desenvolvemento didáctico · 2018-04-09 · para resolver a actividade inicial da tarefa os nenos...
TRANSCRIPT
A MERENDAR!
Desenvolvemento didáctico
ES0000000083242 898696_DESARROLLO_70622.indd 43 16/03/2018 15:36:05
PUNTO DE PARTIDA
EVENTO INICIAL
Cata ás cegas de alimentos
Ao entrar á clase os nenos e as nenas encontrarán na mesa do profesor diferentes alimentos que poidan recoñecer e nomear: froitas, hortalizas, diferentes tipos de pan, algo de queixo, chocolate…
Unha vez sentados na clase, un representante de cada equipo sairá ao encerado e vendaranlle os ollos. O docente entregará un alimento a cada un para que, coa axuda dos sentidos do tacto e do olfacto, adiviñen de que alimento se trata. É posible, chegado o caso, permitir que proben os alimentos para identificalos grazas ao sentido do gusto.
O resto do alumnado levará un rexistro dos alimentos entregados e dos acertos e erros dos seus compañeiros. Pódense outorgar puntos por cada acerto, de xeito que se identifique o equipo que máis puntos obtivese durante a dinámica.
A lámina da páxina 8 representa unha clase en que se está realizando a cata ás cegas do Evento inicial. Nela poden verse alimentos variados, sobre os que é posible traballar: que alimentos teñen a nena e o neno nas mans?, que sentidos lles axudarán a recoñecelos?, que outros alimentos recoñecedes?, que sentidos, ademais da vista, vos permitirían recoñecelos?, que alimentos da lámina comedes con máis frecuencia?...
Pódese ampliar a actividade das adiviñas de alimentos co recurso As froitas (sección 5) do portal web.
Adiviña, adiviñanza
PÁXINAS 8-16
Outros xeitos de empezar:
Pódese pedir a cada alumno que traia á clase un alimento da casa; o resto
de compañeiros non deben ver estes alimentos.
Por quendas, cada neno ou cada nena describiralle ao resto da clase o alimento que
trouxo, para que os seus compañeiros e as súas compañeiras adiviñen de que alimento se trata.
Pódese explicar a forma que ten, a cor, a que sabe, se se pode comer cru… Poderanse
realizar preguntas que só se contestarán cun si ou cun non.
44
ES0000000083242 898696_DESARROLLO_70622.indd 44 16/03/2018 15:36:05
PÁXINAS 8-16
COÑECEMENTOS PREVIOS
Que sabemos sobre os alimentos?
A primeira actividade (páx. 13) invita a identificar as principais comidas do día. Aínda que se traballan con máis detalle na primeira tarefa de investigación, pode resultar adecuado agora identificar cada comida do día polo seu nome e poñer en común os alimentos debuxados polo alumnado.
Ao analizar se un alimento é san ou non, convén ter presente que non hai alimentos estritamente prexudiciais para o organismo, aínda que un consumo excesivo de determinados alimentos (ou tipos de alimentos) si é prexudicial para a saúde. Igualmente, é importante destacar que as froitas e as verduras son os alimentos «máis sans», xa que o seu consumo habitual non implica ningún prexuízo para o corpo; ao contrario, son altamente beneficiosos.
Aprender a aprenderNa sección Que necesitamos saber? (páx. 15) preséntanse os principais
obxectivos do proxecto.
A partir deles pódese construír un sinxelo mapa conceptual en que
se organicen os contidos que se teñen que traballar e se integren tamén os aspectos que os alumnos e as alumnas propuxesen (Que outras
cousas queremos saber?).
PREVISIÓN DE DIFICULTADES
Nestas páxinas represéntase unha ampla variedade de alimentos, algúns dos cales poden non ser coñecidos por algún neno ou nena. De ser así, pida aos compañeiros que o coñezan e o probasen que nomeen ese alimento e falen aos seus compañeiros e compañeiras sobre el: que tipo de alimento é, como adoita comerse, que sabor ten…
NOTAS
Outros xeitos de empezar:
Pódese pedir a cada alumno que traia á clase un alimento da casa; o resto
de compañeiros non deben ver estes alimentos.
Por quendas, cada neno ou cada nena describiralle ao resto da clase o alimento que
trouxo, para que os seus compañeiros e as súas compañeiras adiviñen de que alimento se trata.
Pódese explicar a forma que ten, a cor, a que sabe, se se pode comer cru… Poderanse
realizar preguntas que só se contestarán cun si ou cun non.
Nas actividades relacionadas cos gustos dos nenos e das nenas con respecto aos alimentos, poderíaselles pedir que achegasen as razóns da súa predilección ou rexeitamento, como forma de facerlles ver que deben probar os alimentos para saber realmente se o seu sabor lles resulta agradable ou desagradable.
45
ES0000000083242 898696_DESARROLLO_70622.indd 45 16/03/2018 15:36:05
TAREFA DE INVESTIGACIÓN
AS COMIDAS DO DÍA
PÁXINAS 19-20
Metas de comprensión
Cales son as comidas do día?
É importante almorzar adecuadamente?
Secuencia de investigación
Na primeira actividade (páx. 19), as viñetas facilitan que o alumnado relacione cada comida cun momento concreto do día: almorzo/mañá, xantar/mediodía, merenda/tarde, cea/noite. Cuestión diferente son as horas, xa que pode darse unha ampla variabilidade nas respostas do alumnado. Sería adecuado comprobar e, en caso necesario, reforzar a relación entre as horas e os momentos do día representados.
Ao resolver a primeira actividade da páxina 20, cada equipo pode revisar os alimentos que debuxaron como propios do almorzo na sección Que sabemos sobre os alimentos? (páx. 13), recordar cales se valoraron como sans e recoller na norma proposta algunha referencia a que alimentos é preferible consumir nesta comida do día.
A táboa que se proporciona no sobre de materiais para completar a última actividade da tarefa (páx. 20) está pensada para rexistrar os alimentos consumidos nas principais comidas do día. Pode ser boa idea anotar na parte de atrás ou nunha folla á parte calquera outro alimento que se tome fóra desas comidas, sinalando o día e o momento en que se consumiu.
AS COMIDAS DO DÍA
almorzo taco xantar
merenda cea mañá
mediodía tarde noite
PALABRAS CLAVE
As catro comidasPresentación (sección 2).
Comidas de distintos paísesGalería de imaxes (sección 2).
RECURSOS DO PORTAL WEB PARA A TAREFA
NOTAS
46
ES0000000083242 898696_DESARROLLO_70622.indd 46 16/03/2018 15:36:05
PÁXINAS 19-20
LINGUARedactar unha lista
Dado que na tarefa se pide ao alumnado escribir listas de alimentos, pode ser conveniente recordar algunhas normas básicas sobre a redacción de listas:
Escribir cada palabra ou expresión nunha liña á parte.
Iniciar a escritura de cada liña cun guión ou boliche.
Se hai parágrafo de introdución anterior á lista, escribir dous puntos ao final.
MATEMÁTICASO reloxo analóxico
Para resolver a actividade inicial da tarefa os nenos e as nenas deben escribir horas en reloxos de agullas.
Pode resultar adecuado dedicar parte da sesión a repasar unidades de medida do tempo; a función das agullas do reloxo; a lectura de horas en punto e e media; horas e cuarto e menos cuarto; e o cálculo de intervalos de tempo (canto tempo pasa desde que almorzas ata que xantas ao mediodía?...).
Intelixencia espacial
Cada equipo pode elixir unha das comidas do día e completar un mural en que se mos-tren alimentos propios desa comida, debida-
mente identificados co seu nome.
A actividade pode completarse con informa-ción relacionada coa comida elixida: lugar e momento do día en que se realiza, marcado de alimentos en función de se son saudables
ou non para esa comida…
O horario en que realizamos cada comida é un dato relevante para analizar como é a nosa alimentación.
O alumnado, á vez que completa a táboa de alimentos da semana, pode elaborar un rexistro en que indique a que hora realizou cada unha das comidas do día, e o tempo que investiu en cada unha.
Este rexistro permitirá comparar os horarios alimentarios do alumnado e valorar se dedican tempo suficiente a cada comida ou se, por exemplo, comen moi de présa.
OUTROS PRODUTOS
VENTÁS DE APRENDIZAXE
47
ES0000000083242 898696_DESARROLLO_70622.indd 47 16/03/2018 15:36:05
TAREFA DE INVESTIGACIÓN
Á MESA!
PÁXINAS 21-22
Metas de comprensión
Que debemos facer antes e despois de comer?
Que utensilios se usan para comer?
Que é a data de caducidade? Para que serve?
É importante colaborar na casa? Como podemos facelo?
Secuencia de investigación
Na primeira actividade (páx. 21), os alumnos e as alumnas indicarán o que fan antes e despois de comer. Poden describir outras accións, como axudar na cociña ou lavar os pratos; neses casos deben explicar como realizan a tarefa.
Tras debuxar utensilios na bandexa, pódese iniciar unha posta en común sobre a utilidade dos cubertos e as normas de seguridade para o manexo dalgúns deles (o coitelo, especialmente).
O alumnado debe comprender que a caducidade é unha marxe de seguridade. Un alimento, ben conservado, non necesariamente ha estar en mal estado unha vez superada a súa data de caducidade; tiralo, aos poucos días de superar este límite, non é recomendable.
Hai numerosas causas polas que un alimento pode estar en mal estado. Analizar na clase estas causas favorecerá a autonomía alimentaria do alumnado e permitiralles descubrir as pautas básicas de almacenamento e conservación de alimentos.
CUBERTOS E UTENSILIOS
coitelo garfo culler prato fondo
culleriña prato chan cunco ensaladeira
vaso gardapanos botella cunca
HÁBITOS RELACIONADOS COA ALIMENTACIÓN
poñer a mesa lavar as mans lavar os alimentos recoller a mesa
fregar os pratos pelar a froita cortar a carne preparar un bocadillo
PALABRAS CLAVE
A etiqueta e a data de caducidadePresentación (sección 3).
RECURSOS DO PORTAL WEB PARA A TAREFA
Hai actividades relacionadas coa alimentación e o fogar para as que, aínda que os nenos e as nenas saiban e poidan facelas sós, é conveniente a presenza dun adulto. En equipo ou no grupo da clase pódese comentar cales son estas actividades e analizar os riscos que implican.
48
ES0000000083242 898696_DESARROLLO_70622.indd 48 16/03/2018 15:36:05
PÁXINAS 21-22
VENTÁS DE APRENDIZAXE
EDUCACIÓN ARTÍSTICAComposicións plásticas
Como alternativa á actividade do caderno (páx. 21), pódese propoñer ao alumnado confeccionar con materiais de traballos manuais unha bandexa de comida con todos os seus utensilios. Tamén se poden modelar con plastilina alimentos para o prato da bandexa.
Estes traballos pódense gardar para mostrárllelos aos seus familiares o día da merenda saudable, ao finalizar o proxecto.
MATEMÁTICASO calendario
Para que a información que proporciona a data de caducidade sexa realmente útil é necesario manexar con soltura o calendario.Proposta. Propoñer aos nenos e ás nenas problemas de cálculo de tempos (calcular cantos meses ou días faltan para unha data, valorar se unha data do ano pasou xa…) para que os resolvan con axuda dun calendario do ano en curso.
Os alumnos e as alumnas poden facer unha copia da ficha cos seus dous compromisos de colaboración doméstica e levala á casa. Poden colgala na neveira ou nalgún lugar visible da casa a modo de recordatorio.
Tamén poden utilizar un calendario, ou elaborar un eles mesmos, e sinalar nel os días en que cumpren adecuadamente os seus compromisos.
PORFOLIO
Sentido de iniciativa e espírito emprendedor
Nesta tarefa o alumnado reflexiona sobre a axuda que prestan aos seus
familiares na casa. Para facer extensiva esta análise ao ámbito escolar poderíase
animalos a redactar pautas persoais de comportamento para favorecer
a limpeza e a orde da clase. Por exemplo: tirar os papeis á papeleira, deixar
recollidos e ordenados os materiais de traballo ao saír ao recreo
ou marchar para a casa…
49
ES0000000083242 898696_DESARROLLO_70622.indd 49 16/03/2018 15:36:05
A MERENDAR!
Avaliación
ES0000000083242 898696_DESARROLLO_70622.indd 51 16/03/2018 15:36:05
Nos materiais da serie , a avaliación concíbese dunha maneira integral e desenvólvese durante todo o proceso de ensinanza-aprendizaxe.
Para levar a cabo a avaliación, propóñense ferramentas e instrumentos moi diversos.
