto-métriquesuivied’uneexplicationdedix traits grammaticauxet dixautrestraits lexicaux,commentcesparleis sont, ánotreavis, un modélede lava-rieLé dialectaleactuellede la languegalicienne.II faut se souvenirquela langueparléepar lescolonsquí ont repeupiéce ternto¡reauXflIéme siécleétait legalicien.

Mots clefs:Valverdeiro,lagarteiro,mañegogalicien,Iéonnais,portugais.

No último deceniovénseincrementandoanoaanoo ronselde publica-cións quedemostrano intereseacadadopolas variedadeslingílísticasde-nominadasvalverdeiro, lagarteiroe mailego,empregadasno Val do RfoEllas ou Va] deXálima, no noroestedaprovinciade Cáceres

1-loxeen díano veciñoSabugalo quese fala ¿un portuguésdialectaldetipo beir~o.No estremeirosuroestede Salamancae noroestede Cáceresa

Sirvacomoexemploebaseo volume tituladoActasdell CongresosobreA Fa/a (2~X)O).ondesepodenachartraballosinteresantísimnose/oucompilatoriosdeJoséEnriqueGargalloGil, Clarin-dade AzevedoMala ou FnmciscoFernándezRei.As referenciasbibliográficasdacoffiribución des-te último autor (páxinas 136-140)sonasbásicasparaproporcionarun bo coñecernentodestasfalas.

35

Xosé Henrique Costas González Froníciras lingil ¡silcas no Val do Río Ellas (Cáceres)

variedadelingíjística empregadaé un castelándialectalconmoitos restos(fonéticos,morfolóxicose léxicos)do antigo leonésmeridionalpresentenestasáreasna épocada reconquista,pero taménson evidentesos gale-guismosou lusismosléxicosen todaestazonanorcacereñadasestribaciónsda Senade Gata.

Sen embargo,as variedadeslingdísticasempregadasno Val do RíoEllas son«galegas»ensentidoamploe histórico,aíndaqueconpresenciaclarade léxico leonése castelán,esteúltimo ruáis recentemente.Non é aprimeira vez queafirmamosqueas falas do Ellas son «galegas»mi «hin-damentalmentega]egas»,porruáisquealgúnsontrosautoresmaticen,pun-tualicenou contradiganestaopiniónnosa.Vexamosnestecadroresumoasdiversas—e ás vecesenfrontadas—opinións quesobrea adscriciónlin-gilísticadestasfalastenhabidoataagora:

Autor Clasijicacián

Portugués dialectalFritz Krúger(1925),OttoFink (1929),Leitede Vasconcellos(¡929, 1933>

Federicode Onís(1930)

Luis Filipe Lindley Cintra (1959, 1974)XoséHenriqueCostas(1992, J996>

Clarindade AzevedoMaja (¡977)

Astur-leonésnon é

Galegoarcaizantecon leonesismos

Galego-portuguésarcaizante

Antonio ViudasCamarasa(1982) Híbrido astur-leonés-galego-portugués

JoséLuís Martin Galindo (1993)

JoséEnriqueGargalloGil (1994, 1996) Galego-portuguésfronteirizoearcaizante

A terceirapólado galego-portugués

Dialectogalego

Dialectoportugues

A lerceirapólaperoapartirdogaJego.

Subdialectoleonés

JuanManuelCarrascoGlez. (1996)

F. XavierFríasConde(1997)

(1999)

JoséLuís MartínGalindo(1998)

FranciscoFernándezRei (1999)

XoséHenriqueCostasGlez.

JoséLuís MartínDurán(1999)

J. R. GonzálezSalgado(2000) Castelándialectalextremeñoconlusisnios

Revisto de ~1o”nía Románicavol. is (20<>I> 35-50 36

Xosé Henrique Costas González Franteiras lingáisticas no Val do Río Ellas (Cáceres)

As falasdo Ellas sonhistoricamentegalegasporquemajoritariamentegalegoerao compoñenteémico-lingúfsticoquerepoboouo campodeA Ci-dai (CiudadRodrigo),o noroestede Cácerese Sabugale Riba-Coavea-ñas2• A linguadosForos de Gaste/oRodrigo,tan precisamenteestudiadapolo mestreLindley Cintra (1959),¿ aconstatacióndaquelmodelode un-guagalegaconinfluencialeonesadosrepoboadores~. Malia apegadadocompoñenterepoboadorminoritario astur-leonés,e maliaa fortecastelani-zaciónquesufrironapartirdo séculoxiv as zonasrepoboadaspolosantigosreisgalego-astur-leoneses,o modelode linguaquehoxeachamosno Val doRío Ellas segnesendogalego-portugués,ou iberorrománicooccidentalse seprefire, conincrustaciónslingtiísticasleonesase castelás‘~.

É máis,nosoutros,coflecedoresda diversidadedialectal galegae,taméne en menormedida,dasvariedadesdialectaisdo Val do Ellas,candocom-paramosos fenómenossobranceirosdo val e comprobamosastiia presenciaen áreasmarxinais do galegomoderno--—nomeadamentesurorientais—chegamosá conclusiónde queestasfalas representandalgúnxeito unhamaquetade moitosfenómenosdialectais,fonéticos,morfolóxicose léxicos,esparexidospolo nosodominio lingíiístico actual.

De aplicármoslieá variedadegalegaou galego-portuguesado Val doRío Ellas un métododialectométricoobxectivo,comoo usadono Lexi/conder RomanistischenLinguistilc (tomo VIIi, 1992:1-36)~para«medir» a

Véxaseanosacontribucióntitulada«Historiae toponimiano Val do Río Ellas»,quesepu-blicaráproximamenreno volunedehomenaxeóprofesorFemandoTato.

