bizkaiko foru aldundia diputación foral de bizkaia · ataleko gaiak hiztegi orokorra, adjektiboak,...

Bizkaiko ForuAldundiaKultura Saila

Diputación Foral de BizkaiaDepartamento de Cultura

Iñaki Gaminde

JATABE BERBARIK BERBA

IÑAKI GAMINDE

JATABE BERBARIK BERBA

BILBAO

2001



© EGILEARENA: Iñaki Gaminde© Argitaraldi honena: Jatabeko Udala - Bilbao Bizkaia Kutxa - Eusko Jaurlaritza - Bizkaiko

Foru Aldundia

Argazkiak: Iñaki GamindeMaría Fernández

Koordinatzailea: EMB

Fotokonposizioa: Flash Composition, S.L.Errekalde zumarkalea, 6 - 48009 BILBAO

Imprimategia: Flash Impresión, S.L.Entrecanales kalea, 8 - 1. -48002 BILBAO

ISBN: 84-606-3147-8Lege Gordailua: BI-2760-01

Eskubide guztiak jabedunak dira. Ez da zilegi liburu hau osorik edo zatika kopiatzea, ez siste-ma informatikoekin beronen edukina biltzea, ez inongo sistema elektroniko edo mekanikoz,fotokopiaz, erregistratruz edo beste bitartekoz berau transmititzea, aipamenetarako izan ezik,argitaratzailearen edo copyrightaren jabearen aldez aurreko eta idatzizko baimen barik.

AURKIBIDEA

Hitzaurrea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7Aurkezpena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9Sarrera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11

1. Giza-gorputza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152. Osasuna. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 243. Familiartekoak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 314. Elikadura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 365. Jantziak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 516. Bizilekua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 627. Siniskerak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 818. Heriotza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 939. Umezaroa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9510. Denbora. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10611. Metereologia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11212. Zerua-astroak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12013. Ingurunea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12214. Landareria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13715. Animaliak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15616. Beharra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16917. Abelazkuntza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17818. Nekazaritza. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19519. Gizartea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21120. Orokorra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24721. Adjektiboak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25722. Aditzondoak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26723. Aditzak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27924. Posposizioak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32125. Hots berbak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 324

— 5 —

— 6 —

26. Esklamazioak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32527. Esakunak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32628. Hitz eratorriak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33229. Juntagailuak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34830. Menperagailuak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35531. Narrazioak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36532. Kantak eta bertsoak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 394

Aurkibidea

HITZAURREA

hore haundia dot, Iñaki Gaminde ikertzaile eta lagunak egin etaBizkaiko Foru Aldundiaren eta Maruri-Jatabeko Udalaren babesazargitaratutako lan eskerga honi hitzaurrea egitea.

Bai Meñakakoa egin nebanean, bai Arrietakoa gertatu nebanean, kontugarrantzitsu bi azaldu nituan, egundoko eragina eukeelako: hizkuntzarenaldetiko altxorra eta gizartearen ikuspegitiko moldea.

Badakit, jakin, sarriegi arreta haundiegia jartzen jakela axaleko kontubatzuei, gehienbat, epe laburrean oihartzun haundia dakarrelako komuni-kabideetan; beti bere, herri aginte honeen arteko alkarlan honek badaukabeste helburu bat, gure ustez, etorkizunaren oinarri sendoak jarriko ditua-na: belaunez belauneko zubigintza eratzen dauan gure arbasoen altxorrazaindu eta zabaltzea.

Izan bere, herri bat eratzen daben osagaietarik bat, eta ez garrantzi txi-kienekoa, gomuta da, belaun zahar eta gazteak uztartzen dituan talde-gomuta, neurri haundi baten, hizkuntzaren bidez eskualdatzen dana, aho-tik belarrira.

Horrelako atazak, ostera, ez dabe azaleko etekinik emoten, eta, beraz,ez dira gogo haundienagaz oratzen diran lanetakoak; baina, bihar-etzi,euskaldunok euskaldun izango bagara, geure etorkizuna eraikitzeko iraga-neko lanabesak erabilten ditugulako da; bestela, ezin.

Zuetarik askok gogoan erabili behar dozue, oso gauza ilunak eta adi-gai gatxak dirala honeek; ez, horratio. Horreek gaiok dira geure egunean-go atazan laguntzen deuskuenak, gure herriaren sena eta gorputza bilba-tzen joateko.

Baten batek pentsatu daike, Maruri-Jatabeko euskerea jasotea Maruri-Jataberi bakarrik deutsola. Ez da dudarik, herri horretako altxorra jasotea,aurrerengoz, berari jagokola; baina altxor horren eragina Maruri-Jatabetikharantzago doa, Mungialde osoa joten dau, Bizkaia gorpuzten dau, etaEuskadi eratzen bere laguntzen dau.

— 7 —

— 8 —

Maruri-Jatabe herri txikerra bada bere, ez da garrantzi txikia dauan uria;Euskadi txikerra dan neurrian, euskal herri txiker guztiak daukie garrantzihaundia, eta txikerra galtzea haundia ezin egitea da, neurri baten bere.

Badakigu gauza batzuk ez ditugula aintzat hartzen, hurkoak diralako,egunean-egunean entzuten ditugulako, etxean betidanik senide izan jaku-zalako. Baina honeek lerrook erabili nahiko neukez, beste gogoeta hauegiteko: gogoan hartu behar dozue, zuek esamolde bat, berba bat, entzu-nagaitik, ez dozuela eskualdatzen belaun gazteakana, baldin eta entzutendozuen hori erabilten ez badozue. Zuek izan zaitekeze altxor baten azke-nak, eta zuokan hil leiteke Euskadiren zati bat, ez badago hori nork jaso,inork igaroten ez daualako.

Ikuspegi horretatik, ziur naz Iñaki Gamindek egindako lana askozazestimu haundiagoan izango dabela bihar-etziko belaunak, geureak baino.Egin-eginean bere, denboreak sarritan emoten deusku urrundiko lanazaintzeko eta estimatzeko bitartea.

Modu horretara, honelako liburuok garra biztu behar dabe euskaldu-non gogoetan, guk geuk geure barruan daroagun altxorra zabaltzeko.Barruan geratzen danak ez dau baliorik kanpoan. Euskerea euskaldun egi-ten gaituana dala sarritan entzun dogu, baina nik barriro bere azaldu gura-ko neuke hori hemen, guztiok gogoan izan daigun beti gu geu garealahori zaindu eta zabaldu behar dogunak.

Esanda daukat beste toki batzuetan bere; dana dala, ez naz aspertuko,eta barriro dinot: ez daigun ahaztu hizkuntzea dala mundua ikustekomodu berezi baten isla. Eta horretan gara bereziak euskaldunok. Bestela,zerk bereizten gaitu beste edozein herritatik?

Lan honek hori guztia jadesten lagunduko ahal dau!

Gotzon Lobera RevillaBizkaiko Foru Aldundiaren Euskara

Sustatzeko zuzendari nagusia

Hitzaurrea

AURKEZPENA

dozein herritarako izaten da pozgarria honen moduko liburuaatara ahal izatea. Maruri-Jatabeko herriak, aurretik beste batzukegin daben legez, ardura handiz jagon behar ditu bere aberasta-

sunak, kasu honetan gure euskerea eta herri jakituria.Bertoko euskerea galduko ete zan aspaldin gendun ardura edo kezka,

eta hara non dogun azkenean, gure ondarerik ederrenetakoa jasotendauan liburua.

Batzuentzat aspaldiko kontuak atzera gogotan erabiltea izango da,beste batzuentzat herri honek daukan historiaren zidurri batzuk betikogordetea eta erabiltzen hastea izan leiteke. Baserri mundua zelakoa zan etaorain zelakoa dan ikustea, antzinako tresnak eta gaurkoak, eta honeri guz-tiari lotuta dagokozan berba eta usadioak ezagututeko modua be emongodeusku honek liburuonek.

Bestetik, interes handikoa da, teknologia barrieri esker, informanteenboza entzun ahal izatea liburuagaz batera doan CD-an. Bertan pasadizuak,ipuinak, kantak eta kontuak entzun eta gozatuteko era daukagu, eta bidebatez hain garrantzitsua dan ahoskera landu ahal izango dogu.

Maruri-Jatabeko Udala eta herriaren izenean, gustura hartu gura dotliburu hau eta baita Iñaki Gaminderen deskantsu bako beharra bere. Urtebian ibili da informanteakana etorten, informazioa grabaten, ikertuten etaganerakoak egiten. Hemendik, liburua atarateko laguntzinoa emon deus-kuen guztiari bere, gure eskerrik beroenak emon gura deutsadaz.

Izan daiteala liburu hau lehengo eta gaurko jatabarren arteko katearen-begia, aurrekoa ulertuteko eta gaurkook, euskerea era egokian eta hartu-emonak sendotuteko balio dauan tresna moduan erabil daigun.

Berbetea da herriaren izakerea osotuten dauana, berbeta barik ez garaherririk. Halandaze, izan gaitezan euskaldun, horixe da gure aurrekoenaltxorra eta ostekoari zor deutsaguna.

Joseba Koldo Alzaga MuruagaMaruri-Jatabeko Alkatea

— 9 —

SARRERA

atabe ez da handia baina, euskararen normalizazioaren bidealdrapatsu honetan, herririk txikerrenak ere badauka bere balioa.Jata mendiaren gerizpetan gordetzen diren ezkutuko altxorretan

hainbat bitxi topa daiteke, bilatzeko bitarteko egokiak badarabiltzagu.Bitxi horietariko batzuk egunean-egunean euskaraz ibiltzeko ezinbeste-koak dira; beste batzuk, lagun-artean zalu korritzeko modukoak; baina,han egunerokoak izanagatik ere, badira batzuk goi mailako euskararahegaldatu beharko luketenak.

Hemen gure helburua, herriaren antzekoa, ez da handia, Jatabeko eus-kara ederraren zidurri adierazgarri batzuk biltzea baino ez dugu gura izan;horiek ulertzeko, eurokaz batera bertakoen izaeraren islagarriak diren tes-tuak ere ekarri ditugu. Testuok, gure eritziz, argitu eta hornitu ere egitendute hizkuntza; azken batez, berbetaren bidez gizakien bizipenak, sines-kerak, sentipenak, berba batez, kultura jasotzen dugu. Eta kultura dinogu-nean, eguneroko bizimoduari aurre egiteko, herriak daukan jakitatearengainean dihardugu.

Denborak aurrera doaz eta haien joanean gu zahartuz ezinbestean,geroak euskaldunoi kinuka erakusten digun zurrunbiloak, teknologia delaeta ez dela, nora eroango gaituen ikusten ez badugu ere, eta zenbaitetanentzuten ditugunek zorabioa eta azaleko birruleak tentetzerainoko zirraraeragiten diguten arren, aurrerabidea gure erroetan tinko bilatu behardugulakoa daukagu; euskal kultura aldatuz doa, aldatu eta egokitu behardu jakina; jakina ere da ordu guztiek kolpatzen dutela gizakia, baina azke-nak baino ez duena hobiratzen. Hara artean geuk geureari aditu eta mun-duari erakutsi behar, gurea geurea delako denona ere bada eta.

Euskarak eta euskal kulturak sarritan daukaten baztertze sozialak minematen digute, holakoetan gure herriari, odolustu gura dutenen ankerke-riari aurre egin ezinik, zauriz beteriko erraldoi baten antza igarri diogu-nean, grabagailua hartu eta edozer aitzakia dela jotzen dugu kasik euska-

— 11 —

— 12 —

ra baino erabiltzen ez dutenengana ukentu bila. Horixe topatuko du ira-kurle zuhurrak berton, euskararen zauri, urratune eta zoldune batzuk osa-tzeko ukentu gisako bat. Ahosbakoen ahotsa ozen entzutea gura izandugu haien aberastasunen bidez; ez dagoz hemen diren guztiak baina ezdenik ezin esango genuke.

Grabazioak 1999ko urritik 2000ko bagilera arte egin ditugu; grabazioguztiak sistema digital batez egin dira eta gero ordenagailu batera irauliziren aztertu ahal izateko. Datuak jasotzeko metodologiari dagokionez,aspaldiko urteokaz darabiltzagun zeharkako itaunketak erabili dituguoraingoan ere; gure elkarrizketetan eguneroko bizimoduaren gainekogaiak erabilita, jaso ditugu hemen biltzen ditugunak. Era honetara, aldezaurretik pentsatzen genuena jaso dugu, baina sarritan ezagutu ere egitenez genituen ideiak eta kontzeptuak adierazteko berbak ere batu ahal izanditugu.

Lau alor nagusi landu ditugu gure behar honetan; batetik gizakia beraeta beronen premiak; bigarrenik gizakiaren ingurunea; hirugarrenik, giza-kien jarduera nagusiak eta, azkenik, berbeta bera. Gizakiari eta beronenpremiei dagozkien gaietan giza-gorputza, osasuna, familia, elikadura, jan-tziak, bizilekua, sineskerak, umezaroa eta heriotza landuko ditugu. Ingu-runean aurki daitezkeen gaien artean denbora, metereologia, zerua-astroak, ingurunea bera, landareria eta animaliak topa daitezke. Jarduereibagagozkie, beharra, abelazkuntza, nekazaritza eta gizartea. Hizkuntzarenataleko gaiak hiztegi orokorra, adjektiboak, aditzondoak, aditzak, pospo-sizioak, hots-berbak, esklamazioak, esakunak, berba eratorriak, juntagai-luak eta menperagailuak. Azken atal bietan, jaso ditugun narrazioak etakantak biltzen ditugu; atal biotako gaiak bide batez jaso ditugun batzukbaino ez dira.

Bildu dugun material linguistiko guztia «minidisk» deritzon sistemarenbidez grabatuta eta digitalizatuta gordetzen dugu; horri esker, luze barik,material osoaren aukeraketaren ostean, esparru askotan erabilgarria izan-go den CDa aurkeztu ahal izango dugu, beratako hiztunen ahotsak entzunahal izateko.

Jataben bertan badagoz, soinuen gauzapenari dagokionez, aldaketatxiki batzuk. Aurreko «i» baten eraginez, «t»ren palatalizazioa era bitaraagertzen izan zaigu; batzuek, «aitxe», «itxo», «geitxu», e.a. egiten dute, bestebatzuek, ostera, «aitte», «itto», «geittu» e.a. «eu» eta «ei» diptongoen gaineanantzera esan dezakegu; batzuek «neu», «euskera», «eun», e.a.; beste batzuek,«nau», «auskera», «aun», e.a. Batzuek «bei», «lei», «eskei», e.a. Beste batzuek,

Sarrera

«bai», «lai», «eskai», e.a. Halandaze, zenbaitetan biak agertuko dira, bainabeste batzuetan bat baino ez da agertuko, unean-unean gure informatzai-leek eman dituztenak, hain zuzen ere.

Beharra euskaldunentzat eginda dago, horregatik bertako sarrera bakoi-tzeko berorren ordaina ikus daiteke euskara estandarrago baten; testuetanantzeko gauza bat egin dugu, bertako testuagaz batera beste bertsio estan-darrago bat agertuko da; bertsio estandarrago hauen helburu bakarra testuoriginalak ulertzen laguntzea da, ez dute edozelan ere zuzendu gura ori-ginal hori. Kasu batzuetan izenkien gramatika kategoria argitzeko laburdu-ra batzuk erabiliko ditugu: (f.) femeninoa edo andrazkoa dela adieraztekoerabiliko dugu adjektiboen kasuan batez ere; era berean, forma biak ager-tuz gero, (m.) maskulinoa edo gizonezkoa adierazteko erabiliko da.

Honen moduko behar guztietan jazotzen den legez, eskerrak emanbeharrean egoten gara, lehengo eta behin Jatabeko Udalari, beraren eki-men eta aginduz burutu da eta; Isaac Amezaga arduratu da azpiegituragaz,informatzaileak bilatu, egunak eta orduak zehaztu, ni eurekana eroan,inkestaldietan egon; sei grabazio ordu ere berak burutu ditu eta, azkenik,patxadatsu gainbegiratu du azken bertsioa eta oharrak egin ditu. Bertakoeuskara teknikaria den Maria Fernández-i honelako proiektu bati ekitekoeduki duen argitasun eta ausardiagatik beren-beregi. Esther Elgoibar, bide-lagun, aholkulari eta daborduko argazki egileari. Eskerrik bihozkorrenak euren denbora, jakitate eta atsegintasunez hain-beste une gozo eman diguten informatzaileei, eurei asko zor die beharhonek:

AGIRRE, JESUS; 85 ELORTEGI, DOROTEO; 75AGIRRE, MARI; 82 ELORTEGI, JUAN JESUS; 41AGIRRE, MILAGROS; 80 LARRAURI, BIKTORIA; 79ALZAGA, MATILDE; 75 LARRAURI, TERESA, 69ALZAGA, BONIFAZIO; 69 OLEAGA, JUAN; 71AMEZAGA, JOSE; 72 PLAZA, NIKOLAS; 82BILBAO, MARIA LUISA, 68 URRESTI, FELIX; 74BILBAO, JENARO; 61 URRUTIA, ANSELMO, 72EGIA, MARIBI; 31

Behar hau burutzean gogoan erabili ditugun balizko irakurleak ez diralinguistak izan, materialak gordeta dauzkagunez gero eurontzat ere etorri-ko dira behar linguistikoagoak, geuk eginda edo beste batzuek eginda.

— 13 —

Jatabe berbarik berba

Liburu hau bertako hiztunentzat egin dugu; dakitenentzat hemen ipiniditugunak gogotara berriro ekarrita une gozo batzuk pasatzeko aukeraedukitzeko; bertakoak izanik ere, zer edo zer galdu dutenentzat berriroeurena dena errekuperatzeko; azkenik, bertakotu gura dutenentzat,hemen oinarrizko material batzuk topatuko dituzte, zalantza barik, eurenereduak aberasteko eta ezbaian badabiltza, jo dezatela, gure moduan,dakitenengana, guri esan diguten gaina ondo esango diete eta.

— 14 —

Sarrera

1.1. BURUA

arase: 1. matraila, masaila. 2.matraila hezurra«Kasu beterako ganadu betek

edo, ba lagune bardiñe ixengosan, arase lotu dako, au, a, onerieraittea lotu, arase da ori» - (Kasubaterako ganadu batek edo, balaguna berdina izango zen,matraila lotu zaio, hau, honi era-gitea lotu, matraila da hori)«Arase bai, ori lelau asko esate

san» - (Arasa bai, hori lehenagoasko esaten zen)

aurpegi: aurpegia«Barrue areas pasata ote siren

aurpegi ikusteko modun, espillumodun» - (Barrua hareagaz pasa-tuta egoten ziren aurpegia ikuste-ko moduan, ispilu moduan)

bekoki: bekokia, kopeta“Ureas a, selan esago tzut? ure

traputxu beteas busti ure, ta akendu imiñi, kendu imiñi, beko-kiñ” - (Uragaz, zelan esangodizut? ura trapotxo bategaz busti

ura, eta hura kendu ipini, kenduipini, bekokian)

bigote: biboteabixarra, bixerra: bizarra

«Nik aitteri esetute dekotzet bixa-rra kentxen olau andi beteas berebai, e, oje edo esateutzena, ta geromakiñeas» - (Nik aitari ezagututadaukakiot bizarra kentzen holakohandi bategaz ere bai, ‘oja’ edoesaten ziotena, eta gero makina-gaz)

buru: burua“A bere bai burun altu salako,

eta burun obeto eroten salako,eskun ba, altu eron ber, luse ixetesan ta, erradak” - (Hura ere baiburuan altua zelako, eta buruanhobeto eroaten zelako, eskuan ba,altu eroan behar, luzea izatenzen eta, erradak)

idune: iduna«Neure denporan imiñi iduneti,

aolan, olan imiñi emon buelteemen, ta atzen amarra» - (Neuredenboran ipini idunetik, haolan,

— 15 —

1. GIZA-GORPUTZA

Atal honetan giza gorputzari dagokion lexikoa biltzen dugu. Informa-zioa hobeto emateko atal hau ondoko era honetara banatuta aurkeztendugu: burua, ahoa, begia, belarria, sudurra, ilea, gorputza, besoak, han-kak, errainak, azala, gurariak eta loa.

holan ipini eman buelta hemen,eta atzean amarratu)

kokota: kokota, garondoa«Saldarrak urteteun lenau, oiñ

iñori bere estotzet ikusi, estaitxsegaitxik, ba kokoten ta urtetendeu, olan, a, kokoten, ta asko otensiren saldarrakas mobidu esiñik,ixeten siren, a, anditxu betzuk,barrun gero soldu itxe san» - (Zal-darrak irteten zuen lehenago,orain inori ere ez diot ikusi, ezdakit zergatik, ba kokotean etairteten du, holan, kokotean, etaasko egoten ziren zaldarrakazmugitu ezinik, izaten ziren, han-ditu batzuk, barruan gero zolduegiten zen)

matralle: 1. matraila, masaila. 2.matraila hezurra«Au matralle da, oneri mogimin-

ttu eraitte, ta gero lotueskeronean,ba lotueskeronen elei yan, es eserein ba» - (Hau matraila da, honimugimendua eragitea, eta gerolotuz gero, ba lotuz gero ez daite-ke jan, ez ezer egin ba)

okospe: okozpea, okotz-azpiaokotza: okotzapapu: masaila, papuasame: sama, eztarriasena: sena, zentzua, konorteasentzune: zentzua, sena

1.2. AHOA

adurre: adurra, lerdeaagin dardakade: hagin dardakadaagiñe: hagina, hortzaagiñetako otza: haginetako hotzaago(a), aboa: ahoa

agoseru: aho sabaia, aho zeruaatza: hatsaaurreko palak: aurreko haginakbabe: lerdea, adurrabarre: barreabarre faltzo: barre faltsua, derrigoregiten den barrea

barre santzo: barre zantzoa, barrealgara«Fuerte iñeskeron barre santzok

eitxen deitxus» - (Ozen eginezgero barre zantzoak egiten ditu)

bosa: ahotsaesneko agiñe: esneko hagina,lehen hortz-haginak

espana: ezpainagustu: gustua

«Gustuen alde andi klaro deke-na!» - (Gustuan alde handia jaki-na daukatena)

gustu ille: gustu hilairribarre: irribarreajuisioko agiñe: juizioko haginamatraillagiñe: matrail haginaminpeko: mihipekoa, mihi-piruamiñe: mihiamosu: musuamusturre: muturra, ezpainaksantzo: zantzoa, irrintzi, algara

«Lelau santzok eitxe siren» -(Lehenago zantzoak egiten ziren)

tragu: zurrutada«Mungin ba, tragutxu sarritxen

edateune edatuntxu, bataran batkonfesaten yon san» - (Mungianba, zurrutadatxoa sarritan eda-ten zuena edatuntxoa, baten bataitortzen joan zen)

txatxarra: txatxarratxistu: txistua, txuauye, oye: oia

1. Giza gorputza

— 16 —

1.3. BEGIA

adikune: adikunea, begirakuneaanpulu: anpulua, negarrabegi: begiabegi argi: begi argiabegi baltza: begi beltzabegi epela: begi epela, begirakunetristekoari esaten zaio

begi erre: begi erreabegi ertza: begi ertzabegiko niño: begiaren ninoa, begisantua, begi ninia“Begiko niño, niño edo olan

esate akon gure denporan” - (Begininia, ninia edo holan esatenzitzaion gure sasoian)

begi motela: begi motelabegi nabarra: begi nabarra, begigaztainkara

begi ondo: begi ondoabegi surrre: begi zuhurrabetasala: betazalabetondo: betondoabetule: betilea, bekainabisde: ikusmenanegarra: negarra, negar anpu-lua

negarranpulu: negarra, negaranpulua

pestañe: betileapiste: piztasotiñe: zotina, negar zizpurua,negar egikeran egiten diren has-perenak

1.4. BELARRIA

astrapale: astrapala, zarata handiaastrapalotza: astrapalotsa, zarato-tsa«Astrapalotza ibilli badabiltzes,

astrapalotza andi dabille» -(Astrapalotsa ibili badabiltza,astrapalotsa handia darabilte)

belarri: belarria«Ba, andi yon san bat, a, belarri

gorra, gorra ta, seme batek amariesan, ia ama ba, ta, orrek estauentzuten, amak, entzun es bayaasma bai, entzun es baya asmabai!» - (Ba, handik joan zen bat,belarri gorra, gorra eta, semebatek amari esan, ea ama ba, etahorrek ez du entzuten, amak,entzun ez baina asmatu bai,entzun ez baina asmatu bai!)

berbotza: berbotsadurundu: durundua, burrunbagirrintze: girrintza, intziria

«Girrintze itxen dau atek» -(Girrintza egiten du ateak)

irrintzi: irrintziasarate: zarata, hotsasaratotza: zaratotsa

«Axe pere dakarrenen, a, sarato-tza itzela dakar» - (Haizeak eredakarrenean, zaratotsa itzeladakar)

sokorru: oihua, alaraua


— 17 —

Anselmo Urrutia.

«Amaka sokorru in dosku» -(Hamaika oihu egin digu)

1.5. SUDURRA

arnase: arnasaatza: hatsa, kiratsaerre sunde, errasunde: erresunda

kaski sunde, kaski usiñe: kaskiusaina“Kaski usiñe dau emen” - (Kaski

usaina dago hemen)orio sunde: olio sunda

«Baya kaka pillo bat badau, akemoteun orio sunde igol, sarri-txen» - (Baina kaka pilo bat bada-go, hark ematen zuen olio sundabeharbada, sarritan)

satzatza: sats hatsasunde: sundasurpe: surpea, sudurpea, sudur-azpia

surre: surra, sudurrasurtzillo: sudurzuloatabako atza: tabako hatsatxixatza: txiza hatsausiñe: usaina

“Usiñ ona deko” - (Usain onadauka)

1.6. ILEA

birrule: birrilea, burukoa ez denile mehea

bixerra, bixarra: bizarra, burukoaez den ilea

buruko saye: buruko zahiaerrisu: kirruagalberra: galbarra, kalparragirne: girna, puntaz lotzen den ilea

«Girnek gora adi dekos» - (Gir-nak gora adi dauzka)

kalbo: ulduneakane: ile zuriakasku: kaska-gainamoño: moinoa, motoa

“Moñokas geyenak ibiltte siren,gure aldiñ es, baya gure aldi bañoaurreraun, moño a, danak trentzabi gure ama pere eukitte sittun” -(Motoagaz gehienak ibiltzen ziren,gure aldian ez, baina gure aldiabaino aurreragoan, motoa, denakile txorta bi gure amak ere eduki-tzen zituen)

orrasi: orrazia“Orrasi sarratu oraintzurarten

bere ote ixen da, baya lenau sorritte baspi tte orrek asko ote siren,len esan dotena garbikusi falte” -(Orrazi zerratua oraintsura arteere egoten izan da, baina lehena-go zorria eta bazpia eta horiekasko egoten ziren, lehen esandudana garbikuzi falta)

orrasi sarratu: orrazi zerratua«Egunen egunen umeri, a, orrasi

sarratu pasa badaespadan sorri-txuren bat edo bi edo giau bade-kes» - (Egunean egunean umeei,orrazi zerratua pasatu badaezpa-

1. Giza gorputza

— 18 —

Biktoria eta Teresa Larrauri.

dan zorritxoren bat edo bi edogehiago badauzkate)

sape: sapa, txima“Selau sape dekosu” - (Zelako

sapa daukazu)saye: zahiatrentze: ile txorta, ile mototsa, txi-rikorda“Ta gero trentze batu emen a,

imin ber dan lekuen, ta lotu seose-gas ta gero pañelu prepara” - (Etagero ile txorta batu hemen, ipinibehar den lekuan, eta lotu zer edozegaz eta gero zapia prestatu)

txopeta: ile pilo luze artezatxorte: txortaule: ilea

“Libra ule itteko bere orioas einburu, orio in burun, ta gero orras-tute fasillau” - (Libratu ilea egite-ko ere olioagaz egin burua, olioaegin buruan, eta gero orraztutaerrazago)

ule arro: ile harroaule baltza: ile beltzaule bigune: ile biguna

«Geu bere ule bigunekok gara» -(Geu ere ile bigunekoak gara)

ule errisau: ile kizkurra, ile kirrua«Ule errisau deko orrek» - (Ile kiz-

kurra dauka horrek)ule garratza, ule gogorra: ilegarratza, ile gogorra

ule girne: ile girna, ile kirtena,puntaz geratzen diren ileak«Ule girnetati agarrate baotzut

agarra» - (Ile girnetatik oratzenbadizut oratu)

ulegorri: ilegorriaule lisu: ile lisua

ule lodi: ile lodiaule mea: ile mehea, ile finaule mengela: ile mengelaule sape: ile sapa, tximaule suri: ile zuria, ile urdinaule txorte: ile txorta, ile txirikorda

1.7. GORPUTZA

albo: alboa, gorputzaren alboaaltzo: altzoabiskerra, biskarra: bizkarrabularra, bulerra: 1. bularra, 2.bularra, titia«Bulerra istutu dako ta gero esiñ

ixen dau giau» - (Bularra estutuzaio eta gero ezin izan du gehia-go)

eperdi: ipurdiagarri: gerria

«Ta garrin bere euki dot, a, pasadan unekadan, ta pastille batzukartu doas ta, garriko ya pasaantzen edo, eskastute dekot eukittesbaya au esta, estai pa emen sereongo dan» - (Eta gerrian ereeduki dut, pasatu den unekadan,eta pilula batzuk hartu ditut eta,gerrikoa ja pasatu antzean edo,eskastuta daukat edukitzez bainahau ez da, ez dakit ba hemen zeregongo den)

gorputze: gorputzalepo: lepoa

“An, a, lepoan, bultu betek urte-ten dotzo, ta a bultuek, andi edoorti topako tzo sillo bat” - (Hanlepoan, handitu batek irteten dio,eta handitu hark, handik edo hor-tik topatuko dio zulo bat)

paparra: paparra


— 19 —

«Paparra loi dekosu» - (Paparralohi daukazu)

potro: potroa, barrabilasilbota: zilbotasille: zila, tripa zilasoñe: soina

«Soñen dabill» - (Soinean dara-bil)

sorbalde: sorbaldatiti: titiatripe: tripa, sabela

“Billurre ixete san lelau, solta ta,tripeti sartu se ditxen” - (Bildurraizaten zen lehenago, soltatu eta,tripatik sar ze dadin)

txepe: konkorratxiko: txikoa, kokote-azpikogunea

1.8. BESOAK

atzamar andi: atzamar luzeaatzamarra: atzamarra

“Au atzamarra auki naun golpebat artute» - (Atzamar hau edukinuen kolpe bat hartuta)

atzamar txikerra: atzamar txike-rra

atzasala: atzazalabesape: besapeabesarte: besarteabeso: besoaerdiko atzamarra: atzamar luzeaerkoro: erkoroa, orkoroaeskerra: ezkerra

“Bakotxak gure daun lekutibotaten dau, eskoitti seiñ eskerreti,ta batzuk eskerra tirenak, ba eske-rreti botateuden, eta beste batzukeskerrak ixenaittik eskoittik berebai” - (Bakoitzak gura duen leku-

tik botatzen du, eskoitik zein ezke-rretik, eta batzuek ezkerrak dire-nak, ba ezkerretik botatzen zuten,eta beste batzuek ezkerrak izana-gatik eskoitik ere bai)

eskoi: eskoia“Eskoittik botate neun nik” -

(Eskoitik botatzen nuen nik)esku: eskuaeskuarte: esku-arteaesku barru: esku barrua, ahurraesku gane: esku gainaeskuturre: eskuturra, eskubitorraukondo: ukondoaukubille: ukabilayunte: kozkorra

1.9. HANKAK

ankape: 1. hankapea, zankapea. 2oinazpia

anke: hanka; pertsonena ez ezeanimaliena eta gauzena ere izandaiteke

beatza: behatzabelune: belaunaberne: bernaisterra: izterraisterrarte: izter artea

«Isterrartetara t´olan geyen batxedake» - (Izter arteetara eta holangehien batzen zaie)

kadera gane: oin gainakaderaspi: oinazpiakadere: oina, animaliena eta gau-zena ere izan daiteke“Gero, aputxu bet ereiñ txe kade-

reas sartu te, bota” - (Gero, apur-txo bat eragin eta oinagaz sartueta, bota)

oñetza: oinatza

1. Giza gorputza

— 20 —

orkatille: orkatilaorpo: orpoapausu: pausua, urratsa

«Pausu luse deko» - (Pausu luzeadauka)

saltu: saltoa, jauziasankape: zankapea, belaunarenatzea

trango: trangoa, pausu handiatxanke: txanka, bernaren atzea

«Au txanke da dana, txankatakobat emongo tzut!» - (Hau txankada dena, txanketako bat emangodizut!)