A avaliación no proxecto
Preditiva
Retroactiva Interactiva Proactiva
Formativa Sumativa
AVALIACIÓN
AO COMEZO DO PROXECTO
DURANTE O PROXECTO
AO FINALIZAR O PROXECTO
NO CADERNO DE TRABALLO DO ALUMNO
Actividades para a valoración de coñecementos previos
Rúbricas ao finalizar cada tarefa
Porfolio persoal
Autoavaliación final orientada aos contidos
Cuestionario de valoración sobre o traballo individual
Rúbrica de valoración do traballo en equipo
NO MATERIAL DO PROFESORADO
Rúbrica para avaliar os traballos do porfolio realizados polo alumnado
Rúbrica de valoración do traballo final
Rúbrica para valorar a aprendizaxe cooperativa levada a cabo polos distintos equipos
Rúbrica xeral do proxecto
A MERENDAR!
RÚBRICA DO PROXECTO
RÚ
BR
ICA
X
ERA
L
DES
EMPE
ÑO
BA
IXO
DES
EMPE
ÑO
MED
IOD
ESEM
PEÑ
O A
LTO
DES
EMPE
ÑO
EXC
ELEN
TEPO
RC
ENTA
XE
D
E VA
LOR
AC
IÓN
12
34
DE
MO
STR
A IN
TER
ES
E
POLA
APR
EN
DIZ
AX
E
Mós
tras
e po
uco
mot
ivad
o
na r
ealiz
ació
n da
s ta
refa
s
do p
roxe
cto.
Mos
tra
difi
cult
ades
par
a ex
plic
ar
o qu
e es
tá a
pren
dend
o.
Mos
tra
inte
rese
e m
anté
n
a at
enci
ón, p
ero
non
dura
nte
toda
s as
act
ivid
ades
. É q
uen
de v
erba
lizar
alg
unha
s da
s ap
rend
izax
es r
ealiz
adas
.
Mos
tra
inte
rese
e m
anté
n
a at
enci
ón d
uran
te
a re
aliz
ació
n da
s ac
tivi
dade
s.
É q
uen
de v
erba
lizar
moi
tas
das
apre
ndiz
axes
rea
lizad
as.
Mos
tra
moi
to in
tere
se
e m
otiv
ació
n po
r to
das
as
act
ivid
ades
pro
post
as.
Fais
e bo
as p
regu
ntas
, ac
hega
idea
s e
punt
os
de v
ista
.
MO
STR
A IN
TER
ES
E
POLA
S A
CH
EG
AS
D
OS
SE
US
C
OM
PAÑ
EIR
OS
Non
se
inte
gra
adec
uada
men
te n
o eq
uipo
de
tra
ballo
. Ado
ita
mos
trar
se
indi
vidu
alis
ta.
Mos
tra
inte
rese
por
alg
unha
s ac
hega
s do
s se
us
com
pañe
iros,
per
o no
n
de f
orm
a co
nsta
nte.
Cús
talle
es
coit
ar o
s de
mai
s.
Mos
tra
inte
rese
e e
scoi
ta
de f
orm
a ha
bitu
al a
s ac
hega
s do
s se
us c
ompa
ñeiro
s, a
índa
qu
e no
n se
mpr
e re
colle
ou
sin
teti
za a
s id
eas
do
s de
mai
s.
Mos
tra
inte
rese
e e
scoi
ta
de f
orm
a ac
tiva
as
prop
osta
s do
s se
us c
ompa
ñeiro
s. R
ecol
le
e si
ntet
iza
as id
eas
mái
s re
leva
ntes
des
tes.
PRO
PÓN
IDE
AS
PO
R IN
ICIA
TIVA
PR
OPI
A
Non
dem
ostr
a in
icia
tiva
ni
n pr
opón
idea
s ou
ben
só
o f
ai c
ando
se
lle p
ide
expr
esam
ente
.
En
ocas
ións
mos
tra
inic
iati
va
e pr
opón
alg
unha
s id
eas,
so
bre
todo
can
do
llo r
equi
re o
gru
po.
Mos
tra
inic
iati
va p
erso
al
e pr
opón
idea
s a
miú
do.
Mos
tra
unha
gra
nde
inic
iati
va,
real
izan
do p
ropo
stas
sem
pre
que
é op
ortu
no.
RE
SO
LVE
A
S A
CTI
VID
AD
ES
PR
OPO
STA
S
Mos
tra
difi
cult
ades
pa
ra r
esol
ver
moi
tas
da
s ac
tivi
dade
s pr
opos
tas
na
s ta
refa
s do
pro
xect
o.
Non
sem
pre
é qu
en d
e re
solv
er
as a
ctiv
idad
es p
ropo
stas
na
s ta
refa
s. A
s sú
as r
espo
stas
no
n so
n se
mpr
e ad
ecua
das.
Res
olve
de
form
a ha
bitu
al
a m
aior
ía d
as a
ctiv
idad
es
prop
osta
s. A
s sú
as r
espo
stas
so
n ad
ecua
das.
Res
olve
tod
as a
s ac
tivi
dade
s pr
opos
tas
nas
tare
fas
do
pro
xect
o. A
s sú
as
resp
osta
s pr
esen
tan
prof
undi
dade
, det
alle
s
e ex
empl
os.
AU
TOAV
ALÍ
A
AS
SÚ
AS
APR
EN
DIZ
AX
ES
Non
ent
ende
o m
ecan
ism
o
de a
utoa
valia
ción
pro
post
o
ao lo
ngo
do p
roxe
cto.
Com
pren
de o
mec
anis
mo
de
aut
oava
liaci
ón p
ropo
sto
no
pro
xect
o, a
índa
que
a
súa
anál
ise
é su
perf
icia
l.
Ent
ende
o m
ecan
ism
o
de a
utoa
valia
ción
pro
post
o
no p
roxe
cto.
Rea
liza
algu
nhas
re
flex
ións
ace
rtad
as s
obre
a
súa
apre
ndiz
axe.
Ent
ende
o m
ecan
ism
o
de a
utoa
valia
ción
pro
post
o
no p
roxe
cto.
Sem
pre
se
mos
tra
refl
exiv
o e
crít
ico
en
rel
ació
n co
a sú
a ap
rend
izax
e.
DE
MO
STR
A Q
UE
A
DQ
UIR
IU N
OV
OS
C
OÑ
EC
EM
EN
TOS
Ao
fina
lizar
o p
roxe
cto
qu
édan
lle im
port
ante
s
lago
as d
e co
ñece
men
tos.
Ao
fina
lizar
o p
roxe
cto
mos
tra
uns
coñe
cem
ento
s bá
sico
s so
bre
os c
onti
dos
que
se
tra
balla
ron.
Ao
fina
lizar
o p
roxe
cto
dem
ostr
a un
dom
inio
su
fici
ente
de
todo
s
os c
onti
dos
trab
alla
dos.
Ao
fina
lizar
o p
roxe
cto
dem
ostr
a un
bo
dom
inio
do
s co
ntid
os t
raba
llado
s
e é
quen
de
aplic
alos
.
70
ES0000000083242 898696_DESARROLLO_70622.indd 52 16/03/2018 15:36:06
AVALIACIÓN
A MERENDAR!
RÚBRICA DO PROXECTOR
ÚB
RIC
A
XER
AL
DES
EMPE
ÑO
BA
IXO
DES
EMPE
ÑO
MED
IOD
ESEM
PEÑ
O A
LTO
DES
EMPE
ÑO
EXC
ELEN
TEPO
RC
ENTA
XE
D
E VA
LOR
AC
IÓN
12
34
DE
MO
STR
A IN
TER
ES
E
POLA
APR
EN
DIZ
AX
E
Mós
tras
e po
uco
mot
ivad
o
na r
ealiz
ació
n da
s ta
refa
s
do p
roxe
cto.
Mos
tra
difi
cult
ades
par
a ex
plic
ar
o qu
e es
tá a
pren
dend
o.
Mos
tra
inte
rese
e m
anté
n
a at
enci
ón, p
ero
non
dura
nte
toda
s as
act
ivid
ades
. É q
uen
de v
erba
lizar
alg
unha
s da
s ap
rend
izax
es r
ealiz
adas
.
Mos
tra
inte
rese
e m
anté
n
a at
enci
ón d
uran
te
a re
aliz
ació
n da
s ac
tivi
dade
s.
É q
uen
de v
erba
lizar
moi
tas
das
apre
ndiz
axes
rea
lizad
as.
Mos
tra
moi
to in
tere
se
e m
otiv
ació
n po
r to
das
as
act
ivid
ades
pro
post
as.
Fais
e bo
as p
regu
ntas
, ac
hega
idea
s e
punt
os
de v
ista
.
MO
STR
A IN
TER
ES
E
POLA
S A
CH
EG
AS
D
OS
SE
US
C
OM
PAÑ
EIR
OS
Non
se
inte
gra
adec
uada
men
te n
o eq
uipo
de
tra
ballo
. Ado
ita
mos
trar
se
indi
vidu
alis
ta.
Mos
tra
inte
rese
por
alg
unha
s ac
hega
s do
s se
us
com
pañe
iros,
per
o no
n
de f
orm
a co
nsta
nte.
Cús
talle
es
coit
ar o
s de
mai
s.
Mos
tra
inte
rese
e e
scoi
ta
de f
orm
a ha
bitu
al a
s ac
hega
s do
s se
us c
ompa
ñeiro
s, a
índa
qu
e no
n se
mpr
e re
colle
ou
sin
teti
za a
s id
eas
do
s de
mai
s.
Mos
tra
inte
rese
e e
scoi
ta
de f
orm
a ac
tiva
as
prop
osta
s do
s se
us c
ompa
ñeiro
s. R
ecol
le
e si
ntet
iza
as id
eas
mái
s re
leva
ntes
des
tes.
PRO
PÓN
IDE
AS
PO
R IN
ICIA
TIVA
PR
OPI
A
Non
dem
ostr
a in
icia
tiva
ni
n pr
opón
idea
s ou
ben
só
o f
ai c
ando
se
lle p
ide
expr
esam
ente
.
En
ocas
ións
mos
tra
inic
iati
va
e pr
opón
alg
unha
s id
eas,
so
bre
todo
can
do
llo r
equi
re o
gru
po.
Mos
tra
inic
iati
va p
erso
al
e pr
opón
idea
s a
miú
do.
Mos
tra
unha
gra
nde
inic
iati
va,
real
izan
do p
ropo
stas
sem
pre
que
é op
ortu
no.
RE
SO
LVE
A
S A
CTI
VID
AD
ES
PR
OPO
STA
S
Mos
tra
difi
cult
ades
pa
ra r
esol
ver
moi
tas
da
s ac
tivi
dade
s pr
opos
tas
na
s ta
refa
s do
pro
xect
o.
Non
sem
pre
é qu
en d
e re
solv
er
as a
ctiv
idad
es p
ropo
stas
na
s ta
refa
s. A
s sú
as r
espo
stas
no
n so
n se
mpr
e ad
ecua
das.
Res
olve
de
form
a ha
bitu
al
a m
aior
ía d
as a
ctiv
idad
es
prop
osta
s. A
s sú
as r
espo
stas
so
n ad
ecua
das.
Res
olve
tod
as a
s ac
tivi
dade
s pr
opos
tas
nas
tare
fas
do
pro
xect
o. A
s sú
as
resp
osta
s pr
esen
tan
prof
undi
dade
, det
alle
s
e ex
empl
os.
AU
TOAV
ALÍ
A
AS
SÚ
AS
APR
EN
DIZ
AX
ES
Non
ent
ende
o m
ecan
ism
o
de a
utoa
valia
ción
pro
post
o
ao lo
ngo
do p
roxe
cto.
Com
pren
de o
mec
anis
mo
de
aut
oava
liaci
ón p
ropo
sto
no
pro
xect
o, a
índa
que
a
súa
anál
ise
é su
perf
icia
l.
Ent
ende
o m
ecan
ism
o
de a
utoa
valia
ción
pro
post
o
no p
roxe
cto.
Rea
liza
algu
nhas
re
flex
ións
ace
rtad
as s
obre
a
súa
apre
ndiz
axe.
Ent
ende
o m
ecan
ism
o
de a
utoa
valia
ción
pro
post
o
no p
roxe
cto.
Sem
pre
se
mos
tra
refl
exiv
o e
crít
ico
en
rel
ació
n co
a sú
a ap
rend
izax
e.
DE
MO
STR
A Q
UE
A
DQ
UIR
IU N
OV
OS
C
OÑ
EC
EM
EN
TOS
Ao
fina
lizar
o p
roxe
cto
qu
édan
lle im
port
ante
s
lago
as d
e co
ñece
men
tos.