Verbo disto,afirmaCintra que«a variedadedegalega-portuguésIdos Forosi de CastelaRodrigo era, fundamentalmente, galega e milo portuguesa, por estranha que ¡sto á primeira vis-ta pare~’a, dada a situacáo geográfica ande os Foros forani escritos» (1959:503-504).

Volvamostomaroutracita deCintra: «Ofalarfundamentalmente galego, mas com leone-s¿smos, de Castelo Rodrigo e Riba-Cao no séc. XIII, o faJar também essenciabnente galega da re-giáo de Xalma, aun-a ca¿su riño silo, segundo cre¿o, do que fa lares destes núcleos de repovoa-dores galegos ¡do frequentemente recordados pc/a toponimia» (1959:504).

A propostado LRL incítieoito trazosfonético—fonolóxicos:1) Distinciónentrevocaismediasabatasepechadas,2) Existenciaou nondeditongosevocaisnasais,3) Ditongaciónoit nondasvocaismediasbrevessáficaslatinas,4) Sistemavocálicoátonoenfinal depalabra,5) Sistemadesibilariles,6) Articulacidussonorasevelares,7) Articulacióndeconsoantesxetninada,e8) Asconsoantesfínais,Tandacontemplavintecatrotrazosmorfolóxicos: 1) As conxugaciónsverbais,2) Asimilación do infinitivo conpronomesenclíticos,3) Existenciadeinfmitivos conxugados,4)Terminacidosdosparticipios,5) Xerundios,6)Vocal temáticadosimperfectosdesubxuntivo,7)Engádegasdo temaverbal,8) infixo —g- nossubxuntivos,9) Morfemasdo presentedesubxunti-yo, 10)Morfemasdo pretéritoperfecto,11)0 futurodesubxuntivo,12)Perfectoscompostos,13)Auxiliar ter/haber,14) Formasdo artigo. 15)Contracciónsdo artigo, 16)Comparacióndesupe-rioridade, 17)Formacióndos superlativos,18) Xénerodo numeral2, 19)0numeral16, 20) P4dos pronomespersoaistónicos,21)Tecun,Mecum,22)Formaspronominaisconen, hi, 23)Ca-tegoríasdosdemostrativos,e24) Demostrativosneutros.Porúltimo, abordaoncetrazossintác-

37 Revista de Filología RománicaVol, 18 (2001)35-50

XoséHenriqueCostasGonzález Frcmteiraslingdísticasno Valdo RioElías(Cáceres)

distanciaestructuralentreas linguasrománicasda PenínsulaIbérica, ecomparármolacorestodaslinguasiberorrománicas,obteriamososseguin-tes resultados:

Por ugués

a2 a3 a4 a5 a6 a

7 a8 a1Y

a

a

3 a456

aaa

Y a-w aA a~10__a~11~12

13

1415

1617

7W

aaaaaaaaa

20 a

ticos: 1)Artigo máis posesivo,2) Artigo máis sustantivomáisposesivo,3) Adverbiaisen-men-te,4) Preposicióna máiscomplementodirecto, 5) Ir máis infinitivo, 6) Enmáisxcrundio,7) Seroáis formasverbaisen—raou en—se,8) Futurooit subxuntivologodecedasconxuncións,9)Co-locacióndo pronorneátono, 10)«Enosanos40cando/qite..»,11> Respestaafirmativamediantea repetición do verbo.

Revistado Filología RománicaVal. l8(200fl35-50 38

Xosé¡¡enriqueCastasGonzález Fronteiraslingñísticasno Val do RíaEllas (Cáceres)

PortuguésCa/ego Viii/as Astur-leonés

a

aa

a aa aa a

aaa

Castelán Aragonés

a baa

ba

Catalán

bb

b/ab b a c

b a ab b ¡ b b

a a bb 1, b a

a b b

Yaa a a a b

a a/b b b b a/bb/a8 a b b b b b

9 a a b a b b blOa a b b b b b a ¡

¡a b a b b b

Tomándomoscomobaseosresultadosdo portugués(a) vemoscomoasoutraslinguasiberorrománicaspodenconcordar(a) ou non (b e c), ou po-denpresentarsoluciénsséparcialmentediferentes(a’, a”). Segundoisto, asporcentaxesde coincidenciasentreas diferenteslinguasiberorrománicaseasfalas do Ellas son:

«alego’

«alego

V.Ellas

81%

Astur-leonés’ Castelán Aragonés Catalán

59%

tEjías 63 %

47%

59%

79%

45%

51%

70%

80%

134%

33%

33%

45%

61 %

Portugués 74% 60% 38% 34% 34% 25%

Astur-leonés

Castelán

Aragonés

Aplicándomoseste sistemade dialectometría iberorromance,vemoscomoas falasdo Val do Río Ellas concordannun 81 % co galego,nun 63

co astur-leonésenun60 % co portugués.Se aestostrazosfonético-fo-nolóxicos,morfolóxicos e sintácticos,lles engadisemosunhabateríade

39

212223

Revista ¿le Filo/agio RománicaVot, 18(2001)35-50

XoséHenriqueCostasGonzález Fronteiras lingaisticasno Val do RíoEllas (Cáceres)

trazoslexicais, veriamoscomo a aproximaciónás falas galegase portu-guesasé moito major,aíndaquetaménpresentaceflasdiverxenciascones-tase semellanzas—lóxicas--—coasfalascastelásveciñas.

