dorylaion’dan yeni bir hosios kai dikaios adağı ve atlı

Issue IV (2018)
Dorylaion’dan Yeni Bir Hosios kai Dikaios Ada ve Atl Tanr Üzerine Baz Düünceler
A New Hosios kai Dikaios Votive Inscription from Dorylaeum and Thoughts on Horse Rider God
Emre ERTEN
The entire contents of this journal, Phaselis: Journal of Interdisciplinary Mediterranean Studies, is open to users and it is an ‘open access’ journal. Users are able to read the full texts, to download, to copy, print and distribute without obtaining the permission of the editor and author(s). However, all references to the articles published in the e-journal Phaselis are to indicate through reference the source of the citation from this journal. Phaselis: Journal of Interdisciplinary Mediterranean Studies is a peer-reviewed journal and the articles which have had their peer reviewing process completed will be published on the web-site (journal.phaselis.org) in the year of the journal’s issue (e.g. Issue III: January- December 2017). At the end of December 2016 the year’s issue is completed and Volume IV: January-December 2018 will begin. Responsibility for the articles published in this journal remains with the authors.
Citation E. Erten, “Dorylaion’dan Yeni Bir Hosios kai Dikaios Ada ve Atl Tanr Üzerine Baz Düünceler”. Phaselis IV (2018) 199-217. http://dx.doi.org/10.18367/Pha.18013 Received Date: 14.06.2018 | Acceptance Date: 11.09.2018 Online Publication Date: 08.10.2018
Editing Phaselis Research Project www.phaselis.org
e-ISSN: 2149-7826
DOI: 10.18367/Pha.18013
Dorylaion’dan Yeni Bir Hosios kai Dikaios Ada ve Atl Tanr Üzerine
Baz Düünceler
A New Hosios kai Dikaios Votive Inscription from Dorylaeum and Thoughts
on Horse Rider God
Öz: Bu çalmada Dorylaion antik kentinin hemen kuzeydousundaki Cumhuriyet Köyü’nde bulunmu olan
yeni bir Hosios kai Dikaios ada ele alnmaktadr. Bölgede yaygn olarak tapnm gören bu tanrnn Kuzey-
dou Lydia’da atl tanr olarak ve tek bana tasvir edildii ileri sürülmekte, Kuzeybat Phrygia’da ise bir çift
olarak tasvir edildii bilinmektedir. Çalmada yeni eser üzerindeki atl tanrnn çeitli ipuçlar yardmyla
Helios olarak yorumlanabilecei vurgulanmakta ve bu balamda Kuzeydou Lydia’daki atl tanr tasvirleri-
nin Hosios kai Dikaios olarak tanmlanmasyla ilgili farkl görüler sunulmaktadr.
Anahtar sözcükler: Hosios kai Dikaios, Adak Yazt, Dorylaion, Helios, Atl Tanr
Abstract: In this study, a new votive inscription for Hosios kai Dikaios found in Cumhuriyet Village,
northeast of the ancient city Dorylaion, is presented. It is asserted that this widely worshipped god is a
horse riding god in northeastern Lydia and depicted alone; on the other hand, it is depicted in Phrygia, as
known, as a couple. In this study, itis asserted that the horse riding god on this new votive-relief offering
stele can be explained as Helios with help of some tips, and is presented different opinions about the
northeastern Lydian horse riding god reliefs.
Keywords: Hosios kai Dikaios, Votive Inscription, Dorylaion, Helios, Horse Riding God
Eskiehir’in Tepeba ilçesine bal Cumhuriyet Köyü’nde (Hrt. 1) gerçekletirdiimiz yüzey ara-
trmalar esnasnda, antikçada Phrygia Bölgesi’nde yaygn biçimde tapnm gören Hosios kai
Dikaios’a (Kutsal ve Adil Tanr) sunulmu naiskos tipi bir adak steli tespit edilmitir (Fig. 1). Yaztl
ksmn hemen üstünde yer alan yarm daire eklindeki alnlkta çplak bir atl tanr tasviri yer al-
maktadr. Saa doru hareket halindeki atn bacaklar ta ustasnn figürü sdrma gayreti nede-
niyle vücuduna oranla ksadr, ba ve yeleleri daha özenlice ilenmitir. Atn gövdesinin arka ve
ön ksm arasnda belirgin bir orantszlk vardr. Atl tanrnn banda be adet geni n demeti
bulunmakta olup, yüzü ve vücudunun üst ksm frontal durumdadr. Saçlar, yuvarlak biçimli ba-
Dr. Ör. Üyesi, stanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Eskiça Dilleri ve Kültürleri Bölümü, Eski Yunan Dili ve
Edebiyat Anabilim Dal, stanbul. [email protected] Dorylaion ve teritoryumunda sürdürdüümüz proje kapsamnda yurt d kitaplk çalmalar için 2219-2016/2 bursu ile salad destekten dolay Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Aratrma Kurumu’na (TÜBTAK); arazi çalmalarmza salad her türlü destekten dolay stanbul Üniversitesi Bilimsel Aratrma Projeleri Birimi’ne (BAP), YADUP proje no.: 24459; eserin tarafmca yaynlanmas konusunda onay veren Doç. Dr. Hakan Sivas’a ve makaleyi gözden geçirme inceliini gösteren Prof. Dr. Murat Arslan’a teekkürü bir borç bilirim. Ara. Gör. Dr. Evren Türkmenolu’na da ayrca teekkür ederim.
journal.phaselis.org
Emre ERTEN 200
nn etrafnda bir kubbe/balk gibi yanlardan kulak hizasna kadar inen ve sakalsz genç biri olarak
tasvir edilen figürün burnu ve az krk durumdadr. Gözleri ise oldukça iri ve belirgindir (Fig. 2).
Sol eliyle olaslkla dizginleri tutmakta, karn hizasndaki sa kolunun altnda ise bir ksm sa
bacann üzerinde duran ucu aaya dönük bir obje (cornucopia) görünmekte olup, içinden
dökülen baz nesneler belli belirsiz görülmektedir. Atlnn sa kolunun dirsek hizasnda bir ksm
elindeki objenin arkasnda kalan çiçek benzeri bir tasvir yer almaktadr (Fig. 3). Bu atl tasvirinin
hemen altnda ise sanda ve solunda Dor balklar olan silindir biçimli birer sütunun arasnda
sekiz satrlk Hellence yazt mevcuttur (Fig. 4). Yazttaki harflerin dizilii oldukça özensizdir (Fig.
5). Sütun balklar anm olup, sadaki sütunun bir ksm krktr. Yaztn hemen altnda iki
sütun kaidesi arasnda yan yana iki adet frontal boa/öküz ba tasvir edilmitir (Fig. 6).
Hrt. 1. Eskiehir, Tepeba lçesi, Cumhuriyet Köyü
u anda bulunduu yer: Tepeba ilçesi Cumhuriyet Köyü/Mehmet Köse’nin evi. Geli yeri:
Köylülerin ifadesine göre Sekiören Köyü. Ölçüler: Yük. 74 cm.; Gen.: 35 cm. (üst), 26 cm. (orta),
33 cm. (alt); Der.: 13 cm. (üst), 11 cm. (orta), 13 cm. (alt); H.y.: 2-2,5 cm.
γαθ τ-
6 ων πντ-
8 κ (sic.) εχν.
“yi talihle! Aurelius
Mennes kendisi ve
sahip olduu her ey
için (bu) ada Hosios
ve Dikaios’a (sundu)”.
Dorylaion’dan Yeni Bir Hosios kai Dikaios Ada ve Atl Tanr Üzerine Baz Düünceler 201
Satr 3: Μννης yaztlarda az görülen bir isim olup, adamzn buluntu yeri olan Dorylaion’da
baka bir yaztta daha karmza çkmaktadr1. Kotiaeion’dan da benzer bir isim olarak Μεννς
bilinmektedir2. Ayrca Bithynia (?), Bizye, Krannon, Lesbos, Perge, Thessalia ve Tomis yaztlarnda
da Μννης adna az da olsa rastlanmaktadr3 ve ayn isme sahip bir de Kyme tiran bilinmektedir4.
smin kökeni tartmal olup, bir Hellen ad olan Μεννας veya Μνης ile balantl olduu düü-
1 MAMA 5, no. 188. 2 Buckler et al. 1925, 171, no. 162. 3 Benseler 1911, 900; Merkelbach – ahin 1988, no. 2, 151, 153; IPrusa 1055; LGPN 5A, 300; ayrca bk.
http://clas-lgpn2.classics.ox.ac.uk/cgi-bin/lgpn_search.cgi 4 Söz konusu tiran için bk. Hanslik 1931, 896.
Fig. 2
nülmekte5, ancak Anadolu kökenli olabilecei de öne sürülmektedir6.
Satr 7: Satrn bandaki -ω ile -ν harfleri tam bir ligatür yapmasa da ta ustas nü harfini
unutmu olmaldr ki sdrabilmek için bunun bir ksmn sonradan omega’nn sa üst boluu-
nun içine yazmtr (Fig. 6).
Fig. 6
Satr 7-8: Külte ait çok sayda yaztta tanrnn ad genellikle σ κα Δικα eklinde geç-
mektedir7. Dikaios isminin bu ekilde kullanmnn yan sra Δικ olarak da kaydedilmi pek çok
örnek bilinmektedir8. Baz yaztlarda da σα κα Δικαα 9 veya σιοι κα Δκαιοι
10 yahut az da
olsa σιον κα Δκαιον 11 görülebilmektedir. Yaztmzda ise her iki tanrnn ad çounlukla rast-
land gibi masculinum singularis dativus formdadr ve Hosios’ta herhangi bir farkllk yoktur
(σ). Dikaios ise büyük olaslkla ta ustas tarafndan yanllkla kappa’dan sonra yalnzca bir
iota ile (Δικ) tekil edilmitir (Fig. 6). Ayrca baz yaztlarda bu iki tanrnn isminden yalnzca bi-
rine yer verilmekte olup Hosios’un Dikaios’a göre daha sk anld bilinmektedir12. Baz yaztlarda
ise Hosios ve Dikaios’un arasnda “κα“ balacnn kullanlmad görülmektedir13. Elimizdeki yazt
hem iki tanrnn beraber anld hem de isimlerinin arasnda bu balacn yer ald yaztlara yeni
bir örnektir.