Ao
fina
lizar
o p
roxe
cto
mos
tra
uns
coñe
cem
ento
s bá
sico
s so
bre
os c
onti
dos
que
se
tra
balla
ron.
Ao
fina
lizar
o p
roxe
cto
dem
ostr
a un
dom
inio
su
fici
ente
de
todo
s
os c
onti
dos
trab
alla
dos.
Ao
fina
lizar
o p
roxe
cto
dem
ostr
a un
bo
dom
inio
do
s co
ntid
os t
raba
llado
s
e é
quen
de
aplic
alos
.
71
ES0000000083242 898696_DESARROLLO_70622.indd 53 16/03/2018 15:36:06
A MERENDAR!
Dossier informativo
ES0000000083242 898696_DESARROLLO_70622.indd 55 16/03/2018 15:36:06
ALIMENTOS MOI ANTIGOS
O pan e o aceite quizais foron os primeiros alimentos elaborados da historia da humanidade.
O PANO ser humano primitivo cultivaba plantas, entre elas cereais. Como os grans de cereal eran moi duros, tiñan que moelos cunha pedra e humedecer con auga a fariña para obter unha pasta que si podía comerse. É posible que algunhas destas «papas» primitivas acabasen por casualidade preto dunha fonte de calor e se cocesen, e adquirisen unha consistencia sólida e comestible. Así naceu o pan primitivo.
Este pan era plano, porque así facilitábase a súa elaboración en lumes abertos e porque a masa non se deixaba levedar. O pan, tal e como hoxe o coñecemos, provén da civilización exipcia (ano 2000 a. C. aproximadamente). Os antigos exipcios facían pan con fariña triga e, coma o ser humano primitivo, unha vez preparada a masa non a deixaban levedar. Ata que, en certa ocasión, prepararon masa de pan e deixárona sen cocer. Ao día seguinte encontraron a masa esponxosa e levedada; ao cocer esa masa obtiveron o que hoxe coñecemos como pan.
Desde Exipto, a receita deste pan levedado estendeuse polas rexións que baña o mar Mediterráneo e perdurou, sen grandes cambios, ata os nosos días.
O ACEITEO aceite de oliva é un aceite vexetal que se obtén da oliva, o froito da oliveira (unha das primeiras plantas cultivadas na historia da humanidade).
O cultivo da oliveira e a produción de aceite xurdiu na Antigüidade nos territorios situados ao leste do mar Mediterráneo. Os variados usos da oliva e do aceite (alimentación, coidado do corpo, medicina, iluminación, etc.) favoreceron a súa comercialización ao longo de toda a costa mediterránea. Numerosas culturas veneraron a oliveira como unha árbore sagrada, e fabricaban coa súa madeira os cetros dos seus reis e coas súas follas as coroas das persoas sobresaíntes en calquera disciplina.
A expansión definitiva do oliveiral ao longo do Mediterráneo daríase co Imperio romano. Foi nesta época cando o territorio de España se converteu nunha das principais zonas exportadoras de aceite de oliva; o emperador Hadriano ordenou acuñar moedas cunha rama de oliveira e coa lenda Hispania (España).
Antigamente pensábase que o aceite de oliva era unha fonte de saúde. Hoxe en día sábese que o consumo de aceite de oliva favorece o crecemento, mellora a dixestión das comidas, proporciona vitaminas ao corpo, prevén moitas enfermidades e protexe a pel.
78
ES0000000083242 898696_DESARROLLO_70622.indd 56 16/03/2018 15:36:06
Traballo cooperativo
ES0000000083242 898696_INICIALES_70621.indd 11 16/03/2018 15:36:35
O traballo cooperativo derívase dun modelo de aprendizaxe inclusiva que permite unha auténtica atención á diversidade e propicia que o alumnado poida poñer en xogo todas as súas capacidades cognitivas, sociais, emocionais e persoais.
Existe aprendizaxe cooperativa dentro dun grupo cando se produce unha interdependencia positiva dos seus membros e se asimilan os logros persoais cos do grupo. Así, podemos definir un grupo como cooperativo cando se dan os seguintes requisitos (Pujolàs, 2008):
1 Un obxectivo común, compartido por todos.
2 Un estatus de igualdade entre os seus membros.
3 Unha relación de interdependencia positiva dos integrantes.
4 Actitudes de cooperación, axuda e esixencia mutua.
5 Un vínculo afectivo que leva a celebrar xuntos os éxitos conseguidos.
O traballo cooperativo non é só unha opción metodolóxica para traballar na aula, senón que tamén é un aspecto formativo de grande importancia. Esta metodoloxía non se centra exclusivamente en lograr uns obxectivos curriculares, senón que persegue formar as persoas na súa totalidade; é, por tanto, un magnífico medio para o desenvolvemento de todas as competencias clave establecidas no currículo.
GRUPO DE TRABALLO EQUIPO COOPERATIVO
Tende á homoxeneidade. Búscase a heteroxeneidade.
Fórmase de xeito azaroso. O profesorado participa na súa formación.
É de curta duración. É de longa duración.
Adoita haber un líder que domina o resto dos membros, que poden inhibirse.
Non existen líderes e todos os membros están ao mesmo nivel.
Non hai control sobre a achega individual ás tarefas.
Cada aprendiz asume unha responsabilidade en cada tarefa.
Avaliación por parte do docente.Autoavaliación do propio equipo
e dos seus membros, ademais da avaliación do profesorado.
Non hai adestramento previo, presuponse que o grupo sabe traballar xunto.
O grupo segue un proceso de adestramento para poder converterse en equipo.
O traballo cooperativo12
ES0000000083242 898696_INICIALES_70621.indd 12 16/03/2018 15:36:35
Cales son os requisitos para traballar de forma cooperativa?
O ALUMNADO É O PROTAGONISTA
É consciente do seu progreso. Coñece o punto de partida e os obxectivos finais. Recoñece que o equipo favorece a súa aprendizaxe.
O PROFESORADO É UN MEDIADOR
Planifica as tarefas e intervén cando é necesario. Realiza propostas abertas. Orienta o traballo individual e o do equipo.
O EQUIPO É A UNIDADE DE TRABALLO
Realiza as tarefas acordadas. Facilita a aprendizaxe de todos os seus membros. Condiciona o éxito individual ao éxito do grupo.
A AULA É O ESCENARIO
O mobiliario distribúese para favorecer o traballo en equipo. Serve de soporte para mostrar os resultados da cooperación.
Decálogo para o bo funcionamento dun equipo cooperativoPara que un equipo cooperativo funcione ben, se aproveite adecuadamente o tempo e exista unha aprendizaxe eficaz, todos os membros teñen que coñecer e cumprir unhas normas:
I Respectar os materiais e os espazos de traballo.
II Pedir a palabra antes de falar.
III Aceptar as decisións que tome a maioría.
IV Axudar os membros do equipo.
V Pedir axuda cando se necesita.
VI Non rexeitar a axuda de ningún compañeiro ou compañeira.
VII Realizar as tarefas que cada un ten asignadas.
VIII Participar en todos os traballos e actividades do equipo.
IX Traballar en silencio e, se é necesario, falar en voz baixa.
X Cumprir todas estas normas e facer que os demais as cumpran.
PROPOSTA. Pode ser oportuno que os alumnos confeccionen un cartel con estas normas, colgalo na clase e que estea visible en todo momento.
O traballo cooperativo13
ES0000000083242 898696_INICIALES_70621.indd 13 16/03/2018 15:36:35
As técnicas que se describen a continuación, elaboradas e divulgadas por Spencer Kagan, resultan sinxelas e fáciles de practicar en parellas ou equipos de catro membros. O propio autor suxire a posta en práctica destas técnicas na aula co lema «Apréndeas hoxe, aplícaas mañá e utilízaas toda a vida».
Folio xiratorio
Asígnase un traballo ao equipo, como elaborar unha lista de palabras, redactar un texto, etc. Tras un momento de reflexión, un dos membros escribirá a súa achega nunha folla de papel dividida en catro seccións (o folio xiratorio) e asinaraa; o resto de compañeiros observarán o que fai e axudarano, animarano ou corrixirano se é pertinente.
O folio irá avanzando no sentido das agullas do reloxo para que todos os membros do equipo escriban a súa achega e participen así na resolución da actividade proposta. Pode ser interesante que cada alumno ou alumna utilice unha cor diferente de tinta.
Lapis ao centro
Distribúese unha tarefa ou traballo en tantas partes como membros teña o equipo e establécese a orde de realización. Cada membro do equipo será responsable de ler un apartado da tarefa e propoñer unha resolución, que consensuará cos seus compañeiros.
Durante ese tempo, os lapis de todos permanecerán no centro da mesa para indicar que é momento de falar e de escoitar, non de escribir.
Unha vez acordada a estratexia que se debe seguir, os membros do equipo collerán os seus lapis e resolverán o apartado nos seus cadernos.
A continuación, volverán colocar os lapis no centro da mesa e procederase do mesmo xeito co resto da tarefa.
Técnica 1, 2, 4
A partir dunha pregunta realizada polo profesor ou pola profesora, ou ben xurdida ao longo dunha investigación, cada membro do equipo reflexionará sobre a resposta de forma individual. A continuación, poñerana en común por parellas e, posteriormente, comunicarán as súas conclusións ao resto do equipo, para elaborar de forma conxunta a resposta máis adecuada.
Algunhas técnicas de traballo cooperativo
14
ES0000000083242 898696_INICIALES_70621.indd 14 16/03/2018 15:36:36
Algunhas técnicas de traballo cooperativo O xogo
das palabrasNesta técnica asígnanse a cada equipo varias palabras clave sobre o tema que se está traballando co obxectivo de elaborar un resumo ou un mapa conceptual. Cada membro do equipo explicará o significado dunha ou de varias das palabras ou ben escribirá unha frase ou realizará un debuxo referente a elas. Por orde, irán mostrando o seu traballo ao resto do grupo, para comentalo, corrixilo e completalo, de modo que pase a ser un traballo de equipo.
O paso seguinte consiste en ordenar sobre a mesa todas as achegas seguindo un criterio lóxico para compoñer o esquema, o resumo ou o mapa conceptual en cuestión. O docente supervisará a forma final do traballo antes de que o grupo o pase a limpo e elabore un mural, grampe as follas ou faga unha copia para cada membro do equipo.
Cadea de preguntas
Esta técnica resultará moi útil para repasar contidos traballados. Concederase un tempo para que cada equipo redacte unha pregunta sobre o tema en cuestión, que debe apuntar a un aspecto esencial, non anecdótico. Tamén redactarán a resposta a esa pregunta, para que a supervise o docente. Despois, seguindo unha orde previamente establecida, o portavoz
dun equipo formulará a súa pregunta ao equipo seguinte, que deberá respondela. Se contesta acertadamente, repetirase a mesma dinámica ata que o último equipo realice a súa pregunta ao primeiro que interveu, pechando así a cadea. O equipo que dea unha resposta incorrecta perderá a súa vez de pregunta, que pasará ao seguinte.
Nesta técnica pódense incorporar distintas modificacións: varias roldas con varias preguntas; permitir que responda calquera dos equipos levantando o coordinador previamente a man; cambiar a orde de intervención se a resposta non é correcta, etc.
Números iguais xuntos
Cada equipo asigna un número do 1 ao 4 a cada un dos seus compoñentes. Encárgase unha tarefa aos equipos e resérvase un tempo para que cada grupo decida como levala a cabo, para que a realicen e se aseguren de que todos saben facelo.
Transcorrido o tempo, o docente escollerá ao azar un número do 1 ao 4. Os alumnos e as alumnas que teñan ese número deberán resolver a tarefa ante o resto da clase. Os que o fagan ben recibirán algún tipo de recoñecemento: un eloxio, un aplauso, un punto positivo para o seu equipo, etc.
15
ES0000000083242 898696_INICIALES_70621.indd 15 16/03/2018 15:36:36
O caderno de equipo é un instrumento de grande utilidade na aprendizaxe cooperativa para axudar os alumnos e as alumnas a organizarse mellor. Esta ferramenta permite observar e avaliar o desenvolvemento dos grupos de traballo, favorecendo a autorregulación tanto grupal coma individual dos seus membros.
Cada equipo encargarase de preparar o seu propio caderno. Fisicamente pode ser unha carpeta de aneis ou un arquivador, compartido por todos os membros, onde progresivamente se irán engadindo modelos e follas.
A Modelo de composición do equipo e distribución de roles entre os seus membros.
É necesario dar un nome ao grupo e identificar todos os seus membros. Pode ser oportuno tamén anotar as principais afeccións ou habilidades que teña cada un deles.