Irnos agoratratarde reforzara ideade singularidadedasfalasdestevalfronte ás falasveciñasportuguesase castelás(ou castelán-leonesas)coaex-posicióndunhaseriede trazoslingiiísticos. fonéticoseléxicos fundamen-talmenteperotaménmorfolóxicos,para«marcar»esafronteirapermeablequeexisteentreas diferenteslinguase variedadesiberorrománicasno te-rritorio abranguidopolo noroestede Cáceres,o suroestede Salamancae ocentro-orientedaBeira(Sabubale Riba-Coa).

Imos botarmande deztrazosgramaticaiseoutrosdezléxicos6: 1. Di-tongación¡ non ditongacióndas vocais tónicas breveslatinas É e2. Presencia/ausenciade ditongacióndecrecente;3. Conservación1 desapari-ción do E- inicial latino; 4. Existencia¡inexistenciado fonemafricativo in-terdentalxordo¡6/edo fricativo labiodentalsonoro¡vi; 5. EvolucióndePL-,KL-, CL- latinos; 6. Algóns resultadosespeciaisda desaparicióndo -L- lii-tervocálico;7. Algíins resultadosespeciaisdadesaparicióndo -N- intervocá-lico (UNA, NATIONES, MANU, MANEANA, HOMINE?); 8. Resultadosdosgruposlatinos-UCT- e -ULT-; 9. A evolucióndaterminación—TATE; 10. Al-gúnsmorfemasverbais; 11. Denominaciónsdabubela(Upupaepops);12. De-nominaciónsda donifla (Mustelaniva/is); 13. Denominaciónsdo vagalume(Lampyrisnocticula); 14.Denominaciónsdo carballo (QuercuspyrenaicaeQuercusquercus); 15. Denominaciónda folía do piñeiro; 16. Denomina-cións da milgrandeira(Punicamgranatum); 1’7. Denominaciónsda cerdeira(Prunusavium); 18. Denominaciónsdo aninovoe dos díasda semana;19. De-nominaciónsdo bailón; e 20. Denominaciónsdo trono.

1. As falas do Val do Ellas corupórtansecomo o comúndas falasgalego-portuguesasó non ditongarasvocaislatinasE e O, fronte ás falasasturleonesasou castelásveciñasquesi ditongaron.Só estetrazoxa ére-veladorda adscriciónlingilísticadasfalasdo Ellas: así,tbnte, (OPflO, COPTO,

boa, new, ¿¡berta, tempo,etc,do galego,portuguése valego (do Val doEllas)opóñenseafuente,cuerno,cuervo,buena,nieve,abierta, tiempo,etc,do asturleonése do casteján.

Martín Durán (1999), nunhamonografía7na quecatalogaestasfalas

6 Parasinalarmosestasfronteirasutilizamos os traballosdeIglesiasOvejero(1982)paraEl

Rebollar (suroeste de Salamanca), Cun,mins (1984) para Coria, Maia (1977) para Sabugal eRiba-Coa, e Buescu(1961) paraMonsanto.Parao léxico do Val do Ellas edaaldeaportuguesafronteirizade As Aranhas utilizamos materiais de foso.

Revista de Filología RománicaVol. 18<2001)35-50 40

Xoséi-JenriqueCostasGonzález Fronteiraslingiiísticasno Val do RíoEllas (Cáceres)

como«subdialectodo leonésmeridional»,afirmaqueos exemplosdenonditongaciónsondebidosa interferenciado portuguésVeciño (sic) porqueasfalas son-na súaopinión- leonesasmeridionais.Máis benaconteceo con-trario, osexemplosde formasditongadassoncastelanismoshistóricosourecentes,comoocorreigualmentehoxeen díano galegopopular.

2. A presenciade ditongosdecrecentessingularizaas falasgalego-por-tuguesase asturleonesasoccidentaisfronte ó restodasfalasasturleonesaseó castelán.A orixinalidadedasfalasdo Ellas residena evolución quesu-friron os ditongosene ou caraa ci e oi: e;,me;,tei, sel, toiru, poicu, roipa,roibar, oiru, citra, soja,,etc.Asímesmorexístransecedasmonotongacións,sobretodo en formas verbais: ej he, el sé, tampocu,chegó, estoxó,etc,quexa detectabaCintra no «galego»dosForos de CasteloRodrigo.

3. 6 igual ca todasas falasgalego-portuguesasecó asturianoocciden-tal e central,nasfalas do Ellas consérvaseoF-inicial latino:fer-ficer,fomi,folgazón,fel,ferir,fuxir,fieitu,fornu,etc. Nasfalascastelásvecinasoqueserexistraé a realizaciónaspiradaou fricativa velar xorda do F-: [Nacer -

[xjacer, característicaarcaizantedosfalaresdo nortede Estremadura.

4. 0 fonemafricativo interdentalxordoexistenamajorpartedasfalasgalegas,no asturleonése maisno castelán.perononno portugués.No sis-temade sibilantesdo Val do Ellasrexístraseestefonema¡61, afastándosedestexeito dasfalasportuguesas.Do mesmomodo,no valegononexisteofonemafricativo labiodental¡vi, cousaquesi aconteceno portuguésdo cen-tro e sur enalgunhasáreasarcaizantesveciñasde Estremadura.

5. Os gruposPL-, KL- eEL- latinosevolucionaroncomoo galego,oportuguésdo norteeo asturianooccidental,édicir, deronun fonemaafri-cadopalatalxordo ItSI queen portuguésdo centroe sur desafriconseen¡SI.Secasí,o resultadovalego é común co acontecidono norte do dominiolingúistico iberorrománicooccidental:¿hamo,cheirar, chover,chavi,c.<io-cal/u, etc.