1.10. ERRAINAK

asurre: hezurra«Asurrek mingorra tosak, asurre-

tako miñe txarra ok» - (Hezurrakmingarriak dituk, hezurretakomina txarra duk)

bare: bareabeastune: behaztunabelun buru: belaun buruabernasurre: bernezurrabiosturi, biusturi: bihozturia

«Buruko miñe aukitxeun askogure amak, eta buruko miñeai-txik, ba pastillek artxeusen etagero biusturiko miñe itxe akon» -(Buruko mina edukitzen zuenasko gure amak, eta burukominagatik, ba pilulak hartzenzituen eta gero bihozturiko minaegiten zitzaion)

biotza: bihotzabiriki: birikiabiskerrasurre: bizkar hezurraeste: hesteaestegorri: hestegorria

estomagu, estomangu: urdailagarnu: gernua

“Garnureko karraskille bereusate san” - (Gernurako karraski-la ere erabiltzen zen)

garrangille: garrangilagarunek: garunak, muinakgibela: gibela

«Gibela ta birik alkarren ondondaus» - (Gibela eta biriak elkarrenondoan dagoz)

gorgolle: gorgoilaguntzurrune: guntzurruna, kun-tzurruna

kaka: kakakokoteko asurre: kokoteko hezu-rra, lepo hezurra

matrallasurre: matrail hezurramokordo: mokordoaodola: odolaokotzeko asurre: okotzeko hezu-rra

pulmoi: biria, birikiapuxike: puxikasana: zainasayetza: saihetsatxixe: txizaune: hunaurdille: urdailauskerra: uzkerra

1.11. AZALA

anditxu: handituaaragi: haragiaaragi bixi: haragi biziaasala: azalaaskordiñe: azkordina

“Arrima, imiñi, ser esango tzutpa, traputxu beteas edo, lelauesan oten gasarik es eser bere, ta


— 21 —

traputxu beteas, amarrau te,askordiñentzako, nik estai pa sereitxen daun, ba askordiñentzakoesate san lelau ba, es arrimasutondora, baya otza takas askor-diñek, oiñ esta eitxen lengo gañe,len oñetakok busti, selau oñeta-kok, ta selau erropak, ta alanyoten gintzesan ta, alan san ese-gon ta” - (Hurbildu, ipini, zeresango dizut ba, traputxo bategazedo, lehenago ez zen egoten gasa-rik ez ezer ere, eta traputxo bate-gaz, lotu eta, azkordinentzat, nikez dakit ba zer egiten duen, baazkordinentzat, esaten zen lehe-nago ba, ez hurbildu sutondora,baina hotzak dakartza azkordi-nak, orain ez da egiten lehengogaina, lehen oinetakoak busti,zelako oinetakoak, eta zelakoarropak, eta halan joaten gineneta, halan zen ez zegoen eta)

baltzune: beltzuneabegitxindorra: begi txindorraeride: zauriaerpakade: erpakadaerreune: erreuneagari: garia, garatxoagaro: garauagorriune: gorriuneaintzebagi, entzebagi: intzebagia,eskuetan egiten diren zauri txike-rrak

ixerdi: izerdia«Loitxu karo! egostu bere bai, au

ixerdiges egostu baya, kostunbreta, ta beragas yantziao ote san, abarik ote sanen pentza auken, e,estaipa beste gause bat, ule bere

yon eitxe san akabun, a, angoixerdies ta seragas» - (Lohitu jaki-na! egostu ere bai, hau izerdiagazegostu baina, ekandua eta, etaberagaz jantziago egoten zen,hura barik egoten zenean pentsazitekeen, ez dakit ba beste gauzabat, ilea ere joan egiten zen azke-nean, hango izerdiagaz eta zera-gaz)

kallu: kailua, eskuetan eta oinaz-pietan egiten diren gogortuneakdiralunarra: orainenamami: haragiamarke: orbainamasalgune: handituamateri: materia, zorneaodolbatu: odol batuapeke: oreztapiltxikede: piltxikada, zimikoapustille: pustila, orbainasaldarra: zaldarrasarne: sarnatunturre: tunturra, handituatxatxamarkade: txatxamarkada,urratua

tximurre: tximurraurbatu: ur batua

1.12. GURARIAK

askure: hazkuraegarri: egarriaerrebesu larri: bota larria, gomitalarria«Ori bere ona estala ixetan lelau

esateuren, errebesularri okitxe,bota esiñ» - (Hori ere ona ez delaizaten lehenago esaten zuten,botagura edukitzea, bota ezin)

1. Giza gorputza

— 22 —

gose: goseakaka larri: kaka larrialogure: loguratxixe larri: txiza larria

1.13. LOA

amesete: ameseta, ametsaarrosi: aharrausiabeskalosteko: bazkalostekoa,biaoa

lo: lo«Erdi lotan daonean, bai esaten

da lo bai txe lo es, erdi lotan dao-nen» - (Erdi lotan dagoenean, baiesaten da lo bai eta lo ez, erdilotan dagoenean)

loaldi: lotaldialo ariñe: lo arina, lo motelalo gogorra: lo gogorralo kuku: lo kukua, lo matua, lotaukia«Lo kukutxu bet ein dot, eta

orduntxe pasa da telebisiñoko» -(Lo kukutxo bat egin dut, etaorduantxe pasatu da telebistakoa)

lo motela: lo arina, lo motelalo oste: lo ostea, lo haserrealo sorre: lo zorroa

«Lo sorren eon da ta estauentzun» - (Lo zorroan egon da etaez du entzun)

lo surre: lo zuhurra, lo arinalo surrutede: zurruna

«Persona batzuk fasillidade eideke ori lo surrutedak eitxeko,gora adi eiñeskeroan, bestebatzuk es ei deke» - (Pertsonabatzuek erraztasuna ei daukatezurrunak egiteko, gora adi egi-nez gero, beste batzuek ez ei dau-kate)

orroskade: orroa, zurrunasieste: biaoa

“Lusero on da guren oi bat oga-seru dekona, ta neuk sieste itte-neun bertan” - (Luzaro egon dagurean ohe bat ogazeru daukanaeta neuk biaoa egiten nuen ber-tan)


— 23 —

Jenaro Bilbao.

2.1. GAIXOAK

berasko: beherazkoa, beherakoa“Beraskorako eser beres, garbi,

gause garbi emon, lelau ser onsan yaten, ba inyabak eta, arto taesne, senbekure baya, estot beras-korako neuk, etzen neu takidela,gause garbi bai emon gero, ureasko, ta esne bere bai, txikitxupasiren, umeak, esne ure, urekarga giau esneri” - (Beherazko-rako ezer ere ez, garbi, gauzagarbi eman, lehenago zer egonzen jaten, ba indabak eta, artoaeta esnea, zenbagura baina, ezdut beherazkorako neuk, etxeanneuk dakidala, gauza garbia baieman gero, ura asko, eta esneaere bai, txikitxoak baziren,umeak, esnea ura, ura kargagehiago esneari)

biotzeko: bihotzekoabisgo: begi okerreriabixiñe: biziena, minbizia

«Lelau bixiñe esate akon orreri» -(Lehenago biziena esaten zitzaionhorri)

bixio: bizioa“Ori kenduteko botike bai ote

san, ta gero botate sittusen iltte,bixiri pere bai batzutan, lelau oinbaño bixio kontu giau egote san,asko giau” - (Hori kentzeko botika

bai egoten zen, eta gero botatzenzituen hilda, bizirik ere baibatzuetan, lehenago orain bainokontu gehiago egoten zen, askozgehiago)

bronkiotako: bronkioetakoabulerreko: bularretakoa, alboren-goa

elgorri: elgorria“Elgorri bere auki gendun te

elgorri auki gendunen bere oyan,berotan” - (Elgorria ere edukigenuen eta elgorria eduki genue-nean ere ohean, berotan)“Nik e, esetu doana da, serak,

elgorrientzako, bixerrak, sapa,sapa bixerrak, aixen ure egosi, taaixek emon, edateko” - (Nik eza-gutu dudana da, zerak, elgorria-rentzat, bizarrak, sapa, sapabizarrak, haiexen ura egosi, etahaiexek eman)

gaixo: gaixoagaixoki: makala, gaixokiagarrotillona: garrotiloarenagarrotillu: garrotiloagatxa: gaitza, gaixoagibeleko: gibelekoagorra: gorreria, gorragripe: gripeakatarro: katarroa

“Saye, bai, saye ba, lelau serakimintxe siren atzen eta, saye bero-

2. Osasuna

— 24 —

2. OSASUNA

Atal honetan osasunagaz erlazionatuko berbak aurkezten ditugu. Atalalau azpi-ataletan banatu dugu, gaixoak, sintomak, erremedioak eta kol-peak.

tu, sartenean, boltzatan imiñi. taemen estot esetu nik a, imiñitxen,atzen edo bai, baya emen amaka, erre sedaiñ edo, ba ser andiaukitxeun ak, egosi bai itxeunoriogas ta, onek a, gausekas, bayaes ostantzen” - (Zahia, baia,zahia ba, lehenago zerak ipintzenziren atzean eta, zahia berotu,zartaginean, poltsetan ipini etahemen ez dut ezagutu nik hura,ipintzen, atzean edo bai, bainahemen amak, erre ze dezan edo,ba zer handia edukitzen zuenhark, egosi bai egiten zuen olioa-gaz eta, hauek, gauzakaz, bainaez osterantzean)“Katarro barruti deko orrek,

barrun deko katarro” - (Katarroabarrutik dauka horrek, barruandauka katarroa)

kokalde: kokaldeakostipedu: kostipadua, marranta

“Es ba olan, sertute daunen,oneri baatorko seuser, kostipeduedo, seuser, lelau a emeti sarneedo, baltzunek edo orrek a, serak,golpeak eta, garbitxu bere! oingomodun esiren itxen ta” - (Ez baholan, zertuta dagoenean, honibadatorkio zer edo zer, marrantaedo, zer edo zer, lehenago hemen-dik sarna edo, beltzuneak edohoriek, zerak, kolpeak eta, garbituere! oraingo moduan ez ziren egi-ten eta)

kukurruku estule: kukurrukueztula«Kukurruku estule pai oki dus» -

(Kukurruku eztulak bai edukiditugu)

nafarreri: nafarreriaosasune: osasuna

“Ori deportisten osasunen kontrado” - (Hori kirolarien osasunarenkontra doa)

paperak: paperak“Gero papera pere auki neusen

neuk, amalau urteren bat aukineusen ta beste giauna estat akor-tan, baya neuk se egunetan, tanos ta gusti dekot, eta iosi a, orio-gas, oriogas igositxe san ta bero-tan auki” - (Gero paperak ereeduki nituen neuk, hamalau urte-ren bat eduki nituen eta bestegehiagorena ez zait gogoratzen,baina neuk ze egunetan, eta noizeta guzti daukat, eta igurtzi,olioagaz, olioagaz igurzten zeneta berotan eduki)

plumonia: pulmonia, alborengoareume, erreume: erreuma, unoreatirisi: ikterizia, min horiatxakurrestule: txakur eztula

“Txakurrestule ba, kukurrukuestule, txakur estule, ta orre pai,orrek ixete siren” - (Txakur eztulaba, kukurruku eztula, txakureztula, eta horiek bai, horiek iza-ten ziren)

unure: unorea, erreuma«Unure tekos, asurretan» - (Uno-

reak dauzka, hezurretan)

2.2. SINTOMAK

alboko miñe: alboko minaaldi: aldia, erasoa, zorabioa


— 25 —

«Aldik emoten dotzes» - (Aldiakematen dizkio)

antoju: antojua, nazkaarnasistu: arnasestuaarnasosteko: arnasestuabiorkade: bihurkadabiosganeko: bihozgainekoabiotzerre: bihotzerreabomitxu, gonbitxu: gomituabomitxu: errebesua, gomituadamistiku: doministikuadardakade: dardakadadardare: dardaraerrebesu: errebesua, gomituaestule: eztula

“Se estul txarra deko!” - (Ze eztultxarra dauka!)

galbane: galbanagorasko: gorazkoa, korrokadagorputzaldi: gorputzaldia, gorpu-tzaren egoera«Gorputzaldi txarra dekot nik» -

(Gorputzaldi txarra daukat nik)gorro: gorroa

“Gorro bellegi atara dau, suriatara dau, umeri aditxu lelau,gaur bere aditxuten dake ta” -(Gorro beilegia atera du, zuriatera du, umeei aditu lehenago,gaur ere aditzen zaie eta)

ikere: ikara, dardarainfesiño: zoldurainyarra, inyerra, inderra: indarrakalenture: sukarra, kalentura

«Kalenture andi daonean, deba-neon dabill esate san» - (Sukarhandia dagoenean, zorabioandabil esaten zen)

kalte: kaltea

kirri korro: kirri-korroa, zirri-parra; katarroaren ondorioz bula-rrean egiten den zarata

larri: larria, larritasunalauso: lausoamareo: zorabioa

«Kasu beterako, berantza adi edobasabiltzes, ba mareo bat, eneiselan marea nas, ta yesarritxeapur beten egonta sertxen sara» -(Kasu baterako, beherantz adiedo bazabiltza, ba zorabio bat,enei zelan zorabiatu naiz! etajesarrita apur baten egonda zer-tzen zara)

miñe: mina«Emen kaderan sentittan dot

aspaldien, miñ, ta ibilli banabillgitxiau» - (Hemen oinean senti-tzen dut aspaldian min, eta ibilibanabil gutxiago)

moko: mokoa, mukianeke: nekeaodol lodi: odol lodiaotzikere: hotzikarapene: minatakade: taupada

«Emen imiñi eskue, ta takadeasmaten da» - (Hemen ipinieskua, eta taupada asmatzen da)

tenple: tenplea, egokera, gorpu-tzaldia«Gaur tenple onen nau» - (Gaur

tenple onean nago)tenple txarra: gorputzaldi txarratentziño: tentsioatxakurrestule: txakur eztulatxokiñe: zotina

2. Osasuna

— 26 —

2.3. ERREMEDIOAK

alkola: alkoholabegiskones: begizkoa

«Ori begiskones kentxeko, lenbere esan tzut, or eon san, a,andra bat, eta ara eroten ei eure-san, igol umek negar ta negar tanegar ta, oneri begiskones in tzobataren batek, agana eroten eieuresan kentxeko» - (Begizko horikentzeko, lehen ere esan dizut,hor egon zen, andre bat, eta haraeroaten ei zituzten, antza umeaknegar eta negar eta negar eta,honi begizkoa egin dio batenbatek, harengana eroaten eizituzten kentzeko)«Ai se neskato ederra! ta begisko-

nes eitxen ei da jainkok bereinke-turik esan esik, ori esate san lelen-go ta gero ba, a beti gaixorik eta,ak ein tzo begiskones» - (Ai ze nes-kato ederra! eta begizkoa egiten eida jaungoikoak bedeinkaturikesan ezik, hori esaten zen lehe-nengo eta gero ba, hura beti gai-xorik eta, hark egin dio begizkoa)

belarritxeko miñe: belarrietakomina

“Belarritxeko miñe, mediku ibil-txesan emen egunen egunen ta,auki du guk orregas, belarritxekomiñek, ta alau, a, selan esangotzu pa, bolatxu bet eta pikues, ure,botate san, garbitan edo seuserlikidu, nik estaitx ser ixete sanorixe, ta gero orio bai, botateun taimiñi guate satitxu bet, ta agasimintxeun” - (Belarrietako mina,medikua ibiltzen zen hemen,

belarrietako minak, eta halako,zelan esango dizut ba? bolatxobat eta pikuagaz, ura, botatzenzen, garbitzen edo zer edo zer liki-do, nik ez dakit zer izaten zenhorixe, eta gero olio bai, botatzenzuen eta ipini guate zatitxo bat,eta haregaz ipintzen zuen)

botike: botika, medikamendua,medizina“Oin botikek, oiñ a, aspirine edo

jenero baya lelau aspirine es olau-rik, oiñ eser bere asmaeskeronenbere ensegida aspirine, ta aspirinepere mesede andi itten dotze, askoespadeke” - (Orain botikak, orain,aspirina edo jeneroa baina lehe-nago aspirina ez holakorik, orainezer ere asmatuz gero ere atoan


— 27 —

Bonifazio Alzaga.

aspirina, eta aspirinak ere mesedehandia egiten die, asko ez badau-kate)

enplastu: enplastuaerremedio: erremedioa

“Etzeko kontu pere batzuk, a,itzela eukitten deude, guk orretara-ñokorik, nosonos seoser nonokesanta edo baya, batzuk artistekixeten dire etzeko erremediokasbere” - (Etxeko kontuak erebatzuek, itzela edukitzen dute, gukhorretarainokorik, noiz edo noizzer edo zer nor edo nork esandaedo baina, batzuk artistak izatendira etxeko erremedioakaz ere)

etze erremedio: etxe erremedioafregasiño, plegasiño: fregazioa

“Plegasiño, oñokarren esta egunasko, nire andre gripeas on da,gripe gogorra ta, espaldatakomiñekas ta, pulmoni ete dekonestekon ta, antxe gure solo batenbarrenen daus orrek asunek, taasunen plegasiño balego, baemongo datzu asunen plegasiño,pena tekosela ta, ta gure neskatokimiñi guantea ta serra bat artu,ekarri eusen asunek, ta amariemoutzen plegasiño lepon, ta ige-rri bere eseun eiñ, ta asunek pikaitten dau asko” - (Fegrazioa,oraindinokarren ez da egun asko,nire andrea gripeagaz egon da,gripe gogorra eta, bizkarrekominakaz eta, pulmonia ete dau-kan ez daukan eta, hantxe guresoro baten barrenean dagoz asunhoriek, eta asunen fregazioa,minak dauzkala eta, eta gure nes-

katoak ipini guantea eta zerra bathartu, ekarri zituen asunak, etaamari eman zion fregazioalepoan, eta igarri ere ez zuenegin, eta asunak pikatu egiten duasko)

indesiño: injekzioakure: osaketalurrune: lurrunamedikamentu: medikamenduasanatenes: zaintiratua

«Sanatenesena? esango tzut,ikusi dot etzen eitxen, ba bedarbatzu taus, ta orioas unta, sanate-nes san urrutu suk apurtu te, nikimiñi txe jangoikok osatu olankurtzek eitxeusen» - (Zaintiratua-rena? esango dizut, ikusi dutetxean egiten, ba belar batzukdagoz, eta olioagaz untatu, zainetenez zain urratu zuk apurtueta, nik ipini eta jaungoikoakosatu holan gurutzeak egitenzituen)Batu dugun formularik osatuena

honako hau da:«Sanatenes san urrutu, sana

beran lekun sartu, nik imiñi txejangoikok osatu»

urdillena: urdailarena«Kantarranan egon ei san gixon

bat, eta lelau urdillena eitxen eieuren» - (Kantarranan egon eizen gizon bat, eta lehenago urdai-larena egiten ei zuten)

2.4. KOLPEAK

agiñetako: haginetakoaalboskade: bultzakadabelarrondoko, belarri ondoko:belarrondokoa

2. Osasuna

— 28 —

«Orren adi daola iñ, eguno sureadi daola, es belarrondoko emonmaistrek» - (Horren adi dagoelaegin, egundo zure adi dagoela, ezbelarrondokoa eman maistrak)

besoko: besokoabetondoko: betondokoabultzekade: bultzakadaeperdiko: ipurdikoaespanatako: ezpainetakoa

«Espanatako bat emoten baotzutemon!» - (Ezpainetako bat ematenbadizut eman!)

golpe: kolpeakokoteko: kokotekoakoskorreko: kozkorrekoa

«Koskorreko bat artu dot» - (Koz-korreko bat hartu dut)

koskorroi: koskorroiamusturreko: muturrekoaostikede: ostikada

«Ardiri emon ostikedea ta ill, taill eudenen kendu narrue ta imiñigixedu, ta señeri gixedu emon, taseñeri ser emon dotzesu ba? taokele, ta txikerra ondiño ta urreoegunen okela satik botaten ume» -(Ardiari eman ostikada eta hil,eta hil zutenean kendu narruaeta ipini gisatua, eta seinari gisa-tua eman, eta seinari zer emandiozue ba? eta okela, eta txikerraoraindino eta hurrengo eguneanokela zatiak botatzen umea)

papuko: matrailekoaplastade: zaplada


— 29 —

Jesus, Mari eta Milagros Agirre.

saplade: zapladasartakade, sartada: zartadasarte: zartasurtzillotako: sudurzuloetakoa

txalo: txaloatxankatako: txanketakoaukondoko: ukondokoaukubilkade: ukabilkada

2. Osasuna

— 30 —

Felix Urresti eta andrea.


— 31 —

3.1. FAMILIA

aiste: ahizta, ahizpa«Aiste tire baya ama biñak» -

(Ahiztak dira baina ama birenak)aitte, aitxe: aita

“Guk in gendusen aik, aitxek etanik, oiñ estaitx an badaus berebaya” - (Guk egin genituen haiek,aitak eta nik, orain ez dakit handagozen ere baina)

aitteamak, aitxeamak: aita-amak,gurasoak

aitxitxe, atxitxe, aittitte: aitaita“Amen gure etzen kontran on

san, a, igual, a, lenangotariko batixao san ori bere se gerraostenbota san, or piese itzela egon,lagun bi koisteko lau, estaitx nokekarri eule esateun, aitxitxek edobata batek emonta edo” - (Hamengure etxearen kontra egon zen,beharbada, lehenengoetariko batizango zen hori ere ze gerraostean bota zen, hor pieza itzelazegoen, lagun bi hartzeko lakoa,ez dakit nork ekarri zuela esatenzuen, aitaitak edo baten batekemanda edo)

alabe: alaba«Ona etor dako ta etze kendu

otze, or dau alaba bies» - (Honaetorri zaio eta etxea kendu diote,hor dago akaba bigaz)

ama: ama«Berrogei egunerarte eseuden

urtetan etzetik, a, amak» - (Berro-gei egunera arte ez zuten irtetenetxetik, amek)

amasemek: ama-semeakamoma, amuma: amama

«Nik amoma esetu dot oneas bere»- (Nik amama ezagutu dut hone-gaz ere)

anaje, anaye: anaia“Ondikarren anaje bixi da baya

gero itzutute ta on san” - (Orain-dinokarren anaia bizi da bainagero itsututa eta egon zen)

andra gixonak: andre-gizonakandre: andrea, emazteaarrabe, arrebe: arreba

“Arreba txikerra ta biok yon gin-tzesan urte baten, oneri sarri esantzete ori, eta balde bals bat atarasosten portalera, txixe ona in berda gure bosu urte barri, bai? ttebai, in seuo pa ala seuontzakourte barri!” - (Arreba txikerra etabiok joan ginen urte baten, haueisarri esan diet hori, eta balde beltzbat atera zidan atarira, txizahona egin behar da gura baduzuurte-berria, bai? eta bai, eginzeuek ba hara zeuentzat urte-berria!)

birlobe: birloba«Onek Gerniken auki euden uesa-

3. FAMILIARTEKOAK

Atal honetan familia eta familia hartuemonei dagozkien berbak biltzenditugu. Berbak hobeto sailkatzeko, atal honen azpi-atalak familia bera,senideak, familia erlazioak eta adin erlazioak izango dira.

ba, ta oiñ estait nonor, bixi berdau, birlobaran bat edo» - (HauekGernikan eduki zuten uzaba, etaorain ez dakit nor edo nor, bizibehar du, birlobaren bat edo)

birraittitte, birraitxitxe: birraitai-ta

birramoma: birramamafameli, famili: 1. familia, senide-artekoak. 2. seme-alabak“Ordun, a, etzen etzekotara edo

fameliñ arten ixete san ordun” -(Orduan, etxean etxekoetara edofamiliaren artean izaten zenorduan)

gixona: gizona, senarra“Nire gixonak eseun ilko eseaitti

bere” - (Nire gizonak ez zuenhilko ezergatik ere)

“Ain gixonan aitxitxe san» -(Haren gizonaren aitaita zen)

guresok: gurasoak“Nik esetu, gu okulta itxen gen-

dusen, a, guresok, es aurreratubaya bai, gure ama bere ba yotesan aistekana, eta geure amaga-na etorri bere bai eitxen siren” -(Nik ezagutu, gu estaldu egitengintuzten, gurasoek, ez aurreratubaina bai, gure ama ere ba joatenzen ahiztakana, eta geure ama-gana etorri ere bai egiten ziren)

lobe: loba, ilobanebarrebak, nebarrabak: neba-arrebak«Bi ixen gara gu bakarrik, neba-

rreba bi» - (Bi izan gara gu baka-rrik, neba-arreba bi)

3. Familiartekoak

— 32 —

Doroteo Elortegi.

nebe: neba«Ondiño bixi ot nebe, e?» -

(Oraindino bizi dut neba, e?)seme: semea

«Seme bere ementxe il yakonogeta bat urteas edo bies edo» -(Semea ere hementxe hil zitzaionhogeita bat urtegaz edo bigaz edo)

semealabak: seme-alabak«Ta amabi seme alaba edo auki

eudeseleas ba txikerrena andiñakgobernateko, ta txikitxu ondiño,auki, ta ardiñ esne yatzi ba umeriemoteko, señeri emoteko bere» -(Eta hamabi seme-alaba edoeduki zituztenez gero, ba txikerre-na handienak gobernatzeko, etatxikitxoa oraindino, eduki, etaardiaren esnea jatsi ba umeariemateko, seinari emateko ere)