Nesta ficha recolleranse ademais os roles ou funcións que desenvolverá cada membro do equipo, que normalmente estará formado por catro alumnos: secretario, portavoz, coordinador e supervisor. Estes roles poden ser rotatorios.
No caso de que o equipo teña máis membros, pódense definir tamén os roles de axudante, responsable do material, moderador…
B Plan de equipo.
Neste modelo defínense os obxectivos que se perseguen co proxecto e o calendario de traballo. De igual xeito, realízase unha distribución do traballo e rexístranse os compromisos que adquire cada un dos membros do equipo.
C Diario de sesións.
Trátase dun rexistro, cunha periodicidade que será consensuada polo profesor ou profesora –pode facerse por sesións de traballo ou por tarefas de investigación–, en que se recollen as principais actividades que o equipo realizou e os coñecementos que se adquiriron, e en que se valoran as cuestións que se realizaron ben e os aspectos nos cales cómpre mellorar.
Neste rexistro pódense indicar tamén as discusións no grupo, a resolución de conflitos, os acordos adoptados, a programación para as seguintes sesións…
D Folla de revisión do plan de equipo.
Unha vez finalizado o proxecto, ademais de utilizar outros elementos de avaliación, os membros de cada equipo usarán este modelo para revisar o funcionamento do seu grupo e valorar se se alcanzaron os obxectivos propostos, e se todos cumpriron os seus compromisos e exerceron correctamente os seus cargos.
O caderno de equipo16
ES0000000083242 898696_INICIALES_70621.indd 16 16/03/2018 15:36:36
COMPOSICIÓN DO EQUIPO
MEMBROS DO EQUIPO AFECCIÓNS E HABILIDADES
CARGOS ALUMNO / ALUMNA FUNCIÓNS
Coordinador ou coordinadora
Secretario ou secretaria
Supervisor ou supervisora
Portavoz
NOME DO CENTRO: CURSO ESCOLAR:
NOME DO EQUIPO: CURSO: GRUPO:
© 2018 S
antillana Educación, S
. L. / Edicións O
bradoiro, S. L.
17
ES0000000083242 898696_INICIALES_70621.indd 17 16/03/2018 15:36:36
PLAN DE EQUIPO
Plan de equipo N.º Período:
NOME E CARGO COMPROMISO PERSOAL SINATURA
OBXECTIVOS DO EQUIPO: QUE QUEREMOS CONSEGUIR
1. Progresar na aprendizaxe
2. Axudarnos uns aos outros
CALENDARIO DE TRABALLO
1.ª sesión
2.ª sesión
© 2018 S
antillana Educación, S
. L. / Edicións O
bradoiro, S. L.
NOME DO CENTRO: CURSO ESCOLAR:
NOME DO EQUIPO: CURSO: GRUPO:
18
ES0000000083242 898696_INICIALES_70621.indd 18 16/03/2018 15:36:36
A merendar!OS ALIMENTOS
• Presentación do proxecto• Programación• Desenvolvemento didáctico• Avaliación• Dossier informativo
ES0000000083242 898696_INICIALES_70621.indd 21 16/03/2018 15:36:36
Presentación do proxecto
O proxecto A merendar! enmárcase na área de Ciencias da Natureza. O seu obxectivo é achegar os nenos e as nenas ao mundo dos alimentos, para que descubran a importancia que a nutrición ten para o funcionamento e o desenvolvemento do corpo humano e poidan valorar os beneficios dunha alimentación saudable. Ademais dos contidos curriculares directamente relacionados con estes temas, o proxecto tamén aborda aspectos destinados a desenvolver a autonomía persoal do alumnado para o coidado da súa saúde: o exercicio físico, a hixiene persoal, o descanso, o coidado dos dentes…
O proxecto está estruturado en nove tarefas de investigación que non se presentan numeradas; serán os propios alumnos e alumnas os que as numeren en función da orde de traballo que se estableza na aula. A merendar! é un material aberto que se presta, ademais, a introducir novas tarefas deseñadas polos propios docentes en función dos intereses do alumnado.
Cada tarefa desenvolve unha secuencia de traballo completa, en que se propoñen actividades de investigación con distintos criterios de agrupación:
Para realizar con toda a clase. Para realizar por parellas.
Para realizar en equipo. Para realizar individualmente.
A expresión oral ten unha importancia fundamental no desenvolvemento do proxecto. Sexa en parella, en equipo ou no grupo clase, a maioría das actividades requiren dunha conversación ou debate previo, e dunha toma de decisións colectiva e consensuada. O caderno de traballo será o soporte en que os alumnos e as alumnas deixarán evidencias da súa aprendizaxe, despois de realizar un intenso traballo oral e de investigación.
Ademais das actividades de investigación, nas distintas tarefas proponse un traballo especial para arquivar no porfolio e unha sinxela rúbrica de autoavaliación, en que se anima o alumnado a reflexionar sobre o seu propio traballo ou sobre o traballo levado a cabo co seu equipo.
Nas páxinas finais do material inclúese un anexo cos recortables que se van utilizar nas distintas tarefas. Así mesmo, proporciónase un sobre de materiais con adhesivos, láminas e soportes para traballos susceptibles de ser arquivados no porfolio persoal de cada alumno e cada alumna. 23
ES0000000083242 898696_INICIALES_70621.indd 23 16/03/2018 15:36:36
TEMPORALIZACIÓN
O proxecto A merendar! está ideado, en principio, para ser desenvolvido nun período aproximado de seis semanas lectivas. Non obstante, non se realiza unha proposta detallada das sesións de traballo necesarias para o desenvolvemento das distintas tarefas porque diversos factores poden influír na temporalización final:
O curso e o trimestre en que se traballe co material, así como o nivel do alumnado.
O número de sesións semanais que se destinen ao proxecto. O mínimo de sesións serán as reservadas ás Ciencias da Natureza no horario escolar, aínda que a nosa proposta é utilizar tamén as sesións de Ciencias Sociais. Ademais, dado que moitas tarefas teñen carácter interdisciplinario, pódese empregar parte do tempo reservado para as áreas instrumentais.
A selección de tarefas, xa que non é imprescindible desenvolvelas todas, ou a introdución doutras novas por parte do profesorado.
O nivel de profundidade con que se aborden os distintos contidos.
A realización de todos os produtos intermedios, traballos plásticos e artefactos que se propoñen ao longo do proxecto.
O tempo que se destine ao desenvolvemento do evento inicial e á preparación e comunicación pública do produto final, que pode ter distintos graos de elaboración.
A formulación de actividades complementarias das áreas de Lingua, Matemáticas, Ciencias Sociais e Educación Artística (ventás de aprendizaxe) relacionadas co tema do proxecto.
Cabe tamén a posibilidade de programar a realización do proxecto nun período determinado do curso escolar –as últimas semanas dun trimestre, por exemplo–, de modo que se realice un traballo intensivo en que se destine ao proxecto practicamente todo o horario lectivo.
O MAPA CONCEPTUAL DO PROXECTO
O mapa conceptual mostra, de forma organizada, os principais contidos do proxecto A merendar! Este mapa, impreso a gran tamaño e visible na aula, pode ser unha guía útil para os alumnos e as alumnas durante o seu traballo.
Outra alternativa sería que, ao finalizar cada tarefa de investigación, o alumnado rexistrase os conceptos traballados sobre un amplo papel en branco colgado na parede. Así, tarefa a tarefa, construiríase o mapa conceptual completo.
24
ES0000000083242 898696_INICIALES_70621.indd 24 16/03/2018 15:36:36
OS
ALI
ME
NTO
S
A A
LIM
ENTA
CIÓ
N
SA
O E
XER
CIC
IO F
ÍSIC
O
A H
IXIE
NE
PER
SO
AL
O c
oida
do d
os d
ente
s
O D
ESC
AN
SO
O C
OID
AD
O
DA
SA
ÚD
EA
DIX
ESTI
ÓN
O A
PAR
ELLO
D
IXES
TIV
O
Órg
anos
e fu
nció
ns
ALI
MEN
TAC
IÓN
E
CR
ECEM
ENTO
OS
GR
UPO
S
DE
ALI
MEN
TOS
OS
ALI
MEN
TOS
A O
RIX
E
DO
S A
LIM
ENTO
S
ALI
MEN
TOS
N
ATU
RA
IS
E EL
AB
OR
AD
OS
A e
tique
ta
A d
ata
de c
aduc
idad
e
A c
onse
rvac
ión
de
alim
ento
s
A A
LIM
ENTA
CIÓ
N
AS
CO
MID
AS
D
O D
ÍA
A D
IETA
SA
UD
AB
LE
As
rece
itas
de c
ociñ
a
O m
enú
saud
able
A P
IRÁ
MID
E
DO
S A
LIM
ENTO
S
25
ES0000000083242 898696_INICIALES_70621.indd 25 16/03/2018 15:36:39
CONTIDOS DO PORTAL WEB
POR
TAL
WEB
CA
DER
NO
DO
ALU
MN
O
SEC
CIÓ
NTÍ
TULO
DO
REC
UR
SO
TIPO
DE
REC
UR
SO
TAR
EFA
DE
INV
ESTI
GA
CIÓ
NPÁ
XIN
A
1. A
SÍ S
ON
OS
ALI
MEN
TOS
Os
grup
os d
e al
imen
tos
Lám
ina
inte
ract
iva
Son
tod
os o
s al
imen
tos
igua
is?
23
De
onde
pro
cede
n os
alim
ento
sG
aler
ía d
e im
axes
A o
rixe
dos
alim
ento
s27
O s
al, u
n al
imen
to m
iner
alV
ídeo
A o
rixe
dos
alim
ento
s28
Com
o se
ela
bora
n o
acei
te
e a
mar
mel
ada?
Víd
eoS
on t
odos
os
alim
ento
s ig
uais
?26
Alim
ento
s na
tura
is e
ela
bora
dos
Gal
ería
de
imax
es
2. A
S C
OM
IDA
S E
A D
IETA
As
catr
o co
mid
asPr
esen
taci
ónA
s co
mid
as d
o dí
a19
A p
irám
ide
dos
alim
ento
sLá
min
a in
tera
ctiv
aD
ebem
os c
omer
de
todo
30
Unh
a di
eta
saud
able
Pres
enta
ción
O
nos
o m
enú
saud
able
35
Com
idas
de
dist
into
s pa
íses
Gal
ería
de
imax
es
Alim
entá
mon
os b
enLá
min
a PD
F
3. N
A C
OC
IÑA
A e
tiqu
eta
e a
data
de
cadu
cida
dePr
esen
taci
ónÁ
mes
a!21
Prep
aram
os u
nha
rece
ita
Víd
eoU
nha
rece
ita
de c
ociñ
a33
A c
onse
rvac
ión
dos
alim
ento
sLá
min
a in
tera
ctiv
aO
nos
o m
enú
saud
able
36
Da
coci
ña á
mes
aG
aler
ía d
e im
axes
4. O
CO
RPO
E A
SA
ÚD
E
Por
que
é ne
cesa
rio a
limen
tars
e Lá
min
a in
tera
ctiv
aO
s al
imen
tos
no n
oso
corp
o37
O a
pare
llo d
ixes
tivo
Lám
ina
inte
ract
iva
Os
alim
ento
s no
nos
o co
rpo
37
Os
noso
s de
ntes
Víd
eoO
s al
imen
tos
no n
oso
corp
o38
Os
hábi
tos
saud
able
sLá
min
a in
tera
ctiv
aM
edra
mos
san
s e
fort
es39
Coi
dam
os o
nos
o co
rpo
Gal
ería
de
imax
es
A o
nde
van
os a
limen
tos
Lám
ina
inte
ract
iva
Coi
dam
os a
nos
a sa
úde
Lám
ina
5. L
ECTU
RA
S E
XO
GO
S
As
froi
tas
Adi
viña
s
Xead
os e
moc
iona
ntes
Con
to lo
cuta
do
A s
opa
de c
ravo
Con
to lo
cuta
do
Paul
o e
o de
nte
Con
to lo
cuta
do
As
pala
bras
Con
to lo
cuta
do
Cre
baca
beza
sXo
go
O portal web
Un elemento esencial da oferta é o portal web, un espazo dixital creado especificamente para que os alumnos e as alumnas busquen e seleccionen a información e os contidos necesarios para as investigacións que deben levar a cabo ao longo de cada proxecto.
No portal proporciónase un amplo abano de recursos multimedia en diferentes formatos: vídeos, láminas interactivas, presentacións, audicións, galerías de imaxes, etc. Eses recursos preséntanse agrupados en seccións temáticas.