6. A desaparicióndo -U intervocálicolatino, queafectoua todoo do-minio lingtiístico galego-portuguésagásalgunhasfalasdaterraEo-Naviae do

Aspáxinas23-30desteestudiosonestaauténticaantoloxíado despropósitolinguistico.Eunha pena que aJunta de Extremadura publique todo oqueseescribesobreA Fa/a sencriteriodecalidadeningún.

41 Revista dc Filología RománicaVol. 18<2001j/35-5O

XoséffenriqueCostasGonzález Eronteirashngúísticasno Val do Río Ellas (Cáceres)

surdo Bierzo Occidental,taméné característicado valego:fiar, md, múa,muíñu,quentí,soar, tea, ceu,sér(sair), etc. Chamaa atencióna resultadodaterminación—OLA> -ó: FOLIOLA > fo/loa >folló, dexeito queparestaca-racterísticao valegoacaróasedo portuguésedo galegosuroccidental.

7. Cantoós resultadosda desaparicióndo -N- intervocálicolatino, tra-zo sobranceirodasfalasgalego-portuguesas,as soluciónssoncoincidentescon todaou conpartede Galiciae non semprevancoincidir coportugués.

UNA> unha connasalidadevelar [xj] comoamaioríado territorio ga-lego(agászonasdo orienteondeseperdeuanasalidade:úa) e algúnpuntoda fronteiraportuguesaminhotaco galego.

NATIONES > nacións(valverdeiro)e naciós(mañegoe lagarteiro).Estaúltima soluciónremítenosestasfalasó galegocentral,mentresqueasoluciónvalVerdeirapon enrelaciónestasfalascagalegaoccidentaleconalgunhasmicrozonasdo suestedeOurense.Nalgúnspuntosportuguesesdafronteira norteca galegae mais no cancellode Braganqa,MauraSantos(1967:224)taménrexistrasoluciónsá maneiragalegaoccidentalmi val-verdeira:cora(ons,curralons,patrons,etc.

MANU > man no Ellas, tal e como aconteceno galegooccidental.MANEANA> mañón,ó igual có galegooccidental.HOMINE > liome,como se rexistraen todo o dominio galego.Estassotucións,coincidentesconparteou todoo dominiogalego,poñenen relaciónas falasdo Ellasdi-rectamentecagalego,saltandoporriba do territorio linguistico portugués.

8. Nos resultadosdosgrupos-ULT- e -UCT- as falasdo Ellas vencé-llansedirectamentecoassaluciónsnormaisno suesteda dominiogalegaenalgunhaontrapartedo oriente,andeserexistra:muto (<MÚLTU), truta(<TRÚCTA), luta (<LÚCTA), escutar(< AUSCÚLTARE), tutelokCUL-.TELLU), etc.NasEllas os ma¡oresrecoñecentaménqueatamediadosdoseculoXX non eraninfrecuentessoluciónscomúnsco galegocentral,porexemplona palabraloita (<LÚCTA), xa queexistíaa expresión«xogarásbitas»candoos nenospelexabanxogando.

9. A soluciónda terminaciónlatina—TATE emparentade novo estasfalasen exclusivacoasfalegassurorientais:cidal, rnetai, verdai, realidai,bondal, velocidai,etc.

10. Poderiamasdebullarna marfoloxía verbal toda unhaserie de«coincidencias»entreo valegoe o galegainexistentesen fálasportuguesas,

Revista de Filología RománicavaL 18(2001) 35-50 42

Xosé¡¡enriqueCostasGonzáfez Fronteiraslingílístícasno Val do RíoElias (Cáceres)

esbocemossimplementequeaterceirapersoadosperfectosfonesremataen—u (trusu, dixu, tuvu,etc),acoincidenciaentreasformasmafiego-Iagartei-rasfer e ¡ter (facere traer)quenos lembrainmediatamentealgúnsfalaresnororientaisgalegas,ou apresenciadun radicalregularizadodv-luir- deoPvir en todo o presentede indicativo (oivu, oivis,...)e de subxuntivo(oiva,oivas,...)semellanteó queaconteceenfalas galegasdo surde Ourensee dasPortelasde Zamora,ondeserexistraouvir e ouvo, ouves....ouva, ouvas...(FernándezRei 1990:l01)~.

11. Denominaciónsda bubela(Upupaepops).Mentresqueo casteláne o portuguésveciñospresentancadansúaúnica

forma (abubilla e poupa)o valegodo Ellas tenunharica variedade:popa(con monotongación,¿do latín UPUPA?), comúncopoupado galegadosurde Pontevedrae do portugués;galo do campo(galo decampinanalgúnpunto do mediodíaportugués)e buhe/a (<UPUPELLA), coincidenteestaúltimacoaforma galegamáiscomún.En Oliven9achámanílegalinhapo-padaaaquelaquetenunhacristamáisgrandedo normal.

12. lJenominaciónsda donii’Ia (Mustela nivalis).No Ellascoexisteaformabase,dona,condousderivados:doniña e do-

nicela, todastres taménen Galicia. No Sabugalpredominadoniña e enMonsantodonezinha.Na zonade fala casteláou castelá-aleonesadaveciñahai diversasformasperoningunhadelastencomobase*dueña.