3.2. SENIDEAK

bigarren lengusu: bigarren lehen-gusua«Bigarren lengusu dot ori» -

(Bigarren lehengusua dut hau)etzekoarteko: etxeko-artekoa,familia-artekoa

familiartea: familia-arteafameliarteko: familia-artekoa,ahaidea, senidea“Dana tire familiarteko batzuk» -

(Denak dira familia-artekobatzuk)

familiarra: familia-artekoa, ahai-dea, senidea

irugarren lengusu: hirugarrenlehengusua

ixeko: izekoa“Ixeko bateri nik entzun dotzet

askotan” - (Izeko bati nik entzundiot askotan)

lengusiñe: lehengusina«Emen da, lengusiñe dau au» -

(Hemen da, lehengusina du hau)lengusu: lehengusua

“Bittor Gasittu gure aitten lengu-su bet ixen san, bixi san Armin-tzen” - (Bittor Gasittu gure aita-ren lehengusu bat izan zen, bizizen Armintzan)

lobe: lobaosabe: osaba

“Aiñ osabe san ori, ori mutilsarra da, probatan ta ibiltxendana” - (Haren osaba zen hori,hori mutil zaharra da, probetaneta ibiltzen dena)

pariente: senidea, ahaideaparienteartekoa: senide-artekoa

tia: izekoa“Baya nire tia ixen san” - (Baina

nire izekoa izan zen)tio: osaba

3.3. FAMILIA ERLAZIOAK

aisteordeko, aisteorde ahiztaor-dea, ahiztaordekoa«Ori aiste esan esitxearren ais-

teorde edo» - (Hori ahizta ez esa-tearren ahiztaordea edo)

aitxebitxi: aitabitxi«Lengusuk ixen siren ta gure

aitxen aitxebitxi ixen san a» -(Lehengusuak izan ziren eta gureaitaren aitabitxia izan zen hura)

aitxeordesko: aitaordeaalabaorde, alabaordesko ala-baordea

amabitxi: amabitxi


— 33 —

amaordesko: amaordeaanayordeko, anayorde: anaior-dea

arrebaordeko, arrebaorde: arre-baordea

aube, suegre: amaginarrebabesotako: besoetakoaerrana: errainaerrangeye: erraingaiagiñarrabe, suegro: aitaginarrebakoñate, koñete: koinatakoñategeye: koinatagaiakoñetu, koñatu: koinatuakoñetugeye: koinatugaianebaordeko, nebaorde, nebaor-desko: neba-ordekoa

semeordesko: semeordeasuegre: amaginarrebasuegro: aitaginarreba

suingeye: suhigaiasuñe: suhia

3.4. ADIN ERLAZIOAK

agure: agurea«Sarra danen atzo edo agure da»

- (Zaharra denean atsoa edo agu-rea da)

andre: andrea, andrazkoa, emaku-mea“Yatebeko andre ixen san nire

tia bat” - (Jatabeko andrea izanzen nire izeko bat)

angeru: ume txikia, lehen jaunar-tzea egin artekoa

atzo: atsoa«Atzo sar baten antza dekosu» -

(Atso zahar baten antza dauka-zu)

3. Familiartekoak

— 34 —

atzo sarra: atso zaharra«Atzo sartxu bet yon da orti» -

(Atso zahartxo bat joan da hortik)atzoagurek: atso-agureakbikoti: bikoitza, bikoitia

«Bikotik gara edo orreas bikotxanas ni» - (Bikotiak gara edo horre-gaz bikoitza naiz ni)

bikotxak: bikoitzak, bikiakenbre: andrea, andrazkoa

“Ni biño enbre obe ixen da artoioteko” - (Ni baino andrea hobeaizan da artoa ehotzeko)

gixona: gizona“Okeleri tiretu itxen dakon

modun gixona bere tiretu itxenda sala dalako” - (Okelari tiratuegiten zaion moduan gizona eretiratu egiten da zaila delako)

mantatako ume: orpogorriamorroi: morroia, gizonezkoamorrosko: morroskoa, morroiamutiko: mutikoamutil bardingo: mutil berdingoamutil borroskillo: mutil bordoamutille: mutila

“Neskatok bandan, ta atzetimutillek parateosan, noperaklagundu edo gure bada atzeti tire-tu, aparta igual atzera itxe sanneskato ta apartaten espada sejodio! mutille ukusten badauberak gure deuna atzean datorre-la beste bateri tiretu arren neskatoesan apartaten” - (Neskatoak tal-dean, eta atzetik mutilak para-tzen zituan, norberak lagunduedo gura den atzetik tiratu, apar-tatu igual atzera egiten zen nes-katoa eta apartatzen ez bada

akabo! mutila ikusten badu berakgura duena atzean datorrelabeste bati tiratu arren neskatoa ezzen apartatzen)

mutil makarra: mutil makarra,mutil berdingoa

neska bardingo: neska berdingoaneskamutillek: neska-mutilakneskatille: neskatilaneskato: neskatoa

“Mutillek igual, a, bat eotenbasan neskatoas antza, gero bes-tek yon gure ixeteun igual, etaarrik artute ari arritxu latigo!atara etze ingeruti txe” - (Mutilakigual, bat egoten bazen neskatoa-gaz antza, gero besteak joan guraizaten zuen beharbada, etaharriak hartuta hari harrikatulatigo! atera etxe ingurutik eta)

neske: neska“Neska orreri agertu akon gero

propietario andi” - (Neska horriagertu zitzaion gero etxagun han-dia)

oyaleko ume: orpogorriasaspiki: zazpikiaseñe: seina

“Señe bai, señe, ba arik eta barrietorri arten, a, señe san bayabarri etorte sanen ixenaas esatengeuntzen guk” - (Seina bai, seina,ba harik eta berria etorri arte,seina zen baina berria etortzenzenean izenagaz esaten genionguk)

ume: umea“Orixe enitzu esan, nik neuk

estot iños entzun guri umeri, olaugauserik, a, esan esaten ta estaitx


— 35 —

pagaten baakon” - (Horixe ez nie-zazuke esan, nik neuk ez dutinoiz entzun guri umeei, holakogauzarik, ez zen esaten eta ezdakit ordaintzen zitzaion)

ume bardingo: ume berdingoa

ume moko: ume mokoaume gorri: ume gorriaumesurtze: umezurtzauriko: urikoa, uritik hartzen denume umezurtza

3. Familiartekoak

— 36 —

4.1. JATORDUAK

afari: afaria«Ta etorte san ta gero emoteutzen

beran afaritxu, ona etorte san, a,yoste danak eitten, ta gero emoteu-tzen euren, a, sera» - (Eta etortzenzen eta gero ematen zioten bera-ren afaritxoa, hona etortzen zen,joste denak egiten, eta gero ematenzioten euren, zera)

amakatako: hamaiketakoaarmosu, armusu: armozua, gosa-ria

barau: barauabarausi: barautsia

«Ta goxen lelengo itxen dosune,barausi esaten da, kasu beterakokafe aputxu beteas barausi itxendot» - (Eta goizean lehenengo egi-ten duzuna, barautsia esaten da,

kasu baterako kafe apurtxo bate-gaz barautsi egiten dut)

beriende, berinde, meriende:askaria«Berindeas bere yoten gintzesan»

- (Askariagaz ere joaten ginen)beskari: bazkariakopu: kopaua, mokaduayanari: janariayateko: jatekoa

«Buru bera adi txe badabill asko-ri ensegida biosganen lotxen dakoyateko» - (Burua behera adi etabadabil askori behingoan bihoz-gainean lotzen zaio jatekoa)

yatordu: jatordua«Ni, te nire lagunek, nire edade-

koak, ogei urte, ogeta urtek ixengodire, yatordu urte dustittan eittendula falta barik, falta barik, ta lelen-

4. ELIKADURA

Atal honetan giza elikaduraren gainean jasotako berbak biltzen ditugu.Berbok azpi-ataletan banatzea erraza ez den arren, azpi-atal batzuk egitenahalegindu gara, irakurketa erraztekotan. Azpi-atalok, jatorduak, haste-koak, okela, txerrikia, arraina, arrautzak, ogia, esnea-gaztaia, gozokiak-postreak, edariak eta txakolina dira.

go en jeneral mesara yon ta geroyatordu, kintok, a, bere esteude ixenber, eskara ixen gu batzuk apur betsartxuauk, beste batzuk gaste-txuauk, baya noperan barrioantzekok» - (Ni, eta nire lagunak,nire adinekoak, hogei urte, hogeitaurteak izango dira, jatordu urteguztietan egiten dugula falta barik,falta barik, eta lehenengo, gehiene-tan mezara joan eta gero jatordua,kintoak, ere ez dute izan behar, ezgara izan gu batzuk apur batzahartxoagoak, beste batzuk gazte-txoagoak, baina norberaren auzoantzekoak)

4.2. HASTEKOAK

arrosa: arrozabasi: bazia, bustikoa, plateretan

jaki batzuekaz egiten den saltsa«Lelau sarteneko ixen sanen bere,

basik» - (Lehenago zartaginekoaizan zenean ere, baziak)

berakas sope: berakatz zopa«Berakas sope betiko da» - (Bera-

katz zopa betikoa da)berdure: berdurabinagre, biñegre: ozpinabitze: bitsabustiko: bustikoa, baziaensalade: entsaladafideo sope: fideo zopa

«Gero ba, gaurko inyabak yabierko edo badaus, ain saldeasbota, irikiñ eraiñ fideoas bere bai,a salde» - (Gero ba, gaurko inda-bak ja biharko edo badagoz,haien saldagaz bota, irakin era-gin fideoagaz ere bai, salda hura)


— 37 —

garbantzu: garbantzuagatza: gatza

“Oin gatza botateko lekun esneriasukere botaten dako” - (Oraingatza botatzeko lekuan esneariazukrea botatzen zaio)«Bataran batek igul ingo eun

Billabasotan edo, aik, a, Bisenteketa iltxeuden, ill etzen txala tagero gatzetan sartu» - (Batenbatek beharbada egingo zuenBillabasoetan edo, haiek, Bizenteketa hiltzen zuten, hil etxean txa-hala eta gero gatzetan sartu)

gindille: piper mina«Bueno, eitxen dire, kinpule da

gauserik printzipalena, busken-tzantzat, gardostu esaten da, akinpule gardostu, ikusi bigunselan daun edo ser itxen dan, geroporrue, gero botaten dako gindilleapur bet, edo gindille, batzukbotaten dotzea, sera pere bai,onek espesiek baya guk geuk esto-tzegus etxa, ta gero odola, nastaunastau eiñ, a, ta sartu estean, tagero gardostu» - (Beno, egitendira, kinpula da gauzarikgarrantzitsuena, buzkantzentzat,gardoztu esaten da, kipula huragardoztu, ikusi bigun zelandagoen edo zer egiten den, geroporrua, gero botatzen zaio piper-min apur bat, edo piper-mina,batzuek botatzen diote, zerak erebai, espezia hauek baina gukgeuk ez dizkiogu bota, eta geroodola, nahastu-nahastu egin, etasartu hestean, eta gero gardoztu)

gixedu: gisatua

«Txarriñ, a, biskarragas eitte sangixedu» - (Txerriaren, bizkarra-gaz egiten zen gisatua)

grase: koipeainyaba gorri: indaba gorriainyaba salde: indaba saldainyaba suri: indaba zuriakoipe: koipeakosiñe: sukaldaritzalapikoko: lapikokoa

«Inyabe lapikoko, beste esta ixe-ten lapikoko, bañek edo olan,porrusalde edo» - (Indaba lapiko-koa, bestea ez da izaten lapiko-koa, lekak edo holan, porru saldaedo)

lenteje: dilistanardake: nardaka, plateretan etalapikoetan erantsita lotzen denhondakina

ogi sope: ogi zopa, ogiagaz egitenden zopa

ollosalde: oilo saldaondakiñe: hondakina, hondarra

«Saborrerik bota, ta ondakiñepere bota» - (Zaborreriak bota, etahondakinak ere bota)

orio: olioaorio asak: olio azakpistola sope: pistola zopaporrusalde: porru saldasalde: salda

“Beatzatako atzasalak eta ixenesik, atzamarratakok, a, atzama-rratako serak ixen esik dana, baasurre pere salde itxeko balio daute, ba a bere aprobetxa, txarrikdana dekola aprobetxateko esatendeude» - (Behatzetako atzazalaketa izan ezik, atzamarretakoak,

4. Elikadura

— 38 —

atzamarretako zerak izan ezikdena, ba hezurrak ere salda egite-ko balio du eta, ba hura ere apro-betxatu, txerriak dena daukalaaprobetxatzeko esaten dute)

saltza berde: saltsa berdeasaltze: saltsasebo: bilgorrasobre: hondakinasope: zopa

«Orreas sope bere goso ixete san,atxiñe fideo orrexeas eitte san,yayetarako ta olan, orrexeas sope,pistole» - (Horregaz zopa eregozoa izaten zen, antzina fideoahorrexegaz egiten zen, jaietarakoeta holan, horrexegaz zopa, pisto-la)

4.3. OKELA

falde: falda, okela mota batgiarre, gierre: giharragixena: gizenamami: mamiaokele: okela

“Okela gogorra da gause bat, taokela sala da beste bat, ori da dife-rentzi, gogor dau okele, baya salestau igol” - (Okela gogorra dagauza bat, eta okela zaila da bestebat, hori da desberdintasuna,gogor dago okela, baina zail ezdago igual)

sankarroi: zankarroiasesiñe: zezina

«Ta goso da, lengo baten ekarridau batek ona, ta goso da sesiñe» -(Eta gozoa da, lehengo baten,ekarri du batek hona, eta gozoada, zezina)

solomillo: solomotxoatajade: xerratxulete: txuleta

4.4. TXERRIKIA

amase: buzkantzak eta txorizoakegiteko prestatzen den orea edosaltsagarria

biskarki: bizkarki, bizkarrekohezurra

buskentza: buzkantza“Buskentzak eta solomo patata

prijidukas ta, solomo fresko ta,gastañe egosik eta» - (Buzkantzaketa solomo patata frijituakaz eta,solomo freskoa eta, gaztaina ego-siak eta)

buskentzan saltze: saltsagarria,buzkantzak egiteko prestatzenden orea«Buskentzan saltze, saltze esaten

gendun guk, saltza in lelengo, taimiñi preparata saltzea, ta ori» -(Buzkantzen saltsa, saltsa esatengenuen guk, saltsa egin lehenen-go, eta ipini prestatuta saltsa, etahori)

garrantziño: gardantzinoa, urdaia-ri egiten zaion beilegitasuna«Garrantziñoa, urdeiri a bellegi

itten dakona» - (Gardantzinoa,urdaiari beilegi hura egiten zaio-na)

gatzure: gatz urakirriskillo: kirrizkiakotxille: pernilaren apatxa, puntalope: lopea, buzkentzarik lodiena

«Beste bat oten da, lopea, lodilodi, sulobako, alderdi betetibakarri tekona lope» - (Beste bat


— 39 —

egoten da, lopea, lodi-lodia, zulo-bakoa, alderdi batetik bakarrikdaukana lopea)

odoloste: odolostea, buzkantzikmeheena

pernil kotxille: pernil kotxila,perniletan dagoen apatxa etaazken zatia da

pernille: pernila, urdaiazpikoa«Pernille kontzerba itteko leku

siku bere ixen ber deu» - (Pernilakontserbatu egiteko leku sikua ereizan behar du)

saltzagarri: saltsagarria, buzkan-tzak egiteko prestatzen diren osa-gaiak“Saltzagarri tire orrek busken-

tzak eitteko” - (Saltsagarriak dirahoriek buzkantzak egiteko)

sarteneko: zartaginekoa, txerrikifrijitua

sayeski: saiheskiasolomo: solomoasorburuko urdei: sorburukourdaia

suringeko: zuringakoa, hestezuringagaz egiten den buzkantza«Suringeko este bere ote san» -

(Zuringako hestea ere egoten zen)txarri belarrik: txerri belarriaktxarriki: txerrikiatxarri musturrek: txerri muturraktxarri patak: txerri hankak; jatekodirenak

txingorra: txingorra«Txingorrak, orre tire manteke

urtuten danen, e, urtuten dosumanteke txarriña, ta ori itten da»- (Txingorrak, horiek dira gantzaurtzen denean, urtzen duzu gan-

tza txerriarena eta hori egiten da)txintxorte: txintxorta

“Txintxorta tire koipen asalak,onek a, gantzagik, aik urtu, etaaiñ asala tire txintxortak” - (Txin-txortak dira koipeen azalak,hauek, gantzagiak, haiek urtu,eta haien azalak dira txintxortak)

txistorra: txistorratxorixo: txorizoa

«Okelakas, satitxu, makiñeti, a,txikertu, emon gatza, berakasbatzuk sartu, eta an itxi sertxen,gero piperra pasa, piperra nastau,eta txorixok eiñ» - (Okelakaz, zati-tu, makinatik, txikertu, emangatza, berakatz batzuk sartu, etahan utzi zertzen, gero piperrapasatu, piperra nahastu, eta txori-zoak egin)

txorixo korde: txorizo kordaurdai, urdei: urdaiaurdei asala: urdai azalaurdiñe: urdina

4.5. ARRAINA

angule: angula«Angule gasiko esta ba? gasen

esta koisten angulerik» - (Angulagazikoa ez da ba?, gezan ez daharrapatzen angularik)

antxobe: antxoaarrain suri: arrain zuriaarraiñ asule: arrain urdinaarrañe: arrainaatune. atunabesegu: bisigua

“Besegu dalakon saldu tzeapapardo” - (Bisigua delakoansaldu diote papardoa)

4. Elikadura

— 40 —

lebatza: legatzamakallo: makailoa

“Seuser emoten sotzen, bai seu-ser, beskarie, ta seuser makalloedo etzerako edo seuser emotesotzen, bera pere emote sotzen” -(Zer edo zer ematen zien, bai zeredo zer, bazkaria eta zer edo zermakailoa edo etxerako edo zeredo zer ematen zien, berak ereematen zien)

makallo erre: makailo erreamakallo saltze: makailo saltsa

“Ordun makallo saltza bat edo,olau jenerok itte siren ta albime-rea, ardau sopea, eta orrek gausekitte siren” - (Orduan makailo sal-tsa bat edo, holako gauzak egitenziren eta almimera, ardau zopa,eta gauza horiek egiten ziren)

sardiñe: sardinasardiñe sarra: sardina zaharratxitxarro: txitxarroa

4.6. ARRAUTZAK

arrotzasala: arrautza azalaarrotze, arrutze: arrautza

“Arrotzek imiñi norberak eta,baya aure pere atarate itxue» -(Arrautzak ipini norberak eta,baina eurek ere ateratzen dituzte)“Amabost arrotze guk imintxen

geuntzesan» - (Hamabost arrau-tza guk ipintzen genizkion)

arrotze gorringoa: arrautzagorringoa

arrotze suringoa: arrautza zurin-goa

asala: azala

“Bai ona ongo gintzen, arrotzak,a, asal bari tasusela ta botateko,ak bardiñ aukitxeun» - (Bai onaegongo ginen, arrautzak, azalbarik dagozela eta botatzeko,hark berdin edukitzen zuen)

asalbako: azalbakoa«Batzutan asalbako bere itxen

deure» - (Batzuetan azalbakoaere egiten dute)

brintzebako arrotze: mintzezkoarrautza, azalbako arrautza

gorringo: gorringoamintze, brintze: mintza, arrautza-ren barrukoa“Asala gogortubako itxeuden

alan, a, mintzegas bakarrik,eitxeusen arrotze batzuk, bayanosonos ixete san ori» - (Azalagogortubakoa egiten zuten halan,mintzagaz bakarrik, egiten zituenarrautza batzuk, baina noiz edonoiz izaten zen hori)

suringo: zuringoatortille: tortila, arrautzopila

“Guk okitten gendusen emenetzeondon, oiñ a lantzar daubaya sasi moltzok, total moltzokoten siren ortik, eta an abi pereintte, yon ta aolaseko arrotzesa-rrak eta arrotze tortille itzelakyaten gendusen” - (Guk edukitzengenituen hemen etxe ondoan,orain hura lantzar dago bainasasi multzoak, guztiz multzoakegoten ziren hortik, eta hanhabiak ere eginda, joan eta hao-laseko arrautzazarrak eta arrau-tza tortila itzelak jaten genituen)


— 41 —

4.7. OGIA

agune: irin aguna, ondo ehokoirina

amase: amasa, oreaarto lodi: txingarretan egiten denogia, arto irinez egiten da

arto urune: arto irina«Bai gero eskues aplastate san ta

eiñ, a, amase, eta biguntxuau edourtzutxuau emon txarriri, urunapur bet edo, arto urune en jene-ral emen» - (Bai gero eskuagazzapartzen zen eta egin, orea, etabiguntxoago edo urtsutxoagoeman txerriei, irin apur bat edo,arto irina gehienetan hemen)

asala: ogi azalaaye: ahiadrungulu: drunguluaese: hezea, irin hezea, labetik pasa-tubako irina“Lau killo anegako, iru bere bai,

segun ese bada iru” - (Lau kiloanegako, hiru ere bai, segunhezea bada hiru)

gari urune: gari irina«Guk, a, gari uruneas eitten gen-

dun, selau ogik urten! biribillek» -(Guk, gari irinagaz egiten genuen,zelako ogiek irten! biribilek)

gosagarri: gozagarria, arto irinagazegineko oreari botatzen zaion gariirin apurraren izena«Ta gero beste bat, a, niri esaten

gustaten baya, artoa, ori gariñurune botata, gosagarri esateu-tzen» - (Eta gero beste bat, niri ezzitzaidan gustatzen baina, artoa,gariaren irin hori botata, gozaga-rria esaten zioten)

ierra: igerra, irin igerra, labetikpasatuko irina

kurrusku: kurruskualabartoa, labako arto: labartoa,labeko artoa; arto irinagaz egitenden ogi handi biribila«Arto bere igual igual axe

modun, oiñ arto altza es, bayalabako arto esaten geuntzen, lodi»- (Artoa ere berdin-berdin hare-xen moduan, orain artoa jagi ez,baina labeko artoa esaten genion,lodia)

lebadure, labadure: legamia«Ogi aspiren eitteuden, aspiren,

lebadure ekarritte, gari iote san,gari iota, trigeruti danak pasata,saye kendute, ta gero imintteudenor, ta lebadureas» - (Ogia azpiranegiten zuten, azpiran, legamiaekarrita, garia ehotzen zen, gariehota, galbahetik denak pasatuta,zahia kenduta, eta gero ipintzenzuten hor, eta legamiagaz)

leorra: irin lehorra, txarto ehokoirina

mamiñe, mami: mamiamamurre: mamurra, anpurramorokille: morokilaogi:ogia

«Ogi bere itte san, ogi bere ittengendun guk» - (Ogia ere egitenzen, ogia ere egiten genuen guk)

ogi asala: ogi azalaogi baltza: ogi beltza, zahai etaguzti egiten den ogia«Emen ogi baltza gitxi, ori errasi-

ño sasoiñ ote san ogi baltza» -(Hemen ogi beltza gutxi, hori

4. Elikadura

— 42 —

errazio sasoian egoten zen ogi bel-tza)

ogi eskiñe: ogi ertzaogi kuskurre: ogi kurruskuaogi mamiñe: ogi mamiaogi mamurre: ogi mamurraogi sopak: ogi zopakogi urune: ogi irinaopille: opilaore: oreapistole: ogi mota bat mehea etaluzanga

ritxe: ogi mota batsapero: ogi irinagaz egiten den ogimota, saperoa«Sapero bere olan, a, orreas eitten

da me me mea, sapero» - (Saperoaere holan, horregaz egiten damehe-mehe-mehea, saperoa)

talo: taloa«Gosagarri yaten sana taloas,

talori amase iñ, tte ori bota eskubete, ta gosagarri dala ori esateu-den» - (Gozagarria jaten zenataloagaz, taloari orea egin, etahori bota esku bete, eta gozagarriadela hori esaten zuten)

talola: talo ohola, taloa jotzekoerabiltzen zen ohola

tremesa: tremesa, zahi eta guztiegiten den ogia“Tremesa emen gitxi in de” -

(Tremesa hemen gutxi egin da)urun agune: irin aguna, apatza,afoa, ondo ehokoa

urune: irinaurun ese: irin hezea, labetik pasa-tubakoa

urun ierra: irin igertua, labetik

pasatukoa

4.8. ESNEA-GAZTA

ardi esne: ardi esneabei esne: behi esneabitze: kipurra, bitsa, pikorraesne: esnea

“Esne da gausarik onena” -(Esnea da gauzarik onena)

esne galdu: esne galduagastai: gaztaiagastai ure: gaztai ura, gaztaiak egi-keran galtzen duen ura

gastai otzare: gaztotzaragastanbere: gaztanbera

«Gastanbere a da learra artutedauna» - (Gaztanbera hura dalegarra hartuta dagoena)

gatzatu: gatzatualearra: legarramantekille: gurinanate: bitsa, kipurra, pikorra

4.9. GOZOKIAK-POSTREAK

albimere, albinbere, almimere:almimera, ardautan egosiko frutak“Albinbere esate akon, ardauas

egositte, oiñ a, ureas bere itten dabaya, sagarrak erre, asala kendu,ondo laurendu te, kendu aikbarruko muskillek eta asik eta, aikardauas egosi, asukereas” - (Almi-mera esaten zitzaion, ardauagazegosita, orain, uragaz ere egitenda baina, sagarrak erre, azalakendu, ondo laurdendu eta,kendu haiek barruko muskilak etahaziak eta, haiek ardauagazegosi, azukreagaz)

ardau sope: ardau zopa


— 43 —

“Niri gustate aten ardau sope,moskorra emoteun baya gero oirayon, asukereas eta ogi imiñi a,laban, kurrus kurrus imiñi, etagero ardau berotute asukereasgosotu te bota” - (Niri gustatzenzitzaidan zopa, mozkorra ematenzuen baina gero ohera joan,azukreagaz eta ogia ipini hura,labean, kurruz-kurruz ipini, etagero ardaua berotuta azukreagazgozotu eta bota)

arroskoletxe: arroz-esnea«Eitten de barres, barikutan,

nosipeiñ, buskentzakas, menu bet,emoten de, menutxu emoten de taarroskoletxe ganen» - (Egiten duteberriz, barikuetan, noizeanbehin, buzkentzakaz, menu bat,ematen dute, menutxoa ematendute eta arroz-esnea gainean)

artosopak: arto-zopakasukere: azukrea

“Asukeratxu te gause gosotxukureas ta orre pai, orduko golosiñeordun san, galletatxu batzuk,baya, ogi, esnetan bustitxe txupadayean, asukera aputxu beteasixeldu daiyesan, olau gausetxuk,txupeteri, asukera aputxu bet,igosi txe an emon, ta ixeldu umekapur beten ta, ta ama etorri artenan oki, eitxen gendusen” - (Azukre-txoa eta gauza gozotxoak uragazeta horiek bai, orduko golosinaorduan zen, gailetatxo batzuk,baina, ogia, esnetan bustita xurgadezaten, azukre apurtxo bategazisildu ditzan, holako gauzatxoak,txupeteari, azukre apurtxo bat,

igurtzi eta han eman, eta isilduumeak apur baten eta, eta amaetorri arte han eduki, egiten geni-tuen)

asukerillo: azukre kozkorra“Olloa, txokolatea, ta lelau asu-

kerillok, entzun dosus iños itxensirena? asukerilloak, eta ollo erotesan, asukerilloak eta txokolate,galleta batzu pere bai batzuk,segun selan a, diru daun” -(Oiloa, txokolatea, eta lehenagoazukre kozkorrak, entzun dituzuinoiz egiten zirena? azukre koz-korrak eta txokolatea, gailetabatzuk ere bai batzuk, segunzelan, dirua dagoen)

dultze kaje: gozoki kaxa“Menbrillu ixeteko lekun dultze

kajak egote siren” - (Menbriloaizateko lekuan dultze kaxak ego-ten ziren)

esti: eztiagallete: gailetaikopase: iko pasaintxur saltze: intxaur saltsa

“Intxur saltze bere itte san” -(Intxaur saltsa ere egiten zen)“Intxur saltze bai, gabonatan,

ese intxurrek ote siren, oin berebadaus batzuk baya, intxurrekbatute auki tte gabonatan, aikintxurrek a, garbittu, ta olau,almadise esaten tzen a, an yo yoiñ, ta gero a egosi” - (Intxaur sal-tsa bai, gabonetan, ezen intxau-rrak egoten ziren, orain ere bada-goz batzuk baina, intxaurrakbatuta eduki eta gabonetan, haiekintxaurrak, garbitu eta holako,

4. Elikadura

— 44 —

almaiza esaten zioten, han jo joegin, eta gero hura egosi)

kanela: kanelakanela palu: kanela makilakaramelo: karameluakonpotea: konpotamaspase: mahats pasa

“Ene! intxurre, gastañe bidiru,edo maspasa, edo ikopasa, txoko-late bat, ontza bat txokolate edo,ba yon ta ba artu te emoten deu-rena ta” - (Ene! intxaurre, gaztai-na bi edo hiru, edo mahats pasa,edo iko pasa, txokolate bat, ontzabat txokolate edo, ba joan eta bahartu eta ematen dutena eta)

ogi sopak: ogiagaz egiten denzopa

okaran pase, okaran siku: oka-ran pasa

pase: pasapastela: pastelapostrea: postreasopak: esne zopak, talo zopaktostade: tostadaturroi: turroiatxokolate: txokolatea