Nos proxectos de Iniciación e nivel I, o alumnado encontrará no portal web recursos especificamente desenvolvidos para nenos e nenas de 6 a 8 anos, con toda a información necesaria para resolver as cuestións formuladas no caderno. Nos proxectos de nivel II e de nivel III, o portal proporciona ademais ligazóns a sitios web, previamente seleccionados, en que os alumnos poderán complementar a súa investigación.
No caderno de traballo do alumnado inclúese unha icona nas actividades que requiren buscar información no portal web para resolvelas. Isto non impide que o profesorado ou os propios alumnos poidan propoñer ou utilizar outras canles e fontes de consulta.
No portal web do proxecto A merendar!, os recursos preséntanse agrupados en cinco seccións:
1. Así son os alimentos
2. As comidas e a dieta
3. Na cociña
4. O corpo e a saúde
5. Lecturas e xogos
Ademais dos contidos imprescindibles para o desenvolvemento das investigacións, o portal web inclúe recursos informáticos complementarios e contos, lecturas, xogos, etcétera.
Tendo en conta a idade dos destinatarios, hai numerosos recursos onde prevalecen os elementos visuais e auditivos. Do mesmo xeito, os textos, sexan narrativos ou informativos, están adaptados á capacidade lectora dos nenos e das nenas de primeiro e segundo de Primaria en canto á súa extensión e ao seu vocabulario.26
ES0000000083242 898696_INICIALES_70621.indd 26 16/03/2018 15:36:40
CONTIDOS DO PORTAL WEBPO
RTA
L W
EBC
AD
ERN
O D
O A
LUM
NO
SEC
CIÓ
NTÍ
TULO
DO
REC
UR
SO
TIPO
DE
REC
UR
SO
TAR
EFA
DE
INV
ESTI
GA
CIÓ
NPÁ
XIN
A
1. A
SÍ S
ON
OS
ALI
MEN
TOS
Os
grup
os d
e al
imen
tos
Lám
ina
inte
ract
iva
Son
tod
os o
s al
imen
tos
igua
is?
23
De
onde
pro
cede
n os
alim
ento
sG
aler
ía d
e im
axes
A o
rixe
dos
alim
ento
s27
O s
al, u
n al
imen
to m
iner
alV
ídeo
A o
rixe
dos
alim
ento
s28
Com
o se
ela
bora
n o
acei
te
e a
mar
mel
ada?
Víd
eoS
on t
odos
os
alim
ento
s ig
uais
?26
Alim
ento
s na
tura
is e
ela
bora
dos
Gal
ería
de
imax
es
2. A
S C
OM
IDA
S E
A D
IETA
As
catr
o co
mid
asPr
esen
taci
ónA
s co
mid
as d
o dí
a19
A p
irám
ide
dos
alim
ento
sLá
min
a in
tera
ctiv
aD
ebem
os c
omer
de
todo
30
Unh
a di
eta
saud
able
Pres
enta
ción
O
nos
o m
enú
saud
able
35
Com
idas
de
dist
into
s pa
íses
Gal
ería
de
imax
es
Alim
entá
mon
os b
enLá
min
a PD
F
3. N
A C
OC
IÑA
A e
tiqu
eta
e a
data
de
cadu
cida
dePr
esen
taci
ónÁ
mes
a!21
Prep
aram
os u
nha
rece
ita
Víd
eoU
nha
rece
ita
de c
ociñ
a33
A c
onse
rvac
ión
dos
alim
ento
sLá
min
a in
tera
ctiv
aO
nos
o m
enú
saud
able
36
Da
coci
ña á
mes
aG
aler
ía d
e im
axes
4. O
CO
RPO
E A
SA
ÚD
E
Por
que
é ne
cesa
rio a
limen
tars
e Lá
min
a in
tera
ctiv
aO
s al
imen
tos
no n
oso
corp
o37
O a
pare
llo d
ixes
tivo
Lám
ina
inte
ract
iva
Os
alim
ento
s no
nos
o co
rpo
37
Os
noso
s de
ntes
Víd
eoO
s al
imen
tos
no n
oso
corp
o38
Os
hábi
tos
saud
able
sLá
min
a in
tera
ctiv
aM
edra
mos
san
s e
fort
es39
Coi
dam
os o
nos
o co
rpo
Gal
ería
de
imax
es
A o
nde
van
os a
limen
tos
Lám
ina
inte
ract
iva
Coi
dam
os a
nos
a sa
úde
Lám
ina
5. L
ECTU
RA
S E
XO
GO
S
As
froi
tas
Adi
viña
s
Xead
os e
moc
iona
ntes
Con
to lo
cuta
do
A s
opa
de c
ravo
Con
to lo
cuta
do
Paul
o e
o de
nte
Con
to lo
cuta
do
As
pala
bras
Con
to lo
cuta
do
Cre
baca
beza
sXo
go
27
ES0000000083242 898696_INICIALES_70621.indd 27 16/03/2018 15:36:40
A atención á diversidade no proxectoAs chamadas metodoloxías activas e participativas, xurdidas ao longo do pasado século, supoñen unha forma diferente de entender o proceso de aprendizaxe dos alumnos e das alumnas. Por iso, cando un equipo docente opta por unha destas innovacións metodolóxicas, como é o caso do traballo por proxectos, está tomando unha serie de decisións que teñen que ver co proceso de ensinanza- -aprendizaxe e coa avaliación acordes cunha nova forma de entender a educación.
A aprendizaxe depende das características singulares dos nenos e nenas, que se conforman, en gran medida, a partir das experiencias que cada un vivise no seu ámbito familiar, social e escolar. A forma en que aprenden e o ritmo ao que o fan varían, ademais, segundo as capacidades e os intereses individuais. É dicir, as aprendizaxes son o resultado de procesos que sempre son particulares e persoais.
A aprendizaxe baseada en proxectos apóiase nunha formulación pedagóxica en que se ten en conta realmente a diversidade, xa que se favorece unha educación inclusiva e unha atención máis personalizada. Así, podemos afirmar que, en tanto que metodoloxía activa e investigativa, o traballo por proxectos aumenta a motivación, atende á singularidade de cada un dos alumnos e ten en conta os seus diferentes ritmos e necesidades. É, a partir desta visión, como se pode extraer o máximo potencial a este material didáctico.
Por outra parte, esta metodoloxía permite flexibilizar o currículo e seleccionar os contidos, de modo que os alumnos desenvolvan ao máximo as súas capacidades e poida existir realmente en todos eles unha aprendizaxe significativa.
28
ES0000000083242 898696_INICIALES_70621.indd 28 16/03/2018 15:36:40
A participación das familias O traballo por proxectos é unha estratexia metodolóxica que ten múltiples beneficios: promove a curiosidade dos alumnos, motívaos a aprender, desenvolve a súa autonomía, mellora as súas competencias de análise e toma de decisións, permite que obteñan unha visión crítica da realidade, reforza as súas habilidades sociais e, como acabamos de ver, favorece que exista unha mellor atención á diversidade.
Estes beneficios pódense potenciar coa participación doutros axentes educativos. Promover a colaboración das familias (pais, nais, irmáns, avós), tanto no desenvolvemento do proxecto coma na elaboración e comunicación do traballo final, proporciónanlle sen dúbida un maior valor.
A colaboración esencial consiste en axudar os alumnos e as alumnas na busca e selección de información, e en dialogar, contrastar ideas e intercambiar puntos de vista para dar solución ás tarefas propostas. Pero esta contribución das familias non ten por que limitarse a dar apoio ao alumnado fóra do horario escolar. A intervención directa na aula de pais e nais é un recurso xa utilizado nalgúns centros educativos. Estes familiares poden realizar exposicións ou dar charlas na aula, actuar como guías para visitas aos seus propios centros de traballo, coordinar a realización dalgunha tarefa de equipo… Así, a familia enriquece o proxecto cos seus coñecementos e habilidades persoais e profesionais.
Esta relación familia-escola proporciona aos alumnos e ás alumnas vivencias persoais e emocionais que favorecen a aprendizaxe.
En conclusión, a cooperación das familias no traballo por proxectos non só é recomendable senón que resulta imprescindible para desenvolver ao máximo a potencialidade desta metodoloxía e, á vez, promover a relación familia-escola.
29
ES0000000083242 898696_INICIALES_70621.indd 29 16/03/2018 15:36:40
A MERENDAR!
Programación
ES0000000083242 898696_INICIALES_70621.indd 31 16/03/2018 15:36:40
A MERENDAR!
CONTIDOS CURRICULARES
Dec
reto
105
/201
4 do
4 d
e se
tem
bro.
A n
umer
ació
n co
rres
pond
e ao
s bl
oque
s de
con
tido
do
curr
ícul
o.
A MERENDAR!
CONCRECIÓN DOS CONTIDOS
CO
NTI
DO
S C
OM
ÚN
SC
IEN
CIA
S D
A N
ATU
REZ
AC
IEN
CIA
S S
OC
IAIS
LIN
GU
AM
ATE
MÁ
TIC
AS
EDU
CA
CIÓ
N A
RTÍ
STI
CA
Bus
ca e
sel
ecci
ón
de in
form
ació
n ut
iliza
ndo
as T
IC.
Uso
de
recu
rsos
grá
fico
s (e
sque
mas
) pa
ra
orga
niza
r a
info
rmac
ión.
Rea
lizac
ión
de t
raba
llos
en e
quip
o. U
so d
e es
trat
exia
s pa
ra
pote
ncia
r a
cohe
sión
do
gru
po.
Uti
lizac
ión
de t
écni
cas
de
tra
ballo
coo
pera
tivo
. R
epar
tici
ón d
o tr
abal
lo
e ad
quis
ició
n
de c
ompr
omis
os.
Pla
nifi
caci
ón d
o te
mpo
co
fin
de
alca
nzar
un
obx
ecti
vo.
Inic
iati
va e
mpr
ende
dora
: pl
anif
icac
ión
e
elab
orac
ión
du
n pr
oxec
to.
Ref
lexi
ón s
obre
o
apre
ndid
o. V
alor
ació
n do
pro
pio
trab
allo
e d
o tr
abal
lo
do e
quip
o. D
esen
volv
emen
to
de e
stra
texi
as p
ara
a
reso
luci
ón p
acíf
ica
de
con
flit
os.
Des
envo
lvem
ento
e
utili
zaci
ón
de e
stra
texi
as
de r
azoa
men
to.
As
com
idas
do
día.
A c
lasi
fica
ción
do
s al
imen
tos:
gru
pos
de
alim
ento
s. O
s al
imen
tos
natu
rais
e
os a
limen
tos
elab
orad
os.
A e
tiqu
eta
e a
data
de
cad
ucid
ade
do
s al
imen
tos.
A o
rixe
dos
alim
ento
s:
alim
ento
s de
ori
xe
vexe
tal,
anim
al
e m
iner
al.
Háb
itos
de
alim
enta
ción
sa
udab
les:
a d
ieta
eq
uilib
rada
. A
pir
ámid
e
dos
alim
ento
s. A
rec
eita
de
coci
ña:
ingr
edie
ntes
e
prep
arac
ión.
A f
unci
ón d
os a
limen
tos
no o
rgan
ism
o.
A d
ieta
sau
dabl
e. H
ábit
os s
auda
bles
re
laci
onad
os
coa
alim
enta
ción
. A
con
serv
ació
n
dos
alim
ento
s. A
dix
esti
ón. O
apa
rello
di
xest
ivo.
Iden
tifi
caci
ón
de ó
rgan
os d
o ap
arel
lo
dixe
stiv
o. O
coi
dado
da
saúd
e. O
s há
bito
s sa
udab
les:
o
exer
cici
o fí
sico
, a
alim
enta
ción
, o
desc
anso
e a
hix
iene
.
A a
uga:
ele
men
to
impr
esci
ndib
le p
ara
os
ser
es v
ivos
. O
sal
, un
alim
ento
m
iner
al.
Pro
fesi
óns
rela
cion
adas
co
a al
imen
taci
ón e
a
saúd
e: c
ociñ
eiro
, pei
xeir
o,
carn
icei
ro, m
édic
o,
dent
ista
...
Nom
es d
e al
imen
tos.
Cre
ació
n de
tex
tos
utili
zand
o a
lingu
axe
verb
al e
non
ver
bal:
cart
eis
publ
icit
ario
s,
norm
as, l
emas
... L
ectu
ra e
inte
rpre
taci
ón
dunh
a et
ique
ta.
Exp
resi
ón e
pro
duci
ón
de t
exto
s or
ais:
bre
ves
expo
sici
óns.
Ela
bora
ción
e e
scri
tura
de
list
as.
Lec
tura
dun
rex
istr
o
en q
ue s
e re
colle
in
form
ació
n.