13. Denominaciónsdo vagalume(Lampyrisnocticula).No Ellas rexistramoscomo basea forma coco (yerme),cocode lu ou

cocode lume,ó igual queternosno Bierzo, en Valdeorrase algúnpuntodeTrás-Os-Montes.No Sabugalhai variedade(pirilampo, pastorzinho,bi-chode...)e en Monsantorexístraseunhavarianteda forma comúne malo-ritaria portuguesa(arancó): arancúnou arencún.Noutrospuntosde falaportuguesade Badalloucetaménserexistra,á partede arencún,luzencó,comoen puntosgalegos.

14. Denominaciónsdo carballo (Quercusquercuse Quercuspire-naica).

O portuguésdestazonasócoñececarvaiho (en Monsantoalvarinhoé ocarballoalbar),mentresqueno Ellas carballo ereboloson sinónimos(cas

ParaunhaampliacióndestasedoutrascaracterísticascotnúnsentrevalegoegalegovéxaseCostas1999: 86-96 e FernándezRei2000: 119-124.

Revista de Filología RománicaVal. 18 (2001> 35-5043

Xosé¡¡enriqueCostasGonzález Fronteiras linghisticasno Val doRío Ellas(Cáceres)

topónimosORebolare O Carballal),e na comarcasalmantinade El Rebo-llar o castelánroble gáñalleterreo ó autóctonorebollo. En El Rebollardescoñécenseos leonesismoscarballoou carbajo.O valegodo Ellas fai si-nónimosdoustermosqueteñenen Galiciadistribucióndialectal:rebolo nolestee suestedo nasodominio lingilistico ecarballo no restodo país.

15. Denominaciónsda folía do piñeiro.O portuguésdazonausatarumba(comúncarumaou agulha)paraa fo-

lía do piñeiro, mentresqueno valegodo Ellas danseasvariantesmuiña(re-xistradano galegoda Pobrade Brollón-Lugo e en Vila de Cruces-Ponte-vedra) e muña (rexistradataménnas localidadesourensásde Rubiá eLarauco).Muiña en galegason os residuosmiódos da palíaque quedandespoisde debulla-loscereaise é voz fommdasobremoer. O castelánve-ciño coñeceunicamentea formaaguja (depino).

16. Denominaciónsda milgrandae da miigrandeira(Punicamgrana-tam).

Tanto o valego comaalgunhasfalas de Sabugale Monsanto,comoocorrecon algunhasfrías de Trás-Os-Montes,teñenformasderivadasdeMlLE GRANATA, en troquesdo latíncomúnMELA GRANATA: migrónasElias, migradaen Sabugale merigradaen Monsanto,testemuñadasxano galegamedieval.No restodo portuguésdanseas formas ¡-omáe roma-zeira, íomérae romanéra.Na partecasteláadiamosasformasgranóparaafroitaegranaulgranadoparaaárbore.

17. Denominaciónsda cerdeira(Prunusavium).MediaGaliciadi cerdeira (formamáis antiga)e a autramediacercuyetra

(formadaanaloxicamentesobrecereixa). Nas falas do Ellas coexistenasdúasformas.No portugués,cerdeirasó é formacoñecidaen puntosdo nortede Trás-Os-Montes,mentresqueé descoñecidano portuguésveciñodaBei-ra. O castelánde SalamancaeCácerescoñeceasformascerezoou -en menormedida-ceredo.Ó igual queviamosanteriormentecoasformasrebolo/car-baIlo, nestecasoasdúasformasgalegasseguenplenamentevivas no Ellas.

18. Denaminaciónsdo aninovoe dosdíasda semana.Os díasda semanateñenas formaspagástanbenconservadasno gale-

go estremeiroda terraEa-Navia(Asturias)e tanperdidaspopularmentenogalegade Galiciapolapresióndo castelán.En valverdeirorexistramosjovis[xl, en lagarteiro¡jons [~]e en mañegojov/s[djJ, mentresquemérculiséformacomúna todo o val. O portuguésveciñotenasformascomúnspar-

Revista de Filología Roman,caVol. 18(2001)35-50 44

XoséHenriqueCostasGonzález Fronteiraslingñísticasno Val do RíoEllas (Cáceres)

tuguesasde orixe cristiá,quinta-feira,cuarta-feira, etc,e o castelánarraja-no sócoñeceasformascastelás:jueves,miércoles,etc.Sorprendede novoa aparicióndunhaforma diferencialgalegaAninovo,fronteaAnoBomdoportuguésou AñoNuevodo castelán.

19. Denominaciónsdo bailón.No val temasmultiplicidadede formas,peroningunhatencomobasea

forma agua (comoocorreen portuguése en castelán:aguaceiro,aguace-ro,...). A partede batigón (en mañego)e bátiga en Sabugal(galegabate-gada,formadosobrebater),témo-locastelanismachaparrón,e tresformasautóctonasca sufixa—ada (golpe):garabanóen valverdeiro(un garabano¿ un caldeiroen puntosdo nortede Irás-Os-Montes;nosdiccionariosga-legassó topamosno deD. Eladio Rodríguezgarabanocasentidode agua-dor),andevemosqueo significadoé clara«caldeirada(de auga)»;chumbó,en mañego,porquecaea augaa chumbo,unha«chumbada(de auga)»;epor último temaschorró no lagarteira,unha«enxurrada(de auga)»(enportuguésde Badallauce:aguacero,aguacerada,ensurrada,pancada,po-rrada de auga e taména castelanismochaparrao).

20. Denominacióndo trono.Atapamosagoranafala da Ellas dausarcaísmos:o atró (< TRONO) e

atroar ou troar (< TONARE + Trónitus),en galegacomúntrono e tronar.Estasformasgalegas,con -n-, podennon sercastelanismos:sobretron(<trño) pódeseformar tronar (comasobresan refannausesanar,medievalsáar)e logo de tronar reformularsetrono. O diccionairoGranXeraistaménrexistratoar, perosemélianosrecapiadiccianarística.O ALGa non o re-xistra,o quenon queredecerquenon exista.As formasportuguesasveciñasteñenautrabaselexical.