Roma vatandalk hakkn alm olduu anlalan Mennes’in baba ad yaztta zikredilmemitir.
Aurelius ismi, genellikle ta ustalarnn yerden kazanma gayretiyle ksaltma olarak verilirken bu-
rada açk biçimde yazlm olmas yazt hazrlanrken baba adna yer brakma düüncesinin olma-
dna da iaret edebilir. Dier yandan söz konusu nomen gentilicium ilk bakta constitutio Anto-
5 Yine benzer isimler olarak Μενς (Erythrai), Μνης, Μννυς (Nikomedia) ve Μννυς (Aspendos) için bk.
Zgusta 1984, no. 900. 6 Bechtel 1917, 307, 312; Robert 1963, 226, not 7; Zgusta 1984, 310, no. 900, not 184. 7 Baz örnekler için bk. Ricl 1991, no. 1, 3, 4-8, 13, 14, 16, 21, 29, 35, 39, 41, 46, 89, 100, 101, 104, 107, 109;
Tanrver 2003, 29. 8 Ricl 1991, no. 19, no. 20, 22, 27, 30, 32-34, 36-37, 40, 47-49, 51-52, 56-61, 64, 66-67, 72, 74, 76-77, 81, 86,
92 (Δικ); Ricl 1992b, no. 1, 3-4; Akyürek-ahin 2004a, no. 1- 3, 6. 9 Ricl 1991, no. 3. 10 Ricl 1991, no. 25-26, 28, 95-96. 11 Ricl 1991, no. 88 (σιον Δκεον), 94, 105, 111. 12 Ricl 1991, no. 23-24 (Δκησι), 31, 32 (σα), 38, 42-43, 45, 71, 79?, 83, 85, 87 (σε), 90, 93, 98?, 99, 108
(Θε Δικα); Ricl 1992b, no. 6. 13 Ricl 1991, no. 1, 20, 21, 29-30, 35, 37, 47-48, 57-58, 60-64, 67, 70, 72, 88-89; 1992b, no. 4; Akyürek-ahin
2004a, no. 3, 4 ve 6.
niniana ile balantl görünmesine ramen, bunun ksaltma yerine açk bir ekilde yazlm olmas
yaztn tarihlenmesi açsndan iki farkl duruma iaret etmektedir. Zira constitutio Anto-
niniana’dan sonra söz konusu nomen gentilicium’un büyük çounlukla ksaltma olarak göste-
rildii, Roma vatandalk hakkn bu kararnameden önce alanlara ait az saydaki örnekte ise
yaztmzdaki gibi açk biçimde kullanld düünülmektedir14. Bu durumda yaztmz MS 212
öncesine ait bu tür örnekler arasnda da sayabiliriz. Buna karlk constitutio Antoniniana ile be-
raber söz konusu nomen gentilicium’u kullanma alkanlnn bir anda yerlemedii, zira MS
212’den hemen sonraya tarihlenen yaztlarda Aurelius’un ksaltma olarak kullanmnn az görül-
düü ve ksaltma eklindeki örneklerin sonradan yaygnlat15 göz önünde tutulursa yaztn MS
212’den hemen sonraya tarihlenmesi de mümkündür. Neticede bu iki husus elimizdeki eserin
MS II. yüzyl sonlar ile MS III. yüzyln ilk çeyrei arasna tarihlenebileceine iaret etmektedir.
üphesiz bu noktada yazttaki harf karakterleri ve eser üzerindeki atl tasvirinin stil özellikleri de
önem kazanmaktadr. Yaztmzdaki harflerin düzensiz yazm bir yana braklrsa genel hatlaryla
MS II-III. yüzyla tarihlemek mümkündür16. Eser üzerindeki atl tasvirinin stil özellikleri ise
Kotiaeion’un güneyinde Tembris (Porsuk) civarndaki adaklarda görülen; saçlarn ban çevresini
bir kubbe/balk gibi sarmas, ban yuvarlak ve gözlerin büyük oluu gibi özelliklerle benzerlik
göstermekte ve bu bakmdan MS II. yüzyln ortalarndan daha sonraya iaret etmektedir17. Ay-
rca Phrygia Bölgesi’nde ele geçen adak stellerinin üretildikleri zaman aralnn genel olarak MS
II. yüzyl ortalar ile MS III. yüzyln ortalar arasna yerletirilmesi18 ve naiskos tipi adak stellerinde
iki yanda görülen sütunlarn, balangçta eserimizde olduu gibi silindir biçimliyken MS yak. 230/
240’dan itibaren dikdörtgen ekle dönümesi de19 tarihleme konusunda yardmc ipuçlar olarak
görülebilir.
Bireysel nitelikli bu adak yaztnda Mennes’in Hosios kai Dikaios’a kendisi ve “sahip olduu
her ey için” sunuda bulunduu vurgulanmakta olup bu tanrya ait adaklarda benzer ifadelere
çok sk rastlanmaktadr20. Lydia ve Phrygia’da yaayanlarn kendileri, aileleri, hayvanlar ve tüm
mallar için Hosios kai Dikaios’a bu tür sunularda bulunduklar bilinmekte olup, bunlardan baz-
lar da salk içeriklidir21. Mennes’in sunuda bulunduu Hosios kai Dikaios kültüyle ilgili epigrafik
buluntularn büyük ksm bilindii gibi Kuzeybat Phrygia’dan ele geçmitir, ayrca Kuzeydou
Lydia bölgesinde de önemli miktarda eser mevcuttur22. Bunlarn dnda baka bölgelerde de az
ve dank da olsa buluntular mevcuttur. Kültün çk noktasnn Phrygia Bölgesi ve hatta
eserimizin buluntu yeri yaknndaki Dorylaion olduu kabul edilmektedir23. Kütahya’nn güne-
14 Lochman 2003, 221, not 23. 15 Lochman 2003, 221, not 24-25. 16 Ancak harf karakterlerine dayanarak yaplan tarihlemelerin çou zaman kesin sonuç vermekten uzak olduu
da bilinmektedir, bkz. Corsten 1987, 189-190. 17 Lochman 2003, 107. 18 Lochman 2003, 196, 234. 19 Lochman 2003, 92. 20 Ricl 1991, no. 3, 8, 10, 19-24, 27, 29-30, 33-34, 36-39, 42, 44, 51-52, 56-64, 67-69, 71-72, 74, 76-77, 79, 83,
85-87, 89, 92; Lochman 2003, kat. no. II 488, 502-503, 508, 510-511, 515. 21 Akyürek-ahin 2004b, 5. 22 Hosios kai Dikaios kültüne ilikin buluntular ve bilgi için bk. Ricl 1991, 1-70; 1992a, 71-103; 2008, 563-579,
no. 1-58; Lochman 2003, 199-205; Akyürek-ahin 2004a, 132-148, not 4; 2004b, 1-18; 2010, 267-280; 2011, 132-134; Erten – Sivas 2011, 185-196; Corsten – Ricl 2012, 143-151; Güney 2018, 101-117.
23 Lochman 2003, 204-205; Akyürek-ahin 2011, 133, not 50. Ayrca bk. Ricl 1991, no. 19-35; Akyürek-ahin 2004b, 2, not 11. Buna karlk Mysia Bölgesi’ndeki bir epigramn külte dair en erken tarihli buluntu olduu düünülmektedir, bk. Petzl 1992, 143-147.
Emre ERTEN 204
yindeki Yaylababa Köyü’nde de tanrya ait önemli bir kutsal alan mevcuttur24. Ele geçen yazt-
larda pek çok tanrnn Hosios kai Dikaios ile beraber anld veya tasvir edildii bilinmektedir25.
Ancak bütün bunlarn arasnda Apollon ve Men’in özel bir yeri olsa da özellikle güne tanrs
Helios, Hosios kai Dikaios kültü ile çok sk bir balant içindedir26. Zira Hosios kai Dikaios’un her
eyi gören ve duyan Helios’un emrindeki daha alt düzeyde tanrlar olduuna inanlyordu27.
Bilindii gibi Helios da antikçada Hosios kai Dikaios gibi tanrsal adalet kavramyla ilikilendiril-
mekteydi28. Yaplan çalmalar kültün ilk zamanlarnda Hosios kai Dikaios’un daha güçlü bir tanr
olan Helios’un emrinde olduunu, ancak ilerleyen dönemlerde nispeten daha bamsz bir ya-
pya büründüünü göstermektedir29.
Elimizdeki yaztta da baka bir tanrsal varlktan söz edilmemekte, dolaysyla Hosios kai
Dikaios bamsz bir görünüm sergilemektedir. Ancak bu noktada yaztl ksmn hemen üzerin-
deki “atl tanrnn” kimlii üphesiz önem kazanmaktadr. Bilindii gibi Hosios kai Dikaios esas
olarak iki farkl ikonografide karmza çkmaktadr. Kuzeydou Lydia’da, elimizdeki adaa benzer
ekilde bazen n tacyla bazen de n tac olmakszn, srtnda peleriniyle tek bana atl bir tanr
olarak tasvir edildii kabul edilmekte olup, bunun haberci tanr kimliiyle badat ve at üze-
rinde gezerek insanlarn yapt iyilik ve kötülükleri Helios’a bildirdii düünülmektedir30. Ancak
bu noktada ister istemez Kuzeydou Lydia’daki Hosios kai Dikaios adaklarnda tek bana
betimlenen bu atl figürün (bilhassa banda n tac olanlarn) neden bu tanryla güçlü bir kültsel
balants olan Helios ile ilikilendirilmedii sorusu akla gelmektedir. Gerçekten de Helios’un bu
adaklarda daha sonra deineceimiz baz ipuçlarnda olduu gibi “atl tanr olarak” tasvir edilmi
olmas tümüyle ihtimal d mdr?