4.10. EDARIAK

agordintxe: pattarra«Ordun erri beteti bestera paseta-

ko, edo ardau edo agordintxe edoseuser edo olau bere, paga berri-xete san» - (Orduan herri batetikbestera pasatzeko, edo ardaua edopattarra edo zer edo zer edo hola-koa ere, ordaindu behar izatenzen)

anise: anisaardau: ardaua

«Asteko egun beteko illundin etor-ko gara ta sagi ardau, eta okeleaste gustireko seuori bere ekarkodatzu» - (Asteko egun bateko ilun-dean etorriko gara eta zahagiardaua, eta okela aste osorakozuei ere ekarriko dizuegu)

ardau baltza: ardau beltzaardau gorri: ardau gorriaardau goso: ardau gozoaardau suri: ardau zuriaedari: edariakafe: kafea

“Lau edo bosna peseta edo imin-go gendun kafetarako edo estaittser, baya bearren ibil gintzesan taselan in gendun Josen despedidean” - (Lau edo bosna pezeta edoipiniko genuen kafeetarako edo ezdakit zer, baina beharrean ibiliginen eta zelan egin genuen Jose-ren despedida han)

koñaka: koinaka«Bai metxe bota, metxe erreta

bota, asufre bere bai, orre pereitten ttues baya, nire aittittek esa-teun, a, onena dala barrikeri,garbittu ondo, eta Erriojakoardau ona, bota, ba igol barrikebateri ba, lau edo bost litro, edoespaberen ba koñaka edo ronaedo, orretariko botate dala onena»- (Bai metxa bota, metxa erretabota, sufrea ere bai, horiek ereegiten dituzte baina, nire aitaitakesaten zuen, onena dela barrika-ri, garbitu ondo, eta Errioxakoardau ona, bota, ba beharbadabarrika baten ba, lau edo bostlitro, edo ezpabere ba koinaka edo


— 45 —

rona edo, horietarikoa botatzeadela onena)

kope: kopalimonade: limonadamoskorra: mozkorra

«Anise moskorrerako txarranata-riko beti ixen da larri tte itto inber, eta itto in ixen san gau betena, anis asko edanta» - (Anisa moz-korrerako txarrenetarikoa betiizan da larri eta ito egin behar,eta ito egin izan zen gau batenhura, anis asko edanda)

mosto: mostoa, muztioa«Mosto asikeran bai, a, esate

akon, baya gero akabun ataratendakon orreri, ori fuerte dana serda ba?» - (Mostoa hasieran bai,esaten zitzaion, baina gero azke-nean ateratzen zaion horri, horigogorra dena zer da ba?)

orujo: oruxoa«Es, ureas suabeau, suk esan

gurosuna orujo da, orujo ixetenda, ori estu emen iños eiñ, bayaitten deude or, a, Galesin tte ortiitten deude, berotu gero, ori matzasala, ardau kendu te osten bero-tu, eta istutute olan, gotak gotakyausten egunetan eukitten deude,a da orujo, a da inyertzu» - (Ez,uragaz suabeagoa, zuk esan guraduzuna oruxoa da, oruxoa izatenda, hori ez dugu hemen inoizegin, baina egiten dute, hor, Gali-zian eta hortik egiten dute, berotugero, mahats azal hori, ardauakendu eta ostean berotu, eta estu-tuta holan, txiztilak-txiztilak jaus-ten egunetan edukitzen dute,

hura da oruxoa, hura da indar-tsua)

pitikiñe, pitipiñe: pitipina,mahats hondarrakaz egiten denedaria«Pitipiñe ba, a matza asala gero

ostabere bota barrike batera, etaureas betetu, ta a ixete san pitipi-ñe, a bere egun betzutan itxi ttepitipiñe, ta goso ixete san, e!» -(Pitipina ba, mahats azal huragero ostera ere bota barrika bate-ra, eta uragaz bete, eta hura iza-ten zen pitipina, hura ere egunbatzuetan utzi eta pitipina, etagozoa izaten zen, e!)

sagardoa, sagardau: sagardoa«Sagardau bere itten gendun

guk, sistema bardiñe da baya,sagardau es gendun ondo atara-ten se, seuser, konosiminttu giauber da, selan eiñ edo, gero esaosten batek sagarrak ber daula,yo, masaldu, ta pillon auki, ariketa usteldu antz eiñ arten, ustelduin ber da, apur bet ein ber daula,usteldu in ber dau ak, eta gerobota dolarara, eta gero istutu teatara, a, salde ori, baya guk, a,itten gendun a yo ta bota ara taba atara, ta gero es gendun,sagardau on ona es gendun ata-raten, a, gero esakon, a, kanponlotu ber san, a, satarreri, sagarustela ta a, barrun lotxe akon,t´ori guk es gendun euki, sagar-dau selan eitten dan, ikisi barikon gintzen» - (Sagardoa ere egitengenuen guk, sistema berdina dabaina, sagardoa ez genuen ondo

4. Elikadura

— 46 —

ateratzen ze, zer edo zer, ezagupi-de gehiago behar da, zelan eginedo, gero esan zidan batek saga-rrak behar duela, jo, masaldu, etapiloan eduki, harik eta ustelduantz egin arte, usteldu egin beharda, apur bat egin behar duela,usteldu egin behar du hark, etagero bota dolarera, eta gero estutueta atera, salda hori, baina guk,egiten genuen hura jo eta botahara eta ba atera, eta gero ezgenuen, sagardo on-ona ezgenuen ateratzen, gero ezzitzaion, kanpoan lotu behar zen,zatarreria, sagar ustela eta hura,barruan lotzen zitzaion, eta horiguk ez genuen eduki, sagardoazelan egiten den, ikasi barik egonginen)

ure: ura

4.11. TXAKOLINA

barrike: barrika, upela«Gatxa giau dau oiñ, se len

lenau nire aittitten ta denporan,guren oiñ estau matzik, a, parranbaño baya len matz asko egotesan guren, neu bere esetute nautxikitxu ixe nitzenen, a, gortanatzekalden, an bodegea, ta anegote siren, a, orrek, a, barrikeandik bukoyek, a, irureun asun-bre esaten geuntzen ba, deukeselabakotxak, txakoliñeas beteta, etamatza koiste san orduen, e, poda,amarra ta botikerik ein barik,gaur orretara esin da koixu, a,matzik, in ber dau, ointxe asi berda botike itten, lenengo in ber ixe-

ten dako, e, botiketxu be ta, serailtteko, arra iltteko, ta esta ikustenarrik, e? esta ikusten, eser bere estaikusten, baya ori formaten dakoalau gie antzeko bat, gero mardoformaten dana, eta orrek, a, arraorrek, ikusten estanak a gie yanitten tzo, ta yausi itten da gerosiketute, ta mardorik esin dakoforma, orreaittik ori, a, botikebota ber ixeten dako a arra iltteko,oinganik, e, ointxe, mayatzenbota ber dako, ak iltten dau tegero ak iltten dauleas, ta berabakarrik es, ingirun, a, sagarrikedo badau bere, naranje dau or,a, etze ondon, beste frute batzupere badaus, orreri bere, ori boti-ke matzari botaeskeroan, ill ittentze ori, a, ori bitxo ori ill itten tze,ta garbiau lotxen dire» - (Gaitzagehiago dago orain, ze lehen lehe-nago nire aitaitaren eta sasoian,gurean orain ez dago mahatsik,parran baino baina lehen mahatsasko egoten zen gurean, neu ereezagututa nago txikitxo izan nin-tzenean, kortan atzeko aldean,han sotoa, eta han egoten ziren,horiek, barrika handiak bukoiak,hirurehun azunbre esaten genionba, dauzkatela bakoitzak, txakoli-nagaz beteta, eta mahatsa har-tzen zen orduan, inausi, amarra-tu eta botikarik egin barik, gaurhorretara ezin da hartu, maha-tsik, egin behar du, oraintxe hasibehar da botika egiten, lehenengoegin behar izaten zaio, botikatxobat eta, zera hiltzeko, harra hil-


— 47 —

tzeko, eta ez da ikusten harrik, e?ez da ikusten, ezer ere ez da ikus-ten, baina hori egiten zaio holakogia antzeko bat, gero mardo egi-ten dena, eta horrek, harrahorrek, ikusten ez denak gia hurajan egiten dio, eta jausi egiten dagero sikatuta, eta mardorik ezinzaio egin, horregatik hori, botikabota behar izaten zaio har hurahiltzeko, orainganik, oraintxe,maiatzean bota behar zaio, harkhiltzen du eta gero hark hiltzenduenez gero, eta bera bakarrik ez,inguruan, sagarrik edo badagoere, laranja dago hor, etxeondoan, beste fruitu batzuk erebadagoz, horiei ere, botika horimahatsari botaz gero, hil egitendie hori, mamarro hori hil egitendie, eta garbiago lotzen dira)

bukoi: bokoia, upel handia 600litro ingurukoa

busterri: buztarriadollare, dolare: dolarea

«Bueno txakoliñe guren, a,kamarara altzata dau oiñ, a,atxiñe usako tornu te, dolare esa-ten tzena, da, barrike batenantzeko, arri bere orra etze ondo-ra eroanta dau, atxiñe usakoarrie, bueltan arri andie, ta buel-tan, nosonos a labrata edo, eskiñebateti alan txorro, a, kanporadaula, a da dolare imintteko, animintten da dolarea, eta orrekarrik aspitti sillo ba teko, tándi, a,sartxen dako ori tornu ori, taaspitti burrin beteas, sartxen dakoa burriñe, ta lotxen da a sano, eta

gero, daus, a, erremintte batzuk,a, egur batzuk, an dolaren ako-platen direnak, orrek dana tausbere kamarako, a, dolarenbarrun, lenengo, olau biribil bet,imintten da, bertan akoplatendana, ari, a, serari, e, erdin sillodala, karo lenengo matza, matzaber da, eta matza bere in ber ixetesan, a, olau barrike edo olaubarreñu andi betzuten, a, aplastalenengo oiñutzik parata, aik, a,kaderak garbittute, e? eta a aplas-tau, eta gero, botate san ara dola-rara, eta dolarek an dekoles a batxorro yoteko lekue, an, a, txorrodon lekuen, tiñe andi bet imiñitte, ara yote san txorro, tándigero baldekas, serera, barriketara,eta barriketara botateko olaupasador bat, a, ote san, a, enbu-don ganeti imintte, ta an lotxe sanori, a, brosa, pulpe esaten tzena,matza tekon brosa, garo ta asalata orrek, eta dolaran bertan, anlotxe san, ori matzan asala, pillonlotxen siren an, ta aik imiñi, olaganen imiñi, eta gero mukur betonetara, beste onetara, ta geroganean, burrin be tau, olau, totxoba tau an, barrun tornues, a sar-txen da goitti bueltaka, burriñes-kok, e? eta gero palanka bi ostabe-re, eta palankeas, bueltaka inyereintte istututen siren, bueltakabueltaka an, eta ak ataraten daua saldea, ara, tándi arritti do txo-rro, orra, serera, barrikera, txo-rro, a arri erakutziko tzut, kan-pon dau, andi do txorro ta, gero

4. Elikadura

— 48 —

andi ba, barriketara, ta barrikebat betetuten danen, beste bat etagero beste bat eta beste bat» -(Beno txakolina gurean, kamara-ra altxatuta dago orain, antzinausatuko dornua eta, dolarea esa-ten ziotena, da, barrika batenantzekoa, harria ere horra etxeondora eroanda dago, antzinausatuko harria, bueltan harrihandia, eta bueltan, noiz edonoiz hura landuta edo, eskinabatetik halan txorroa, kanporadagoela, hura da dolarea ipintze-ko, han ipintzen da dolarea, etaharri horrek azpitik zulo batdauka, eta handik, sartzen zaiodornu hori, eta azpitik burdinabategaz, sartzen zaio burdinahura, eta lotzen da hura sano, etagero, dagoz, erreminta batzuk,egur batzuk, han dolarean egoki-tzen direnak, horiek denak dagozere kamarako, dolarearenbarruan, lehenengo, holako biri-bil bat, ipintzen da, bertan egoki-tzen dena, hari, zerari, erdianzuloa dela, jakina lehenengomahatsa, mahatsa behar da, etamahatsa ere egin behar izatenzen, holako barrika edo holakobarreinu handi batzuetan, zapar-tu lehenengo oinutsik paratuta,haiek, oinak garbituta, e? etahura zapartu, eta gero, botatzenzen hara dolarera, eta dolareakhan daukanez hura ba txorroajoateko lekua, han txorroa doanlekuan, tina handi bat ipini eta,hara joaten zen txorroa, eta han-

dik gero baldeakaz, zerera, barri-ketara, eta barriketara botatzekoholako iraztontzi bat, egoten zen,onilaren gainetik ipinita, eta hanlotzen zen hori hondarra, pulpaesaten ziotena, mahatsak daukanhondarra, garaua eta azala etahoriek, eta dolarean bertan, hanlotzen zen, hori mahatsarenazala, piloan lotzen ziren han,eta haiek ipini, holan gaineanipini, eta gero mukur bat honeta-ra, bestea honetara, eta gero gai-nean, burdina bat dago, holakoa,totxo bat dago han, barruan dor-nuagaz, hura sartzen da goitikbueltaka, burdinazkoak, e? etagero palanka bi ostera ere, etapalankagaz, bueltaka indar egin-da estutzen ziren, bueltaka-buel-taka han, eta hark ateratzen dusalda hura, hara, eta handikharritik doa txorroa, horra, zere-ra, barrikara, txorroa, harri huraerakutsiko dizut, kanpoan dago,handik doa txorroa eta, gero han-dik ba, barriketara, eta barrikabat betetzen denean, beste bat etagero beste bat eta beste bat)

dornu: tornua, dolarearen tornuaenkortxadore: enkortxadora

«Kortxo ixete san lodi igol, etaorrek enkortxadorek, sulo txikitxikitxu eukitteun, ta a kortxo ego-sikeran bigundu itte san, ta animiñi parean, botillen parean ta,andi sartu, eta istu istu sartxe san»- (Kortxoa izaten zen lodia behar-bada, eta enkortxadora horrek,zulo txiki-txikitxoa edukitzen


— 49 —

zuen, eta kortxo hura egosikeranbigundu egiten zen, eta han ipiniparean, botilaren parean eta,handik sartu, eta estu-estu sartzenzen)

kortxo: kortxoamatza: mahatsa

“Matzari itxen dakon estiloaneitxe san” - (Mahatsari egitenzaion moduan egiten zen)

metxe: metxa«Metxek nitzako gustu txarra

emote otzen, a, baya beste batzuriaxe gustaten dake, metxe erre tabota barrikera ta gero txakoliñebota ara, baya nire aittittek esa-teun beste dala obe» - (Metxakniretzako gustu txarra ematenzion, baina beste batzuei huraxegustatzen zaie, metxa erre etabota barrikara eta gero txakolinabota hara, baina nire aitaitakesaten zuen bestea dela hobea)

parre: parraprense: prentsasapotza: zapotza; barrika ixtekoatxakolin baltza: txakolin beltzatxakolin suri: txakolin zuriatxakoliñe: txakolina

«Ni txikitxu nitzenen txakoliñasko guren» - (Ni txikitxoa nintze-nean txakolin asko gurean)«Egunetan tapa barik euki se,

egosi in ber ixeteun, egositte barri-kea, betetan bada, betetu betetubaño gitxitxuau, igol aonenbeste,berau itxi, eta gero a egositten dau,ta egositte botaten dau, a, kanpotibotaten botaten egoten da onenbes-te denporan, egosten oten da, tagero egosten lotxen danean, gerokortxoas, ondo tapau, arnasarikestaille artu gero, tapau ondo, taitxitte san a ba, otubre ixeten da enjeneralen arik eta, febrero ingiru-rartean, txakoliñe, asi es oba ixetesan, baya gabonatako en jeneral,a, asi, eta goso txakoliñe» - (Egune-tan tapatu barik eduki ze, egosiegin behar izaten zuen, egositabarrika, betetzen bada, bete-betebaino gutxitxoago, beharbadahaonenbeste, beherago utzi, etagero hura egosten dago, eta egositabotatzen dago, kanpotik botatzenbotatzen egoten da honenbestedenboran, egosten egoten da, etagero egosten lotzen denenean, gerokortxoagaz, ondo tapatu, arnasa-rik ez dezala har gero, tapatuondo, eta uzten zen hura ba, urriaizaten da gehienetan harik eta,zezeil ingurura arte, txakolina,hasi ez hobe izaten zen, bainagabonetako gehienetan, hasi, etagozoa txakolina)

4. Elikadura

— 50 —


— 51 —

5. JANTZIAK

Jantzieraren gaineko berbak banatzeko egin ditugun azpi-atalak arro-pak, oinetakoak, osagarriak, apaingarriak eta, azkenik, joskigintza beha-rrari dagokiona izango dira.

5.1. ARROPAK

abrigo: berokiaaiyibitte: aiubeta, gorantza lotzekoerabiltzen zen kordel biribila“Aiyibittea, gorantza amarrateko

ote san kordela, aiyibitte ori da” -(Aiubeta, gorantza lotzeko egotenzen kordela, aiubeta hori da)

alkondare: alkondara“Alkondara suri, eskondu sane-

ko, apurtu barik euken, botoi bal-tzakas” - (Alkondara zuria,ezkondu zenekoa, apurtu barikzeukan, botoi beltzakaz)

aspiko gone: azpiko gonaatorre: atorra

«Atorre aspiko goneri esateutzenatorre» - (Atorra azpiko gonariesaten zioten atorra

boltze: 1. poltsikoa. 2. poltsa«Boltze esaten du guk, boltzillo

erdera ixeo da, boltze, boltze» -(Poltsa esaten dugu guk, poltsikoaerdaraz izango da, poltsa, poltsa)

boltzillo: poltsikoabruse: brusa, hau lehen nagusiekjanzten zutena da«Bruse eroteuden» - (Brusa eroa-

ten zuten)bufande: lepokoaelastiku: txaleko antzeko bat izanda hau

errope: erropa, arropa

“A erroperi kolore emoteko, ureriemon kolore apur bet eta sartu anerrope” - (Hura arropari koloreaemateko, urari eman kolore apurbat eta sartu han arropa)

frake: praka“Eta frakak, baltzak, eskondu

sanekok, apurtu barik eukesan” -(Eta prakak, beltzak, ezkonduzenekoak, apurtu barik zeuzkan)

galtzerdi, galtzardi, gantzerdi:galtzerdia“Negun te ibiltxe san gantzerdik

etzerako itxen, gantzerdi lodikesate aken orreri, pastore gantzer-dik” - (Neguan eta ibiltzen zengaltzerdiak etxerako egiten, gal-tzerdi lodiak esaten zitzaienhoriei, pastore galtzerdiak)

galtzardi lodi: galtzerdi lodiagaltzardi mea, galtzerdi mea: gal-tzerdi mehea

galtzetiñe: galtzerdia«Galtzetiñek eitteudesan, gure

ama pere itteusen ta, laues, bies es,laues, ta a ixitte yote san beti, biesyosi in ber dosu, ak lauek eitteun,irues olan ta laugarrena emeti» -(Galtzerdiak egiten zituzten, gureamak ere egiten zituen eta, lau-gaz, bigaz ez, laugaz, eta huraitxita joaten zen beti, bigaz josiegin behar duzu, hark laugaz egi-

5. Jantziak

— 52 —

ten zuen, hirugaz holan eta lau-garrena hemendik) [orratz kopu-ruaren gainean dabil]

ganeko gona: gaineko gonagone: gona

«Atxiñeko gonak esiren gurenmodukok ixeten, ba eroteudeanganeti elegante, gero barruti ba,bolantekas ta, nik amen amomaridekotzeas, a, ikusitte, partikeregero» - (Antzinako gonak ez zirengureen modukoak izaten, ba eroa-ten zuten gainetik dotore, gerobarrutik ba, bolanteakaz eta, nikhamen amamari dauzkakiot, iku-sita, patrika gero)

gorantza: gorantza, gonantza«Gero sujetadori pere eseuden

eroten, gero olan gorantza edoesateutzena amarrateuden emenistutute eroteuden» - (Gero titi-zorrorik ere ez zuten eroaten, geroholan gorantza edo esaten ziotenaamarratzen zuten hemen estututaeroaten zuten)

jerse: jertsea«Atxiñeko erropari gitxi itte aken

ori, oingori itten dako ori asko, oingoerroperi, jerseri tte olan, txarra bada,oingo onari es» - (Antzinako arropeigutxi egiten zitzaien, oraingoari egi-ten zaio hori asko, oraingo arropari,jertseari eta holan, txarra bada,oraingo onari ez)

jugoi: jugoia«Andre pere jugoi ibiltteun barru-

ti, eta gero gorantza, kamise berebai» - (Andreak ere jugoia erabil-tzen zuen barrutik, eta gerogorantza, kamisa ere bai)

kaltzetiñe: galtzerdiakamise: kamisa, mahukabako goitikbeherako azpiko gona antzekoa«Andrak ba yote siren lelengo

kamise, tóri kamise ixete san,oingo manga pere aukitxeusenlelau, gero manga barik iminsiren, baya lelau lelau mangak,batzuk eskuturregas, baya labur-txu, e? aurreti onexen tamañuriiditxe, ta bastante luse, baya lelaulelau kulerori pere esaun ibiltxen,non ser esango tzut, gure amak, a,ibilli eusen, eskondu sanen okieusen sikeran, a, eskontzarako,eingo eusen puntillekas ta imintxeta, baya arten aren barik ibiltxesan, e? kulero barik kamise ixetesan luse, gero gonak, aspikogonea, ta ganeko gone, gona biaukitxeusen, eta goitxi yake, tayaken ganen, a, estaipa yake loditxe mea, jerse gero nik amari esetudotzet, baya arten jerseri pe esanibilko, mantoi bai, e? mantoiganeti, yaste sirenen kanpora edomesara edo mantoi andiaoa, etaostantzen mantoi txikerrak alantroñu emon atzen, a, emen kru-sau, iru puntekok ixete siren ta,punte, tátzen emon troñu, tágasmantoyas» - (Andreak ba joatenziren lehenengo kamisa, eta kami-sa hori izaten zen, oraingo mahu-kak ere edukitzen zituen lehena-go, gero mahuka barik ipini ziren,baina lehenago-lehenago mahu-kak, batzuk eskuturragaz, bainalaburtxoa, e? aurretik honexentamainari irekita, eta nahiko

luzea, baina lehenago-lehenagokulerorik ere ez zuen erabiltzen,non zer esango dizut, gure amak,erabili zituen, ezkondu zeneaneduki zituen behintzat, ezkontza-rako, egingo zituen puntilakaz etaipinita eta, baina artean areanbarik ibiltzen zen, e? kulero barikkamisa izaten zen luzea, gerogonak, azpiko gona, eta gainekogona, gona bi edukitzen zituen,eta goitik jaka, eta jakaren gai-nean, ez dakit ba jaka lodia etamehea, jertsea gero nik amariezagutu diot, baina artean jertse-rik ere ez zen ibiliko, mantoia bai,e? mantoia gainetik, janzten zire-nean kanpora edo mezara edomantoia handiagoa, eta osteran-tzean mantoi txikerrak halan

troinua eman atzean, hemengurutzatu, hiru puntakoak izatenziren eta, punta, eta atzean emantroinua, eta mantoi haregaz)

kamisete: kamisetakamisoi: kamisoiakansonsillu, kansosillo: galtzon-tziloa«Ba geure aitxena esango tzut, ta

pentzaten dot, gure aitxe ibil dabelu belurartean, beran atxiñekogausekas, e, aukitxeun jugoi, balodi, en jeneral negu nai ude, fel-pasko jugoi ibiltxeun, onexetara,onen tamañuri, iditxe, botoitxubeteas, ta axe ibiltxeun, gero kan-sosillok aukitxeusen, ude seinnegu, kansosillo begiñokok, oñi-karren ortxe daus kansosillobatzuk, badespadan, akabun


— 53 —

Juan Oleaga.

giau ote san, ta estreña bere inbari tauselako dekot, felpaskok aipere, baya felpasko parik gero,puntu inglesa esaten geuntzen, a,uderako, meauk ote siren,metxuauk ote siren baya, puntuinglesa a bere, ixete san, geroalkondare, gero esan tzudenmodun frakea, aukitxeuren,atzen amen trabil bet imintxe,oingo modun albotati es, atzekotrabillegas, t´alkondara pereonaño, ixitxe, ementxe paren, tri-pen paren, goraño iditxe, tireasbakarrik, gure aitxe eskondu bereestaitx, e, tireas ein basan, talelau eskontako ta orrek alkonda-ra suri botoi baltzakas, erotensiren, axe auki eun gure aitxekbotoi baltzakas, bruse baltza,fraka pere baltzak, eta gero esantzuden moduen, txaleko, lelaupuntusko barruti ibiltxe san tagero, txaleko txaleko oin selan tra-jek aukitxen deuren txaleko, alau-xe beti, en jeneral aukitxeurengixoneskok, ta gero bruse, brusebere tireas, bakixu bruse ser dan?eskuturrek, alkondara pere esku-turreas bakarrik, e, dobladillubarik, jemelo barik, botoi beteas,eta emeti iditxe, emeti yosturetiiditxe, olantxe ibiltxe siren» - (Bagure aitarena esango dizut, etapentsatzen dut, gure aita ibili dabelu-belura arte, beraren antzi-nako gauzakaz, edukitzen zuenjugoia, ba lodia, gehienetannegua nahi uda, felpazko jugoiaerabiltzen zuen, honexetara,

honen tamainari, irekita, botoitxobategaz, eta huraxe erabiltzenzuen, gero galtzontziloak edukizituen, uda zein negua, galtzon-tzilo beherainokoak, oraindinoka-rren hortxe dagoz galtzontzilobatzuk, badaezpadan, azkeneangehiago egoten zen, eta estrenatuere egin barik dagozelakoa dau-kat, felpazkoak haiek ere, bainafelpazkoak barik gero, puntuingelesa esaten genion, udarako,meheagoak egoten ziren, mehe-txoagoak egoten ziren baina,puntu ingelesa hura ere, izatenzen, gero alkondara, gero esandizudan moduan praka, eduki-tzen zuten, atzean hemen trabilbat ipinita, oraingo moduanalboetatik ez, atzeko trabilagaz,eta alkondarak ere honaino, itxi-ta, hementxe parean, triparenparean goraino irekita, tiragazbakarrik, gure aita ezkondu ereez dakit, tiragaz egin zen, etalehenago ezkontzeko eta alkonda-ra zuri horiek botoi beltzakaz,eroaten ziren, huraxe eduki zuengure aitak botoi beltzakaz, brusabeltza, prakak ere beltzak, etagero esan dizudan moduan, txa-lekoa, lehenago puntuzkoa barru-tik erabiltzen zen eta gero, txale-koa txaleko orain zelan trajeekedukitzen duten txalekoa, halako-xea beti, gehienetan edukitzenzuten gizonezkoek, eta gerobrusa, brusa ere tiragaz, badaki-zu brusa zer den? eskuturrak,alkondarak ere eskuturragaz

5. Jantziak

— 54 —

bakarrik, azpildura barik, jemelobarik, botoi bategaz, eta hemen-dik irekita, hemendik josturatikirekita, holantxe ibiltzen ziren)

kulero: kuleroamante: ume txikerrak estaltzekoerabiltzen zen mantarra

mantoi: mantoiamariñere: marinera, andrazkoenalkondara

miesasko errope: mihisezko arro-pa

oyela: oihala“Mante esate akon oyelari, ta

gero mantoi imintxe aken ganeti,ta mantatako esate aken” -(Manta esaten zitzaion oihalari,eta gero mantoia ipintzenzitzaien gainetik, eta mantetakoaesaten zitzaien)

pastore galtzardi, pastore gan-tzerdi: artzain galtzerdia, galtzerdilodiak, artilezkoak

paxe: paixa«Paxeas istutu garri itxe aken» -

(Paixagaz estutu gerria egitenzitzaien)

soñeko: soinekoasujetadora: titi-zorroatrapu suri: ume txikerrei ipintzenzitzaien sorki zuria txiza xurgatze-ko«Barruti imintxe aken oyel surie,

trapu suri, ta gero ganeti oyelaimintxe aken, oyelak ixete sirenedo, au algodoisko serak, mantamodun» - (Barrutik ipintzenzitzaien oihal zuria, trapu zuria,eta gero gainetik oihala ipintzenzitzaien, oihalak izaten ziren

edo, algodoizko hau, zerak,manta moduan)

txaleko: txalekoa«Brusen barruti imintxe san, ba

jerse esaten sakon, txaleko, txale-ko bere bai, baya lelau, jerse baterote san, aurreti iditxe» - (Brusa-ren barrutik ipintzen zen, ba jer-tsea esaten zitzaion, txalekoa,txalekoa ere bai, baina lehenago,jertse bat eroaten zen, aurretikirekita)«Atzeti lisu te aurreti dibujokas,

eote siren lelau, t´ain ganen gerotxaleko» - (Atzetik lisua eta aurre-tik marrazkiakaz, egoten zirenlehenago, eta haren gainean gerotxalekoa)

txamarre: txamarratxapiñe: txapina, artilezko galtzer-dia eta baita umeen galtzerdi txi-kerrei ere esaten zaie“Txapiñek onek, laburrek ixeten

siren, orrek eitxeudesenak, txapiñestilokok” - (Txapinak hauek,laburrak izaten ziren, horiek egi-ten zituztenak, txapin modukoak)

ur errope: ur arropayake: jaka

«Bakixu seri esate akon yakea?andraskon, a, ganeti erote sanyake, areri esate akon yake» -(Badakizu zeri esaten zitzaionjaka? andrazkoen, gainetik eroa-ten zen jaka, hari esaten zitzaionjaka)«Gero ganeti yakek, elegantek

eroteudesan, yake ta gone» - (Gerogainetik jakak, dotoreak eroatenzituzten, jaka eta gona)