Con estestrazosgramaticaise léxicos só pretendemosexemplificaroquediciamosnun principio destacontribucióne levamosanosrepetindoendiversosfaras: asfalasdo Ellas son variedadesdo galegaantigotraídoa esteval paíoscolonosdo XIII queevolucionaulibremente.Perdidoo contactoposteriorcon Galiciae establecidocacastelán,a leonésmeridional,e enme-nor medidacaportuguésbeiráo,hoxeen díapresentacaracterísticasléxicasquecomparteloxicamentecon estaslinguase variedades,ben sexapoloscontactoshumanos,benpalapresiónpolítica secularqueimpuxoen todaareinaa lingua castelá.Peromalia a todasestesfactoresafastadores,¿ inne-gablea vencellaqueaíndamanteñenestasfalascagalega,nameadamenteogalegasurariental,despoisde 800 anose 500quilómetrosde distancia.

Revista de Filología RoniánicaVol. 18 (2001)35-5045

Xosé¡¡enriqueCostasGonzález Fronteíras lingulMicasno Val do Río Ellas (Cáceres)

APÉNDICECARTOGRÁFICO

46

unha tulveríti-verao.cancióna-canciós.cancioisfrIte téilpontociarefariñaraca tblverdademoito-ttiuito-n,u(o

urna

cafl5OeScite téil e [él

penco carl e tólchase ti]] e IIIferiabaraCa rl e Ibíverdademoilo

paría puerta

tiempocadenadoler

unaveranocancioneslicite él] - lechepan IdIchave tía] - incrarinaraca tblverdámunich” [ts]

puertatiempocadenadolerunaverano

techepocaInc

harinasacaverdadmucho

porlatempocadeadoeranha [nlverñncanckióni - canciósciii téil

chadyuca Ibívcrdaiitiutu

Revista de Filología RománicaVol. 18 (2001>35-SO

Xosé¡¡enrique CostasGonzález Fronteiraslingñistícasno Val doRíoElias (Cáceres)

BIBLIOGRAFÍA

BABARRO GONZÁLEZ, X. (1994): «A fronteira lingtiísticado galegaca asturiana.Delimitacióne caracterizacióndasfalasdetransicióndoscancelasde Navia,Vilialión, Allandee Ibias»,en F. FernándezRei (edj Linguae culturagalegadeAsturias.Vigo: Xerais,83-148.

BOLÉo, M. DE PAIVA (1974e 1975):Estudosde linguisticaportuguesae románica.Val. 1, tomos1 e II: Dialectologíae histó.riada ungua. Coimbra:Universidade.

BOLLER. E. (1995):«Paradigmasinterferenclaisno galegaexteriorzamorana»,enVerba22, 31-71.

BuEscu, MIL. Carvalháo(1961): Monsanto.Etnografíae linguagem.Lisboa:CentrodeEstudosFilológicas.

CARRASCO GONZÁLEZ, 1. M. (1996 e 1997): «Hablasy dialectosportuguesesogalaico-portuguesesen Extremadura.Parte1: Gruposdialectales.Clasifica-ción de las hablasde Jálama»,en Anuariode EstudiosFilológicos 19, Uni-versidaddeExtremadura,135-148,e«ParteII y última: Otrashablasfronteri-zas.Conclusiones»,en Anuario deEstudiosFilológicos 20,61-79.

(2000):«LashablasdeJálarnaentrelosdialectosfronterizosextremeños»,enA. SalvadorPlans,M. D. GarcíaOliva e 1. CarrascoGonzález(eds.):Actasdel1 CongresosobreA Falo. Mérida: EditoraRegionalExtremeña,141-156.

CucriM, L. E. LINDLEY (1959):A linguagemdosforosde C’astefo-Rodrigo,sencon-fronto com a dosJórosde Alfaiases,Coste/oDom, Coste/oMelhor, Coria,Cácerese Usagte.ContribuiÁopara o estadodo leonése do galego-portu-gués do séc. XIII, Lisboa: ImprensaNacional-Casada Moeda.

(1974):«A linguagemdasforoseo galego-partuguésdeXalma»,enEstudosde finguisticaportuguesae románica1, Coimbra,508-537.

—(1983): EstudosdeDialectologíaPortuguesa.Lisboa:Sáda Costa.COSTAS GoNZÁLEZ, X. 1-1. (1992a):«Notassociolingoisticassobreos falares‘gale-

gas’ daRibeiraTreveilana(Cáceres)»,enA Trabede Ouro 11,409-417.(1992b):«Brevecaracterizacióndasfalas(fundamentalmentegalegas)do Val

do Ría Ellas»,enCadernosde Lingua 6,85-108.(1996):«0 galegade Extremadura:as falasda VaídaRío Ellas>~,en 3. M.

CarrascoGonzáleze A. ViudasCamarasa(eds.),Actasdo 1Congressoínter-nacionalLuso-Espanholde Em gua e Cultura no Fronteira 1, Cáceres:Uni-versidadedeExtremadura,355-376.

(1998): «Ossubsistemasde sibilantesno galegado Val do Río Ellas»,en O.Kremer(ed.)Homenaxea RamónLorenzo,vol. II. Santiago:Serviciode Pu-blicaciónsda USC,PP.581-589.