Bu balamda söz konusu bölgede Ες κα Μνος Θες (= esiz31 ve tek tanr) olarak anlan
ancak nitelii tam olarak anlalamayan bir tanrnn varl ilgi çekicidir. Nitekim Kula’dan bir ya-
ztta το νς κα μνου θεο κα το σου κα Δικαου rahibinden söz edilmekte olup, bu yazt
bir yandan Ες κα Μνος Θες ile Hosios kai Dikaios arasndaki güçlü balantya (zira rahipleri
ortak görünmektedir), dier yandan da ikisinin birbirlerinden ayr tanrlar olarak alglandna
iaret etmektedir32. Eserin üst ksmnda ise yine bir atl tanr yer almaktadr, ancak banda n
24 Lochman 2003, 91-92, 286-289, kat. no. II 470-525; Akyürek-ahin 2004b, 2. 25 Yaztlarda isimleri geçen tanrlara Apollon, Dike, Ες κα Μνος Θες, Herakles, Khrysea Parthenos, Men,
Meter Theon, Sozon, Theoi Epekooi, Theos Arkhegetes, Theos Hypsistos, Zeus Bronton, Zeus Olbios örnek verilebilir. Asklepios, Atl tanr, Dikaiosyne, Dionysos, Herakles, Hermes, Kybele, Selene, Tykhe ve Zeus gibi tanrlarn da eserler üzerinde tasvir edilmektedir, bk. Akyürek-ahin 2004b, 6.
26 Ricl 1991, no. 20, 24-25, 27, 29, 46-47, not 10, 48-49, 88, 90, 95; 1992a, 92; 1992b, no. 1(?), 2; 2008, 564, 567; Petzl 1992, 144; Akyürek-ahin 2004a, 138-142, no. 4, not 21-23,142-144, no. 5, 148; 2004b, 4-6, 8; 2011, 130, not 36; Erten–Sivas 2011, 185 vd.
27 Ricl 1992b, 95-96, no. 1; Akyürek-ahin 2004a, 141 ve 148. 28 Helios ve Hosios kai Dikaios’un adalet kavram çerçevesinde beraber tapnm görmesine ilikin bk. Erten –
Sivas 2011, 188-189, not 20-27, bu tanrlarn ifa verici özelliklerinin de ortak noktalar arasnda olabileceine dair bk. not 28.
29 Lochman 2003, 207; Akyürek-ahin 2011, 134. 30 Ricl 1991, no. 2 (lev. 1,2), 3 (lev. 1,3) 4 (lev. 1,4), 7 (lev. 2,7), 9; 1992a, 91, not 90, 93, 103; 2008, 564, no. 3;
Merkelbach 1993, 295; Delemen 1999, 65-67, not 320-332 ve kat. no. 359-364; Lochman 2003, 206-207; Akyürek-ahin 2004b, 4, 8, not 51-54.
31 Lehmler – Wörrle 2006, 74, not 53 kr. Ricl 1992a, 91, not 91. 32 Ricl 1991, no. 2, (lev. 1,2); 1992a, 91; Lehmler – Wörrle 2006, 74. Lochman (2003, 206) ise bu tanrlarn
farkllna iaret eden aradaki “kai” balacn dikkate almayarak Ες κα Μνος Θες’u kesin biçimde Hosios kai Dikaios ile özdeletirmektedir.
demeti yoktur. Ricl, Hosios kai Dikaios ile aralarndaki güçlü balanty göz önüne alarak bu Ες
κα Μνος Θες’un ardnda Helios’un olabileceini düünmektedir33. Buna karlk Lehmler-
Wörrle Aizanoi civarndan baka bir örnekte anlan “gökyüzündeki” tek tanrnn (ες θες ν
οραν) Helios ile deil, yaztta ad geçen Hosios ile özdelemesi gerektiini ileri sürmektedir34.
Ancak yaztta tanrnn “gökyüzüyle” balantsnn açkça vurguland ve (sonradan ilave edilmi
bile olsa) Dikaios’un adna da yer verildii dikkate alnrsa buradaki tek tanrnn Helios olma
ihtimali yadsnmamaldr. Keza yukarda deindiimiz gibi Hosios kai Dikaios ile gökyüzünün “e-
siz tanrs” Helios arasndaki kültsel ba oldukça güçlüdür. Ayrca Kütahya/Yaylababa’daki adak
stellerinde Hosios kai Dikaios’un dnda yalnzca Helios büstlerine yer verilmesi, aralarnda
ikonografik anlamda da bir bütünlük kurulmaya gayret edildiini düündürmektedir35. Dolaysyla
Ricl’n Ες κα Μνος Θες’un ardnda Helios olabileceini düünmesine benzer ekilde, Kuzey-
dou Lydia’daki Hosios kai Dikaios adaklarnda görülen “n taçl” atl tasvirlerinin Helios olarak
yorumlanmas ihtimal dnda braklmamaldr. Keza bu yaztlarda Hosios kai Dikaios’un anlyor
olmas eserlerin üzerindeki atl tanrnn dorudan Hosios kai Dikaios olarak tanmlanmas açsn-
dan bir “zorunluluk” tekil etmemektedir. Zira yaztlarda ad geçen bir tanr ayn eser üzerinde
tasvir edilmeyebilecei gibi tam tersine yaztta ad olmayan bir tanr da eser üzerinde
betimlenebilir. Buna dair oldukça güzel bir örnek yine Hosios-Dikaios adaklarndan birinde kar-
mza çkmaktadr. Dorylaion’a ait olan bu eserde Herakles, Hermes, Selene ve Zeus tasvir
edilmi olmalarna ramen isimleri yaztta yer almamaktadr36. nönü’de bulunmu ve stanbul
Arkeoloji Müzesi’nde sergilenen bir eserde de Zeus, Dionysos ve Helios’un tasvirleri bu-
lunmasna ramen isimleri anlmamakta, yaztta ad geçen Meter Theon ise tasvir edilmemek-
tedir37.
Dier yandan bu bölgedeki adaklarda yine tek olarak tasvir edilen ancak banda “n tac ol-
mayan” atl figürlerinin ise, dier atl tanrlarn yannda Hosios kai Dikaios’la daha güçlü bir ba
olan38 Apollon ile özdeletirilmesi baka bir olaslk olarak görülebilir mi sorusu da akla gelmek-
tedir. Zira Apollon’un Anadolu’da atl tanr kimliiyle de yaygn biçimde tapnm görmesi bu olas-
l güçlendirmektedir39. Nitekim Burdur Arkeoloji Müzesi’nde sergilenen ve Apollon ile Hosios
kai Dikaios’a sunulan bir adakta, yan yana iki büst eklinde gösterilen Hosios kai Dikaios’un
hemen üzerinde “elinde bir obje tutan” atl figürün Apollon olarak yorumlanmas bu açdan ilgi
çekicidir40. Ancak Apollon’un atl tanr kimliiyle en belirleyici atribüsünün “çifte balta” oluu bu
konuda ihtiyatl olmay gerektirmektedir41. Dier yandan Apollon’un Thrakia’da atl tanr
kimliine ramen elinde çifte balta olmadan, yerel bir Thrak savaçs görünümünde veya lyra ve
kithara gibi klasik atribüleriyle; Pisidia’da da yine çifte balta olmakszn yalnzca bir atl görü-
33 Ricl 1992a, 91, not 91 (Je me demande si ce n’est pas Hélios qui se cache derrière ce nom inhabituel=bu sra
d ismin arkasnda Helios’un olup olmadn merak ediyorum). 34 Lehmler – Wörrle 2006, 73-74, no. 133, not 57-58. 35 Ricl 1992a, 92; Lochman 2003, 92; Akyürek-ahin 2004a, 137, not 9; 2004b, 4-5; Lehmler – Wörrle 2006, 74. 36 Ricl 1991, no. 24 kr. Ricl 1992a, 93-94. 37 Ricl 1991, no. 25, lev. 5, 25. 38 Ricl 1991, no. 21, 23?, 32, 44, 85; 1992b, no. 1; Akyürek-ahin 2004a, no. 4. Apollon ve Hosios kai Dikaios’un
kültsel balants için ayrca bk. Ricl 1992a, 91-92. 39 Delemen 1999, 43 vd., 167 vd. no. 292-312; Lochman 2003, 206. 40 Horsley 2007, no. 19, fig. kr. Ricl 2008, no. 32. Bir baka örnekte de yaztta Hosios kai Dikaios olmamakla
beraber Apollon yine elinde bir sopayla atl tanr olarak görülmektedir, bk. no. 7. 41 Delemen 1999, 56 kr. Ricl 1992a, 92. Konya Müzesi’nden atl tanr Apollon’un n tac olmadan ve elinde
bir sopa tutar vaziyetteki örnekler için bk. Mc Lean 2002, no. 26-27, 43 (?).
Emre ERTEN 206
nümünde tasvir edilebildii bilinmektedir42. Dolaysyla Apollon’un Kuzeydou Lydia’daki Hosios
kai Dikaios adaklarnda atl tanr kimliiyle ve çifte balta olmadan tasvir edilmi olmas ihtimal
dnda görülmemelidir. Bölgede Hosios kai Dikaios ile atl tanrnn ayn eser üzerinde tasvir
edildii yeni eserlerin bulunmas bu at üzerindeki figürün kimlii konusundaki olaslklar renklen-
direcektir. Söz gelimi, yukarda söz ettiimiz Dorylaion’a ait adakta Hosios kai Dikaios çift figür
olarak betimlenmekte ve bunlarn hemen yannda elinde çifte baltasyla bir atl tanr yer al-
maktadr43. Aada ayrca deineceimiz Phrygia kökenli bir sunakta da hem Hosios kai Dikaios
hem de n taçl atl tanr olarak Helios yer almakta44, yukardaki Burdur Müzesi adanda da
Apollon ve Hosios kai Dikaios ayn eser üzerinde tasvir edilmektedirler45. Daha sonra deinece-
imiz Kütahya/Domaniç’ten bir eserde de Hosios kai Dikaios’un dnda atl Apollon tasviri ve
Helios büstü ayr ayr gösterilmektedir46.