Pro
duci
ón d
e te
xtos
br
eves
par
a co
mun
icar
co
ñece
men
tos,
ex
peri
enci
as e
opi
nión
s. L
ectu
ra e
esc
ritu
ra
de t
exto
s in
stru
tivo
s:
unha
rec
eita
. S
igni
fica
do d
e pa
labr
as
e ex
pres
ións
. E
labo
raci
ón e
esc
ritu
ra
dun
men
ú. E
scri
tura
de
norm
as
e co
nsel
los.
Red
acci
ón d
e fi
chas
.
Lec
tura
no
relo
xo
anal
óxic
o. B
usca
de
info
rmac
ión
e
rexi
stro
de
dato
s
nunh
a tá
boa.
Cál
culo
s si
nxel
os
con
med
idas
tem
pora
is:
a da
ta d
e ca
duci
dade
. R
esol
ució
n de
pro
blem
as
de m
edid
a si
nxel
os.
Ope
raci
óns
con
unid
ades
m
onet
aria
s: o
eur
o. L
ectu
ra e
inte
rpre
taci
ón
de d
atos
e in
form
ació
ns.
Cre
ació
n du
n m
apa
conc
eptu
al
con
reco
rtab
les.
Rep
rese
ntac
ión
de
ele
men
tos
med
iant
e
o de
buxo
. Id
enti
fica
ción
de
form
as
xeom
étric
as e
n el
emen
tos
da v
ida
coti
á. E
labo
raci
ón d
un m
ural
co
n de
buxo
s, f
otos
e
text
o. D
ecor
ació
n du
nha
invi
taci
ón.
CIE
NC
IAS
DA
NA
TUR
EZA
B-1
Inic
iaci
ón á
act
ivid
ade
cien
tífi
ca.
Rea
lizac
ión
de p
roxe
ctos
co
n gu
ía n
a sú
a es
trut
ura
e
pres
enta
ción
de
res
ulta
dos.
B
usca
gui
ada
de in
form
ació
n en
Inte
rnet
e n
outr
os
sopo
rtes
.E
labo
raci
ón g
uiad
a
de t
exto
s es
crit
os b
ásic
os,
mur
ais,
pan
eis,
esq
uem
as
ou p
rese
ntac
ións
par
a re
colle
r co
nclu
sión
s.
B-2
Iden
tifi
caci
ón e
obs
erva
ción
da
s pa
rtes
do
corp
o hu
man
o.
Rec
oñec
emen
to d
a nu
tric
ión
com
o un
ha f
unci
ón v
ital
. H
ábit
os s
auda
bles
: al
imen
taci
ón, h
ixie
ne,
exer
cici
o fí
sico
e d
esca
nso.
H
ábit
os d
e pr
even
ción
de
enf
erm
idad
es
e de
acc
iden
tes
no s
eu
cont
orno
e id
enti
fica
ción
de
com
port
amen
tos
apro
piad
os d
e ac
tuac
ión
cand
o se
pro
duce
n.Pi
rám
ide
alim
enta
ria.
Alim
ento
s di
ario
s ne
cesa
rios.
Aná
lise
de c
ostu
mes
na
alim
enta
ción
dia
ria.
B-3
Os
sere
s vi
vos.
As
plan
tas
e
os a
nim
ais.
CIE
NC
IAS
SO
CIA
IS
B-1
O t
raba
llo e
n eq
uipo
.A
coo
pera
ción
e o
diá
logo
co
mo
valo
res
dem
ocrá
tico
s
e re
curs
os b
ásic
os
na r
esol
ució
n de
con
flit
os.
B-2
O a
ire e
a a
uga.
Est
udo
da
s sú
as c
arac
terís
tica
s.
A im
port
anci
a pa
ra a
vid
a.
Con
sum
o re
spon
sabl
e
da a
uga.
Inve
stig
ació
n so
bre
os u
sos
da a
uga.
Roc
has
e m
iner
ais
da
con
torn
a. O
s m
iner
ais
na
alim
enta
ción
.
B-3
As
prof
esió
ns r
elac
iona
das
coa
alim
enta
ción
e a
saú
de.
LIN
GU
A
B-1
Com
pren
sión
e p
rodu
ción
de
tex
tos
orai
s si
nxel
os
(bre
ves
expo
sici
óns
an
te a
cla
se, c
onve
rsas
sob
re
cont
idos
de
apre
ndiz
axe
e
expl
icac
ións
sob
re
a or
gani
zaci
ón d
o tr
abal
lo).
Act
itud
e de
esc
oita
ad
ecua
da a
nte
situ
ació
ns
com
unic
ativ
as e
res
pect
o da
s op
inió
ns d
e qu
en f
ala,
se
n in
terr
upci
óns
inad
ecua
das.
B-2
Loca
lizac
ión
de in
form
ació
n en
tex
tos
vinc
ulad
os
á ex
perie
ncia
, tan
to
en t
exto
s pr
oduc
idos
co
n fi
nalid
ade
didá
ctic
a co
ma
nos
de u
so c
otiá
n (in
stru
ción
s e
expl
icac
ións
).
B-3C
ompo
sici
ón d
e te
xtos
si
nxel
os r
elac
iona
dos
co
a es
cola
par
a ob
ter,
orga
niza
r e
com
unic
ar
info
rmac
ión
(list
axes
, ex
plic
ació
ns e
lem
enta
is).
Cre
ació
n de
tex
tos
sinx
elos
co
n in
tenc
ión
info
rmat
iva
utili
zand
o a
lingu
axe
verb
al
e no
n ve
rbal
.
MA
TEM
ÁTI
CA
S
B-1
Exp
resi
ón v
erba
l do
proc
eso
de r
azoa
men
to d
a re
solu
ción
du
n pr
oble
ma
sinx
elo.
Uti
lizac
ión
guia
da d
e m
edio
s te
cnol
óxic
os n
o pr
oces
o
de a
pren
diza
xe.
B-2
Res
oluc
ións
de
prob
lem
as
da v
ida
coti
á.
B-3
Uni
dade
s de
med
ida
do
tem
po e
as
súas
rel
ació
ns.
Lect
ura
sinx
ela
en r
elox
os
anal
óxic
os e
dix
itai
s.O
sis
tem
a m
onet
ario
da
Uni
ón E
urop
ea. U
nida
de
prin
cipa
l: o
euro
.R
esol
ució
n de
pro
blem
as
de m
edid
a.
B-5
Uti
lizac
ión
de t
écni
cas
pa
ra a
rec
ollid
a e
orde
naci
ón
de d
atos
en
cont
exto
s fa
mili
ares
e p
róxi
mos
.
EDU
CA
CIÓ
N A
RTÍ
STI
CA
PLÁSTICA B-1
Exp
lora
ción
dos
ele
men
tos
plás
tico
s na
s im
axes
.
PLÁSTICA B-2
Uso
de
dife
rent
es f
orm
as
e co
res
nas
prod
ució
ns.
Ela
bora
ción
de
debu
xos,
pi
ntur
as, c
olax
es, e
tc.
Man
ipul
ació
n ad
ecua
da
de m
ater
iais
, ins
trum
ento
s
e es
pazo
s.E
xplo
raci
ón d
as li
ñas
qu
e de
limit
an c
onto
rnos
e
utili
zaci
ón d
e di
stin
tos
tipo
s de
for
mas
xeo
mét
ricas
.
32
ES0000000083242 898696_INICIALES_70621.indd 32 16/03/2018 15:36:40
A MERENDAR!
CONCRECIÓN DOS CONTIDOSC
ON
TID
OS
CO
MÚ
NS
CIE
NC
IAS
DA
NA
TUR
EZA
CIE
NC
IAS
SO
CIA
ISLI
NG
UA
MA
TEM
ÁTI
CA
SED
UC
AC
IÓN
AR
TÍS
TIC
A
Bus
ca e
sel
ecci
ón
de in
form
ació
n ut
iliza
ndo
as T
IC.
Uso
de
recu
rsos
grá
fico
s (e
sque
mas
) pa
ra
orga
niza
r a
info
rmac
ión.
Rea
lizac
ión
de t
raba
llos
en e
quip
o. U
so d
e es
trat
exia
s pa
ra
pote
ncia
r a
cohe
sión
do
gru
po.
Uti
lizac
ión
de t
écni
cas
de
tra
ballo
coo
pera
tivo
. R
epar
tici
ón d
o tr
abal
lo
e ad
quis
ició
n
de c
ompr
omis
os.
Pla
nifi
caci
ón d
o te
mpo
co
fin
de
alca
nzar
un
obx
ecti
vo.
Inic
iati
va e
mpr
ende
dora
: pl
anif
icac
ión
e
elab
orac
ión
du
n pr
oxec
to.
Ref
lexi
ón s
obre
o
apre
ndid
o. V
alor
ació
n do
pro
pio
trab
allo
e d
o tr
abal
lo
do e
quip
o. D
esen
volv
emen
to
de e
stra
texi
as p
ara
a
reso
luci
ón p
acíf
ica
de
con
flit
os.
Des
envo
lvem
ento
e
utili
zaci
ón
de e
stra
texi
as
de r
azoa
men
to.
As
com
idas
do
día.
A c
lasi
fica
ción
do
s al
imen
tos:
gru
pos
de
alim
ento
s. O
s al
imen
tos
natu
rais
e
os a
limen
tos
elab
orad
os.
A e
tiqu
eta
e a
data
de
cad
ucid
ade
do
s al
imen
tos.
A o
rixe
dos
alim
ento
s:
alim
ento
s de
ori
xe
vexe
tal,
anim
al
e m
iner
al.
Háb
itos
de
alim
enta
ción
sa
udab
les:
a d
ieta
eq
uilib
rada
. A
pir
ámid
e
dos
alim
ento
s. A
rec
eita
de
coci
ña:
ingr
edie
ntes
e
prep
arac
ión.
A f
unci
ón d
os a
limen
tos
no o
rgan
ism
o.
A d
ieta
sau
dabl
e. H
ábit
os s
auda
bles
re
laci
onad
os
coa
alim
enta
ción
. A
con
serv
ació
n
dos
alim
ento
s. A
dix
esti
ón. O
apa
rello
di
xest
ivo.
Iden
tifi
caci
ón
de ó
rgan
os d
o ap
arel
lo
dixe
stiv
o. O
coi
dado
da
saúd
e. O
s há
bito
s sa
udab
les:
o
exer
cici
o fí
sico
, a
alim
enta
ción
, o
desc
anso
e a
hix
iene
.
A a
uga:
ele
men
to
impr
esci
ndib
le p
ara
os
ser
es v
ivos
. O
sal
, un
alim
ento
m
iner
al.
Pro
fesi
óns
rela
cion
adas
co
a al
imen
taci
ón e
a
saúd
e: c
ociñ
eiro
, pei
xeir
o,
carn
icei
ro, m
édic
o,
dent
ista
...
Nom
es d
e al
imen
tos.
Cre
ació
n de
tex
tos
utili
zand
o a
lingu
axe
verb
al e
non
ver
bal:
cart
eis
publ
icit
ario
s,
norm
as, l
emas
... L
ectu
ra e
inte
rpre
taci
ón
dunh
a et
ique
ta.
Exp
resi
ón e
pro
duci
ón
de t
exto
s or
ais:
bre
ves
expo
sici
óns.
Ela
bora
ción
e e
scri
tura
de
list
as.
Lec
tura
dun
rex
istr
o
en q
ue s
e re
colle
in
form
ació
n.
Pro
duci
ón d
e te
xtos
br
eves
par
a co
mun
icar
co
ñece
men
tos,
ex
peri
enci
as e
opi
nión
s. L
ectu
ra e
esc
ritu
ra
de t
exto
s in
stru
tivo
s:
unha
rec
eita
. S
igni
fica
do d
e pa
labr
as
e ex
pres
ións
. E
labo
raci
ón e
esc
ritu
ra
dun
men
ú. E
scri
tura
de
norm
as
e co
nsel
los.
Red
acci
ón d
e fi
chas
.
Lec
tura
no
relo
xo
anal
óxic
o. B
usca
de
info
rmac
ión
e
rexi
stro
de
dato
s
nunh
a tá
boa.
Cál
culo
s si
nxel
os
con
med
idas
tem
pora
is:
a da
ta d
e ca
duci
dade
. R
esol
ució
n de
pro
blem
as
de m
edid
a si
nxel
os.
Ope
raci
óns
con
unid
ades
m
onet
aria
s: o
eur
o. L
ectu
ra e
inte
rpre
taci
ón
de d
atos
e in
form
ació
ns.
Cre
ació
n du
n m
apa
conc
eptu
al
con
reco
rtab
les.