(2000):«AspectossociolingliísticasdasThlasdo Val do Ría Elias (Cáceres)»,en A. SalvadorPlaus,M.D. GarcíaOliva eY. CarrascoGonzález(eds.):Actasdel ¡ CongresosobreA Fa/a. Mérida: EditoraRegionalExtremeña,93-106.

CLJMMINS, JohnG. (1984): El habla de Coria y suscercanías.Londres:TámesisBooksLtd.

EsrnNosA,A. M. (1935):Aí-caísmosdialectales:la conservacióndeSy¿sonorasen Cáceresy Salamanca.Anexo daRevistadeFilología Española.

Revista de Filología RománicaVol, 18<200I>35-5047

Xosé¡-¡enrique CostasGonzález Fronteiras lingilísticas no Val do RíoEllas (Cáceres)

FERNÁIqDEZ Ru, E. (1990):Dialectoloxíada Lingua Galega.Vigo: Xerais.— (1994)(ed.):Lingua e culturagalegadeAsturias. Vigo: Xerais.— (1994>: «Galegisch:Areallinguistik (Arcas lingúisricas)»,en Lexikonder

RomanistischenLinguistik,VI-2, Max Niemeyer-Túbingen,98-lío.(1996):«0 galegade Asterias,LeóneZamora.Situaciónsociolinguistica»,

enJ.M. CarrascoGonzáleze A. Viudas Camarasa(eds.),Actosdo 1 Congres-soInternacionalLuso-EspanholdeLinguae Cultura na Fronteira1, Cáceres:Universidadede Extremadura,277-308.

(1998):«A situacióndo galeganaTenaNavia-Ea,no Bierzo esusPortelas»,enEstudiosBercianos24,Ponferrada:InstitutodeEstudiosBercianos,11-31.

(2000):«As falasde Xálirnae a súarelacióncoa lingua galega»,enA. Sal-vadorPlans,M. D. GarcíaOliva ej. CarrascoGonzález(edsj: Actasdell Con-gresosobreA Falo. Mérida: EditoraRegionalExtremeña,107-140.

FUÑX, 6. (1929):Studienñberdic MundaríenderSicí-rade Gata.Hamburgo.FRADES GASPAR,D. (1994): Vamusafa/al. NotasA conecelyplatical en ziosa

FALA. Senade Gata(Cáceres):Adisgata.FRÍAS CONDE, E. X. (¡995): 0 galegoexteriorósfronícirasadministrativos.Tese

dedautoramento[inédita]. UniversidadAutónomade Madrid.(1997): «Sabreos bloquesdialectaisdo galega:unhanavaproposta>~,enRe-

visto de FilologíaRománica14,vol. 1, 241-256.GARCÍA ARIAs, X. LI. (1992): «Asturianisch:ExterneSprachgeschichte(Evolución

lingílística externa)»en Lexikonder RomanistischenLinguistik VI-1, MaxNiemeyer: Ttibingen,681-693.

GARGALLO GIL, 3. E. (1994): «SanMartín de Trevejo,Lijas (As Elbas)y Valverdedel Fresno:unaencrucijadalingúisticaen tierrasde Extremadura(España)»,enVaria~áo linguistica no espa~o,no lempoe no sociedode.Lisboa: Colibri,55-87.

— (1995): «De fronteraslingilísticas peninsulares:paralelismos,afinidades,peculiaridades»,en Líen-esAsno-iones57, 23-40.

(1996): «La ‘Falade Xálima’ entrelosmásjóVenes.Un parde sondeoses-colares(de 1991 y ¡992)...»,en J.M. CarrascoGonzáleze A. ViudasCamara-sa (eds.),Actasdo ¡ CongzessoJnlernacionalLuso-EspanholdeLiagno eCultura tía FronteiraE, Cáceres:Universidadede Extremadura,333-356.

(1999):Loshablasde SanMartíh de Trevejo, [Ajosy Valverdedcl Fresno.Trilogía de los tres lugares.Col. Estudiosy DocumentossobreA Fala, t. 1.Mérida: Juntade Extremadura.

— (2000):«¿Sehablagallegoen Extremadura’?».en A. SalvadorPlans,M. D.GarcíaOliva e 3. CarrascoGonzález(eds.): Actos del 1 Coíígresosoh¡-e AFalo. Mérida: EditoraRegionalExtremeña,51-74.

GONZÁLEZ GONZÁLEZ, M. (1986): «Subsistemasdesibilantesdo galegaactual», enActesdu XVIII C’ongrésInternationaldeLinguistiqueetde Philologie Roma-niques,Tréveris,III, Túbingen1991,531-548.

HoLtus, 0.1METZELTIN, M./ SCHMITT, Ch. (eds.)(¡992): LexikonderRomanistis-chenLinguistik, LamoVIII. Túbingen:Niemeyer.

KRÚGER, E. (1925):StudienzitelautgeschkhteMundartea.Hamburgo.

Retista de Filología Ro,nóni,.aVol, 1S(2001)35-50

48

XoséHenriqueCostasGonzález Fronteiraslingñisticasno Val do RíoEllas (Cáceres)

LEITE DE VAscoNcELLos,J. (1927):«Linguagemde SanMartín de Trevejo(Cáce-res-Espanha)»,enRevistaLusitana26,247-259.

(1933):«Portuguésdialectalna RegiáadeXalma(Espanha»>,enRevistaLu-sitana31, 166-275.

LÓPEZ FERNÁNDEZ, F. 5. (1994):Topónimusd’ AsEllasy rimasen /agarteiru.Sa-lamanca.

LÓPEZLAJAS, 1. (1998):Seissainetesvalverdeiros.Edición enatasdeXli. CostasGonzález.Compostela:EdiciónsPositivas.