Hosios kai Dikaios’un bilinen ikinci ve asl ikonografisi ise kültün çk yeri olan ve en çok bu-
luntunun ele geçtii Kuzeybat Phrygia’da karmza çkmaktadr. Burada tanr, genellikle, yan
yana duran genç ve sakalsz bir çift erkek figürüyle betimlenmekte olup, adalet ve ceza
kavramlarn temsilen sol taraftaki figür bir terazi, sa taraftaki ise uzun bir denek tutmak-
tadr47. Tanrya ait adaklarn önemli bir ksmnda ise Helios’un n taçl büstü Hosios kai Dikaios
tasvirlerinin üzerinde yer almaktadr48. Dier yandan Ricl, Phrygia’da tanrnn “sra d bir bi-
çimde” bazen banda hale bulunan bir büst veya bir atl olarak tasvir edilebildiini belirtmek-
teyse de söz konusu figürlerin kimlii kesinlik kazanm deildir49.
Bu bilgiler nda ve az sonra deinilecek olan baz ipuçlarnn yardmyla Dorylaion’un
kuzeydousunda bulunmu olan eserimizdeki atl tanrnn tanmlanmas açsndan iki olaslk öne
çkmaktadr. Bunlardan ilki, bu figürün de özellikle Kuzeydou Lydia’daki örnekler göz önünde
tutularak ve genel görüe uygun biçimde Hosios kai Dikaios olarak yorumlanmasdr. Ancak bu
tanrnn Phrygia Bölgesi’ndeki asl ikonografisinin yan yana duran “çift figür” eklinde olmas bu
açdan düündürücüdür. Buna karlk çoul olarak ifade edilen baz tanrlarn kimi zaman tek
tanr eklinde tasvir edilebilmesi, elimizdeki eserde Hosios kai Dikaios’un tek olarak ve atl tanr
kimliiyle betimlenmi olabilecei ihtimaline katk salamaktadr. Söz gelimi Theoi Athanatoi
olarak anlan tanrlarn tek bir atl tanr eklinde gösterilmesi buna örnek verilebilir50.
kinci olaslk ise bu “atl figürün” bir baka tanry temsil ediyor olmasdr. Keza daha önce
deindiimiz gibi, bir yaztta ad geçen tanrlarn ayn eser üzerinde gösterilmesi veya tasvir edi-
len bir tanrnn yaztta anlmas her zaman zorunlu deildir. Ayrca Anadolu’da birbirinden ba-
msz pek çok atl tanrnn (Apollon, Ares, Hekate, Herakles, Kakasbos, Men, Plouton, Poseidon,
42 Delemen 1999, 57, not 267-268, no. 168, no. 294-295, fig. 17b-c. 43 Ricl 1991, no. 24, lev. 3, 24. 44 Tanrver 2003, 29 vd. 45 Bk. yuk. dipnot 39. 46 Akyürek-ahin 2004a, 138, no. 4, 141, not 19. Akyürek-ahin, atl tasvirlerinin Hosios kai Dikaios adaklar üze-
rinde skça görüldüünü ancak bunlarn “her zaman” Apollon olarak düünülemeyeceini vurgulamaktadr. 47 Hosios-Dikaios’un ikonografik özellikleri için bk. Känel 1990, 542-543; Ricl 1992a, 78-84, tanrnn çift nitelii
hakknda bk. 93; Akyürek-ahin 2004b, 4-5; Ricl 2008, 564-565, ayrca no. 7-10 Yakn zamanda Dorylaion’un (veya Nakoleia?) teritoryumundaki Akçakaya Köyü’nde bulunan bir adakta Hosios-Dikaios’un tek bana ayakta duran ve iki elini havaya kaldrm sakall bir figür eklinde tasvir edildii bir örnek için bk. Erten – Sivas 2011, 187-188.
48 Petzl 1999, 101; Akyürek-ahin 2004b, 8. 49 Ricl 2008, 564 ve no. 13, 16, 29. Tanrver (2003, 29 vd.) bu figürü hakl olarak Helios ile özdeletirmektedir. 50 Delemen 1999, 70-71, kat. no. 381-390.
Sozon, Theoi Athanatoi, Theos Alandros, Theos Akhaios, Zeus) varl da bilinmektedir51. Ancak
bu tanrsal varlklara göre Hosios kai Dikaios ile daha güçlü bir ba olan Helios bizce belirli bir
öncelie sahip olup, bu olasla k tutan baz ipuçlar da mevcuttur. lk bata eserimizdeki atl
tanrnn banda görülen “n tac” –tek bana yeterli bir kant olmasa da– Helios’un en temel
ikonografik özelliklerinden biri olmas bakmndan dikkate alnmaldr. Ancak n tacnn özellikle
Helios’a özgü bir atribü olduu kabul edilmekle beraber bununla betimlenen baz figürler de Ho-
sios kai Dikaios olarak nitelenebilmekte ve bu durumun söz konusu tanrlar arasndaki yakn
balantyla ilgili olduu düünülmektedir52. Nitekim Mihalççk yaknlarndan (Tutaaç) bir ör-
nekte asl ikonografisiyle yani çift figür eklinde betimlenmi olan Hosios kai Dikaios’un banda
birer n tac bulunmaktadr53. Yukarda deindiimiz Burdur Arkeoloji Müzesi’ndeki Apollon ve
Hosios-Dikaios’a sunulan adak üzerinde de çift büst eklindeki tanrnn banda n tac görül-
mektedir54. Yine ayn Müze’den bir baka adakta bu tanrnn ad yazl olmamakla beraber ban-
da n demetiyle gösterilen büst Horsley tarafndan Hosios kai Dikaios olarak yorumlanmak-
tadr55. Dier yandan Horsley, Tavanl’da bulunmu bir eserde, n taçl figür ile atl tasvirinden
baka bir de “terazinin” yer aldn, böylece buradaki n taçl figürün Hosios kai Dikaios ile
ilikilendirilebileceini; ancak bu türden bütün figürlerin ayn ekilde yorumlanamayacan, zira
n tacnn özellikle Sozon ve Helios’a ait olduunu vurgulamaktadr56. Nitekim Ricl da,
Afyon/Akça Köy’den bir sunakta banda hale olan bir büstü Hosios kai Dikaios olarak görürken57;
Dorylaion’un kuzeyindeki bir kutsal alana ait olan ancak henüz yaymlanmam bir sunaktaki n
taçl büstü ise Helios olarak deerlendirmektedir58. Kütahya/Domaniç’ten çarpc bir örnekte ise,
çift figür halindeki tasvirin Hosios kai Dikaios, (bu sefer n tac olmayan) atl tanrnn Apollon ve
banda n demetiyle gösterilen büstün ise Helios olduu, üzerlerindeki yaztlar sayesinde
açkça anlalmaktadr59. Gediz/Kadoi civarndan Hosios kai Dikaios’a sunulan bir adakta da
banda yarm daire eklinde bir nimbus’la görülen büst hakl olarak Helios ile özdeletiril-
mektedir60. Aizanoi civarndan bir adak üzerinde de ön yüzde çift eklinde Hosios kai Dikaios yer
almakta, sol yüzdeki n taçl büst ise Helios olarak tanmlanmaktadr61. Lagina/Ilgn’dan (?) bir
sunakta da Hosios kai Dikaios çift tanr olarak tasvir edildiinden hemen üzerindeki n taçl
büstün Helios olarak yorumlanmas daha akla yatkndr62. Eserimiz açsndan ilginç bir örnek ise
aada ayrca deineceimiz Phrygia kökenli olduu düünülen bir sunaktr. Zira eser üzerinde
51 Detayl bilgi ve örnekler için bk. Delemen 1999; Horsley 2007. 52 Ricl 1992a, 92; Petzl 1999, 101. 53 Anderson 1899, 80-81, no. 44 kr. Ricl 1991, no. 86 ve Güney 2018, no. 5, fig. 5a. 54 Horsley 2007, 23, no. 19. 55 Horsley 2007, 64, no. 93. Horsley eser üzerindeki yaztta tanrdan çoul olarak bahsedilmesini dikkate
almaktadr. Ancak yaztta Hosios kai Dikaios’un ad krk olduu için okunamamaktadr.
56 Horsley 2007, 64-65 kr. MAMA 9, no. 171. 57 Ricl 2008, 564 ve no. 13. 58 Ricl 2008, 564 ve no. 25 kr. MAMA 10, no. 158. 59 Akyürek-ahin 2004a, no. 4 kr. Ricl 2008, no. 21. 60 Keza tanrnn hemen yannda duran yine büst eklindeki tanrça, Helios ile yakn balantlar olan Selene
veya Kybele olarak tanmlanmaktadr, bk. Akyürek-ahin 2004a, no. 5. Ricl (2008, no. 36) ise bu figürü Helios ile ilikilendirmeyerek yalnzca bir tanr olduunu belirtmektedir.
61 Lehmler – Wörrle 2006, no. 134. Ancak Ricl (2008, 572, no. 27) bu figürü yalnzca n taçl bir büst olarak tanmlamaktadr; ayrca bk. Ricl 1992a, 91-93.
62 Ricl (2008, no. 30) burada görülen çift figürü açkça Hosios kai Dikaios olarak nitelendirdiinden n taçl figür için bir baka tanrnn düünülmesi doaldr. Buna karlk Mc Lean daha önce bu iki figürden birinin kadn olduunu belirtmi ve bunlar için bir tanmlama yapmamtr, bk. Mc Lean 2002, no. 24: (below which stand a boy and girl).
Emre ERTEN 208
hem Hosios kai Dikaios hem de bir atl tanr betimlenmi olup, atl figür bandaki “n tac”
nedeniyle Helios olarak tanmlanmaktadr63. Görüldüü gibi, çeitlilik gösteren bu örnekler ese-
rimizde tasvir edilen n taçl atl tanrnn kimlii konusunda net bir yorumda bulunmay bir
yandan zorlatrmakta dier yandan ise bunun Helios olarak tanmlanabilmesinin önünde bir en-
gel olmadn göstermektedirler. ayet Hosios kai Dikaios eserimiz üzerinde ayrca tasvir edilmi
olsayd bu atl figürün en azndan baka bir tanry temsil ettii rahatlkla söylenebilirdi.