— 55 —

yantzi: jantziayaskere: janzkera

5.2. OINETAKOAK

abarka kordela: abarka-kordelaabarke: abarka

“Orrek abarkak, a, olagas markaanke dan gañon, ol bat egoten daformako, alderdi betera sabal-txuau dala” - (Abarka horiek,oholagaz markatu hanka den gai-noan, ohol bat egoten da itxura-koa, alderdi batera zabaltxoagoadela)

abarketa kordela: abarketa-kor-dela

abarkete: abarketa«Etzen abarkete edo, abarkete en

jeneral ixete san» - (Etxean abar-keta edo, abarketa gehienetanizaten zen)

abarkola: abarka-ohola, abarkakegiteko erabiltzen zen moldea

abarkuntze: abarkuntzea, abarkakjosteko eta zuloak egiteko erabil-tzen den iltzea edo eztena“Narru siketu eta gero ebai orre-

gas olagas markata, eta altzan

asala, altza arbole bakixu? altza,asala bota tiñeku betera edo, etaegun bet edo biñ, agas beratutenauki, bigundu ditten, yosteko, geroabarkuntze, ondikarren badauguren abarkuntze, ta agas sulotuol baten ganean, eta atara korrea,eta agas yosi bueltan” - (Narruasikatu eta gero ebaki horregazoholagaz markatuta, eta haltza-ren azala, haltza arbola badaki-zu? haltza, azala bota tinako bate-ra edo, eta egun bat edo bian,hagaz beratzen eduki, bigundadin, josteko, gero abarkuntzea,oraindinokarren badago gureanabarkuntzea, eta hagaz zulatuohol baten gainean, eta aterauhala, eta hagaz josi bueltan)

amarre: lokarriabilleri: apabarroa, txarri zila, lus-tretzat oinetakoei ematen zitzaientxarri koipea

bortzegi: bortzegia, zapata motabat“San Blas egunen sapata bortze-

gik eta yantzitte ta Barrikera,emen Barriken itten da parajeren-go, eta Urdulisko neskakas ta anibiltte ta akorta nas ni selan animintten kordoik alkarreri erosiostuten ta, olgetan” - (San Blasegunean zapata bortzegiak etajantzita eta Barrikara, hemenBarrikan egiten da parajerengoa,eta Urdulizko neskakaz eta hanibilita eta gomutatzen naiz nizelan han ipintzen kordoiak elka-rri erosi ostuten eta, olgatzen)

bote: bota

5. Jantziak

— 56 —

eskubille: eskubila, oinetakoakgarbitzeko erabiltzen da

kordela: kordela, lokarriakordoi: kordoialustre: lustre, betunamengille, mingille: mingila

«Mengille lelengo, gero mengillenganen troñu solta estaitxen, men-gille iñ olan, eta biekas emontroñu, biek olan eiñ txe troñu geroareri» - (Mingila lehenengo, geromingilaren gainean troinua soltaez dadin, mingila egin holan, etabiakaz eman troinua, biak holanegin eta troinua gero, hari)

oñetako: oinetakoa«Oñetakok, ba, sapata lodik auki-

txeusen gure aitxek, negureko, eli-xarako, e? eta sapata meak, oki-txeuren punten, a, narrue atzekotaloin bere apurtxu bet narrue,bea bere metxue, eta ostantzentele, tele aukitxeun, tela baltzaixete san, eta negureko sapatalodik, narrusko dana ixen san, taastegunean, abarkak, lenau ba,ganadun narrues eintxe, eta gerogomaskok etor siren» - (Oineta-koak, ba, zapata lodiak edukitzenzituen gure aitak, negurako, eli-zarako, e? eta zapata meheak,edukitzen zuten puntan, narruaatzeko takoian ere apurtxo batnarrua, behea ere mehetxoa, etaosterantzean tela, tela edukitzenzuen, tela beltza izaten zen, etanegurako zapata lodiak, narruz-koa dena izan zen, eta astegu-nean, abarkak, lehenago ba,ganaduaren narruagaz eginda,

eta gero gomazkoak etorri ziren)«Gero ba amabi semealaba edo,

olan auki eusen, ta errope oñeta-kok eta erropak eta ba saltxen» -(Gero ba hamabi seme-alaba edo,holan eduki zituen, eta arropa oi-netakoak eta arropak eta ba sal-tzen)

sapata amarre: zapata lokarriasapata goye: zapata goiasapata kaje: zapata kaxasapata kordela: zapata kordelasapata soru: zapata zoruasapate: zapata

«Andraskoak ba galtzardik, enjeneral, onek gona lusedunek,emen bean antzen okitxeuresanedo belunen ganean edo beantzen, eta sapatea, nik amarisapate esetu otzet, elixarako, e?» -(Andrazkoek ba galtzerdiak,gehienetan, gona luzedun hauek,hemen behearen antzean eduki-tzen zituzten edo belaunaren gai-nean edo behe antzean, eta zapa-ta, nik amari zapata ezagutudiot, elizarako, e?)

sebo: bilgorra, oinetakoei ematenzitzaien hobeto kontserbatzeko

sintxe: zinta, abarketak lotzekoerabiltzen direnak

soru: zorua«Gane estai selan esateutzen

ganekori, baya aspiko soru» -(Gaina ez dakit zelan esaten zio-ten gainekoari, baina azpikoazorua)«Soru lodi deko» - (Zoru lodia

dauka)


— 57 —

takoi: takoia«Baya takoik estai ser dekon eus-

kera usena» - (Baina takoiak ezdakit zer daukan euskaraz izena)

takoibako: takoibakoatakoidune: takoidunatxispegi: txizpegia, lustretzat oine-takoei ematen zitzaien txarri koi-pea

txokolo: txokoloatxonklo: txankloa

5.3. OSAGARRIAK

adarra: buruko zapiaren adarraedo erroa

amentala: amantala«Ba ote siren etzetan bere,

artxeudesan etzetan bere baya,lenau lenau norberan etzetaraetorte siren, t´igol edo frakabatzuk edo alkondarak edo batakedo amentalak edo, ba etzerikgeyenatan ote san bata bat yoski-lle» - (Ba egoten ziren etxeetanere, hartzen zituzten etxeetan erebaina, lehenago-lehenago norbe-raren etxeetara etortzen ziren, etaigual edo praka batzuk edo alkon-darak edo brusak edo amantalakedo, ba etxerik gehienetan egotenzen baten bat jostuna)

boltze: 1. poltsa. 2. poltsikoaboltzillo: poltsikoaburuko pañelu: buruko zapiaburuorrotza: buruko orratza,orratz buru beltzak, buruko zapialotzeko erabiltzen direnak«Buru orrotzak esateutzen,

b´orre tire burutxu dekenak, a,

erote siren moñotan ta» - (Buruorratzak esaten zieten, ba horiekdira burutxoa daukatenak, eroa-ten ziren mototsetan eta)

fartikere, partikere: patrika«Partikere esateutzen areri, diruk

eron ta ekarri itteko» - (Patrikaesaten zioten hari, diruak eroaneta ekarri egiteko)

gantxo: gantxoa, buruko zapiarieta ileari eusteko erabiltzen dena

garriko: gerrikoagordosola: guardasola, aterkiaguante: eskularruaiduneko pañelu: iduneko zapiairu erroko pañelu: hiru puntakozapia

iru punteko pañueloa: hiru pun-tako zapia

kartere: diru-zorroamoko pañelu: muki zapia

«Pañelu burukori bere esatendako ta, moko pañelu» - (Zapiaburukoari ere esaten zaio eta,muki zapia)

orkille: gantxoa, ileari eustekoaorros buru baltzak: orratz burubeltzak, buruko zapia lotzeko era-biltzen direnak

pañelu, pañolu: zapia«Bai emeti eroten den, emen

amarrata, olan pañolutxu in tteona, tokille klasean imintte, toki-lletxun klasen eroteudesan» - (Baihemendik eroaten duten, hemenamarratuta, holan zapitxo egineta hona, tokila moduan ipinita,tokilatxoaren moduan eroatenzituzten)

petake: petaka

5. Jantziak

— 58 —

sintturoi, sintturi: gerriko uhalasonbreru: kapelatxapela: txapelaugela: uhala, gerriko uhala

5.4. APAINGARRIAK

adornu: apaingarriaarrakade: arrakada, belarrietakoabelarritxako: arrakada, belarrieta-koa

bolante: bolanteelastune: eraztunaerleju, erloju: erlojua

“Amar minuto ixeta san aberi-ña, ta amar minutogarrenerakoaberi arreglaten espada txistu yotesan, eta arregla bari padau bereerleju martxan imintte san” -(Hamar minutu izaten zen abe-riena, eta hamar minutugarrene-rako aberia konpontzen ez bada

txistu jotzen zen, eta konpondubarik badago ere erlojua martxanipintzen zen)

katea: katea, lepokoari buruz esa-ten da

kollarra: idunekoalasu: begiztapuntille: puntilasortije: eraztunatxori: txoria, begizta, umeei uletaneta egiten zaizkien begiztak edolazuak«Txori imin deu» - (Txoria ipini

du)urre: urregorria, urreaurregorri: urregorria, urreaurresuri: urrezuria, zilarra

5.5. JOSKIGINTZA

adabu: adabua, ipinkiaalbandorrotza: albandorratza


— 59 —

algodoi: algodoiaardatza: ardatza, gorua eta ardatzaerabiltzen dira goruetan egikeran

ardi lane: artileaartesik: artaziakaspilduri, aspildure: azpildura

«Orixe aspildure itte san, a, auixete les, barrurantza, aspildureori da» - (Horixe azpildura egitenzen, hau izatea legez, barrurantz,azpildura hori da)

barrena: barrena, azpildurabotoi: botoia

«Aurreti iditxe, jugoik ote sirenbotoikas» - (Aurretik irekita,jugoiak egoten ziren botoiakaz)

burusuri: orratz buruzurie, orratzburuduna

dobladillu: barrena«Au beko dobladillue, aspildure

esaten geuntzen guk atxiñe» -(Hau beheko barrena, azpilduraesaten genion guk antzina)

ere: era, jantzietan iruntziaren kon-trakoa

erriko miese: herriko mihisea“Erropak eitxeko erriko miese edo

koyu bere bedarrak eitxen sirenaldean antza lenau, bedarrak teleitxekok” - (Arropak egiteko herrikomihisea edo hartu ere belarrakegiten ziren baserrian antza lehe-nago, belarrak ehuna egitekoak)

espille: lohidurafiru: firua, haria

“Etzen itxe san firu” - (Etxeanegiten zen haria)«Ba emen bere lenau olantxe ote

san, yateko jeneroa ta, firuk etaardau te» - (Ba hemen ere lehena-

go holantxe egoten zen, jatekogauza eta, firuak eta ardaua eta)

fraka barrena: praka barrenafraka mendela: praka mendela

«Fraka mendelak soltata ta ero-teudesan» - (Praka mendelak sol-tatuta eta eroaten zituzten)

galtzetorrotza: galtzerdi orratzagarde: karda

“Gardakas afotute imintxe, pillointxe, ta andi gero palutxu betenpunten imiñi, txe tiretu te txabi-llean ari emon ta tiretu megidenmeiden, gure amuma defuntekgantzerdi asko itxeun” - (Karda-kaz afotuta ipinita, piloa eginda,eta handik gero makilatxo batenpuntan ipini, eta tiratu eta txabi-lan hari eman eta tiratu neu-rrian-neurrian, gure amomazenak galtzerdi asko egiten zuen)

garrikere: garrikadagona mendela: gona mendela

«Gona mendela edo esateutzenbere, soltata edo apurtute edobado barreneti, gona mendelaesateutzen, goneri bere, frakeriesateutzen moduen» - (Gona men-dela edo esaten zioten ere, soltatu-ta edo apurtuta edo badoa barre-netik, gona mendela esaten zio-ten, gonari ere, prakari esatenzioten moduan)

goru: gorua«Gorue iñ, osabek eitxe osten,

goru alan, txanbeliñe, ta itxeneunfiru» - (Gorua egin, osabak egitenzidan, gorua halan, txanbelina,eta egiten nuen firua)

ilbana: ilbaina

5. Jantziak

— 60 —

ilobale: firu balea, hari baleainperdible: kateorratzairuntzi: iruntzia

«Iruntzi esaten dot oin bere nik,iruntzire, ta ere beste» - (Iruntziaesaten dut orain ere nik, iruntzi-ra, eta era bestea)

ixurre: izurrakirru: kirrua, mihiseakolko: kolkoakollu: jantzien idunekoa

«Alkondare aukitxeuren aurreti iribarik, aonañoko, aonen tamañure-ko iritxe bakarrik, botoikas, etakollu barik tireas» - (Alkondara edu-kitzen zuten aurretik ireki barik,haonainokoa, haonen tamainara-ko irekita bakarrik, botoiakaz, etaiduneko barik tiragaz)

koltxoi orrotza: koltxoi orratzalane: artilea

“Edo sera ote san lane, baye sapelenau” - (Edo zera egoten zen arti-lea, baina sapa lehenago)

magala: magalamange: mahuka

«Batzuk mangakas, gero mangabarik etor siren» - (Batzuek mahu-kakaz, gero mahuka barik etorriziren)

miese: mihisea, lihoaz egiten zenehuna

orrostoki: orraztokia«Orrostoki edo esateutzen, ta

olan ixi gero, an gordete siren,polittek ixete siren» - (Orraztokiaedo esaten zioten, eta holan itxigero, han gordetzen ziren, politakizaten ziren)

orrotza: orratza«Orrotza esan tzet nik beti» -

(Orratza esan diot nik beti)pañu: oihala, ehunapuntu: puntuaserrapollere: zerrapoileratele: oihala, ehuna

“Etzen eseuren orrek eitxen tela-rik” - (Etxean ez zuten horiek egi-ten ehunik)

titere: titareatrabille: trabilatronbille: tronbila, troinuatroñu: troinua, korapiloa

«Lane garbittu te atzera, ostabereyosi bertan, ta olaoxekas yostesiren, ta gero yoste san ta anemote akon, troñu, troñu emotesan an, kordela sartxe san, ta geroan troñu ari» - (Artilea garbitu etaatzera, ostera ere josi bertan, etaholakoxeakaz josten ziren, etagero josten zen eta han ematenzitzaion, troinua, troinua ematenzen han, kordela sartzen zen, etagero han troinua hari)

txabille: txabilatxanbeliñe, txanbelete: txanbele-ta, txabila«Txanbeleta ixeten da, palutxu bet

bueltaka bueltaka korritxen dauna,ta gero an batxen da ori» - (Txanbe-leta izaten da, makilatxo bat buel-taka-bueltaka korritzen duena, etagero han batzen da hori)

txanbeliñe: txanbelina, txabilayosteko makiñe: josteko makinayostorrotza: jostorratzayosture: jostura


— 61 —

6.1. ETXEA EGITEKO MATERIALAK

adrillu: adreiluaaldamio: aldamioaamase: amasa, adreiluak ipintzekoegiten dena

are: harea«Are ba, lenau karegas ta aregas

itxe san oin sementogas ta aregasitxen dana» - (Harea ba, lehenagokareagaz eta hareagaz egiten zenorain porlanagaz eta hareagazegiten dena)«Are bai ekarte san gurdiñ» -

(Harea bai ekartzen zen gurdian)arku: arkuaarmasoi: armazoiaarri: harriaarrilose: harlauzabidurre: bidurra, hormatzat erabil-tzen zen egurrezko trentzatua“Tabike pai nau pere esetu doas

bidurre goitxi bera imintxe, fron-talari imiñi, ta gero ladrillurioskatxu atara ta, an bidurrekassujetaten daula” - (Tabikeak baineuk ere ezagutu ditut bidurragoitik behera ipinita, frontalariipini, eta gero adreiluari akastxoatera eta, han bidurrakaz eustenduela)

bustiñe: buztina

erremintxe: erremintaieltzo: igeltsuajere: jera, teilatua botatzen deneanipintzen den erramaren izena

kare atxa: kare-haitza«Kare atxa dala pentzaaittik, igol

egote san arri txarra kare ittenestana, ta a kare itten estana basu asko iñaittik esan erretan» -(Kare-haitza dela pentsatuagatik,beharbada egoten zen harri txa-rra kare egiten ez dena, eta hurakare egiten ez dena ba su askoeginagatik ez zen erretzen)

kare: karea“Kuadrille gixon, barriokok edo,

olan gixon kuadrillek eitxen eiu-den kare, ekarri arri Lemoisti bur-diñ txe» - (Taldea gizon, auzo-koak edo, holan gizon taldeek egi-ten ei zuten karea, ekarri harriaLemoiztik gurdian eta)

kare bixi: kare biziakristela: kristalaladrillu: adreilua

“Oyan bere ladrillu bero batimintxe san» - (Ohean ere adreilubero bat ipintzen zen)

lose: harlauzamorteru: mortairua, porlanarenordez erabiltzen zen amasa

6. Bizilekua

— 62 —

6. BIZILEKUA

Bizilekuari emango diogun atal honetan etxearen inguruan batu ditu-gun berbak aurkeztuko dira. Azpi-atalak etxea egiteko materialak, etxea-ren egitura, etxearen banaketa, atea-leihoak-eskailera, sua, argia, ura, sue-teko tresnak, ontziteria, altzariak, etxeko arropak, bogada eta garbikuziadira.

ola, ole: ohola“Guk a, ole esetu du kuartuten,

baya arten lurre on ei san” -(Guk, ohola ezagutu dugu gele-tan, baina artean lurra egon eizen)

pintture: pinturasemento: zementua, porlana

“Kasu beterako daus probaderobatzuk ba, bea sementoas sartutedauna, Birlen dau orretara, aesta mogittan, an diferentzigitxiau dau, diferentzi oten dana,gane sabali padau, auries, auries,auri itten badau, gatxau paratenda» - (Kasu baterako dagoz proba-leku batzuk ba, behea porlanagazsartuta dagoena, Birlen dagohorretara, hura ez da mugitzen,han desberdintasun gutxiagodago, desberdintasuna egotendena, gaina zabalik badago,euriagaz, euria egiten badu, gaiz-txoago paratzen da)

tabloya, tabloi: ohol luzea, tabloia

6.2. ETXEAREN EGITURA

age: habeaage sarra: habetzarra

“Alan a, lenauko onek agesarrak, onek e, gaure etze pere oiñe, talletu barri in tzunen, ta alanaukitxu, onek seguramente gureaitxitxek eiñekok ixao sien, berasan errementari txe, ak etzeneingo eusen orrek untzek” -(Halan, lehenagoko hauek habezaharrak, hauek, gure etxeak ereorain, teilatu berria egin genio-nean, eta halan eduki ditu, hauek

ziurrenik gure aitaitak eginekoakizango ziren, bera zen errementa-ria eta, hark etxean egingo zitueniltze horiek)

astille: arrakala, arraildura, pitza-dura

bande: bandabantzu: bantzua, habeak batzendiren muturretan elkarri eustekoerabiltzen den burdinazko amarra

bea: behea«Ori da depositxun modun, bean

ote siren kateak, oten siren, istekota sabaltako» - (Hori da depositua-ren moduan, behean egoten zirenkateak, egoten ziren, ixteko etazabaltzeko)

bean gane: behearen gainaegala: hegala, teilatuaren hegalaerrasume, erresume: erresuma

“Errasumea?, an eskiñeti, andidatorren ba goitxi datorren serari, aeusten daonari ari esaten dakoerrasume” - (Erresuma? han izkina-tik, handik datorren ba goitik dato-rren zerari, hura eusten dagoenarihari esaten zaio erresuma)

erretalle, erretelle: erreteila, teila-tuko teilak aldatzea«Talle barri botaten dakonen

erretelle» - (Teila berria botatzenzaionean erreteila)

eskiñe: izkina, kantoia, hegalaeskutu: ezkutunea, ezkutuafrontala: frontalagallurre: gailurra

«Etzen dau gallurre, etzek auki-txen deu gallurre» - (Etxean dagogailurra, etxeak edukitzen du gai-lurra)


— 63 —

goye: goia, sabaiairu uretara: hiru uretaraitxugiñe: itogina

“Itxugiñeko ure, ta ganera esti-medu ixen ei da ondo koistenbada garbi” - (Itogineko ura, etagainera estimatua izan ei daondo hartzen bada garbia)

kabrio: gapirioakantoi: kantoiakapele: kapela, teilatua bera da«Etzeko kapele da gallurre» - (Etxe-ko kapela da gailurra)

kaperio: gapirioa«Talletun oten direnak, batzu

dire kaperioak, ta beste tire soli-bek» - (Teilatuan egoten direnak,batzuk dira gapirioak, eta besteakdira solibak)

korredere: harri-pasadaralate: latalau ureko: lau ureko teilatualau uretara: lau uretara egiten denteilatua

oñarri: oinarriaorma sillo, ormasulo: horma zuloaorme: hormaparadu: aleroapasadere: pasadera, harri-pasadarapintture: pinturaposte: postea, zutabea

“Lelengo ser lodi bet, poste lodibet, egurresko eta gero, an danariagarrateko emeti beso bat, emetibeste bat ta ai tire erresumek” -(Lehenengo zer lodi bat, poste lodibat, egurrezkoa eta gero, handenei eusteko hemendik beso bat,hemendik beste bat eta haiek diraerresumak)

poyala: poiala, zutabeen beheal-dean dagoen harrizko oinarria

sale: behea, zola; gehienetan egu-rrezkoa izaten da

solibe: solibatabike: etxe barruko adreiluzkohorma

talle, telle: teila“Telle barri botaten dakonen

erretelle” - (Teila berria botatzenzaionean erretailea)

talletu, tellatu: teilatua“Aor daun auntegi, onexen bes-

tekalden, au, talletu beta dana” -(Haor dagoen ehuntegia, honexenbeste aldean, hau teilatu bat dadena)«Gero talleture bota berrixeta

san, esateuden ta a itten gendungeu pere» - (Gero teilatura botabehar izaten zen, esaten zuten etahura egiten genuen geuk ere)

tijere: teilatuko habeatrabesa: trabesa, harri-trabesatranpe: tranpa, kamarara igotzekodagoen atea

ur biko: ur biko teilatuaur bitxera: ur bitara egiten den tei-latua

6.3. ETXEAREN BANAKETA

bastarra, basterra: bazterra“Neu pere in dot iños olan baster-

txu bet, bueltan iñ esitteko lekuen,oidales, e, baya aittek eta ireka-tzitte” - (Neuk ere egin dut inoizholan baztertxo bat, bueltan ezegiteko lekuan, ohidalez, bainaaitak eta irakatsita)

beko gele: beheko gela

6. Bizilekua

— 64 —

bixileku: bizilekuabixitze: bizitzabodege: sotoa

“Txakoliñek eta aukitxeko bode-ge ixete san lenau” - (Txakolinaketa edukitzeko sotoa izaten zenlehenago)

dutxe: dutxaentrade: sarrera, atariaeraskiñe: eranskinaetzari: sarrera, etarteaetzatze: etxe atzeaetzaurre: etxaurreaetze buelte: etxe inguruaetze: etxeaetzebixitze: etxe bizitza

«Aittu ori oin esaten sausena,etzebixitxe diferentetan, ba kos-tunbre diferente pere ongo direasuntu orretan» - (Aditu horiorain esaten zagozena, etxebizi-tza desberdinetan, ba ekandudesberdinak ere egongo dira gora-behera horretan)

etzeondo, etzondo: etxe ondoa«Luki askotan, illunditxan ta

etzeondotara, ta goxen barres,iñor altza baño lenau ollok urte-ten deudenen, ollori in guardi txe»- (Lukia askotan, ilundeetan etaetxe ondoetara, eta goizeanberriz, inor altxatu baino lehena-go oiloek irteten dutenean, oiloeiguardia eta)

gele: gela“Ba ostu itxen gintzesan eskiñe-

tan edo gelatan edo, gortara beigol eskiñetan edo arka atzean,edo portalera, edo, kanpora yonesitxeko, eta kamarara amak esos-

kun itxitxen yoten, eta al danlekutxun” - (Ba ostu egiten ginenizkinetan edo geletan edo, kortaraere beharbada izkinetan edo arkaatzean, edo atarira, edo, kanporajoan ez egiteko, eta kamararaamak ez zigun uzten joaten, etaahal den lekutxoan)

goiko gele: goiko gelagoitxegi: goitegia, kamara eta tei-latuaren artean lotzen den lekuariesaten zaio goitegia“Goitxegin eukitxen gendusen

palomak” - (Goitegian edukitzengenituen usoak)

kamare: kamara, ganbara“Kamaren goyen ote san salatxu

bet, ta a ixete san goitxegi” -(Kamararen goian egoten zensalatxo bat, eta hura izaten zengoitegia)

karraju: karrajua“Bermeo alden edo esateun gure

amak, beran aiste bixi sanik etaparaje sartu sala tximiñetik, txi-miñetik sartu, eta pasau olanpasillutik, eta estaitt a, segaittikbentanatik urten saula, eta karra-jun on san arke bere idi, erremen-ta eraiñ” - (Bermeo aldean edoesaten zuen gure amak, berarenahizta bizi zenik eta paraje sartuzela tximiniatik, tximiniatiksartu, eta pasatu holan iraganbi-detik, eta ez dakit, zergatik leiho-tik irten zuela, eta karrajuan egonzen arka ere ireki, errementatueragin)

komedora: jantokiakomune: komuna


— 65 —

kuartu: logela«Oneri bere kuartu esaten geun-

tzen beti, baya gele, amomak geleesateun beti, kuartukaittik geleesate oskun guri» - (Honi ere kuar-tua esaten genion beti, baina gela,amamak gela esaten zuen beti,kuartuakatik gela esaten zigunguri)

lastategi, lastegi: lastategia“Emeti ibiltte san gixon bat, olan

eske antzen edo, laperu esateu-tzen, lapatan ta egote san, ta andiorti emeti ibiltte san eske antzent´olan, eta gurera, gauen askotanetorte san, ona lo itten, ta lo baigul edo gortan edo lastegiñ edoolan, igul ekarteun, a, ser bat,tomate bat, ta gatza eskatu itteun,ta ari tomateri kortek eiñ, eta botagatza ara ta, ak yan eitteun a gor-diñik, ta guri antoju emoteoskunak tomate gordiñe yatek” -(Hemendik ibiltzen zen gizon bat,holan eske antzean edo, laperoaesaten zioten, lapatan eta egotenzen, eta handik hortik hemendikibiltzen zen eske antzean etaholan, eta gurera, gauean asko-tan etortzen zen, hona lo egiten,eta lo ba igual edo kortan edo las-tategian edo holan, igual ekartzenzuen, zer bat, tomate bat, etagatza eskatu egiten zuen, etatomate hari ebakiak egin, eta botagatza hara eta, hark jan egitenzuen hura gordinik, eta guriantoju ematen zigun hark tomategordina jateak)

okatza: okatza, eranskina; hau

etxeari dautsola eta soro txantelaere izan daiteke«Okatza esaten dako, etze bateri

pegata itxen dana, solo pere olan,a, seusertxu badeko, antxe okas-txun» - (Eranskina esaten zaio,etxe bati deutsola egiten dena,soroak ere holan, zer edo zertxobadauka, hantxe eranskintxoan)

okollu: okoilua“Okollu baster bat okollu, an

okollun” - (Okoilua bazter batokoilua, han okoiluan)

pasillu: iraganbidea, karrajuapisu: solairua

«Etzerik etze, pisutara saltxeu-den» - (Etxerik etxe solairuetarasaltzen zuten)

portala, portale: ataria“Amen bere badaus, portalen

bere bai” - (Hamen ere badagoz,atarian ere bai)

sale: egongela«Lenau esan egoten salarik eta,

ori barri da, sale barri da» - (Lehe-nago ez zen egoten egongelariketa, hori berria da, egongelaberria da)

saloi: saloia, egongelasute: suetea, sukaldea

“Antza lenau neskaton etzetarayoteko sera ote san, yoten sirenmutillek gaubetan etzen barrure,ta suten egotaldi intxe, gero nes-katok lagunte otzen antza, selanurten lantzen batek portalera ber-baldi in txe barrure gero bestebateas, despedide olan ixeten salaesateun gure aitxe difuntuk, aikasko ibilli siren olan” - (Antza