MATA, C. DEAZEVEDO (1977): 0sfa/aresfronteiri~osdo conceihode Sabugal edovizinharegiñodeXa/mae Alamedilla. SuplementoIV daRevistadeFilo/ogiaPortuguesa.Coimbra.

(1986):História do Go/ego-Portugués.Estudolinguisticoda Go/izoe do No-roestedePortugaldesdeo séculoXíII oo séculoXVI. Coimbra:INIC.

(2000):«OsdialectosdeXalma: problemáticae perspectivasdepesquisa»,enA. SalvadorPlans,M. D. GarcíaOliva eJ. CarrascoGonzález(eds.):Actasdel¡ CongresosobreA Fa/a,75-92.

MARTÍN DURÁN, J. (1999):A Fa/a: un subdialectoleonésen tierras de Extrema-dura. Col. Estudiosy DocumentossobreA Fala.IV. Mérida: Juntade Extre-madura.

MARTÍN GALtNDO, J. L. (1993):«Apuntessocia-históricosy lingiiisticos sobreaPaldo Val deXálima>~, enAlcántara 30, 123-147.

(1996): «0 fenómenulingilístico y cultural do Val deXálima»,en J. M. Ca-rrascoGonzáleze A. ViudasCamarasa(eds.),Actasdo 1 CongressoInterna-cional Luso-EsponholdeLin gua e &ultura noFronteiro 1, Cáceres:Universi-dadede Extremadura,377-406.

(1998):Guía histórica y culturalde SanMartín de Trevejo. Cáceres:Inicia-tiva Val de Xálima.

(1999):A Fa/a deXálima. OfalarfronteirizodeEljas, SanMartín deTrevejoy Valverde.Estudiosy documentossobreA Fala II. Mérida: Juntade Extre-madura.

MARTÍNEZ MARTÍNEZ, M. (1974): El enclavede Olivenza,suhistoria y su hablo.Tesede dautoramento[inédita]. UniversidaddeGranada.

MAFIAS, M.~ DE E. REZENDE (1984):Bilinguismoe níveissocio/inguisticosnumare-giño luso-espanholo(Concelbosde Alandroal, CampoMaior, E/vas e 0/1.venca).SeparatadaRevistaPortuguesade Filologia 19. Coimbra.

NEIRA MARTÍNEZ, J. (1989):Diccionario de los bablesdeAsturias.Oviedo: Idea.ONis, F. de (1930):«Notassobreel dialectode Sari Martín de Trevejo»,en Todá

MemorialVo/umes.Philological StudiesII, NavaYork, 63-70.REY YELMO, J.C.(1999): A fa/a. Lofalo deSanMartín deTrevejo:O Mañegu.Es-

tudiosy documentossobreA Faja III, Mérida: JuntadeExtremadura.RODRÍGUEZ GUERRA, A. (1996): «Achegamentoá sintaxedasfalaresmañego,la-

garteiroe valverdeiro»,en¡ CongresoInternacionalda Lingua Galega, San-tiago, setembrode 96 [no prelo].

SANTOS, M.~ J. de MOURA (1967): 0sftlaresfronteir4~osde Trás-os-Montes,se-paratadaRevistaPortuguesade Fi/o/ogio 12. Coimbra.

49 Revista de Filología RománicaVol. 18(2001) 35-50

Xosé1-/enriqueCostasGonzález [‘ron tejías linguisticas- no Val do Río Ellas (Cáceres)

SEcaORosA,A. (1998):«0 trazadodafronteirado galeganaprovinciade León»,enEstudiosBercianos24, Ponferrada:Instituta de EstudiosBercianos,32-47.

SEGURA DA CRUZ, L.; Saramago,1; Vitorino, G. (1994):«Os dialectosleonesesemterritório portugués:coesáoe diversidade»,en Variogáo linguistica no es-pago,no ¡rrnpo e na sociedade,AssociayáoPortuguesade Liíigufstica. Lisboa:APL/Colibri, 281-292.

SÓÑORA ABUIN, A. et ALtI (1996): «Aproximaciónsociolingéisticaó Val do RíuEllas (Cáceres):Estudiodasusose actitudeslingtiísticas>ten J. M. CarrascoGonzáleze A. ViudasCamarasa(eds.),Actasdo ¡ CongressoInternacionalLuso-Espanholde Lingua e Cultura noFronteira 1, Cáceres:UniversidadedeExtremadura,407-414.

STAAFF, É (1992): Étudesur l’ancien diolecteléonais. Oviedo: Academiade laLlingua Asturiana[reedición].

TEyssísa,P. (1984):Hírória da finguaportuguesa.Lisboa: Sáda Costa.VILHENA, Mi~ DA C. (1996): «Herrerade Alcántara:Um falar em vias de ex-

tin~áo»,en J.M. CarrascoGonzáleze A. Viudas Camarasa(eds.),Actasdo 1CongressoInternacionalLuso-EspanholdeLin gua e Culturo no Fí-onteira 1,Cáceres:UniversidadedeExtremadura,309-332.

VIUDAs CAMARASA, A. (1982): «Un hablade transición:El dialectode SanMartínde Trevejo>’, en LletresAsturianes4, 55-71.

VIUDAS, A.; ARIZA, M.; SALVADOR, A. (1987): El hablo de Extremadura.Sala-manca:Ed. RegionaldeExtremadura.

ZAMORA VICENTE, A. (1943):El habla d~Méridoysuscercanías.AnexodaRFE.

Revista de Filología RománicaVol, 8 (2001)35-50 50