Eserimizin dnda Phrygia Bölgesi’nde Hosios kai Dikaios’a sunulan baka adaklarda da “atl
figürler” yer almaktadr. Bu balamda öncelikle Dorylaion civarndaki adaklarda görülen “la-
brys/çifte baltal”64 atl tasvirlerine ksaca deinmekte fayda vardr. Bu örneklerden birinde üstte
çifte baltal (?) atl bir figür65, ortada bir kadn ve iki erkek figürü, altta ise quadriga’snda Helios
görülmektedir66. üphesiz buradaki atl figür Helios deil bir baka tanrdr. Delemen bu atly
Hosios kai Dikaios olarak görmekte, ancak Ricl hakl olarak herhangi bir tanmlama yapma-
maktadr, zira ortadaki erkek figürlerin Hosios kai Dikaios, kadnn da Hosia olduunu deer-
lendirmektedir67. Dier bir örnekte ise bu sefer banda “n tac” olan çifte baltal bir atl görül-
mekte olup, Ricl’a göre muhtemelen Hosios kai Dikaios’u temsil etmektedir68. Bir dierinde yine
elinde çifte balta tutan atl figürün dnda Helios ayrca büst eklinde tasvir edilmektedir69. Bir
baka örnekte quadriga’snda yer alan Helios’un hemen altnda yine bir atl tasviri elinde çifte
baltayla görülmektedir70. Bu son iki eserde de çifte baltal atl tanrnn Helios olmad açktr. Bir
dier örnekte ise çeitli figürlerin yannda yine bir atl tasviri elinde çifte baltayla görülmekte,
Helios ayrca tasvir edilmemektedir. Ancak bu eserde “terazi ve sopa” tutan iki farkl figür de yer
aldndan çifte baltal atlnn Hosios kai Dikaios olmas düük bir ihtimaldir71. Lochman, Kuzey-
dou Lydia’da sunulan adaklardaki labrys ve n tacyla betimlenen atl tanr tasvirlerini Hosios
kai Dikaios ile ilikilendirmekle beraber, bunun ayn zamanda Anadolu’da çok sevilen bir figür
olarak pek çok yerel tanryla da balantl olduunu ve birbirleriyle çou zaman özdeleen Apol-
lon ve Helios’un bu ekilde gösterilebildiine de dikkat çekmektedir72. Dier yandan Lochman,
Soa’nn güneyinden (Yolçat/Eftet) bir eser üzerindeki çifte baltal atl figürü ise kesin biçimde
Hosios kai Dikaios olarak tanmlanmaktadr. Burada Helios’un n taçl büst olarak ayrca gös-
terilmesi üphesiz bu tanmlamada etkili olmutur73. Buna karlk Ricl söz konusu figürü Hosios
63 Tanrver 2003, 29 vd. kr. Ricl 2008, no. 29. 64 Labrys hakknda genel bilgi ve kaynakça için bk. Erten – Sivas 2011, 186, not 5-6. 65 Delemen bizce hakl olarak bu figürün banda n tac olduundan söz etmemekte, Ricl ise tam tersini vur-
gulamaktadr, bk. Delemen 1999, 190 kr. Ricl 1992a, 79. 66 Ricl 1991, no. 20. Lochman ise Dorylaion civarndaki adaklarda atl tanrnn yan sra quadriga’l tanrnn da
yer almasnn Helios ve Apollon arasndaki ortakl yanstan genel ikonografik anlaya uyduunu kabul et- mekle beraber, bu iki tasvirin aslnda bandan beri Hosios kai Dikaios’un çift olma niteliini somut- latrdn, dolaysyla quadriga’l tanrnn Helios olmadn düünmektedir. Ancak quadriga Helios’un en temel ikonografik özelliklerinden biri olup, Dorylaion civarndaki Hosios kai Dikaios adaklarnda quadriga üzerindeki tanr Helios ile identifize edilmektedir. Bu konuda bk. Matern 2002, 47 vdd. Hatta quadriga He- lios ile öylesine özdelemitir ki Dorylaion’dan (Sultandere) bir eser üzerinde tanr bizzat tasvir edilmemi olmasna ramen buradaki quadriga’nn ona ait olduu hakl olarak kabul edilmektedir, bk. Akyürek-ahin 2004a, 144, no. 6, 145, not 34. Baka örnekler için bk. Ricl 1991, no. 27, no. 90; Ricl 1992b, no. 1.
67 Delemen 1999, no. 361 kr. Ricl 1992a, 79. 68 Ricl 1991, no. 23 ve Ricl 1992a, 81. 69 Ricl 1991, no. 24. 70 Ricl 1991, no. 25, ayrca bk. Akyürek-ahin 2004a, 145 kr. Ricl 2008, no. 19. 71 Ricl 1991, no. 26. 72 Lochman 2003, 205-206, not 42. 73 Locman 2003, 285, kat. no. II 469, fig. 81-82.
kai Dikaios olarak tanmlamamaktadr74. Kanmzca, nasl ki elinde çifte balta olan her atl tanr
Apollon olarak tanmlanamyorsa75 Hosios kai Dikaios adaklar üzerindeki çifte baltal tüm atl-
larn da Hosios kai Dikaios ile ilikilendirilmesinde ihtiyatl olunmaldr. Keza Helios, Apollon ve
Hosios kai Dikaios arasndaki sk balant bilinirken; özellikle Apollon çou eserde atl tanr ola-
rak çifte baltayla yer alrken ve aada daha detayl deineceimiz üzere Helios da atl tanr ol-
ma özelliine sahipken, bu tasvirlerin Apollon veya Helios olmad konusunda kesin bir kanya
varlmamaldr76.
tasvirlerine de deinmek yerinde olacaktr. Bu noktada çarpc bir örnek yukarda n tacyla ilgili
ksmda söz ettiimiz Kütahya/Domaniç’te ele geçen eserdir. Zira bu eserde, Hosios kai Dikaios,
atl tanr Apollon ve büst eklindeki Helios ayr ayr tasvir edilmi ve üzerlerindeki yaztlar sa-
yesinde net biçimde tanmlanmlardr77. Dorylaion’un kuzeyindeki bir Hosios kai Dikaios kutsal
alanndan ele geçtii belirtilen ancak henüz yaymlanmam bir sunakta ise banda hale olan atl
figürü Ricl tarafndan “sra d” görülmekle beraber Hosios kai Dikaios olarak yorumlan-
maktadr78. Kütahya’nn 50 km kuzeydousundaki Tavanl’dan bir eserde n taçl bir büstün
(Hosios kai Dikaios?/Helios?) dnda ayrca bir de atl figürü yer almaktadr79. Tavanl’nn gü-
neyinde Kuruçay’daki bir sunakta banda yedi n demeti olan, sa kolunu kaldrm, sol
kolunda da bir giysi asl olan çplak bir tanr ile ayrca banda taç olan bir atl figürü yer almak-
tadr. Ricl bunlardan üzerinde yazt olan birincisini Hosios olarak görmektedir, ancak bu figür tam
anlamyla Helios’un ikonografisini yansttndan onunla özdeletirmek bizce daha doru görün-
mektedir. Keza eser üzerinde banda hilal bulunan bir tanrçann da (Selene) yer almas bu ola-
sl daha da güçlendirmektedir80. Bu durumda atl tanrnn kimlii belirsiz kalmaktadr. Phrygia
kökenli olduu düünülen ve Hosios kai Dikaios’a sunulan; n taçl ve saa doru hareket halin-
deki bir atl tasviri içermesi nedeniyle elimizdeki eserle benzerlik gösteren bir adaktaki atl figürü
ise, Petzl tarafndan Kuzeydou Lydia’daki örneklerle karlatrlarak Hosios kai Dikaios olarak
tanmlanmakta, Ricl ise bunun hangi tanr olduunu belirtmemektedir81. Yine Afyon Antkaya’da
ele geçmi küçük bir atl heykelcii82 ile Kütahya Müzesi’nde bulunan bir baka atl heykelcii83
Hosios’a sunulmu olmalar bakmndan önemlidir. Ancak bunlardan ilkinde atl tanr daha çok
Men ikonografisini andrmakla beraber elinde meale (?) tutmas Men’in bilinen ikonografisine
uymamakta ve banda bir hale (?) olan bu atl tanrnn kimlii net olarak anlalamamaktadr84.
kinci eserin ise ba ksm tamamen krk olduundan n tac veya hilal olup olmad belli de-
74
Ricl 2008, 577, no. 58. 75 Delemen 1999, 56. 76 Nitekim Dorylaion yaknlarndaki Akçakaya Köyü’nde bulunan bir Hosios-Dikaios adanda Helios’un hemen
yannda, (atl olmasa da) elinde çifte baltasyla görülen ve yaztta da kendisinden söz edilen figür büyük olaslkla Apollon’dur. Ayn eserde ikonografik olarak yeni bir örnek gibi görünen iki elini havaya kaldrm tek figürün ise Hosios-Dikaios olabilecei deerlendirilmektedir, bk. Erten – Sivas 2011, 187 vd.
77 Yuk. dipnot 58. 78 Ricl 2008, 564 ve no. 16. 79 Ricl 1991, no. 82. 80 Ricl 1991, no. 83; 1992a, 83. Eser için bk. Turul 1964, 43, no. 20, lev. 18. Kuzeydou Lydia’daki Hosios kai
Dikaios adaklar üzerinde yer alan atl tasvirleriyle ilgili örnekler için ayrca bk. Ricl 1991, no. 2-4, no. 7; Petzl 1999, 101, not 35.