6. Bizilekua

— 66 —

lehenago neskatoen etxeetara joa-teko zera egoten zen, joaten zirenmutilak gauetan etxearen barru-ra, eta sukaldean egotaldia egin-da, gero neskatoak laguntzenzien antza, zelan irten lantzenbatek atarira berbaldia egin etabarrura gero beste bategaz, agu-rra holan izaten zela esaten zuengure aita zenak, haiek asko ibiliziren holan)

tejabane: tejabana“Leku askotan gortan, emen

guren tejabanak on siren ta, teja-banatan ote siren baya osten, a,gortatan bere asko, iñ imiñi palu-txukas ote intxe, ta eskaitxe imiñitxe ara ietako malletxuk, a, egu-rreskok imiñitxe» - (Leku askotankortan, hemen gurean tejabanakegon ziren eta, tejabanetan ego-ten ziren baina ostean, kortetanere asko, egin ipini makilatxoa-kaz ota eginda, eta eskegita ipinieta hara igotzeko mailatxoak,egurrezkoak ipinita)

6.4. ATEA-LEIHOAK-ESKILARA

aldabe: aldabaate: atea

“Barri imin ber dule, emen imindu baya niri pene emoten dostkentxek se fuerte yau pa, aritxeaseiñeko ate bat, elei apurtu porreasbere!” - (Berria ipini behar dugu-la, hemen ipini dugu baina niripena ematen dit kentzeak zegogor zagok ba, haritzagaz egine-ko ate bat, ez daiteke apurtuporragaz ere!)

ateburu: ateburua“Ori marko bata baya gero ate-

burue, jeneralmenten lenaukoateak beste tabloi betegas auki-txeuden imintxe, kargatekoganen” - (Hori marko bat dabaina gero ateburua, gehienetanlehenagoko ateek beste tabloi bate-gaz edukitzen zuten ipinita, kar-gatzeko gainean)

ate kolome: ate koloma“Ate kolome yoko su burues” -

(Ate koloma joko duzu buruagaz)ate nausi: ate nagusiaate txikerra: ate txikerrabalkoi: balkoiabalustre: balustra, leihoen kanpo-kaldean egoten diren burdinazkohesiak“Orrek balustrek, orrek asko in

dire, oiñ aspaldiñ a, gure denpo-ran ya biribilleas eitxen ixen direorrek, baya lenau, a, kuadradues,ta trabesañu esaten dakona beresulo kuadradukas, onek, a, lenaubentana txikitxuk, a, lau arriesdausen bentanak jeneralmentenai tekes, etze sarra pere bai, Mar-dasko etze pere oin bere alaukaukiko txu, a obra in bari tau” -(Balustra horiek, horiek asko egindira, orain aspaldian, guresasoian ja biribilagaz egiten izandira horiek, baina lehenago,karratuagaz, eta trabesa esatenzaiona ere zulo karratuakaz,hauek lehenago leiho txikitxoak,lau harrigaz dagozen leihoakgehienetan haiek dauzkate, etxezaharrek ere bai, Mardasko


— 67 —

etxeak ere orain ere halakoakedukiko ditu, hura obra eginbarik dago)

bantzu: bantzua«Bantzu esaten geuntzen agarra-

teko» - (Bantzua esaten genionoratzeko)

barande: barandabarrena: barrenabentana kolome: leiho kolomabentane: leihoa

“Orrek siren iru mutillek, eta etorsiren alkarreas eta, ikusi eudenLemoisen onantza datosela argi-ren bat, bentanaren baten, taklaro atxiñe usate san, mutillekneskan bentanara yote, neu bereixe nas iños, neskan bentanarayon ta neskeari gaubetan yo ben-tanea ta geittute, neskeas berbaldiiñ, bentanati, eta ai pere ikusieudean argiren bat eta allegasiren ara” - (Horiek ziren hirumutilak, eta etorri ziren elkarre-gaz eta, ikusi zuten Lemoizenhonantz datozela argiren bat, lei-horen baten, eta jakina antzinaerabiltzen zen, mutilak nesken lei-hoetara joatea, neu ere izan naizinoiz, nesken leihoetara joan etaneskari gauetan jo leihoa eta dei-tuta, neskagaz berbaldia egin, lei-hotik, eta haiek ere ikusi zutenargiren bat eta ailegatu zirenhara)

bixegre, bixagre: bisagra“Onek a, bixagrak esaten dako-

nak, ba burriñeskok, gure atekointxe bere burriñesko tekos bixa-grak eta aitxitxek eiñeko tire

orrek” - (Hauek, bisagrak esatenzaionak, ba burdinazkoak, gureateak oraintxe ere burdinazkoakdauzka bisagrak eta aitaitak egi-nekoak dira horiek)

eskillera bantzu: eskailera ban-tzua

eskillera barrena: eskailera barre-na

eskillera buru: eskailera buruaeskillera goyena: eskailera goienaeskillera malle: eskailera mailaeskillerape: eskailerapeaeskillere: eskaileraeskudela: eskaileraren oralekua,bantzua

giltze: giltzakolome: koloma

“Ate kolomak alboko serari esateaken ba, oin marko esaten danmodun kolomak” - (Ate kolomakalboko zerei esaten zitzaien ba,orain markoa esaten den moduankolomak)

kristela: kristalamalle: maila, eskailera mailapasadora: kisketasotz eskillere: zotz eskailera

«Sotz eskillere da ori, palukaseiñeko» - (Zotz eskailera da hori,makilakaz eginekoa)

trabille, tramille: trabilatrange: tranga

6.5. SUA

auspo: hauspoaautze: hautsa, errautsa

«Aurreti urten sedaiñ, a, autzeketa prasek eta burni bet imintxeote san» - (Aurretik irten ze dezan,

6. Bizilekua

— 68 —

hautsak eta txingarrek eta burdi-na bat ipinita egoten zen)

bartzune: bartzuna, errautsa ken-tzeko erabiltzen den burdinazkotresna

bekosue, bekosube: beheko suaburruntzi: burruntziaegurriketza: egur ikatzagantxo: gantxoagarra: garra, sugarraiduri: iduria

«Iduri esaten dako, an oten sanlurre, autze, agas tapa ondo» -(Iduria esaten zaio, han egotenzen lurra, hautsa, hagaz tapatuondo)

ikestoki: ikaztobia, ikatza egitekolekua“Ikestoki esetu in dot itxen” -

(Ikaztobia ezagutu dut egiten)“Ikestokik egon ber dau tapata

lurreas, ketan ketan, egurre erre-tan erretan yon ber dau” - (Ikaz-tobiak egon behar du tapatutalurragaz, ketan-ketan, egurraerretzen erretzen joan behar du)

iketza: ikatza“Lenau iketza itxe san a, lekun,

ser bat ote san, lisuune bat eta arilarrena esaten ixen dako emen” -(Lehenago ikatza egiten zen hura,lekuan, zer bat egoten zen, leunu-ne bat eta hari larraina esatenizan zaio hemen)“Ordun gurbixe asko egote san

lekun itxe san iketza” - (Orduangurbitza asko egoten zen lekuanegiten zen ikatza)

iketzille, ikitzille: ikatz hila“Len amak eta Bilbora yoten ei

siren saltxen, surteko autze, bapasau nonondik, findu te iketzillek eta lotu sedakiosan pasau,eta Bilbora yoten ei siren oñes sal-duten, bogade itxeko, ixerak etaerropa suriri kolore emoteko” -(Lehen amak eta Bilbora joaten eiziren saltzen, surteko hautsa, bapasatu non edo nondik, findu etaikatz hilak eta lotu ze dakizkionpasatu, eta Bilbora joaten ei zirenoinez saltzen, bogada egiteko, iza-rak eta arropa zuriari koloreaemateko)

illinti, illintzi: ilintia“Imiñi kafetera bat eta garbi

garbi dauen illintzitxu bet eta ras!sartxeutzen” - (Ipini kafegailu bateta garbi-garbi dagoen ilintitxobat eta ras! sartzen zion)

kate: katea, tximinia garbitzekoerabiltzen zen katea bat

kea: kea“Ta gero burni bet erdien sue

itxeko, ta gero kea andi gora” -(Eta gero burdina bat erdian suaegiteko, eta gero kea handik gora)“Danak botateuren kea” -

(Denek botatzen zuten kea)kearte: ke-arteakedarre: kedarralaratzu: laratzua

«Eta gero a tape kendu, eta imiñiasta bat, eta imiñi eskaitxe lara-tzun, ta an egoste siren» - (Etagero tapa hura kendu, eta ipiniasta bat, eta ipini eskegita lara-tzuan, eta han egosten ziren)

larrena: larraina; iketza egitekozeharrune artifiziala


— 69 —

«Larrena esateutzen, bason eittesan olau, a, ikestoki edo larrenaesateutzena serko bat atxurreas talisutu, ta an larrenen eitteudeanlenengo egur bet sartu goitti bera,andi, ta ain kontra gero, astesiren imintten imintten egur txike-rrak, olan piramide baten antze-ra» - (Larraina esaten zioten,basoan egiten zen holako, ikazto-bia edo larraina esaten ziotenazirkulu bat aitzurragaz eta lisutu,eta han larrainean egiten zutenlehenengo egur bat sartu goitikbehera, handik, eta haren kontragero, hasten ziren ipintzen-ipin-tzen egur txikerrak, holan pirami-de baten antzera)

metxe: metxametxeru: metxeroa

misto kaje: misto kutxamisto: mistoamukurre: mukurra, sutan erabil-tzen den egur enborra

olliñe: kedarraren hautsaparrille: parrilaprase: txingarra

«Arten egur luse aukitxe san,aurreratu gero, ta prase ta berdana ba, an burni beten ganenote san, eskapa se deyen alan» -(Artean egur luzea edukitzen zen,aurreratu gero, eta txingarra etabehar dena ba, han burdinabaten gainean egoten zen, eskapaze dezaten halan)

saltillu: beheko suaren maila“Eta saltillu ari esate akon, a

alturetxu suen kontrakori” - (Etasaltiloa hari esaten zitzaion, hura

6. Bizilekua

— 70 —

altueratxoa suaren kontrakoari)sube, sue: suasugarri: sugarria, sua egiteko erre-garria

surte: surteasurteko autze: surteko hautsasusi: zuzia, tortxasutondo, sutundo: sutondoa

«Orrek erremintxe gustik otesiren sutondon» - (Erremintahoriek guztiak egoten ziren suton-doan)

taleburni, taloburni: talaburdinatanboliñe: danbolina, gaztainakerretzeko erabiltzen zen

tenesak, tenasak: tenazak, txinga-rrak eta ilintiak hartzeko erabil-tzen ziren«Ta parrillea, ote siren parrillea,

treberea, bartzune, burruntzie,tenesa pere bai, gero prasatxuketa, egur txikerrak aurreratuteko»- (Eta parrila, egoten ziren parri-la, trebedea, bartzuna, burrun-tzia, tenazak ere bai, gero txin-gartxoak eta, egur txikerrakaurreratzeko)

trebere, trebede: trebedeatxape: txapa

“Ni bixi ixe nasen lekun a, txapeimintten esetu dot” - (Ni bizi izannaizen lekuan, txapa ipintzenezagutu dut)

tximiñe: tximina“Oin bere badaus or tximiñok” -

(Orain ere badagoz hor tximinok)txinyarra: txingarratxiskeru: txiskeroa

«Aik txiskeruk esiren ixen, aikixete siren metxeruk, eta txiskeru

tire oingok» - (Haiek txiskeroak ezziren izan, haiek izaten zirenmetxeroak, eta txiskeroak diraoraingoak)

txisparri: txisparria, sua biztekoerabiltzen zen harria, era bereanerremintak zorrozteko ere erabil-tzen zen«Txisparri ote san emen sorrostu-

teko» - (Txisparria egoten zenhemen zorrozteko)

txispe: txinparta«Ta atarateun txispe, t´antxe

sorrotuteudean, serre bere yotekosolora antxe sorrostute» - (Eta ate-ratzen zuen txinparta, eta hantxezorrozten zuten, igitaia ere joate-ko sorora hantxe zorroztuta)“Ieske olan imiñi, eta arri biek,

ein txe txist! txispea bistute san taagas sigarro bistu» - (Ieska holanipini, eta harri biak, egin eta txist!txinparta bizten zen eta hagazzigarroa biztu)

6.6. ARGIA

argi: argia“Ogetalau ordun suo pere ongo

sintzen esta argi barik?” - (Hogei-ta lau orduan zuek ere egongozineten ezta argi barik?)

argixegi: argizariafarole, farola: farola

«Orrek txolak erabiltxe siren,argi, farola bere bai gero, bayaarten susi» - (Txola horiek erabil-tzen ziren, argia, farola ere baigero, baina artean zuzia)

kandela argi: kandela argiakandela negarra: kandela negarra


— 71 —

kandele: kandela“Dana, kandele modun sartu, ta

metxatxu bet imiñi, ta ori oriotanlelengon busti, ta gero emon sueari txe ak itxeun, gortara erotesan farole, gortako bearrak itxe-ko” - (Dena, kandela moduansartu, eta metxatxo bat ipini, etahori oliotan lehenengoan busti,eta gero eman sua hari eta harkegiten zuen, kortara eroaten zenfarola, kortako beharrak egiteko)

kandeleru: kadeleroakarburo: karburoakarburo argi: karburo argiakarburo late: karburo lata

“Karburo latak ote siren lenau,karburo gastate san, eta aik latakixete siren batzuk aolau alturekokta beste batzuk aonen ingirukok,eta aik imiñi alau a, burni bet,eta eskai laratzun, eta iñ aspitxiksue ta agas itxe san ori” - (Karbu-ro latak egoten ziren lehenago,karburoa gastatzen zen, eta haieklatak izaten ziren batzuk haolakoaltuerakoak eta beste batzuk hao-nen ingurukoak, eta haiek ipinihalako, burdina bat, eta eskegilaratzuan, eta egin azpitik sua etahagaz egiten zen hori)

kurtzulu: kurtzelua, kriseilua“Kurtzulu ixete san, seguru, ba

bean a, an kafetera taus antze-kok, kafetera batzuk, orrexen esti-loko, orrexen forma antzeko” -(Kurtzelua izaten zen, antza, babehean, han kafegailuak dagozantzekoak, kafegailu batzuk,horiexen erakoa, horiexen itxuraantzekoa)

metxea: metxaorio argi: olio argiaorio pote: argipetrolio: petrolioapetrolio argi: petrolio argiapote: olio argiaren ontzia

6.7. URA

arri: harria, sukaltarriaarripe: harripea, sukaltarripeadepositxu: depositua, biltegia

«Ure depositxun dau, presan» -(Ura deposituan dago, presan)

errade: errada, ura garraiatzekoerabiltzen zen ontzia; andreeksarritan errada buruan erabiltzenzuten«Errade esate yaken lenau, ba

ure, ur garbi, errekati ekarte san,esta? eta errekati ekarte san uregastetako, alau balde luse batixete san errade» - (Errada esatenzitzaien lehenago, ba ura, ur gar-bia, errekatik ekartzen zen, ezta?eta errekatik ekartzen zen uragastatzeko, halako balde luze batizaten zen errada)

esne palu: esne makila, ur makila,ura eta esnea garraiatzeko erabil-tzen zen makila, mutur bietangantxo bina edukitzen zituen bal-deak edo kantinak eskegitzeko«Esne palu esateutzen gure gixo-

nak» - (Esne makila esaten ziongure gizonak)

gantxo: gantxoa, ur makilarenkakoa

kako: kakoa, ur makilarenakantaru: kantarua, ura garraiatze-ko erabiltzen zen ontzia

6. Bizilekua

— 72 —

potixe: potixeatxorro: 1. txorrota, giltza. 2. txo-rroa, txorrotada

ure: ura“Katiken ya etze geyenatan ongo

da se asau deke aik ure” - (Gati-kan ja etxe gehienetan egongo daze asago daukate haiek ura)

ur palu: ur makila, esne makila,ura eta esnea garraiatzeko erabil-tzen zen makila, mutur bietangantxo bina edukitzen zituen bal-deak edo kantinak eskegitzeko“Ur palu ixete san, kako bi eski-

ñetan edo sulotxu bi eskiñetaneiñ, eta an balde bi imiñi, balde biedo tankin bi edo imiñi txe an txi-kon eroten sana” - (Ur makila iza-ten zen, kako bi izkinetan edozulotxo bi izkinetan egin, eta hanbalde bi ipini, balde bi edo tankinbi edo ipini eta han txikoan eroa-ten zena)

6.8. SUTEKO TRESNAK

almadise: almaiza«Morteru egurresko ixeta san, ta

beste bat ote san, almadise esateu-tzena, olau metaleskoa, agas berebai, a, yote san» - (Mortairua egu-rrezkoa izaten zen, eta beste bategoten ze, almaiza esaten ziotena,holako metalezkoa, hagaz ere bai,jotzen zen)

ardau botille: ardau botilaaste: asta, ontzien oralekua

“Asta biko es Jesus, ure ekarteko,asta bakarra baño” - (Asta bikoaez Jesus, ura ekartzeko asta baka-rra baino)

balde: baldea“Balde batzuk ote siren, oin bere

badaus ortariko baldek, guk usadusenak” - (Balde batzuk egotenziren, orain ere badagoz horieta-riko baldeak, guk erabili ditugu-nak)“Baldek a, normalak, eta alan a,

ser bat aukitxeuden, asta bat bate-ti bestera” - (Baldeak, normalak,eta halan, zer bat edukitzenzuten, asta bat batetik bestera)

balde sabala: balde zabalabarrike: barrikabarrike nausi: barrika nagusiabarrike txikerra: barrika txikerrabolingoi: garrafoiabote: zahatoabotille: botilabrotxe: brotxaenbudo: inbutua, onilaensaladere: esntsaladerafruteru: frutontziagaldare: galdara

«Ni pere ekar dot ure, e, iños, gal-dara bies» - (Nik ere ekarri dutura, inoiz galdara bigaz)

galdarille: galdarila«Kontuk kontate siren asko, asko,

ordun bere orre pere, olan barrio-ko jente batu, ausok eta batu teakabuko artasuritxe itxen danenba gero, afari, gastañe ta sartene-ko ta taloa, ta gastañek ta galdari-llek, a, olauk kobreskok ixete sirenandik esne egosteko ta, gorri gorribarru deudela ta kanpo baltz,suek baltzitxute kanpo ta barrueareas pasata ote siren aurpegiikusteko modun, espillu modun» -


— 73 —

(Kontuak kontatzen ziren asko,asko, orduan ere horiek ere, holanauzotegiko jende batu, auzoak etabatu eta azken artazuritzea egi-ten denean ba gero, afaria, gaz-taina eta zartaginekoa eta taloa,eta gaztainak eta galdarilak,holakoak kobrezkoak izaten zirenhandiak esnea egosteko eta, gorri-gorri barrua dutela eta kanpoabeltz, suak belztuta kanpoa etabarrua hareagaz pasatuta egotenziren aurpegia ikusteko moduan,ispilu moduan)

gantxo: gantxoagarrafoi: garrafoiakafetere: kafegailuakaje: kaxakasu: kazuakasuele, kasule: kazola

«Emen bere bai, emen bere bai,beko sue eukitten gendun guk eta,ta beko suek aurrean burriñeolan, a burriñe itten gendun suean ganen, ta gero garbittu ondo,ta an imiñi labako arto gero, etaan eitteun arto, ta gero a kasuleastapa, ta an kasulen ganen a praseimiñi» - (Hemen ere bai, hemenere bai, beheko sua edukitzengenuen guk eta, eta beheko suakaurrean burdina holan, burdinahura egiten genuen sua han gai-nean, eta gero garbitu ondo, etahan ipini labeko artoa gero, etahan egiten zuen artoa, eta gerohura kazolagaz tapatu, eta hankazolaren gainean txingar huraipini)

katxarro: katxarroa

kortxo: kortxoakosiñe: sukaldaritzakutxere: burruntzalialabañe: labaina

“Labañeas, ojarik esan egotenbaya labañeas, ta danak auki-txeuden labañe, fiñek en jeneral» -(Labainagaz, makinarik ez zenegoten baina labainagaz, etadenek edukitzen zuten labaina,finak, gehienetan)

lapiko: lapikoalate: latazko ontziamarmintxe, marmitxe : marmita

«Karburo ta oten siren alan, a,ojalatazko edo orretariko serbatzuk oten siren, aik ixete sirenmarmintxek» - (Karburo eta ego-ten ziren halan, latorrizkoa edohorietariko zer batzuk egotenziren, haiek izaten ziren marmi-tak)

morteru: morteroa, almaizaonille: onilapalangane: palangana

“Olan, a, eskiñetxutan imiñitxe,palanganatxun, a, ure ta, ba edoyarra bat ekarritxe, ta gero a botata barri imiñitxe olan» - (Holan,baztertxoetan ipinita, palangana-txoan, ura eta, ba edo pitxar batekarrita, eta gero hura bota etaberria ipinita holan)

pasadora: iraztontziaplantxe: plantxapote: poteaprense: prentsasagi: zahagia

«Sagi ardau ekarteko bai, ori pis-tin narru ixeten da» - (Zahagia

6. Bizilekua

— 74 —

ardaua ekartzeko bai, hori piztiennarrua izaten da)

sartena: zartaginasestere: taloa jartzeko zumitzezkootzaratxoa

tanke: tanka, tangatankiñe: tankina, kantinatape: tapa, sukaldeko ontzienestalkia

tarro: poteatartere: tarteratrapaseri: trastea, tramankuluatraste, trasto: trastea

6.9. ONTZITERIA

basiñe: bazina«Len ote san beste bat basiñe esa-

teutzena, lurreskok ixete siren,esne ta asko yateko, andiauk ixetesireleas, alan eperdi txikerra ta goisabala dekenak» - (Lehen egotenzen beste bat bazina esaten ziote-na, lurrezkoak izaten ziren, esneaeta asko jateko, handiagoak izatenzirenez gero, halan ipurdi txikerraeta goi zabala daukatenak)

basu: basua, edalontziakatillu: katiluakollare: koilarakutxarille: koilaratxoakutxillu, kutxillo: ganibeta, kutxi-loa

plater axala: plater azalaplater sakona: plater sakonaplatera: plateratase: txikara baino handiagoadenaren gainean esaten da

tenedora: tenedora, sardexkatresne: tresnayarre: pitxerra

6.10. ALTZARIAK

anke: hanka“Ixete san amen asta bat eukitxe

leas ta gero amen lau anka olan”- (Izaten zen hamen asta bat edu-kitzea legez eta gero hamen lauhanka holan)

arke: arka“Emen akaburengo antzeko

Unparako ixao san Gamiñeti,gure Antonion ixeko bat, bedera-tzi gurdi on siren, batak arkea,bestek oya, bestek beste, bestek artoinyabak, ta erreska” - (Hemenazken antzekoa Unparakoa izan-go zen Gamiñetik, gure Antonio-ren izeko bat, bederatzi gurdiegon ziren, batak arka, besteakohea, besteak bestea, besteak artoindabak, eta erreska)

armario: armairua, arasa«Gure amak eskondu sanen imi-

ñiutzen armario bat, baya lelaulelau, kolgadorak» - (Gure amakezkondu zenean ipini zionarmairu bat, baina lehenago-lehenago, kakoak)

aspire: azpira, oramahaia«Arto itxeko ixete san, talo itxeko,

ore itxeko ixete san geyau baya,askok, leku askotan, a, ba an, anedo espabere suteko baldako gali-ñeran ogi edo nonon olan gordetesan lenau, baya aspiren geyenenogi bere» - (Artoa egiteko izatenzen, taloa egiteko, orea egitekoizaten zen gehiago baina, askok,leku askotan, ba han, han edoezpabere sueteko apalategiko gali-neran ogia edo non edo non


— 75 —

holan gordetzen zen lehenago,baina azpiran gehienetan ogiaere)

asto: ohol bategaz mahaia osatze-ko berorren azpian jartzen direnhankak

aurki: aulkia, hau errespaldobakoada, baita kortarako ganadua erais-teko erabiltzen dena ere

aurrere: aurredea, ohiaren aurrekoaldea

balde: 1. apalategia. 2. apala. 3.sukaldeko armairua“Balde ixete san galiñere bean

olan, ta gero goyen tresnak a,katilluk eta” - (Baldea izaten zengalinera behean holan, eta gerogoian tresnak, katiluak eta)

bankete: aulki txikerra, errespal-dobakoa

banku: jesarlekua, lankabañere: bainuontziaerroperu: arropa-armairuaeskoparate: eskapalota, geletanegoten zen armairu handia arropagordetzeko

espillu: ispiluagaliñere: arasa, sukaldeko armairutxikerra“Galiñere ixete san beko, aonek

armariok, orti gora gero agiriko” -(Galinera izaten zen behekoa,armairu hauek, hortik gora geroagirikoa)

gastañola: gaztaina ohola, altza-riak egiteko materiala

gasun aske: gatzun aska, honetanpernilak, urdaia eta txerrikia gorde-tzen zen gatzetan kontserbatzeko

kadere: hanka

kaje: kaxakajoi: kajoia, tiradera

«Ondiño noonon igual kajoirenbaten ongo da» - (Oraindino nonedo non beharbada tiraderarenbaten egongo da)

kako: kakoakaxe: kaixakolgadora: kakoa

«An kolgadorari tape, autze sartuse dakion tapa bat imintxe akentelasko bat ta an ote siren» - (Hankakoari tapa, hautsa sar zedakion tapa bat ipintzen zitzaientelazko bat eta han egoten ziren)

koltxoi: koltxoia«Lastamarrage sapasko koltxoi

ixen san» - (Lastamarraga sapaz-ko koltxoia izan zen)«Orrek yosteudesan koltxoik» -

(Horiek josten zituzten koltxoiak)komode: komoda“Komode san txikitxuao, ta eska-

parote andi, erropak eukitxeko” -(Komoda zen txikitxoagoa, etaeskapalota handia arropak eduki-tzeko)

kume: kuma, sehaskakuxe: kuxa, ohearen armadizuanohea eta hanken alderdiak dirakuxak

lastamarrage, lastamarrege: las-tamarraga, arto sapaz egiten zenkoltxoia“Lastamarrage ixete san a,

sapasko sera” - (Lastamarragaizaten zen, sapazko zera)

maye: mahaia«Ori ixeten da, bean, ba aukitxen

deitxus, galiñere esaten yaken, a,

6. Bizilekua

— 76 —

ordun, aspiñ, a, seuser gordetakoate bies, alan, onen mayen ingeru-ko edo, eta gero goyen aukitxeun,a, kaja bat, tapeas ta an imintxesan artoa ta, orrek jenerok, ore ta,ogi gordeta» - (Hori izaten da,behean, ba edukitzen ditu, galine-ra esaten zitzaien, orduan,azpian, zer edo zer gordetzeko atebigaz, halan, mahai honen ingu-rukoa edo, eta gero goian eduki-tzen zuen, kaxa bat, tapagaz etahan ipintzen zen artoa eta, gauzahoriek, orea eta, ogia gordeta)«Bai maye bereinketute san, ta

agas ogi» - (Bai mahaia bedeinka-tzen zen, eta haregaz ogia)

mesanotxe: mesanotxea, gau-mahaia

molle: koltxoiaren azpian jartzendena

obaseru, ogaseru: ohezerua,antzinako oheek zeukaten estal-kia, lau zutaberen gaineko zerua

oiburu: oheburuaoreñela: txizontziaoya: ohea

«Katu ba, ori an kasu beterako suegon ta katu, katu dabill etzen,katu baltza, ta gero oira sosenenondon para itten da gero ori katubaltza, e? ta ori persone da, tagero egunes katu baltza dabiltzuetzen, ta katu baltzik, e, ba peres-kendun eukitten, danak garbittu-ten gendusen» - (Katua ba, horihan kasu baterako, zu egon etakatua, katua dabil etxean, katubeltza, eta gero ohera zoazeneanondoan paratu egiten da gero,katu beltz hori, e? eta hori pertso-na da, eta gero egunez katu bel-


— 77 —

tza dabilkizu etxean, eta katu bel-tzik, bat ere ez genuen edukitzen,denak garbitzen genituen)

pertxe: arropa eskegi-lekuasapasko koltxoi: sapazko kol-txoia, lastamarraga

sille: aulkia, hau errespaldodunaizaten da, errespaldobakoa “aur-ki” da“Ien in ber, ien in ber, bata batek

altza in ber edo espabere, sillebaten imintxe, aurki edo, aurkiedo imintxe” - (Igan egin behar,igan egin behar, baten batekaltxatu egin behar edo ezpabere,aulki baten ipinita, aurkia edo,aurkia edo ipinita)

tape: tapa, estalkiatiradora: tiradera, kajoiatxixelu: zizeilua, karrajuan edosuetean egoten zen jesarlekuluzea«Txixelu an, a, selan daun a, a

da txixelu yesarteko, portalendauna txixelu» - (Zizeilua han,zelan dagoen hura, hura da,zizeilua jesartzeko, atariandagoena zizeilua)

yesarleku: jesarlekua«Yesarleku bere esaten dako orreri»