Rep
rese
ntac
ión
de
ele
men
tos
med
iant
e
o de
buxo
. Id
enti
fica
ción
de
form
as
xeom
étric
as e
n el
emen
tos
da v
ida
coti
á. E
labo
raci
ón d
un m
ural
co
n de
buxo
s, f
otos
e
text
o. D
ecor
ació
n du
nha
invi
taci
ón.
33
ES0000000083242 898696_INICIALES_70621.indd 33 16/03/2018 15:36:40
A MERENDAR!
PROGRAMACIÓN DO PROXECTO M
ETA
S D
E C
OM
PREN
SIÓ
NC
ON
TID
OS
CR
ITER
IOS
DE
AVA
LIA
CIÓ
NIN
DIC
AD
OR
ES
Que
info
rmac
ión
nece
sito
? O
nde
podo
loca
lizal
a? Q
ue
inst
rum
ento
s de
bo u
tiliz
ar?
Com
o de
bo t
raba
llar
no
meu
equ
ipo?
Que
tar
efas
te
ño q
ue r
ealiz
ar?
En
cant
o te
mpo
? C
omo
debo
com
port
arm
e co
s m
eus
com
pañe
iros
e
com
pañe
iras
de
equi
po?
Que
apr
endí
n? P
ara
que
m
e se
rve?
Bus
ca e
sel
ecci
ón d
e in
form
ació
n ut
iliza
ndo
as
TIC
. U
so d
e re
curs
os g
ráfi
cos
(esq
uem
as)
para
org
aniz
ar
a in
form
ació
n. R
ealiz
ació
n de
tra
ballo
s
en e
quip
o. U
so d
e es
trat
exia
s
para
pot
enci
ar a
coh
esió
n
do g
rupo
. U
tiliz
ació
n de
téc
nica
s
de t
raba
llo c
oope
rati
vo.
Rep
arti
ción
do
trab
allo
e
adqu
isic
ión
de
com
prom
isos
. P
lani
fica
ción
do
tem
po c
o fi
n de
alc
anza
r un
obx
ecti
vo.
Inic
iati
va e
mpr
ende
dora
: pl
anif
icac
ión
e el
abor
ació
n
dun
prox
ecto
. R
efle
xión
sob
re o
apr
endi
do.
Val
orac
ión
do p
ropi
o tr
abal
lo
e do
tra
ballo
do
equi
po.
Des
envo
lvem
ento
de
est
rate
xias
par
a
a re
solu
ción
pac
ífic
a
de c
onfl
itos
. D
esen
volv
emen
to e
uti
lizac
ión
de e
stra
texi
as
de r
azoa
men
to.
Obt
er in
form
ació
n co
ncre
ta e
rel
evan
te s
obre
os
feit
os
prev
iam
ente
del
imit
ados
uti
lizan
do d
ifer
ente
s fo
ntes
. B
usca
, sel
ecci
ona
e or
gani
za in
form
ació
n co
ncre
ta e
rel
evan
te.
Uti
lizar
as
TIC
par
a ob
ter
info
rmac
ión,
apr
ende
r e
expr
esar
con
tido
s. U
tiliz
a as
TIC
par
a re
aliz
ar t
raba
llos
co
a te
rmin
olox
ía a
decu
ada
sobr
e os
tem
as
trat
ados
.
Rea
lizar
tra
ballo
s e
pres
enta
ción
s a
nive
l ind
ivid
ual
e gr
upal
, mos
tran
do h
abili
dade
par
a tr
abal
lar
tant
o in
divi
dual
men
te c
oma
de x
eito
coo
pera
tivo
.
Rea
liza
trab
allo
s e
pres
enta
ción
s a
nive
l in
divi
dual
e g
rupa
l.
Val
orar
o t
raba
llo e
n gr
upo
mos
tran
do a
ctit
udes
de
coo
pera
ción
e p
arti
cipa
ción
res
pons
able
. P
arti
cipa
en
acti
vida
des
de g
rupo
ado
ptan
do
un c
ompo
rtam
ento
res
pons
able
, con
stru
tivo
e
solid
ario
.
Val
orar
a im
port
anci
a du
nha
conv
iven
cia
pací
fica
e
tole
rant
e. V
alor
a a
impo
rtan
cia
dunh
a co
nviv
enci
a pa
cífi
ca
e to
lera
nte.
Par
tici
par
de x
eito
efi
caz
e co
nstr
utiv
o na
vid
a so
cial
cr
eand
o es
trat
exia
s pa
ra r
esol
ver
conf
litos
. D
esen
volv
e es
trat
exia
s pa
ra r
esol
ver
conf
litos
.
Uti
liza
os c
ódig
os d
e co
ndut
a ac
epta
dos
no
seu
con
torn
o pr
óxim
o.
Des
envo
lver
a c
reat
ivid
ade
e o
espí
rito
empr
ende
dor.
Mos
tra
acti
tude
s de
con
fian
za e
n si
mes
mo,
in
icia
tiva
per
soal
, cur
iosi
dade
e in
tere
se.
Man
ifes
ta a
uton
omía
na
plan
ific
ació
n
e ex
ecuc
ión
das
tare
fas.
Des
envo
lver
act
itud
es d
e co
oper
ació
n e
trab
allo
en
equ
ipo.
Coo
pera
ao
trab
alla
r en
equ
ipo
e va
lora
as
idea
s al
leas
.
Tra
balla
r co
idan
do a
s fe
rram
enta
s e
face
ndo
un
uso
ade
cuad
o do
s m
ater
iais
. C
oñec
e e
resp
ecta
as
norm
as d
e us
o
e de
seg
urid
ade
dos
mat
eria
is d
e tr
abal
lo.
Pre
sent
a os
tra
ballo
s de
man
eira
ord
enad
a,
clar
a e
limpa
.
TAR
EFA
DE
INV
ESTI
GA
CIÓ
N. A
S C
OM
IDA
S D
O D
ÍA
Cal
es s
on a
s co
mid
as
do d
ía?
É im
port
ante
alm
orza
r ad
ecua
dam
ente
?
As
com
idas
do
día.
Coñ
ecer
e v
alor
ar a
rel
ació
n en
tre
o be
nest
ar
e un
ha a
limen
taci
ón a
decu
ada.
Iden
tifi
ca e
nom
ea a
limen
tos.
Enu
mer
a as
com
idas
que
se
debe
n fa
cer
ao
long
o do
día
e o
s al
imen
tos
prop
ios
de
cad
a un
ha d
elas
.
Rel
acio
na u
nha
alim
enta
ción
ade
cuad
a
con
ter
unha
vid
a sa
udab
le.
TAR
EFA
DE
INV
ESTI
GA
CIÓ
N. Á
ME
SA
!
Que
deb
emos
fac
er a
ntes
e
desp
ois
de c
omer
? Q
ue u
tens
ilios
se
usan
pa
ra c
omer
? Q
ue é
a d
ata
de c
aduc
idad
e?
Para
que
ser
ve?
É im
port
ante
col
abor
ar
na c
asa?
Com
o po
dem
os
face
lo?
Háb
itos
sau
dabl
es
rela
cion
ados
co
a al
imen
taci
ón.
A e
tiqu
eta
e a
data
de
cad
ucid
ade
dos
alim
ento
s.
Coñ
ecer
e v
alor
ar a
rel
ació
n en
tre
o be
nest
ar
e un
ha a
limen
taci
ón a
decu
ada.
Iden
tifi
ca h
ábit
os d
e hi
xien
e re
laci
onad
os
coa
alim
enta
ción
.
Com
pren
de o
que
é a
dat
a de
cad
ucid
ade
e
tena
en
cont
a ao
con
sum
ir al
imen
tos.
Res
pons
abili
dade
s e
tare
fas
dom
ésti
cas
bási
cas.
Rec
oñec
er a
per
tenz
a ao
gru
po f
amili
ar, a
prec
iand
o
as s
úas
cara
cter
ísti
cas
e tr
azos
pro
pios
, e c
ompr
ende
ndo
as
tar
efas
e r
espo
nsab
ilida
des
bási
cas
que
impl
ica.
Iden
tifi
ca, r
espe
cta
e pa
rtic
ipa
nas
tare
fas
dom
ésti
cas,
esp
ecia
lmen
te a
s re
laci
onad
as
coas
com
idas
e a
alim
enta
ción
.
Man
ifes
ta a
uton
omía
per
soal
á h
ora
de c
omer
e
de r
ealiz
ar t
aref
as d
omés
tica
s re
laci
onad
as
coa
alim
enta
ción
.
TAR
EFA
DE
INV
ESTI
GA
CIÓ
N. S
ON
TO
DO
S O
S A
LIM
EN
TOS
IGU
AIS
?
En
que
gran
des
grup
os
se c
lasi
fica
n os
alim
ento
s? Q
ue s
on o
s al
imen
tos
natu
rais
? C
omo
se o
bteñ
en
os a
limen
tos
elab
orad
os?
Que
é u
nha
etiq
ueta
du
n al
imen
to?
Que
in
form
ació
ns p
ropo
rcio
na?
A f
unci
ón d
os a
limen
tos
no
org
anis
mo.
A
cla
sifi
caci
ón d
os a
limen
tos:
gr
upos
de
alim
ento
s. O
s al
imen
tos
natu
rais
e
os a
limen
tos
elab
orad
os.
A e
tiqu
eta
e a
data
de
cad
ucid
ade
dos
alim
ento
s.
Coñ
ecer
e v
alor
ar a
rel
ació
n en
tre
o be
nest
ar
e un
ha a
limen
taci
ón a
decu
ada.
Coñ
ece
os p
rinci
pais
gru
pos
de a
limen
tos.
Iden
tifi
ca e
nom
ea a
limen
tos
de c
ada
un
dos
prin
cipa
is g
rupo
s de
alim
ento
s.
Dif
eren
cia
alim
ento
nat
ural
e e
labo
rado
.
Inte
rpre
ta a
eti
quet
a du
n al
imen
to.
O m
edio
nat
ural
e o
ser
hu
man
o: o
s al
imen
tos
natu
rais
. A
act
ivid
ade
prod
utiv
a:
do a
limen
to n
atur
al
ao a
limen
to e
labo
rado
.
Iden
tifi
car
os r
ecur
sos
fund
amen
tais
do
med
io n
atur
al
e a
súa
rela
ción
coa
vid
a da
s pe
rsoa
s, t
oman
do
conc
ienc
ia d
a ne
cesi
dade
do
seu
uso
resp
onsa
ble.
Iden
tifi
ca e
nom
ea a
limen
tos
natu
rais
e
expl
ica
a sú
a or
ixe
na n
atur
eza.
Exp
licar
as
dife
renz
as e
ntre
mat
eria
prim
a e
prod
uto
elab
orad
o, id
enti
fica
ndo
as a
ctiv
idad
es q
ue s
e re
aliz
an
para
obt
elos
.
Exp
lica
o pr
oces
o po
lo q
ue s
e ob
teñe
n
algú
ns a
limen
tos
elab
orad
os.
TAR
EFA
DE
INV
ESTI
GA
CIÓ
N. A
OR
IXE
DO
S A
LIM
EN
TOS
De
onde
pro
cede
n
os a
limen
tos
natu
rais
?
Com
o se
cla
sifi
can?
Que
alim
ento
s pr
oced
en
das
plan
tas?
E d
os a
nim
ais?
Que
é u
n al
imen
to
de o
rixe
min
eral
?
A o
rixe
dos
alim
ento
s:
alim
ento
s de
ori
xe v
exet
al,
anim
al e
min
eral
.
Coñ
ecer
e v
alor
ar a
rel
ació
n en
tre
o be
nest
ar
e un
ha a
limen
taci
ón a
decu
ada.
Cla
sifi
ca a
limen
tos
segu
ndo
a sú
a or
ixe.
Iden
tifi
ca e
nom
ea a
limen
tos
de o
rixe
vex
etal
e
anim
al.
Com
pren
de o
que
é u
n al
imen
to d
e or
ixe
min
eral
e
pon
exem
plos
.
Rec
oñec
er a
aug
a co
mo
elem
ento
nat
ural
e id
enti
fica
r
a sú
a re
laci
ón c
o se
r hu
man
o e
co r
esto
de
sere
s vi
vos.
Iden
tifi
ca a
aug
a co
mo
elem
ento
nat
ural
e
alim
ento
min
eral
. A
aug
a: e
lem
ento
im
pres
cind
ible
par
a
os s
eres
viv
os.
Rec
oñec
e a
impo
rtan
cia
da a
uga
com
o al
imen
to d
o se
r hu
man
o.