81 Petzl 1999, 99-102, no. 3 kr. Ricl 2008, no. 28. 82 lasl – Üyümaz 2001, 87, fig. 6. 83 Akyürek-ahin 2011, 132, no. 43. 84 Ricl 2008, 572, no. 31 kr. Akyürek-ahin 2011, 133, not 47-48.
Emre ERTEN 210
ildir. Phrygia bölgesinde tanr Men’in yaygn ekilde atl olarak betimlendii bilinmektedir. An-
cak bu tasvirlerde Men genellikle omuzlarnda hilal ve bir Phryg balyla tasvir edildiinden,
ayrca dier sembolleri de çam kozala, palmiye dal, uzun asa ve çifte balta olduundan eseri-
mizdeki atl tanrnn bu ikonografiyle örtümedii açktr85.
Bu balamda, dier tanrlarn yannda öncelik tanmak istediimiz Helios’un at üzerinde bir
tasvirinin olup olmad veya “atl tanr” olarak düünülüp düünülmedii sorusu önem kazan-
maktadr. Hemen belirtmek gerekir ki Helios’a ait baz kültsel uygulamalar çerçevesinde atlarn
özel bir yere sahip olduu bilinmektedir. Söz gelimi Lakonia’daki Taleton Da’nda Helios’a adan-
m kutsal bir alanda at kurban edildii bilinmektedir; ayrca Arkadia’daki at kurban etme gele-
neinin de yine Helios kültüyle balantl olduu düünülmektedir86. Bu ritüelin nedeni ise Heli-
os’un gökyüzünde dolatna inanlan quadriga veya biga’sn çeken atlarn kutsal saylmasdr87.
Nitekim Helios çou zaman bir quadriga veya biga üzerinde tasvir edilmekte, ayrca kimi zaman
onunla beraber at protom’larna da yer verilmektedir88. Elbette bu örnekler atlarn Helios kültü
içindeki önemine iaret etmekte, ancak onun bir atl tanr eklinde tasvir edilip edilmedii soru-
suna yant vermemektedir. Tam bu noktada karmza çkan bir Pergamon yazt oldukça ilgi çeki-
cidir, zira yaztta Isis rahiplerince sunulan “at üzerinde bir Helios” ile atn yanndaki yakarc ya da
mürit heykelinden (= λιον φ’ ππ κα κτην παρ τι ππ) söz edilmektedir89. Benzer
ekilde MS III. yüzyla tarihlenen bir Antiokheia (Yalvaç/Sar) yaztnda da imparatora90 sunulan
atl Helios heykelinden bahsedilmektedir (ποησαν Ξνοι Τεκμρειοι φιππον Ηλιον σν τ
[κσμ κα κα]τασκευ πσ) 91. Bir baka önemli örnek ise yukarda da deindiimiz zmir
Arkeoloji Müzesi’ndeki Phrygia kökenli olduu düünülen Hosios kai Dikaios adadr. Söz konusu
adak üzerinde ayakta ve el ele tutumu, birisi ksa bir sopa tutan iki erkek ile ylan, çelenk, üzüm
salkm ve bir çift boa (?) betimlemesi vardr. Bu iki figür Hosios kai Dikaios olarak tanmlanmakta,
ancak banda “n tac olan atl tanr” ise hakl olarak Helios ile özdeletirilmektedir92. Phrygia
kökenli bir baka eser üzerindeki yaztta ise Helios Lerbenos’un ad geçmekte ve elinde çifte
baltayla bir atl tanr tasvir edilmektedir93. Lykia/Arykanda’da Helios tapna yaknlarnda
bulunmu olan Helios’a ait Phryg apkal, n taçl bronzdan bir heykelcik de yine oldukça önemli
bir buluntudur, zira burada Helios yine bir “atl tanr” görünümündedir (Fig. 6)94. Helios’un Phryg
balyla gösterilmesine karlk baln etrafnda Helios’a özgü nlarn yer almas onun
85 Akyürek-ahin 2011, 130 vdd.; ayrca bk. Lane 1990, 2161-2174. 86 Jessen 1912, 71; Yalouris – Visser-Choitz 1990, 1006. 87 Jessen 1912, 63. Helios, Korinthos’ta bir zamanlar frtna tanrs olarak da kabul edilmi olup, Korinthoslu Eu-
melos Helios’un atlar arasnda Bronte ve Sterope’yi de anmaktadr. Bir baka yerde de bu atlardan ikisinin ad Bronte ve Astrape olarak geçer, bk. Jessen 1912, 61; Yalouris – Visser-Choitz 1990, 1006.
88 Ricl 1991, no. 20, 25, 27, 90. Ayrca bk. Yalouris – Visser-Choitz 1990, 1008 vdd. 89 Ohlemutz 1940, 85 ve AvP VIII, 2, no. 336. 90 Bu bölgede güne kültüyle yakndan balantl olan Gordianus III’e (MS 238-244) ait sikkelerde Helios’un
tasvir edildii bilinmektedir, bk. Yalouris – Visser-Choitz 1990, 1011-1012, no. 52. 91 Sterret 1888; 239-240, no. 371; IGR III, 133, no. 296. 92 Tanrver 2003, 29 vd. Ricl (2008, 564 kr. 572, no. 29) ise bu atl figürden katalog ksmnda yalnzca “n
tacyla bir atl” olarak söz etmekte, ikonografi ksmnda ise Phrygia’daki “sra d” atl Hosios kai Dikaios tasvirleri arasna koymaktadr. Ancak eser üzerinde Hosios kai Dikaios zaten tasvir edilmi olduundan (ki Ricl da katalogda bu ekilde tanmlamaktadr) söz konusu atl figür için baka bir tanrnn düünülmesi gerekir ki bizce de bunun Helios olmas çok güçlü bir olaslktr.
93 Delemen 1999, 169, no. 299. Her ne kadar eser Apollon Lairbenos ile ilikili görülse ve genellikle Helios’un Apollon Lairbenos ile özdeletirildii biliniyor olsa da yaztta sadece Helios’un ad yer almaktadr.
94 Erten 2007, 230 vd.; Bayburtluolu 2003a, 8-10; 2003b, 59.
bölgede yerel ve köklü bir tapnm olan Sozon ile özdeletirilmi olduuna iaret etmektedir.
Ksaca deindiimiz bu örnekler antikçada Helios’un quadriga ve biga’l tasvirlerinin dnda atl
tanr olarak da alglandn gösteren ipuçlar olup, eserimizdeki figürün Helios ile ilikilen-
dirilebilmesi açsndan destekleyici niteliktedirler. Güne tanrsnn at üzerinde düünülmesi
Anadolu’ya özgü bir anlay yanstmakta olup, yukardaki örnekte görüldüü gibi Sozon adyla
tannan ve çou zaman Helios ile özdeleen Anadolu kökenli güne tanrsyla ilgili çeitli
buluntularda da göze çarpmaktadr95. Nitekim Lochman, Anadolu’da çok sevilen atl tanr
imajnn baka yerel tanrlarn yan sra Apollon veya güne tanrs Helios’u da temsil ettiini be-
lirtmektedir96. Bu balamda Adana il snrlar içindeki Yüceören Nekropolis’inde ele geçen ve MS
I.- II. yüzyla tarihlenen terrakotta bir figürin de, at üzerinde ve bandaki n tacyla bir “çocuk
tanry” yanstmas bakmndan ayrca ilgi çekicidir97. Anadolu dndan olmakla beraber eserimiz
açsndan yine önemli bir baka örnek ise Msr/skenderiye’den MS 110/11 yllarna tarihlenen
bir sikkedir. Sikkenin arka yüzünde n taçl Helios sola doru hareket halindeki bir at üzerinde
görülmekte olup sa elini havaya kaldrmakta sol elinde de bir asa tutmaktadr (Fig. 7)98.
Eserimizdeki atl tanrnn sa kolunun hemen altnda
görülen ve zor olmakla beraber “bereket boynuzu”
(= cornucopia) olarak tanmlayabileceimiz obje ise figürün
Helios ile özdeletirilmesi konusunda baka bir ipucu olarak
deerlendirilebilir. Bilindii gibi mitolojik anlatmlarda ve
tasvirlerde Zeus ve Amalthea, Dionysos ve Herakles, Hades,
Demeter, Persephone ve Tykhe ile balantl olarak kar-
mza çkan bereket boynuzu antikçada tarmsal bereket ve
bolluu simgelemek için kullanlmtr. Genellikle içi meyve
ve çiçeklerle dolu olup, bazen yanlarndan kürdeleler sark-
maktadr. Bereket boynuzunun içi bo veya dolu olarak
gösterilmesinin anlam ve kullanm açsndan bir fark ya-
ratmad düünülmektedir99. Bu balamda, Helios’un tabia-
tn canlanmasnda ve bitkilerin yetiip olgunlamasndaki
öneminden dolay antikçada tarmsal bereketle ilikilen-
dirilmi olmas oldukça ilgi çekicidir. Nitekim onun bu
özelliini yanstan φτιος ve φυτηκμος (=bitki yetitiren)
gibi sfatlar bilinmektedir100. Dier yandan Helios’un “bere-
ket boynuzuyla” tasvir edildii baz örnekler de mevcut olup,
bunlar güne tanrsnn hem bereket ve bollukla olan ban
görsel anlamda açkça ortaya koymalar hem de eserimizdeki
objenin bir bereket boynuzu olarak yorumlanabilmesi
açsndan önemlidir. Söz gelimi Roma’da bulunmu olan ve
95 Ohlemutz 1940, 85, not 68 kr. AvP 8, 2, 248. 96 Lochman 2003, 206. 97 enyurt et al. 2005, 117 ve 122. 98 Yalouris – Visser-Choitz 1990, 1031, no. 373 kr. BMC Alexandria 50, 413, lev. 3; Christiansen 1988, 168. 99 Detayl bilgi için bk. Civelek 2013, 103 vdd. 100 Helios’un tarmsal bereketle balants ve bu yöndeki sfatlar için bk. Jessen 1912, 61, 65, 74; Matern 2002,
101, not 579; Kilikia, Lykia, Pamphylia ve Pisidia bölgelerinde tarmsal bereket açsndan önemine iaret eden bulgular için bk. Erten 2007; ayrca bk. Erten 2009, 121-128 (Epiphaneia); 2011, 193 vd (Hierapolis, Kastabala).