- (Jesarlekua ere esaten zaio horri)

6.11. ETXEKO ARROPAK

almude, almuade, aulmede:burukoa, burkoa“Almude andik ixete siren aik,

aik, a, betetako oidalau lume par-tide ber ixete san” - (Burruko han-diak izaten ziren haiek, haiek,betetzeko ohidalako luma partidabehar izaten zen)

almudeasala, almuadasala: buru-ko azala

antzar lume: antzar luma“Antzar lumeas oten siren, baya

orrek elegantek ixeten siren, taberok, ta koltxa asala ixete san,ori ote san, ba ser baten barrun,ixera bi intxe balitze les, ganekobaya gero barrun eukitxeun ba,lume antza baleko moduko gausebat, lonasko edo fiñao, ta gero a,garratza ixete sales ganeti imintxeakon ixera bi, almueda asal batenmodun sartute san ori lume esa-teakona” - (Antzar lumagaz ego-ten ziren, baina horiek dotoreakizaten ziren, eta beroak, eta kol-txa azala izaten zen, hori egotenzen, ba zer baten barruan, izarabi eginda balitz legez, gainekoabaina gero barruan edukitzenzuen ba, luma antza baleukamoduko gauza bat, lonazkoa edofinagoa, eta gero, garratza izatenzen legez gainetik ipintzenzitzaion izara bi, buruko azalbaten moduan sartzen zen lumahori esaten zitzaiona)

burruko: burrukoa, burkoaedredoi: edredoiaesku sorki: esku sorkiaixere: izarakoltxa asala: koltxa azalakoltxe: koltxa

“Koltxe bere, mante lekuen kol-txe, nik askotan ein dot lo kol-txeas, mutill andi iñ arten, kol-txea antzarran lumeas betetusaku bet, eta gero yosi, eta geroaintzako funde, beste ser moduko

6. Bizilekua

— 78 —

dibujodune, t´a bere leku bittanedo iruten amarra, koltxoi ittendan modun, ta tapea” - (Koltxaere, manta lekuan koltxa nikaskotan egin dut lo koltxagaz,mutil handia egin artean, koltxaantzarren lumagaz bete zaku bat,eta gero josi, eta gero haientzakoazala, beste zer moduko marraz-kiduna, eta hura ere leku bitanedo hirutan amarratu, koltxoiaegiten den moduan, eta manta)

koltxille: koltxila, izaren gaineanjartzen zen edredoi antzekoa«Au edredoi eta onek oraintzuko

tire, orrek estoas nik esetu, koltxi-lle lenau ote san tapateko» - (Hauedredoia eta hauek oraintsukoakdira, horiek ez ditut nik ezagutu,koltxila lehenago egoten zen tapa-tzeko)

kortiñe: gortinamante: manta, tapamantela: zamaua, mahai-estalkiasorki: 1. sorkia, sukaldeko trapua.2. zamak garraiatzeko buruanipintzen zena

tape: tapa, manta«Arto sapeas estot esetu, baya,

ganeko tape bai a lumedune» -(Arto sapagaz ez dut ezagutu,baina, gaineko tapa bai lumadu-na)

trapu: trapua, sorkiaule: ulea, mahai gainean ipintzenden plastiko antzekoa

6.12. BOGADA

anille: anilabarande: baranda, erropa eskegi-

tzeko erabiltzen dena“Barande esate yaken, kanpon

ote san, alanbre bat edo kordelbat edo seuser imiñi eta an itxesan eskei” - (Baranda esatenzitzaion, kanpoan egoten zen,alanbre bat edo kordel bat edo zeredo zer ipini eta han egiten zeneskegi)

barreñu: barreinua«Yagoi txinboas, etzen lelengo, ur

beroan ta intte, eta gero ara yotengintzen an aklara, ta an ur gar-bies gero lejiatan itxi an, eta etze-ra, surik an itxitte, barreñun itxian, eta gero ba paste sanen edoordu bete edo bi edo iru, aklara-ten yon» - (Xaboi txinboagaz,etxean lehenengo, ur beroan etaeginda, eta gero hara joatenginen han aklaratu, eta han urgarbiagaz gero lixibatan utzihan, eta etxera, zuriak han utzi-ta, barreinuan utzi han, eta geroba pasatzen zenean edo ordu beteedo bi edo hiru, aklaratzen joan)

bogada arri: bogada-harria, arro-pa-harria

bogade: bogadaerropa arri: bogada-harria, arro-pa-harria«Erropa arri, bai antxe arri olan-

txe imintte, ta beluniko iminttekoleku bere an gero, saku bet erotengendun, a, an beluniko parateko»- (Bogada-harria, bai hantxeharria holantxe ipinita, eta belau-niko ipintzeko lekua ere han gero,zaku bat eroaten genuen, hanbelauniko paratzeko)


— 79 —

gantxo: arropak eskegitzeko gan-txoak

lejie: lixiba“Emen gure barrioan, leku asko,

etze asko daus, esta? ta erropakgarbitxan lejia edo seuser yagoi,eta ara yote sien, ganadu te,korrienteas, gero errote or goyen,ta errote pere ba, botateunen,ioten sanean, ugetu etorte sanen,ba korridu itxeusen orrek, taberantza fasill eitxeuren” -(Hemen gure auzoan, leku asko,etxe asko dagoz, ezta? eta arropakgarbitzen lixiba edo zer edo zerxaboi, eta hara joaten ziren,ganadua eta, korronteagaz, geroerrota hor goian, eta errotak ereba, botatzen zuen, ehotzenzenean, ugetua etortzen zenean,ba korritu egiten zituen horiek,eta beherantz erraz egiten zuten)

mantxe: lohidura, espilasiñe: zina

“Bueno siñe bai bogade itxeko,garbitxuteko, orrek asta bikoandik, oin plastiko tausen modu-ko paño andiaok, eta tiñen a, imi-ñitxe, mayen yabona eta gero arapasa” - (Beno zina bai bogadaegiteko, garbitzeko, horiek astabiko handiak, orain plastikoakdagozen modukoak baino han-diagoak, eta tinan, ipinita,mahaian xaboiztatu eta gerohara pasatu)

sose: sosa“Sose ixete san erropak garbitxu-

teko” - (Sosa izaten zen arropakgarbitzeko)

tiñe: tinatiñeku: tinakoa, arropak garbitze-ko erabiltzen zen egurrezkoontzia“Tiñekuk ixeten siren barrika

txikerrak ebai erditxik eta aitxanimintxen siren” - (Tinakoak iza-ten ziren barrika txikerra ebakierditik eta haietan ipintzen ziren)

ugerra: ugerra“Ugerreri, kaka dariola etze gusti

an” - (Ugerreria, kaka dariolaetxe osoa han)

yaboi, yagoi: xaboia“Yagoi satitxuk lotxen direnak

egosi uretan, eta a bota gero ta aneuki, estaipa se, egurdate batenedo egurdi beten, edo semet den-poran estakitx, ta gero askotangauben bedarran ganen sabalduagas yagoyes” - (Xaboi zatitxoaklotzen direnak egosi uretan, etahura bota gero eta han eduki, ezdakit ba ze, eguerdiarte baten edoeguerdi baten, edo zenbat denbo-ran ez dakit, eta gero askotangauean belarraren gaineanzabaldu hagaz xaboiagaz)

yaboi orde: xaboi ordea“Surteko autzeas bere, yaboi orde,

eta laban laban parate da gero!okixu surteko autze olan, a, kasubeten bustitte, eta an imiñixu erro-pa bat eta ene! yaboi modun labanlaban laban” - (Surteko hautsagazere, xaboi orde, eta laban-labanparatzen da gero! eduki ezazu sur-teko hautsa holan, kasu baten bus-tita, eta han ipin ezazu arropa bateta ene! xaboi moduan laban-laban-laban)

6. Bizilekua

— 80 —

6.13. GARBIKUZIA

are suri: harea zuria, ohola garbi-tzeko erabiltzen zena“Are erosi itxen gendun geuk e,

erosi bere itxe san, are arri bai,are suri, arenateko” - (Harea erosiegiten genuen geuk, erosi ere egi-ten zen, hare-harria bai, hareazuria, hareatzeko)

arriko: harrikoaautze: hautsabasure: zaborra, zaramabasureru: zakarrontziaborre: borra, hondakinaerregosi: erregosi, atriki, desorde-nuari esaten zaio“Emen dau erregosi!” - (Hemen

dago erregosia!)eskobe: erratza

“Organisadoreak aurek iminttendittu gixonak an garbittutekoauren eskobakas” - (Antolatzai-

leek eurek ipintzen dituzte gizo-nak han garbitzeko euren erra-tzakaz)

eskoba garratza: erratz garratzaeskubille: eskubilaeskubille garratza: eskubila garra-tza

estropetxu, espatxu: estropatxua,tresnak garbitzeko erabiltzen dena

garbikusi: garbikuzia“Estai nik garbikusi falte bere

ixete san sikeran” - (Ez dakit nikgarbikuzi falta ere izaten zenbehintzat)

lanprastade: lanprastada, gaingi-roki egiten den garbikuzia

loye: lohia, ugerraplantxe: plantxasaburreri, saborreri: zaborreriasepillu: eskubilaugerra: ugerra


— 81 —

7. SINISKERAK

Atal honetan sineskerei buruzko berbak batzen ditugu; sineskera horie-tariko gehienak elizari dagozkio; beste batzuk, ostera, garaiteko sines-esparruetan koka ditzakegu. Gaia aurkezteko honako azpi-atalok eginditugu: eliza, erlijioa, elizkizunak, kleroa eta gainerako sineskerak.

7.1. ELIZA

albotako, albako, alboko: albata-koa, goizeko kanpaiaren izena«Sakristauk funtziño ona auki-

txeun, elixe garbitxu te artesa, ta

kanpak yo, goxen, a, seiretan edo,albokotan esate akon, kanpabatzuk yote siren, oiñ amabikeitxen diren antzen, emen ba, oinserakas yoten dire» - (Sakristauak

zeregin ona edukitzen zuen, elizagarbitu eta artezatu, eta kanpaiakjo, goizean, seietan edo, albatako-tan esaten zitzaion, kanpaibatzuk jotzen ziren, orain hama-biak egiten diren antzean, hemenba, orain zerakaz jotzen dira)

altare: aldarea«Altareri atze emonta itxe san» -

(Aldareari atzea emanda egitenzen)“Bai, neu kantaten ibilli bere urte

bitten alerreska Yataben aldarera-ko, eta beste norako ixen san?aldarerako ixen gintzen urtebaten, emeko San Luis edo, SanLuiseko kofradie ixete san, ta oge-talau edo mutill ibiltte gintzesan,brusekas ordun bere, palukes tatxiliñekas ta ibiltten gintzen,emeti, Birle koisten gendun emetibaya, egun t´erdi edo ber korritta-ko se kante ibiltten gendun lusero-txu” - (Bai, neu kantatzen ibili ereurte bitan alerreska Jataben alta-rerako, eta bestea norako izanzen? altarerako izan ginen urtebaten, hemengo San Luis edo, SanLuiseko kofradia izaten zen, etahogeita lau edo mutil ibiltzenginen, brusakaz orduan ere,makilakaz eta txilinakaz eta ibil-tzen ginen, hemendik, Bilela har-tzen genuen hemendik baina,egun eta erdi edo behar korritzekoze kanta ibiltzen genuen luzaro-txo)

amabitxekok, amabik: hamabiak,hamabietako kanpaiak«Goxeko seiretan albokotan, eta

gero amabitxan, eta gero ordubitxan» - (Goizeko seietan albata-kotan, eta gero hamabietan, etagero ordu bietan)

amaritxekok, arimitxekok: abe-marietako kanpaiak, ilundekokanpaiak“Amaritxekok ixeten siren illun-

din, arimenak belutxuau” - (Abe-marietakoak izaten ziren ilun-dean, arimenak belutxoago)

arimenak: arimenak, azken kan-paiak«Amabitxan kanpak, atzalden

amaritxekoak illundin, eta geroarimenak, gaube in txe osten» -(Hamabietan kanpaiak, arratsal-dean abemarietakoan ilundean,eta gero arimenak, gaua egin etaostean)

bankue: bankua, jesarlekua«Oin banku esaten da, esta? baya

len yesarleku» - (Orain bankuaesaten da, ezta? baina lehen jesar-lekua)

batisterio: potentegia, bataiatzekoontzia

egurdiko kanpak: eguerdiko kan-paiak

elispe: elizpea, elizaren arkupeaelixe: eliza

“Au elixan andiko alderdiko da”- (Hau elizaren handiko alderdi-koa da)«Bein beten bere akordate nas,

au elixe, barri itxeko, gerratenbotako elixe da au, ta barri itxekoibil sirenean, eta etorten sirenenarkitetok eta, ba etorri ok estai norta aiko olan itxeuren, eta gero,

7. Siniskerak

— 82 —

egun beten, gure beste osaba bate-ri, terreno sati bet atzeti kendu bereutzen, a, solo oki eun te, eta ba akendu ber dako, Sabinori kenduber dako elixe leku ba an itxeko,bai emon, beste alderdin Sabinori,se estekosu erri gustientzat Sabi-nori setan kendurik suk, abaderi,esateutzen ba, erriko parroko ixensan ta, eta ba elixentza ta, seureemon, elixeri, baya iñona kendu-te es, eta asten dire erriltxan esetz,ba, oboto lotzen bada elixe botate-ko atzerau elixe, bota daille osa-ben terrenora, gure osaben terre-nora, ba beste solo bateas eukieuen, elixe teko terreno sati bet,an txabolatxun ondon ta an emo-teko esateutzen, emon an! ba bestealderdin kentxen dakona, t´orre-tara bai ixen ber daule emote, bai

bestera esetz, bestek kentxekon ariesetz, suok estosu pentzaten iñorikendu baño, suok ser emoteosusuo pa?» - (Behin baten ere gomu-tatzen naiz, eliza hau, berria egi-teko, gerratean botako eliza dahau, eta berria egiteko ibili zire-nean, eta etortzen zirenean arki-tektoak eta, ba etorri duk, ez dakitnor eta aiko holan egiten zuten,eta gero, egun baten, gure besteosaba bati, lur zati bat atzetikkendu behar zion, soro edukizuen eta, eta ba hura kendubehar zaio, Sabinori kendu beharzaio eliza lekua ba han egiteko,bai eman, beste alderdian Sabino-ri, ze ez daukazu herri guztiaren-tzat Sabinori zertan kendurikzuk, abadeari, esaten zion ba,herriko parrokoa izan zen eta, eta


— 83 —

ba elizarentzat da, zeurea eman,elizari, baina inorena kendutaez, eta hasten dira errietan ezetz,ba, hobeto lotzen bada eliza bota-tzeko atzerago eliza, bota dezalaosabaren terrenora, gure osaba-ren terrenora, ba beste soro bate-gaz eduki zuen, elizak daukaterreno zati bat, han txabolatxoa-ren ondoan eta han emateko esa-ten zion, eman han! ba bestealderdian kentzen zaiona, etahorretara bai izan behar duelaematea, baina bestera ezetz, bes-teak kentzekotan hari ezetz, zuekzer ematen duzue zuek ba?)

ermintxe, ermitxe, erremintxe,ermitte: baseliza«Ori Santa Kurtze bere ba, elixen

kontran egon san erremintxe bat,ta ori itxen san setienbren ama-laun lenau yai» - (Hori Santa Kur-tze ere ba, elizaren kontra egonzen baseliza bat, eta hori egitenzen irailaren hamalauan lehena-go jai)«Erri askotan, erremintxe asko

oten dire, barrio gustitxan erre-mintxetxuk, ta Mungi pere erre-mintxe asko deko» - (Herri asko-tan, baseliza asko egoten dira,auzo guztietan baselizatxoak, etaMungiak ere baseliza asko dauka)

erri kanpak: herri kanpaiaketzopo: isipua

«Monagillo ibiltxe sanen, etaotzare basartean, eta etzepoa tabereinketue, otzaran deitxusela,eta, abade bereinketuten, solokoaldera urten, soloko alderdirentza

urtenta ibiltxe san, ta abadekbereinkesiño bota, ta etzekoandrek arrotzak eta errel bi edoestaitx, errel bat edo errel bi edoseoser» - (Meza-lagun ibiltzenzenean, eta otzara beso artean,eta isipua eta bedeinkatua, otza-ran dituela, eta, abadea bedein-katzen, soroko aldera irten, soro-ko alderdirantz irtenda ibiltzenzen, eta abadeak bedeinkazioabota, eta etxeko andreak arrau-tzak eta erreal bi edo ez dakit,erreal bat edo erreal bi edo zer edozer)

il kanpak: hil kanpaiak, gizonez-koa bada hiru jotaldi egiten ziren,andrazkoa bada bi

kandeleru: kandeleroakanpatorre: kanpandorre

“Kanpatorren bere on da orain-tzu arte» - (Kanpandorrean ereegon da oraintsu arte)

kanpe: kanpaia“Sakristau sarra il sanean, sakris-

tau sarra abadeas bertan biste san,ta ak eitxeusen kanpak yo ta sakris-tau bearra gusti, ta gero Frantziskoksegidu eun osten” - (Sakristau zaha-rra hil zenean, sakristau zaharraabadeagaz bertan bizitzen zen, etahark egiten zituen kanpaiak jo etasakristau beharra guztia, eta geroFrantziskok segitu zuen ostean)

koru: koruakurtze: gurutzeamesa kanpak: meza kanpaiakparroki: parrokia

«Larrori bere, parroki da, Lauka-ris bere bai, ori bere parroki da» -

7. Siniskerak

— 84 —

(Larrauri ere, parrokia da, Lauka-riz ere bai, hori ere parrokia da)

portiku: elizpeapotentegi: potentegia, bataiatzekoontzia«Potentegi esateutzen emen,

emen on san len andi bet, lenau,baya, berau, a, sillekas, arriskosillek eta olan egon siren atxiñekoelixan, t´oiñ estakixu? oiñ estaitxbalde bat edo ser eroten deudenara atzera korureko bidera» -(Potentegia esaten zioten hemen,hemen egon zen lehen handi bat,lehenago, baina, berau, aulkia-kaz, harrizko aulkiak eta holanegon ziren antzinako elizan, etaorain ez dakizu? orain ez dakitbalde bat edo zer eroaten dutenhara atzera korurako bidera)

pulpitxu: pulpituasakristi: sakristiasamau: zamaua, sepulturaren gai-nean ipintzen zena da

sepulture: sepultura, elizan fami-liaren hilekoen oroimenez jartzenzen petrila eta beronen gaineansorki beltz bat zamau zuri batekestalia, beronetan kandelak biztu-ta egoten ziren

torre: dorreatxiliñe: txilinaur bereinketu: ur bedeinkatuaur bereinketu ontzi: ur bedeinka-tu ontzia

yesarleku: jesarlekua

7.2. ERLIJIOA

abemarie: abemariaagur mari: agur maria

aitxe gure: aita gureaaitxearena: aitearena

«Aitxearen ta semearen, berein-kesiño esate san, aitxe santunbereinkesiño bere esate san» -(Aitearen eta semearen, bedeinka-zioa esaten zen, aita santuarenbedeinkazioa ere esaten zen)

amabirjiñe: amabirjina“Amabirjiñe, lelau abaderi bus-

kentza eroten ei akon, ba txarrikiltxen daunen gustiri, ba busken-tza, eta egunen baten, abade pereil ber i eun sera, txarri, ta abadekgero danak eroteko, danari emote-ko, es euken a, serik, danantzako,ba erri gustiri emoteko serik es, taser i eun? amabirjiñe imiñi a,serean, bean bajatute, eta txarrisatitxute berak a, ta amabirjiñekkoyu daula, orrek ipuñek politxokontaten eiusen Bitxor Garaik” -(Amabirjina, lehenago abadearibuzkantza eroaten ei zitzaion, batxerriak hiltzen dituenean guztiei,ba buzkantza, eta egunen baten,abadeak ere hil behar ei zuen zera,txerria, eta abadeak gero denakeroateko, denei emateko, ez zeu-kan, zerik, denentzat, ba herriguztiari emateko zerik ez, eta zeregin zuen? amabirjina ipini,zerean, behean baxatuta, eta txe-rria zatituta berak, eta amabirji-nak koiu duela, ipuin horiek politokontatzen ei zituen Bitxor Garaik)«Gero amabirjiñek urteotzena

bere orko ixen san» - (Gero ama-birjinak irten ziona ere horkoaizan zen)


— 85 —

andramari: andramariangeru guarde: aingeru jagoleaangeru: aingeruaarime: arima

«Orio sunde daonen, ba purgato-rioko arimek negarres dausela, taordun erresate san gero, guri ire-katzi oskun, aitxe gure bat» - (Oliosunda dagoenean, ba purgatorio-ko arimak negarrez dagozela, etaorduan erregutzen zen gero, guriirakatsi ziguten, aita gure bat)

barau: barauabereinkesiño: bedeinkazioabijili: bijilia

«Bijili bai bariku gustitxan, oinbere ondiño badau kontunbre ori»- (Bijilia bai bariku guztietan,orain ere oraindino badago ekan-du hori)

birjiñe: amabirjinabulde, bule: bulda

«Bule tirela ta, bulek erosten yotesan jente gusti, urte gustireko dire-la ta urteko eroste siren orrek,papel batzuk» - (Buldak direla eta,buldak erosten joaten zen jendeguztia, urte guztirako direla etaurteko erosten ziren horiek, paperbatzuk)

debosiño: debozioa, fedeademoniño: demonioa

«Demoniño guk esaten gendun,diabru barik demoniño» - (Demo-nioa guk esaten genuen, deabruabarik demonioa)

dotriñe: dotrina«Dotriñe esan ber ixete akon aba-

deari» - (Dotrina esan behar iza-ten zitzaion abadeari)

«Dotriñe ikisten asiko siren igolbost urteas edo olan, eta gero,yakitxeuden abaden modun» -(Dotrina ikasten hasiko zirenbeharbada bost urtegaz edoholan, eta gero, jakiten zutenabadearen moduan)

elixe sartxe: eliza sartzea, elizahartzea«Gero elixe sartxe itxen eroteu-

den amak» - (Gero eliza sartzeaegiten eroaten zuten amek)

erlijiño: erlijioaerrespontzo: errespontsuaerresu: errezua, otoitzaerrogatibe, errebatibe: errogatiba

“Lenau errebatibak eitxe sitxunabadek, eta sikete itzela ta auririkes, auririk es, ta beran amak esa-teule esateun arek, etor sirela sere-ti atzera, Plentzitxi, Andramari-txi, eta kuadrille gusti atzean” -(Lehenago errogatibak egitenzituen abadeak, eta sikate itzelaeta euririk ez, euririk ez, eta bera-ren amak esaten zuela esatenzuen hark, etorri zirela zeretikatzera, Plentziatik, Andramaritik,eta talde guztia atzean)

etze bautiso: etxe bataioa«Angerutxu bet il da, ta lelau, a,

angeru pere iltxe siren, ori bere,bautisa barik iltxen basan linborayoten ei siren, eta etze bautisoiñeskeroan, aitxearen ta semea-ren ta, ur apur bet bota eskeroanserure, serure yoten ei siren» -(Aingerutxo bat hil da, eta lehena-go, aingeruak ere hiltzen ziren,hori ere, bataiatu barik hiltzen

7. Siniskerak

— 86 —

bazen linbora joaten ei ziren, etaetxe bataioa eginez gero, aiteareneta semearen eta, ur apur batbotaz gero zerura, zerura joatenei ziren)

Etxe bataioa egiteko formula ondo-ko hau izan da:«Nik bateatuten saitut, aitxaren

ta semearen, ta espiritu santunixenen» - (Nik bataiatzen zaitut,aitaren eta semearen eta espiritusantuaren izenean)

fede: fedea“Ori ba, au abadetzea? ein san,

eta abade sarra, nor san lelau?Jesus ixena ixen berreun aurki, taabade sarrak eta, are falta ei san,eta Gorlisera yoten ei san, Gorlise-ra aretan, ganadu gurtola, gana-dukas ekarten ei san, eta abadepa ondo esaten ei eutzen erriri,Yataben fede ta Gorlisen are, taelixe altza ei eurean, ba errik, bafede” - (Hori ba, abadetxe hau?egin zen, eta abade zaharra, norzen lehenago? Jesus izena izanbehar zuen aurki, eta abadezaharrak eta harea falta ei zen,eta Gorlizera joaten ei zen, Gorli-zera hareatan, ganadua gurtola,ganaduakaz ekartzen ei zen, etaabadeak ba ondo esaten ei zionherriari, Jataben fedea eta Gorli-zen harea, eta eliza altxatu eizuten, ba herriak, ba fedea)

glori: loriagorroto: gorrotoagure jaune: gure jauna

«Esan dotena, gaubeko amabi-txeti gora arik eta urrengo goxe-

rarten, a, baraurik on ber, gurejaune artxeko bere, ta osten artu-ten baosu ure edo seoser bere, esinkomulga laitxikela» - (Esan duda-na, gaueko hamabietatik goraharik eta hurrengo goizera arte,baraurik egon behar, gure jaunahartzeko ere, eta ostean hartzenbaduzu ura edo zer edo zer ere,ezin komulga litekeela)

infernu, ifernu: infernuajangoiko: jaungoikoakredo: kredoakristiño: kristaua

«Baya ori da es induljentziaitxikedo espadase kristiño in barik iñorlotu se deitxen» - (Baina hori daez induljentziagatik edo ezpadazekristaua egin barik inor lotu zedadin)

kurtze santarena: gurutze santa-rena“Kurtze santearen senallekaitxik,

gaure areriokandik saindu gai-xus, gure jaune ta jainkoa amen”- (Gurutze santearen seinaleaga-tik, gure arerioakandik zain gai-tzazu, gure jauna eta jaungoikoaamen)

limosne: limosnalinbo: linboa, bataiatubako umeakhiltzen zirenean linbora joaten eiziren. Bestalde, lupetzeko lekuarilinboa ere esaten zaio.

mandamentu: mandamenduamisiño: misioaorasiño: errezua, orazioa, otoitzapekatu: bekatua

«Olauk pekatuk siren lelau» -(Holakoak bekatuak ziren lehena-


— 87 —

go)promese: aginduaprosesiño: prozesioapurgatorio: purgatorioa

«Purgatorion dau espabere a iñarte» - (Purgatorioan dago ezpa-bere hura egin arte)

sakramentu: sakramentuasalbe: salbeasanta marie: Santa Mariasante: santasantu: santua, saindua

“Lelau a, sakristie, santuk on eisiren sakristiñ, ba ori egi da san-tuna ori, e? aorko etzeko ser batek,ta aik a gero ba abade sarrak, esabade sarra ta abade txikerra,abade txikerra bermeotarra san,seguru bere, eta aik santu sarrak,sakristiñ egosanak, erre eta apur-

tu in ber ei siren, ba kanporaatara ta barrik imintxeko ba erre-noba in san antza elixe ori, lelau,se denporan, gure aitxen a, ixekobat eskondu san, abade txikerrana, anaje bateas, ta orduko denpo-ran san, abade emen egon sanabade txikerra, ta kanpora atarata gero ba, santuk apurtutenimiñi euresan, ta Larrasabalekosantu te etorri siren, abade txike-rra txistolari ixen ei san segurubere txistosoran bat eta, selanauki eula ixena, abade, santu,santu esaten ei eutzen, esaten eieutzen, eta apurtuteko santurenbat, Jaune, nire biotzak estauagintxan ori apurtute, ta abadegero barreka egoten ei san segurubere, olauk, olau serak eitxen ei

7. Siniskerak

— 88 —

Jose Amezaga.

eusen ta, ta areana bere bardiñ,ori abadetzea olantxe intxe i dau”- (Lehenago, sakristia, santuakegon ei ziren sakristian, ba horiegia da santuena hori, e? haorkoetxeko zer batek, eta haiek huragero ba abade zaharrak, ez abadezaharra eta abade txikerra,abade txikerra bermeotarra zen,antza ere, eta haiek santu zaha-rrak, sakristian zeudenak, erreeta apurtu egin behar ei ziren, bakanpora atera eta berriak ipintze-ko ba barriztatu egin zen antzaeliza hori, lehenago, ze denboran,gure aitaren, izeko bat ezkonduzen, abade txikerraren, anaiabategaz, eta orduko denboranzen, abade hemen egon zenabade txikerra, eta kanpora ateraeta gero ba, santuak apurtzenipini zituzten, eta Larrazabalekosantua eta etorri ziren, abade txi-kerra txistolaria izan ei zen antzaere txistosoren bat eta, zelaneduki zuela izena, abade, santua,santua esaten ei zioten, esaten eizioten, eta apurtzeko santurenbat, Jauna, nire bihotzak ez duagintzen hori apurtzea, eta aba-dea gero barreka egoten ei zenantza ere, holakoak, holako zerakegiten ei zituen eta, eta harenga-na ere berdin, hori abadetxeaholantxe eginda ei dago)

seru: zerua«Purgatorioti yoten ei siren seru-

re guri ori irekatzi oskun, eta ausiñe asmate sanen ba purgato-rioko arimek» - (Purgatoriotik joa-

ten ei ziren zerura guri hori ira-katsi ziguten, eta usain huraasmatzen zenean ba purgatoriokoarimak)

tentasiño: tentazioatxantela, txartela: txantela, elizanematen zena, urteko derrigorrez-ko aitorpenaren justifikagarria;sasoi baten beharra topatzekotxantela erakutsi egin behar izatenzen“Txantela lenau elixen artxe

san, konfesata, urten bain konfe-saten obligate san len, ta txantelaemote auden, ta txantela ber ixetesan gero koloka itxeko gerraosten”- (Txantela lehenago elizan har-tzen zen, aitortuta, urtean behinaitortzen behartzen zen lehen, etatxantela ematen zuten, eta txante-la behar izaten zen gero beharegiteko gerraostean)