34
ES0000000083242 898696_INICIALES_70621.indd 34 16/03/2018 15:36:40
A MERENDAR!
CONTRIBUCIÓN DO PROXECTO AO DESENVOLVEMENTO DAS COMPETENCIAS CLAVE
CO
MPE
TEN
CIA
S C
LAV
ED
ESEN
VO
LVEM
ENTO
CO
MU
NIC
AC
IÓN
LIN
GÜ
ÍSTI
CA
Est
a co
mpe
tenc
ia d
esen
vólv
ese
a tr
avés
da
com
unic
ació
n en
tre
os m
embr
os d
o eq
uipo
, a
solic
itud
e de
info
rmac
ión
a fo
ntes
ext
erna
s, a
lect
ura
e se
lecc
ión
de in
form
ació
n, a
red
acci
ón
de d
isti
ntos
tip
os d
e te
xtos
e a
pre
sent
ació
n or
al d
e co
nclu
sión
s ou
res
ulta
dos.
CO
MPE
TEN
CIA
MA
TEM
ÁTI
CA
As
acti
vida
des
rela
cion
adas
coa
loca
lizac
ión
e si
tuac
ión
de e
lem
ento
s no
esp
azo,
o t
raba
llo
con
núm
eros
, a r
ecol
lida
e o
rexi
stro
de
dato
s e
a ap
licac
ión
do r
azoa
men
to ló
xico
pa
ra a
res
oluc
ión
de p
robl
emas
con
trib
úen
ao d
esen
volv
emen
to d
e ha
bilid
ades
liga
das
a
esta
com
pete
ncia
.
CO
MPE
TEN
CIA
S S
OC
IAIS
E C
ÍVIC
AS
A r
esol
ució
n co
lect
iva
das
inve
stig
ació
ns p
erm
ite
que
os a
lum
nos
prog
rese
n na
s sú
as h
abili
dade
s re
laci
onad
as c
oa c
omun
icac
ión
inte
rper
soal
e o
tra
ballo
en
equi
po. A
ace
ptac
ión
das
dife
renz
as
dos
dem
ais
(est
ado
de f
orm
a do
cor
po, d
ieta
…)
tam
én c
ontr
ibúe
ao
dese
nvol
vem
ento
des
ta
com
pete
ncia
.
CO
MPE
TEN
CIA
S B
ÁS
ICA
S
EN C
IEN
CIA
E T
ECN
OLO
XÍA
O e
stud
o do
s al
imen
tos
desd
e un
pun
to d
e vi
sta
biol
óxic
o pr
opic
ia u
n pr
imei
ro a
cheg
amen
to
ao m
étod
o ci
entí
fico
. Con
trib
úe t
amén
ao
dese
nvol
vem
ento
da
com
pete
ncia
cie
ntíf
ica
a an
ális
e da
impo
rtan
cia
dos
alim
ento
s pa
ra o
coi
dado
da
saúd
e e
o ad
ecua
do d
esen
volv
emen
to d
o co
rpo
hum
ano.
CO
NC
IEN
CIA
E E
XPR
ESIÓ
N C
ULT
UR
AL
Fom
énta
se e
sta
com
pete
ncia
co
dese
nvol
vem
ento
da
crea
tivi
dade
par
a a
real
izac
ión
de d
ebux
os
e co
mpo
sici
óns
plás
tica
s, a
sí c
omo
a an
ális
e de
asp
ecto
s cu
ltur
ais
culin
ario
s e
diet
étic
os p
ropi
os
de c
ada
rexi
ón o
u zo
na.
APR
END
ER A
APR
END
ERA
sel
ecci
ón e
o u
so d
e di
vers
as f
onte
s de
info
rmac
ión,
a t
oma
de d
ecis
ións
de
form
a co
nsen
suad
a e
a el
abor
ació
n de
esq
uem
as e
map
as c
once
ptua
is c
ontr
ibúe
n no
tabl
emen
te
a ap
rend
er a
apr
ende
r.
CO
MPE
TEN
CIA
DIX
ITA
LE
sta
com
pete
ncia
ten
un
prot
agon
ism
o es
enci
al n
o pr
oxec
to, d
ado
que
a bu
sca
e se
lecc
ión
de
info
rmac
ión
se r
ealiz
a ba
sica
men
te c
on m
edio
s TI
C. A
sí m
esm
o, u
tilíz
anse
dis
tint
os s
opor
tes
dixi
tais
, o q
ue c
ontr
ibui
rá a
pot
enci
ar a
s ha
bilid
ades
dix
itai
s.
SEN
TID
O D
E IN
ICIA
TIVA
E
ESPÍ
RIT
O E
MPR
END
EDO
R
A o
rgan
izac
ión
do t
empo
, a d
ivis
ión
do t
raba
llo, a
cap
acid
ade
de e
lixir,
a e
xpre
sión
de
opin
ións
pe
rsoa
is, o
sen
tido
crít
ico,
a a
sert
ivid
ade
á ho
ra d
e re
aliz
ar p
ropo
stas
, así
com
o as
hab
ilida
des
rela
cion
adas
coa
aut
onom
ía p
erso
al p
ara
o co
idad
o ad
ecua
do d
o co
rpo
e da
saú
de, f
avor
ecen
a
inic
iati
va p
erso
al e
o e
mpr
ende
men
to.
CO
MPE
TEN
CIA
S C
LAV
E
Com
unic
ació
n lin
güís
tica
Com
pete
ncia
m
atem
átic
a
Com
pete
ncia
s so
ciai
s e
cívi
cas
Com
pete
ncia
s bá
sica
s
en c
ienc
ia
e te
cnol
oxía
Con
cien
cia
e
expr
esió
n cu
ltur
al
Apr
ende
r a
apre
nder
Com
pete
ncia
di
xita
l
Sen
tido
de
inic
iati
va
e es
pírit
o em
pren
dedo
r
PROXECTO A MERENDAR!
PUN
TO D
E P
AR
TID
A
TAREFAS DE INVESTIGACIÓN
As
com
idas
do
día
Á m
esa!
Son
todo
s os
alim
ento
s ig
uais
?
A o
rixe
dos
alim
ento
s
Deb
emos
com
er d
e to
do
Unh
a re
ceit
a de
coc
iña
O n
oso
men
ú sa
udab
le
Os
alim
ento
s
no n
oso
corp
o
Med
ram
os s
ans
e
fort
es
FIN
ALI
ZAM
OS
O P
RO
XE
CTO
38
ES0000000083242 898696_INICIALES_70621.indd 38 16/03/2018 15:36:41
CO
MPE
TEN
CIA
S C
LAV
ED
ESEN
VO
LVEM
ENTO
CO
MU
NIC
AC
IÓN
LIN
GÜ
ÍSTI
CA
Est
a co
mpe
tenc
ia d
esen
vólv
ese
a tr
avés
da
com
unic
ació
n en
tre
os m
embr
os d
o eq
uipo
, a
solic
itud
e de
info
rmac
ión
a fo
ntes
ext
erna
s, a
lect
ura
e se
lecc
ión
de in
form
ació
n, a
red
acci
ón
de d
isti
ntos
tip
os d
e te
xtos
e a
pre
sent
ació
n or
al d
e co
nclu
sión
s ou
res
ulta
dos.
CO
MPE
TEN
CIA
MA
TEM
ÁTI
CA
As
acti
vida
des
rela
cion
adas
coa
loca
lizac
ión
e si
tuac
ión
de e
lem
ento
s no
esp
azo,
o t
raba
llo
con
núm
eros
, a r
ecol
lida
e o
rexi
stro
de
dato
s e
a ap
licac
ión
do r
azoa
men
to ló
xico
pa
ra a
res
oluc
ión
de p
robl
emas
con
trib
úen
ao d
esen
volv
emen
to d
e ha
bilid
ades
liga
das
a
esta
com
pete
ncia
.
CO
MPE
TEN
CIA
S S
OC
IAIS
E C
ÍVIC
AS
A r
esol
ució
n co
lect
iva
das
inve
stig
ació
ns p
erm
ite
que
os a
lum
nos
prog
rese
n na
s sú
as h
abili
dade
s re
laci
onad
as c
oa c
omun
icac
ión
inte
rper
soal
e o
tra
ballo
en
equi
po. A
ace
ptac
ión
das
dife
renz
as
dos
dem
ais
(est
ado
de f
orm
a do
cor
po, d
ieta
…)
tam
én c
ontr
ibúe
ao
dese
nvol
vem
ento
des
ta
com
pete
ncia
.
CO
MPE
TEN
CIA
S B
ÁS
ICA
S
EN C
IEN
CIA
E T
ECN
OLO
XÍA
O e
stud
o do
s al
imen
tos
desd
e un
pun
to d
e vi
sta
biol
óxic
o pr
opic
ia u
n pr
imei
ro a
cheg
amen
to
ao m
étod
o ci
entí
fico
. Con
trib
úe t
amén
ao
dese
nvol
vem
ento
da
com
pete
ncia
cie
ntíf
ica
a an
ális
e da
impo
rtan
cia
dos
alim
ento
s pa
ra o
coi
dado
da
saúd
e e
o ad
ecua
do d
esen
volv
emen
to d
o co
rpo
hum
ano.
CO
NC
IEN
CIA
E E
XPR
ESIÓ
N C
ULT
UR
AL
Fom
énta
se e
sta
com
pete
ncia
co
dese
nvol
vem
ento
da
crea
tivi
dade
par
a a
real
izac
ión
de d
ebux
os
e co
mpo
sici
óns
plás
tica
s, a
sí c
omo
a an
ális
e de
asp
ecto
s cu
ltur
ais
culin
ario
s e
diet
étic
os p
ropi
os
de c
ada
rexi
ón o
u zo
na.
APR
END
ER A
APR
END
ERA
sel
ecci
ón e
o u
so d
e di
vers
as f
onte
s de
info
rmac
ión,
a t
oma
de d
ecis
ións
de
form
a co
nsen
suad
a e
a el
abor
ació
n de
esq
uem
as e
map
as c
once
ptua
is c
ontr
ibúe
n no
tabl
emen
te
a ap
rend
er a
apr
ende
r.
CO
MPE
TEN
CIA
DIX
ITA
LE
sta
com
pete
ncia
ten
un
prot
agon
ism
o es
enci
al n
o pr
oxec
to, d
ado
que
a bu
sca
e se
lecc
ión
de
info
rmac
ión
se r
ealiz
a ba
sica
men
te c
on m
edio
s TI
C. A
sí m
esm
o, u
tilíz
anse
dis
tint
os s
opor
tes
dixi
tais
, o q
ue c
ontr
ibui
rá a
pot
enci
ar a
s ha
bilid
ades
dix
itai
s.
SEN
TID
O D
E IN
ICIA
TIVA
E
ESPÍ
RIT
O E
MPR
END
EDO
R
A o
rgan
izac
ión
do t
empo
, a d
ivis
ión
do t
raba
llo, a
cap
acid
ade
de e
lixir,
a e
xpre
sión
de
opin
ións
pe
rsoa
is, o
sen
tido
crít
ico,
a a
sert
ivid
ade
á ho
ra d
e re
aliz
ar p
ropo
stas
, así
com
o as
hab
ilida
des
rela
cion
adas
coa
aut
onom
ía p
erso
al p
ara
o co
idad
o ad
ecua
do d
o co
rpo
e da
saú
de, f
avor
ecen
a
inic
iati
va p
erso
al e
o e
mpr
ende
men
to.
CO
MPE
TEN
CIA
S C
LAV
E
Com
unic
ació
n lin
güís
tica
Com
pete
ncia
m
atem
átic
a
Com
pete
ncia
s so
ciai
s e
cívi
cas
Com
pete
ncia
s bá
sica
s
en c
ienc
ia
e te
cnol
oxía
Con
cien
cia
e
expr
esió
n cu
ltur
al
Apr
ende
r a
apre
nder
Com
pete
ncia
di
xita
l
Sen
tido
de
inic
iati
va
e es
pírit
o em
pren
dedo
r
PROXECTO A MERENDAR!
PUN
TO D
E P
AR
TID
A
TAREFAS DE INVESTIGACIÓN
As
com
idas
do
día
Á m
esa!
Son
todo
s os
alim
ento
s ig
uais
?
A o
rixe
dos
alim
ento
s
Deb
emos
com
er d
e to
do
Unh
a re
ceit
a de
coc
iña
O n
oso
men
ú sa
udab
le
Os
alim
ento
s
no n
oso
corp
o
Med
ram
os s
ans
e
fort
es
FIN
ALI
ZAM
OS
O P
RO
XE
CTO
39
ES0000000083242 898696_INICIALES_70621.indd 39 16/03/2018 15:36:41