Fig. 7
Fig. 6
Emre ERTEN 212
elinde bereket boynuzu, yannda da iki at protomuyla görülen heykelin güne tanrsn temsil
ettii düünülmektedir (Fig. 8)101. Helios’un bereket boynuzuyla gösterildii Anadolu’daki baz
örnekler ise üphesiz daha da ilgi çekicidir. Bunlardan biri Side’ye ait olan ve Valerianus Iunior
dönemine (MS 257-258) tarihlenen bir sikke olup, Helios sol elinde bir bereket boynuzu tut-
maktadr (Fig. 9); Lyrbe’ye ait Gordianus dönemine (MS 238-244) tarihlenen sikkelerde Helios’un
sol elinde yine bir bereket boynuzu görülmektedir (Fig. 10-11)102. Eserimizin ait olduu Phrygia
Bölgesi’nde de Laodikeia kentine ait MÖ II. yüzyla ait baz sikkelerde ön yüzde Helios ve arka
yüzde bereket boynuzunun tasvir edilmesi konumuz açsndan önemlidir103. Anadolu dndan
baz lahitler üzerindeki mitolojik tasvirler de güne tanrsn yine bereket boynuzuyla göstermek-
tedir104. Tanrnn tarmsal bereketle olan balants açkça bilinmekle beraber bereket boynuzu
Helios tasvirlerinde az sayda yer almakta olup, tanrnn bu atribüyle betimlenmesinin Anado-
lu’ya özgü bir durum olduu düünülmektedir105. Buna karlk görebildiimiz kadaryla Hosios
kai Dikaios’un bereket boynuzuyla betimlendii bir örnek ise henüz bulunmamaktadr106.
Son olarak eserimizde yaztl ksmn hemen altnda, yan yana ve yalnzca ba ksmlar
görülen iki boa/öküz ba tasviri de bunlarla Helios arasnda bir balant kurabilmenin mümkün
olmas açsndan ayrca ilgi çekicidir. üphesiz tarm ve hayvancln balca geçim kayna ol-
duu bölgede baka tanrlara ait eserlerde de boa ba tasvirleri vardr107. Ancak eserimiz Helios
ile yakndan ilikili olan Hosios kai Dikaios’a sunulduundan ve atl figür de özellikle Helios iko-
nografisiyle uyumlu olduundan dolay öncelii yine güne tanrsna vermek istemekteyiz. Ni-
tekim Helios’a ait kutsal sr sürülerine dair yaygn mitolojik anlatmlar bir yana, güne tanrs Ta-
los’un boa eklinde görüldüü Girit’te Helios’un da yine bir boa olarak kabul edildiine dair bil-
giler bu bakmdan anlamldr108. Bu balamda Lydia/Thyateira’dan Alexander Severus dönemine
(MS 222-235) tarihlenen bir sikkede, üç aslan tarafndan çekilen bir arabada görülen Helios’un yan
sra arabann her iki yannda altta birer boa bann cepheden tasvir edilmesi ilginç bir benzerliktir
(Fig. 12). Imhoof-Blumer buradaki boa balarn Helios’un göksel görünümünün bir yansmas
olarak yorumlamakta ve arabaya koulu aslanlarn mevsimin en scak zamanlarn temsil ettiini,
boa balarnn ise ilkbahardaki ekinoks ile ilgili olabileceini düünmektedir109. Karia/Knidos’tan
MÖ III. yüzyla tarihlenen baz sikkelerde de ön yüzde Helios arka yüzde boa ba tasviri yer
almaktadr110. Kilikia/Tarsos’a ait bir sikkede de Mithras’n ekinokslarla balantl mehur boa
öldürme sahnesinde Helios bu görevi üstlenmi ekilde tasvir edilmektedir111. Phrygia Bölgesi’nde
Hosios kai Dikaios’a sunulmu baka adaklarda da boa tasvirlerine rastlanmaktadr.
101 Matern 2002, 98, 230, kat. no. G 32, res. 28. 102 SNG France 2, no. 509; Matern 2002, 101, not 578, 295, kat. no. M 130 (Side), 296, kat. no. M 151 (Lyrbe);
ayrca bk. Erten 2007, 291 vd. (Lyrbe), 317 vd. (Side), 103 Yalouris – Visser-Choitz 1990, 1023, no. 198 kr. BMC Phrygia, 294, no. 98, lev. 35. 8. 104 Matern 2002, 186, 277, kat. no. K 1, 279, kat. no. K 11, 280, kat. no. K 16 ve K 17. 105 Matern 2002, 155 ve 187. 106 Buluntu yeri nönü-Kütahya arasnda olan Hosios kai Dikaios’a sunulmu bir eser üzerinde bereket boynuzu
görülmekte ancak atl figürün deil bir kadnn elinde tasvir edilmektedir, bk. Ricl 1991, no. 26. 107 Phrygia bölgesinde yaygn olarak görülen bu tasvirlerle ilgili örnekler için bk. Drew-Bear et al. 1999. 108 Yalouris – Visser-Choitz 1990, 1006 kr. Jessen 1912, 65-66 ve 83-84. Ayrca Pasiphae’nin bir boa ile ilikiye
girmesiyle ilgili anlatmlar da boa biçimli güne tanrsnn inek görünümlü ay tanrçasyla olan kutsal evliliine dair eski inanlara dayandrlmaktadr.
109 Imhoof-Blumer 1897, 159-160, no. 31, lev. 6, 18; Yalouris – Visser-Choitz 1990, 1012, no. 64. 110 Yalouris – Visser-Choitz 1990, 1023, no. 213. 111 Erten 2007, 186, 196 vdd.
Fig. 9
Fig. 10
Söz gelimi Nakoleia yaknlarndaki bir adakta bir adet boa/öküz ba görülmekte, ancak Helios
yaztta ve ikonografik anlamda yer almamaktadr112. Ancak Dorylaion’dan bir dier eser konumuz
açsndan daha ilgi çekicidir, zira bu adakta bir boa/öküz ba tasvir edilmekte, ayrca koç boy-
nuzlar da görülmekte ve Hosios kai Dikaios’un yan sra Helios da yaztta yer almaktadr. Yaztta
ayrca eserimize benzer ekilde insanlarn sahip olduklar her ey için sunuda bulunduklar anla-
lmaktadr113. Yine Dorylaion yaknlarndan, daha önce deindiimiz Zeus, Helios, Selene, atl
tanr, Hosios kai Dikaios, Herakles ve Hermes’in tasvir edildii ancak sadece Helios ve Dikaios’un
ismen anld bir adakta sabana koulu halde iki sr yer almaktadr114. Kütahya Müzesi’nden bir
sunakta da, yine adeta Helios’un tarm ve hayvanclkla ilgili yönünü vurgulamak istercesine ön
yüzde Helios ve Selene (Kybele?), yan yüzlerden birinde üzüm demeti, dierinde ise bir sr ba
tasvir edilmektedir115. Daha önce sözünü ettiimiz zmir Arkeoloji Müzesi’ndeki adak üzerinde de
Hosios kai Dikaios’un yan sra ylan, çelenk, üzüm salkm, bir çift boa (?) ve banda n tacyla
atl tanr olarak Helios’un yer almas onun atl tanr kimliiyle tarm ve hayvanclk konularndaki
önemine k tutmas bakmndan oldukça ilgi çekicidir116.
112 Ricl 1991, no. 39.
113 Ricl 1992b, no. 2. 114 Ricl 1991, no. 24. 115 Akyürek-ahin 2004a, 142 vd., no. 5. 116 Tanrver 2003, 29 vd.
Emre ERTEN 214
atl tanr tasvirinin yaztta ad geçen Hosios kai Dikaios ile
güçlü bir kült birliktelii içindeki Helios olarak yorumlanabil-
mesi olasln güçlendirmektedir. Bu balamda, ilgili ksm-
larda deindiimiz Kuzeydou Lydia’daki adaklar üzerinde
görülen atl tanrnn da yaztlarda ad geçen Hosios kai Dikai-
os ile özdeletirilmesinin her zaman bir zorunluluk olmad
söylenebilir. Zira söz konusu tanryla güçlü balar olan Apol-
lon ve Helios’un atl tanr kimlikleriyle bu tanmlamaya dahil
edilmelerinin önünde bizce bir engel bulunmamaktadr. Ay-
rca bu atl tanrlarn Hosios kai Dikaios’a ait eserlerin üst k-
smlarnda tasvir edilmesi Kütahya/Yaylababa’da Helios’un büst eklinde de olsa eserlerin
alnlklarnda yer almasyla benzerlik göstermekte ve bu durum belki de Hosios kai Dikaios’un söz
konusu tanrnn emrindeki daha alt düzeyde bir tanr oluuna iaret etmektedir. Dier yandan
zayf bir olaslk olsa da, eserimizdeki atl tanr Kuzeydou Lydia adaklar göz önüne alnarak
Hosios kai Dikaios eklinde tanmlanmak istenirse ve ayet figürle beraber görülen obje de bir
bereket boynuzu ise o takdirde Hosios kai Dikaios’a ait yeni bir atribüden söz etmek gere-
kecektir.
Fig. 12
BBLYOGRAFYA
Akyürek-ahin 2004a N. Eda Akyürek-ahin, “Neue Weihungen für Hosios kai Dikaios”. Gephyra 1 (2004) 132-148.
Akyürek-ahin 2004b N. Eda Akyürek-ahin, “Anadolu’da Hosios kai Dikaios Kültü (Kutsal ve Adil Tanr)”. ArkSan 118 (2004) 1-18.
Akyürek-ahin 2010 N. Eda Akyürek-ahin, “Zwei neue Inschriften für Hosios kai Dikaios”. Olba 18 (2010) 267-280.
Akyürek-ahin 2011 N. Eda Akyürek-ahin, “Kütahya Müzesi'nden Adaklar”. Arkeoloji ve Sanat 137 (2011) 115-146.
AMS Asia Minor Studien. Anderson 1899 J. G. C. Anderson, “Exploration in Galatia cis Halym”. JHS 19 (1899) 52-134
and 280-318. ANRW Aufstieg und Niedergang der römischen Welt. AvP Altertümer von Pergamon. Bayburtluolu 2003a C. Bayburtluolu, “Arykanda 2002”. Anadolu Akdeniz'i Arkeoloji Haberleri 1
(2003) 8-10. Bayburtluolu 2003 C. Bayburtluolu, Yüksek Kayaln Yanndaki Yer. Arykanda. stanbul 2003. Bechtel 1917 F. Bechtel, Die historischen Personennamen des Griechischen bis zur
Kaiserzeit. Halle 1917. Benseler 1911 G. E. Benseler, Wörterbuch der griechischen Eigennamen. Braunschweig
1911. BMC A Catalogue of the Greek Coins in the British Museum. BMC Alexandria R. S. Poole, Catalogue of Alexandria and the Nomes. Bologna 1964. BMC Phrygia B. V. Head, Catalogue of the Greek Coins of Phrygia. Bologna 1964. Buckler et al. 1925 W. H. Buckler – W. M. Calder – C. W. M. Cox, “Asia Minor 1924. II.
Monuments from Cotiaeum”. JRS 15 (1925) 141-175. Christiansen 1988 E. Christiansen, The Roman Coins of Alexandria 1-2. Aarhus 1988. Civelek 2013 A. Civelek, “Antik Dönem Sanatnda Bereket Boynuzu”. Arkeoloji ve Sanat 143
(2013) 103-112. Corsten 1987 T. Corsten, “Über die Schwierigkeit, Reliefs nach Inschriften zu datieren”. Ist-
Mitt 37 (1987) 187-199. Corsten – Ricl 2012 T. Corsten – M. Ricl, “A Dedication to Herakles, Hosios and Dikaios and
Chrysea Parthenos from the Kibyratis”. Gephyra 9 (2012) 143-151. Delemen 1999 . Delemen, Anatolian Rider-Gods. A Study on Stone Finds from the Regions of
Lycia, Pisidia, Isauria, Lycaonia, Phrygia, Lydia and Caria in the Late Roman Period. Asia Minor Studien 35. Bonn 1999.
Drew-Bear et al. 1999 Th. Drew-Bear – C. M. Thomas – M. Yldz Turan, Phrygian Votive Steles. Ankara 1999.
EA Epigraphica Anatolica. Erten 2007 E. Erten, “Küçük Asya’nn Güneyindeki Helios Kültleri”. Yaymlanmam Doktora
Tezi. stanbul 2007. . Ü. Bilimsel Aratrma Projeleri, Proje No: T-41108032004. Erten 2009 E. Erten, “Epiphaneia’da Helios Tapnmna Dair Baz Gözlemler”. Arkeoloji ve
Sanat 132 (Chimaera/George Bean Özel Says) (2009) 121-128. Erten 2011 E. Erten, “Hierapolis-Kastabala’da Helios Tapnmna Dair Baz Gözlemler”. Öz-
sait Armaan. Eds. H. ahin – E. Konyar – G. Ergin, Mehmet ve Nesrin Özsait Onuruna Sunulan Makaleler. Antalya (2011) 189-211.
Erten – Sivas 2011 E. Erten – H. Sivas, “Eine Neue Weihung aus Phrygien”. EA 44 (2011) 185-196. Güney 2018 H. Güney, “New Inscriptions from Northeast Phrygia: The Cult of Hosios and
Dikaios”. Gephyra 15 (2018) 101-117. Hanslik 1931 R. Hanslik, “Mennes”. RE 15.1 (1931) 896.
Emre ERTEN 216
Horsley 2007 G. H. R. Horsley, The Greek and Latin Inscriptions in the Burdur Archaeological Museum, RECAM 5. Ankara 2007.
IGR Inscriptiones Graecae ad res Romanas pertinentes. IGSK Inschriften griechischer Städte aus Kleinasien. Imhoof-Blumer 1897 F. Imhoof-Blumer, Lydische Stadtmünzen. Leipzig 1897. IPrusa T. Corsten (ed.), Die Inschriften von Prusa ad Olympum, 2 vol., IGSK 39-40.
Bonn 1991-1993. IstMitt Istanbuler Mitteilungen. lasl – Üyümaz 2001 A. lasl – M. Üyümaz, “Antkaya Adak Kabartmalar ve Heykelcikleri”. 12.
Müze Çalmalar ve Kurtarma Kazlar Sempozyumu, 25-27 Nisan 2001 Kuadas. Ankara (2002) 85-99.
Jessen 1912 O. Jessen, “Helios”. RE 8.1 (1912) 58-93. JRS Journal of Roman Studies. Känel 1990 R. Känel, “Hosios kai Dikaios”. LIMC 5.1 (1990) 542-543. Lane 1990 E. N. Lane, “Men: A Neglected Cult of Roman Asia Minor”. ANRW 2/18.3
(1990) 2161-2174. Lehmler − Wörrle 2006 C. Lehmler − M. Wörrle, “Neue Inschriftenfunde aus Aizanoi IV: Aizanitica Mi-
nora II”. Chiron 36 (2006) 45-111. LGPN A Lexicon of Greek Personal Names. LGPN 5A T. Corsten (ed.), Coastal Asia Minor: Pontos to Ionia, A Lexicon of Greek
Personal Names 5A. Oxford 2010. LIMC Lexicon Iconographicum Mythologiae Classicae. Zürich – München 1981 ff. Lindgren – Kovacs 1985 H. C. Lindgren – F. L. Kovacs, Ancient Bronze Coins of Asia Minor and the
Levant from the Lindgren Collection. 1985. Lochman 2003 T. Lochman, Studien zu kaiserzeitlichen Grab und Votivreliefs aus Phrygien.
Basel 2003. MAMA Monumenta Asiae Minoris Antiqua. Publications of the American Society for
Archaeological Research in Asia Minor. MAMA 5 C. W. M. Cox – A. Cameron, Monuments from Dorylaeum and Nacolea. Man-
chester 1937. MAMA 9 C. W. M. Cox – A. Cameron – J. Cullen, Monuments from the Aizanitis. Man-
chester 1988. MAMA 10 C. W. M. Cox – A. Cameron – J. Cullen, Monuments from the Upper Tembris
Valley, Cotiaeum, Cadi, Synaus, Ancyra, and Tiberiopolis. Manchester 1993. Matern 2002 P. Matern, Helios und Sol. Kulte und Ikonographie des Griechischen und Römi-
schen Sonnengottes. stanbul 2002. Mc Lean 2002 B. H. Mc Lean, Greek and Latin Inscriptions in the Konya Archaeological Mu-
seum, RECAM 4. Ankara 2002. Merkelbach – ahin 1988 R. Merkelbach – S. ahin, “Die publizierten Inschriften von Perge”. EA 11
(1988) 97-180. Merkelbach 1993 R. Merkelbach, “Referat. Die Götter Hosios und Dikaios in Mäonien und
Phrygien”. ZPE 97 (1993) 291-296. Ohlemutz 1940 O. Ohlemutz, Die Kulte und Heiligtümer der Götter in Pergamon. Gießen
1940. Olba Mersin Üniversitesi Kilikia Arkeolojisini Aratrma Merkezi (KAAM) Yaynlar.
Mersin. Petzl 1992 G. Petzl, “Ein frühes Zeugnis für den Hosios-Dikaios-Kult (Ricl Nr. 103)”. EA 20
(1992) 143-147. Petzl 1999 G. Petzl, “Inschriften aus Phrygien”. EA 31 (1999) 95-103. RECAM Regional Epigraphic Catalogues of Asia Minor. Ricl 1991 M. Ricl, “Hosios kai Dikaios. Premiere partie: Catalogue des inscriptions”. EA
18 (1991) 1-70. Ricl 1992a M. Ricl, “Hosios kai Dikaios. Seconde partie: Analyse”. EA 19 (1992) 71-103. Ricl 1992b M. Ricl, “Hosios kai Dikaios. Nouveaux monuments”. EA 20 (1992) 95-100.
Ricl 2008 M. Ricl, “Newly Published and Unpublished Inscriptions for Hosios and Dikaios and Their Contribution to the Study of the Cult”. Hrsg. E. Winter, Vom Euphrat bis zum Bosporus. Kleinasien in der Antike. Festschrift für Elmar Schwertheim zum 65. Geburtstag, AMS 65. Bonn (2008) 563-579.
Robert 1963 L. Robert, Noms Indigènes dans L'Asie-Mineure Gréco-Romaine. Première Par- tie. Paris 1963.
SNG France 2 E. Levante, Sylloge Nummorum Graecorum. France 2-Cilicia. Paris 1993. Sterret 1888 J. R. Sitlington Sterret, The Wolfe Expedition to Asia Minor, American School
of Classical Studies at Athens vol. 3. Boston 1888. enyurt et al. 2005 S. Y. enyurt – A. Akçay – Y. Kam, Yüceören. Dou Kilikya'da Bir Helenistik-
Roma Nekropolü. Ankara 2005. Tanrver 2003 C. Tanrver, “A Dedication to Hosios (-on) and Dikaios (-on) from Phrygia”. EA
36 (2003) 29-32. Turul 1964 L. Turul, “Tavanl ve Civarndan Buluntular”. stanbul Arkeoloji Müzeleri
Yll 11-12 (1964) 34-50/147-163. Yalouris – Visser-Choitz 1990 N. Yalouris – T. Visser-Choitz, “Helios”. LIMC 5.1 (1990) 1005-1034. Zgusta 1984 L. Zgusta, Kleinasiatische Ortsnamen. Heidelberg 1984.
Online Kaynaklar https://epigraphy.packhum.org/ http://www.lgpn.ox.ac.uk/

dorylaion’dan yeni bir hosios kai dikaios adağı ve atlı

Documents