7.3. ELIZKIZUNAK

bautisu: bateoa, bataioabederatzi urrenak, bedratziurrunek: bederatzi urrunak, ama-birjinari egiten zaizkion bederatzieguneko mezak

beluko mese: beluko meza, mezanagusia“Ordun denporan ogi erote san

eleixara, beluko mesatara” -(Orduko sasoian ogia eroaten zenelizara, beluko mezetara)

eliskixune: elizkizunaerresario, errosario: arrosarioafunerala: hiletafuntziño: funtzioairu urrenak: hiru urruneko meza;


— 89 —

hiru egunean segituan egitendiren mezak

komuniño: komunioa«Komuniño emon deu» - (Komu-

nioa eman du)«Elixe ondokok yote siren geyen,

a, mese erasoten, monagillok elixeondokok ixeten siren, aik yotesiren, sei urte ingerues edo astesiren se komuniño bere saspiesitxe san» - (Eliza ondokoak joatenziren gehien, meza erasoten,meza-lagunak eliza ondokoakizaten ziren, haiek joaten ziren,sei urte inguruagaz edo hastenziren ze komunioa ere zazpigazegiten zen)

konfesiño: aitorpenakurtze bidea: gurutze bideamemorille: memorilamesa barri: abadeak egin berritanematen duen lehen meza

mesa nausi: meza nagusiamese: meza

«Iru mesa egunero, iru abadeegon siren ta, mese esan barikselan ongo siren ba, goxen seire-tan bat, sortzirek ingerun bestebat» - (Hiru meza egunero, hiruabade egon ziren eta, meza esanbarik zelan egongo ziren ba, goi-zean seietan bat, zortziak ingu-ruan beste bat)

olatako mese: olata mezaondre: ondrapaternosterra: aita gureasermoi: sermoia

«Elixara batu lelengo, eta yonbera ta an bean asi, erriko ayun-tamentun asi txe gora ta gero baserak eitxen, kurtze bidek eitxen

ta sermoik olan, a, ien sille batenganera ta andi» - (Elizara batulehenengo, eta joan behera etahan behean hasi, herriko udale-txean hasi eta gora eta gero bazerak egiten gurutze bideak egiteneta sermoiak holan, igan aulkibaten gainera eta handik)

urte memorille: urte memorilaurteurrena: urteko meza

7.4. KLEROA

abade: abadea“Abade lotxe san agas, a abaderi

emote akon, Yataben ori belurar-ten on da” - (Abadea lotzen zenhagaz, hura abadeari ematenzitzaion, Jataben hori beluraartean egon da)

aitxe santu: aita santuafraile, fraille: fraidea

«Ori bere bada abade edo frailleibilliko» - (Hori ere bada abadeedo fraide ibilikoa)

jaune: jaunakonjutore: lagunkideamoje: mojamonagillo: meza-laguna

«Ba emeko elixe ingeruko barrio-kok danak yaki euden monagillobere, txiki txikitxutatik» - (Bahemengo eliza inguruko auzo-koek denek jakin zuten meza-lagun ere, txiki-txikitxotatik)

obispo: apezpikua, gotzainaparroko: parrokoa, erretorea

“A san Yataben parroko ordunon sanan lobe” - (Hura zen Jata-ben parrokoa orduan egon zena-ren loba)

7. Siniskerak

— 90 —

sakristane: sakristaua (f.)«Oiñ imintte dau, sakristane

ixete les, ba ari paga itten dakooiñ» - (Orain ipinita dago, sakris-taua izatea legez, ba hari ordain-du egiten zaio orain)

sakristau: sakristaua“Frantziskon osabe san sakris-

tau” - (Frantziskoren osaba zensakristaua)«Ni tekot amen esetute, sakristau,

urteko bille, arrutze, t´arto tainyabe eroteusena» - (Nik daukathamen ezagututa, sakristaua,urteko bila, arrautza, eta artoaeta indaba eroaten zituena)

seminario: seminarioa

7.5. GAINERAKO SINISKERAK

anbotoko señore: Anbotokoandrea“Anbotoko señore sorgiñe dala

esateun” - (Anbotoko andrea sor-gina dela esaten zuen)

iditxo: iratxoa“Illunek siren estratza illunek,

eta an iditxok urteten deule” -(Ilunak ziren estrata ilunak, etahan iratxoak irteten duela)“Personak sireala iditxok, esa-

teun aitxek” - (Pertsonak zirelairatxoak, esaten zuen aitak)

kate sarate: kate zarata“Kate saratak ene! lelau demoni-

ñok kate sarate atara ta” - (Katezaratak ene! lehenago demonioakkate zarata atera eta)

kutune: kutuna, inork umearibegizko egin ze diezaion jartzenzena

«Kutuntxuk imiñi begiskones einse deyen, kutuntxuk imiñi orros-txukas, ta yayo ordureko, begisko-nes ein se deyen» - (Kutuntxoakipini begizkoa egin ze diezaioten,kutuntxoak ipini orraztxoakaz,eta jaio ordurako, begizkoa eginze diezaioten)

lamiñe: lamina“Lelau errekatan a, bere ote siren

sorgiñek a, selan auki euren aikixena, lamiñek edo, buru orrastu-ten orrasikes” - (Lehenago erreke-tan, ere egoten ziren sorginak,zelan eduki zuten haiek izena,laminak edo, burua orraztenorraziakaz)«Erreka eskiñetan bere urten eitteu-

dela ta, andre goitti tte beti, e, lami-ñek lamiñek esateudean erreka eski-ñetakok» - (Erreka bazterretan ereirten egiten zutela eta, andrea goitiketa behetik, laminak laminak esatenzuten erreka bazterretan)

ogi saluteru: ogi salatua«Ogi saluteru esate akon, t´ori

ixete san ogiñ asikere, eta imintxesan mantelan aspiñ afarie, yanaurren, ogi asten san satitxu sertute mantelan aspiñ imintxen sanori ogi, eta ixeten san, urte gustiñegote san, edo txakurrek, a, baamurrutu antzen edo seuser deko-la edo olau gausetarako ixetensan» - (Ogi salatua esatenzitzaion, eta hori izaten zen ogia-ren hasiera, eta ipintzen zenzamauaren azpian afaria, janaurrean, ogia hasten zen zatitxoazertu eta zamauaren azpian ipin-


— 91 —

tzen zen ogi hori, eta izaten zen,urte guztian egoten zen, edo txa-kurrak, ba amorratu antzean edozer edo zer daukala edo holakogauzetarako izaten zen)

orio sunde, orio usiñe: oliosunda, purgatorioko arimak pena-tzen dagozelako basoan asmatzenden sundari esaten zaio“Lelau estosu entzun iños a? orio

sunde badau purgatorioko arimeknegarres dausela ta orrek gausopere?” - (Lehenago ez duzuentzun inoiz? olio sunda badagopurgatorioko arimak negarrezdagozela eta horiek gauzok ere?)«Ori esateuden, a, arimeren ba

taula nesesideden, ta orio argi bis-tuteko, orio argies yon ber dala,

orio usiñe daonen, bataran batolan nesesideden ta olau kontukkontateudesan» - (Hori esatenzuten, arimaren bat dagoelabeharrizanean, eta olio argia biz-teko, olio argiagaz joan behardela, olio usaina dagoenean,baten bat holan beharrizaneaneta holako kontuak kontatzenzituzten)

sorgiñe: sorgina“Sorgiñek oten ei siren or Txibo

Landan” - (Sorginak egoten eiziren hor Txibo Landan)“Txiboko Landa sorgiñen leku

ixen san” - (Txiboko Landa sorgi-nen lekua izan zen)«Sorgiñe tausela ta etze garbittu

ber da» - (Sorginak dagozela eta

7. Siniskerak

— 92 —

Bittori Larrauri.

agoni: agonia, hilzoriaandabide: andabidea, gorpuaetxetik elizara eroateko bidea“Andabideti yon ber du elixera” -

(Andabidetik joan behar dugu eli-zara)“Andabidek oiñ ya bere apurtute

ongo dire Yataben” - (Andabideakorain ja ere apurtuta egongo diraJataben)

anderole: anda eroaleaataute: atautea, zerraldoa

“Ori gorpu imintteko lelengoantza, elispen itxi gorpu, elixanesan sartuten lelau gorpurik, oiña, ba elixan imiñi maye altaraaurrean, eta ara imintten da,

ataute, baya orduen, pentzatot oria, ixete sala an itxi, eta elixan iñ,tte atzera artu te, kanposantureeroteko ixete san” - (Hori gorpuaipintzeko lehenengo antza, eliz-pean utzi gorpua, elizan ez zensartzen lehenago gorpurik, orain,ba elizan ipini mahaia aldareaurrean, eta hara ipintzen da,ataute, baina orduan, pentsatzendut hori, izaten zela han utzi, etaelizan egin, eta atzera hartu eta,kanposantura eroateko izatenzen)

aurrogi: aurrogia“Aurrogi, andra bat ogies, aurro-

gi, ogi artute, ta gero akabun ogi


— 93 —

8. HERIOTZA

Atal honetan gizakiaren heriotzagaz lotuko lexikoa batzen dugu.

etxea garbitu behar da)«Sorgiñenak gure ama defunte

ibiltte san, bateko sorgiñek etai serbesteko estai nor, ibiltte san» - (Sor-ginenak gure ama defuntua ibil-tzen zen, bateko sorginak ez dakitzer besteko ez dakit nor)

yentille: jentila“Peru te abade sarrana ta orrek,

yentillena ta, yentil sarrana ta,Peruxe ta, danak eneis ondokonta se, aitxek urten urten artosuritxako denporan errepetitxe

oskun, baya arto suritxak yondirenen, estire errepetitxan, taoiñ au bere txonte bestau betibardiñ” - (Peru eta abade zaha-rrena eta horiek, jentilena eta,jentil zaharrarena eta, Peruxeeta, denak ez nitzake ondo kontaze, aitak urtean urtean artoazuritzeko sasoian errepikatzenzigun, baina arto zuritzeak joandirenean, ez dira errepikatzen,eta orain hau ere txonta ere ezdago beti berdin)

barik yote san, baya aurrogiaurreti bai, gero kurtzea, eta geroabadea, ta gero anderolak gor-pues ta gero familiarrak” -(Aurrogia, andre bat ogiagaz,aurrogia, ogia hartuta, eta geroazkenean ogi barik joaten zen,baina aurrogia aurretik bai, gerogurutzea, eta gero abadea, etagero anda eroaleak gorpuagaz etagero familia-artekoak)“Aurrogi, enterrun yoten sana,

enbra batek eroteun ogitxu bet a,telen barrun imintxe, ogi, a elei-xan ote san ta gero mesatan bere,ogi erote san lenau beti eleixara,sepulturetara, bakotxak sepultureaukitxeun ordun kandelakas taimintxe, ta ara ogitxu eroteun” -(Aurrogia, hiletetan joaten zena,andre batek eroaten zuen ogitxobat, telaren barruan ipinita, ogia,hura elizan egoten zen eta geromezatan ere, ogia eroaten zenlehenago beti elizara, sepultureta-ra, bakoitzak sepultura edukitzenzuen orduan kandelakaz eta ipi-nita, eta hara ogitxoa eroatenzuen)

bixie: bizitza“Bata bateri pregunteutzela

egun beten, ardik se bixi ingeruedo dekon ta, apur bet gora beraamar urte» - (Baten bati itaunduziotela egun baten ardiak ze biziinguru edo daukan eta, apur batgora behera hamar urte)

bixitze: bizitza

defuntu: defuntua, zendua, hile-koa“Andabidea, lenau lenau kami-

ño les a difuntuk eroteko tamañu-ko san” - (Andabidea, lehenago-lehenago kamino legez hura zen-duak eroateko tamainakoa zen)

enterru, entierru: enterrua, lurpe-tzea“Ortusantu alan albon, eta elixe-

ri dautzela ba eskole, ta eskillerabatzuk eukesan, berantza bajeta-ko, eta entierru te ote sanean,maistre sarrak ieteun a ba, serekosuloti, ba giltzen sulotik ikustennor datorren estatorren, ta koitxe-dek moskorra koisteun” - (Ortu-santuan halan alboan, eta elizarideutsola ba eskola, eta eskailerabatzuk zeuzkan, beherantz baxa-tzeko, eta hileta eta egotenzenean, maistra zaharrak egitenzuen hura ba, zereko zulotik, bagiltzaren zulotik ikusten nor dato-rren ez datorren, eta koitadakmozkorra hartzen zuen)

eriotze: heriotzafunerala: hiletagaubele, gauole: gaubela, hilbeilagorpu: gorpua

“Gorpue, ausotakok ixete sirengeyenen, ausok bertakok” - (Gor-pua, auzotakoak izaten zirengehienean auzoak bertakoak)

ille: hila, hilotzakanposantu: kanposantua, ortu-santua, hilerria“Gure txiker denporan an gure,

nik beti esetu ot au etzeko, ta

8. Heriotza

— 94 —

Yatabeko kanposantun aurrenoten siren beste bi edo itzelak” -(Gure txiker denboran han gurea,nik beti ezagutu dut hau etxekoa,eta Jatabeko kanposantuarenaurrean egoten ziren beste bi edoitzelak)“Oin beste erri betzuten ori gal-

dute dau antza, kanposantuterayon bere estos, baya emen a, oñosegitxen deu orrek, ya Munginbesta itxen antza ta beste lekuaskotan beres” - (Orain ere herribatzuetan hori galduta dagoantza, kanposantuetara joan ereez doaz, baina hemen, oraindino

segitzen du horrek, ja Mungianere ez da egiten antza eta besteleku askotan ere ez)

lutu: lutua“Atxiñe lutu egote san, urte beten

iltten batzu aitte edo ama, edonebe edo” - (Antzina lutua egotenzen, urte baten hiltzen bazaizuaita edo ama, edo neba edo)

ortusantu: ortusantua, kanposan-tua“Es, lenau es, lenau es, elispen,

elispeti ortusanture, ta gero mese”- (Ez, lehenago ez, lehenago ez,elizpean, elizpetik ortu-santura,eta gero meza)


— 95 —

9. UMEZAROA

Atal honetan umezaroaren gaineko berbak batzen ditugu; azpi-atalakolgetak, umeakaz erabiltzen den lexikoa eta, azkenik, eskolari dagokionabatzen dugu.

9.1. UMEEN OLGETAK

arretxiko: arretxikoa, batak besteagainean eroatea«Txikotan da goyen, ta emeti

arretxiko» - (Txikotan da goian,eta hemendik arretxiko)

asto astoka: asto-astokaastoganeka: asto gainekaauntzerdera: ahuntz erdara

«Berba bitxartetan pe bat imin-

txen dako» - (Berba bitartean ‘p’bat ipintzen zaio)«Auntze ixengo litxike apauntze-

pe, ta erdere ixengo litxike eperde-repe» - (Ahuntza izango litzateke‘apauntzepe’, eta erdara izangolitzateke ‘eperderepe’)«Estaipa, emen, a, serekok eitteu-

den lelau, Fernandonekok aun-tzerdera yaki euren» - (Ez dakit

ba, hemen, zerekoek egiten zutenlehenago, Fernandonekoek ahun-tzerdara jakin zuten)«Niri neskato lagun betek esaus-

ten beran aitxek badakille aun-tzerdera» - (Niri neskato lagunbatek esan zidan beraren aitakbadakiela ahuntzerdara)«Ta amen Fernandonen egon, a,

errementari edo sera, errementarileku, t´or egote san, t´auntzerderaFernandoneko neskatoak, ainbetyaki euren ak irekatzitxe» - (Etahamen Fernandonen zegoen,errementaria edo zera, erremen-tari lekua, eta hor egoten zen, etaahuntzerdara Fernandoneko nes-katoek, hainbat jakin zuten harkirakatsita)

bolatiñe: txirinbueltabotxo: kanikak edo intxaurrak sar-

tzeko lurrean egiten den zuloarenizena

botxoka: kanikakaz egiten denjokoa

buelta bueltaka: buelta-bueltakaerraye: erraia, marraeskiñetara: kantoitara, erregalakaetze etzeka: umeen jokoa, etxe-txuakaz egiten dena

istrukuluke, estrukuluke: izterto-laka«Istrukuluke ibil da» - (Iztertolaka

ibili da)«Gero ba neskato batzuk urteu-

ren, a, orma ganeti, eta olan, sal-taten ta, ta an orma ganen para-ta, eta ene! estrukuluke, estrukulu-ke daus orrek neskatok» - (Gero baneskato batzuek irten zuten,horma gainetik, eta holan, salta-tzen eta, eta han horma gainean

9. Umezaroa

— 96 —

paratuta, eta ene! iztertolaka,iztertolaka dagoz neskato horiek)

itzu-itzuke: itsu-itsuka«Itzu itzuke ixete san bat itzurik,

eta etorte atzun olan, ta koistenbasendun suk aserta in ber sen-dun nor san a, ta asertaten basen-dun bera itzu» - (Itsu-itsuka iza-ten zen bat itsurik, eta etortzenzitzaizun, eta hartzen bazenuenzuk igarri egin behar zenuen norzen hura, eta igartzen bazenuenbera itsu)

kanike: kanika“Kanikekas bai, olgeta san, sulo-

txure bota ta” - (Kanikakaz bai,olgatzen zen, zulotxora bota eta)

kinkirrike: kinkirrika, oin batengainean ibili“Kinkirrike, kadera baten ganen

saltuke saltuke bestera bota, etaerrayan imintxen baosu edo txar-to itxen baosu mala iñ txe albokogero” - (Kinkirrika, oin baten gai-nean saltoka-saltoka bestera bota,eta marran ipintzen baduzu edotxarto egiten baduzu txarra egineta albokoa gero)

kistorra: intxaurrakaz egiten denjokoa“Errayek eitxe siren, errayek

imiñi txe kistorra erdiñ” - (Marrakegiten ziren, marrak ipini eta kis-torra erdian)

kistorren: kistorrean“Intxurrekas kistorren, kistorren

eitxen da, aurren imintxen dakistor, ta gero, iru, iru ser direlakodekot, iru ala lau diren estaitx,atzeratxuau, eta onenbeste dis-

tantzin bota, ta kistorra bota eske-roan danak seuretzako ixete san”- (Intxaurrakaz kistorrean, kisto-rrean egiten da, aurrean ipintzenda kistorra, eta gero, hiru, hiruzer direlakoa daukat, hiru ala laudiren ez dakit, atzeratxoago, etahonenbeste distantzian bota, etakistorra botaz gero denak zeure-tzat izaten zen)«Portalen eitten gendun bai, olan

imiñi tte erdin txiki txikitxuimintte san, ta gero botate san, tadanak botateustesan, ta intxurbarik itxi, kistorren» - (Atarianegiten genuen bai, holan, ipini etaerdian txiki-txikitxoa ipintzenzen, eta gero botatzen zen, etadenak botatzen zizkidan, etaintxaur barik utzi, kistorrean)

kui: kuikan libratu ahal izateko,behin behar den lekuan ikutuzgero, berau esaten zen«Kui ostuten gintzesenen, kui, ta

topaten gero yote san» - (Kui ostenginenean, kui, eta topatzen gerojoaten zen)«Ta kui nonti dan bere, belarri

sur dekona ara yote san, a, nontiitxen daun sokorru» - (Eta kuinondik den ere, belarria zuhurdaukana hara joaten zen, nondikegiten duen alaraua)kuike, kubike: kuika, ostaltara“Kuike ba, ostu eitxen gintzesan

ba, topa eseitxeko leku beten, etaanti, su basos ea nonti ete dan, tabin bitxarten, ba etze, etze ixetesan au igol, esta? ta, emen au a,esaten baeun, ak esekon, libre


— 97 —

saun, baya beste bat topatenbadau, ikusi daiyela ta fulano, taa ixete san urreo gero para berixeteuna” - (Kuika ba, ostu egitenginen ba, topatu ez egiteko lekubaten, eta handik, zu bazoaz eanondik ete den, eta bien bitartean,ba etxea, etxea izaten zen hauigual, ezta? eta hemen hau, esatenbazuen, hark ez zeukan, librezuen, baina beste bat topatzenbadu, ikus dezatela eta urlia, etahura izaten zen hurrengoa geroparatu behar izaten zuena)«Kuike esaten gendun konta olan

imintte ta» - (Kuika esaten genuenkontatu holan ipinita eta)

kukulumixo: kokorikolau txakur: lau txakur, katuka,katanar

lo iñ: lo egin, lagunen bila joatekokontatzea begiak estalita

lo lotu: lo lotulo para: lo paratumanille: txirriari oratuteko lekua

«A eroteko txirriñe selan san,manille, txirries, eta txirrintxolaitxe san, ba alau ser bateas, palubeteas txirrintxola txikitxuetan» -(Hura eroateko txirrina zelanzen, oralekua txirriagaz, eta txi-rritxola egiten zen, ba halako zerbategaz, makila bategaz txirritxo-la txikitxotan)

marroka: marroka, elkar harrapa-tzen«Gero ote san beste bat olgetako,

ba marroka esaten gendun, kuike»- (Gero egoten zen beste bat olga-tzeko, ba marroka esaten genuen,kuika)

matrake: matrakamuñeke: andrakila

“Muñeke, laugarrenari ekarrieutzen amabitxik, eta seuser ekar-ten baoskun bataren bateti,nonondi, guk gauk estu auki orre-xetan miskeririk, e?” - (Andrakila,laugarrenari ekarri zion amabi-txiak, eta zer edo zer ekartzenbazigun baten bati, non edo non-dik, guk geuk ez dugu edukihorrexetan mizkeriarik, e?)

olgete: olgetaostu ostuke: ostu-ostukapelotaka: pilotaka

«Unekadatan pelotaka ixete san»- (Unekadetan pilotaka izatenzen)

pelote: pilota«Ta gero yauste sanen pelotea, ba

bean oten sanak arin koisteun» -(Eta gero jausten zenean pilota,ba behean egoten zenak arin har-tzen zuen)

silleka: aulkikasoka yantze: soka dantza, sokanegin“Ta soka yantzan, lelau sokari

pere esan egoten ta, bear ixetensiren ta, nik lengusin beteri deko-tzet entzunte, ba bufanda baterregala i eutzen osaba batek,bufande, lelau bufanda pere gitxitxe bufande, ta sokea txikitxu oki-txen ei euren, ta a bufande ama-rra ta amakatxu soka yantza eindeurela, agas, makiñe bat erei-txen bateti txe besteti txe, ta apur-tu beres” - (Eta soka dantzan,lehenago sokarik ere ez zen egoten

9. Umezaroa

— 98 —

eta, behar izaten ziren eta, niklehengusina bati daukakiotentzunda, ba bufanda bat opalduei zion osaba batek, bufanda,lehenago bufandak ere gutxi etabufanda, eta soka txikitxoa eduki-tzen ei zuten, eta bufanda huralotu eta hamaikatxo soka dantzaegin dutela, hagaz, makina bateragiten batetik eta bestetik eta,eta apurtu ere ez)

sokaka: sokakatabaka: tabaka

“Tabaka ba lelau ba, urten baiñiltxe san a, artxo, taba bi otensiren eta bataren batzuk ekarriedo seuser eitxe oskun te sei taba-gas a” - (Tabaka ba lehenago ba,urtean behin hiltzen zen, artxoa,taba bi egoten ziren eta batenbatzuk ekarri edo zer edo zer egi-ten zigun eta sei tabagaz)

tabe: tabatardantze eskatu: tardantza eskatutiragome: tiragomatrukameraka: trukameraka

“Ni neuri etxat toka baya nireosteko pai, ba trukameraka berebai, esan tzut trukameraka, bapelotaka be itxen ei euren, bayagero, lengo baten bere orrek pelo-takan ganen, ni ontxe yotenasorra jubilautara, sera dekot, jina-si txe, pelote bueno, bisde faltebere, ta pelotaka esin dot eiñ, tabateri esa neutzen a, nik ya pelo-taka selan eingo do pa gure den-poran pelotaka, pelote beti on da,bai guretzako es, ta danantzat onda pelote, baya dirurik esan ongo

ordun se nik mutilleri gomebarrun imiñitxe ba, seragas a,esetu doas laneas eintxe, pelotakeintxe, gero narruskok eta orrek,baya, justo justo aitxu neuretzat,ta geuk estu pelotakarik eiñ, edoneuri toka datelako bear eitxea,sarrena ixenas, baya gero oste-koak txikerrena, seigarren neska-toak, ak makiñe bat olgeta konta-ten deitxus, berak ein deula” - (Nineuri ez zait tokatu baina nireostekoak bai, ba trukameraka erebai esan dizut trukameraka, bapilotaka ere egiten ei zuten, bainagero, lehengo baten ere horiekpilotakaren gainean, ni oraintxejoaten naiz horra jubilatuetara,zera daukat, gimnasia eta, pilotabeno, ikusmen falta ere, eta pilo-taka ezin dut egin, eta bati esannion, nik ja pilotaka zelan egingodut ba gure denboran pilotaka,pilota beti egon da, baina gure-tzat ez, eta denentzat da pilota,baina dirurik ez zen egongoorduan ze nik mutilei gomabarruan ipinita ba, zeragaz, eza-gutu ditut artileagaz eginda, pilo-tak eginda, gero narruzkoak etahoriek, baina ozta-ozta adituneuretzat, eta geuk ez dugu pilo-tarik egin, edo neuri tokatu zaida-lako behar egitea, zaharrena izannaiz, baina gero ostekoak txike-rrena, seigarren neskatoak, harkmakina bat olgeta kontatzen ditu,berak egin duela)«Guk itten gendun, geure denpo-

raldie, aik olgetak, tabaka, soka


— 99 —

yantzan, trukameraka, olaukeuki gendusen» - (Guk egitengenuen, geure denboraldia, olgetahaiek, tabaka, soka dantzan, tru-kameraka, holakoak edukitzengenituen)

trukarri, trukamera arri: truka-mera harria

txikotan, txikon: txikoan“Lelau a olga bere itxe san ori,

txikon parata” - (Lehenago olgatuere egiten zen hori, txikoan para-tuta)

txinbo: ziboa“Txinbo, orretara bere, txinbok

imiñi a, soka batzukas, baya itxiesoskun eitxen sokak imintxen ta,aritxetatik, ta portalen edo labu-rren bere bai, labur aurreko fron-talean, imiñi a, ordun ixete san,orrek itxi oskusen imintxen, bayayetan edo egun anditxen,ordun ixete san, imintxe oskun taan olgetako” - (Txinboa, horreta-ra ere, txinboak ipini, sokabatzuekaz, baina utzi ez zigutenegiten sokak ipintzen eta, haritze-tatik, eta atarian edo laburreanere bai, labur aurreko frontalean,ipini hura, orduan izaten zen,horrek utzi zizkiguten ipintzen,ba jaietan edo egun handietan,orduan izaten zen, ipintzen zigu-ten eta han olgatzeko)

txiri, txirri: txiri“Txiri ba, seragana eron, galda-

rak, lenau galdarak oten sirean,sereskok, siñeskok, eta bi batxensirenean, apurtan sirenean, yonerrementarigana, eta junta itxen

siren aik, eta txiri gero, alanbrebateas, aitxek itxeutzen mutilleri,neskatori es, guk sei neskatonarten, eskendun ori auki txe,aitxek eitxeutzen a, sera emonta,ta an aukitxeuren” - (Txiri bat,zeragana eroan, galdarak, lehe-nago galdarak egoten ziren,zerezkoak, zinezkoak, eta bibatzen zirenean, apurtzen zire-nean, joan errementariagana, etaelkartu egiten ziren haiek, eta txi-ria gero, alanbre bategaz, aitakegiten zien mutilei, neskatoei ez,guk sei neskatoren artean, ezgenuen hori eduki eta, aitak egi-ten zien, zera emanda, eta hanedukitzen zuten)«Mutillek txirikas, txiri andik,

errementarik eitteusen, atzen olanengantxateko» - (Mutilak txiria-kaz, txiri handiak, errementariakegiten zituen, atzean holanengantxatzeko)

txirinbuelte: txirinbueltatxirrintxola, txirritxola: txirri-txola, txirrinkola“Gero urreo egunen, txirritxola

kañuberasko seraas eiñ olgetakoaittek edo” - (Gero hurrengo egu-nean, txirritxola kanaberazkozeragaz egin olgatzeko aitak edo)“Txirrintxolak, lelau, ba seratan,

gaubonatan, selan esate aken,menbrillu esaken esaten, momen-tun enas akordako, a etorte san,erregalu itxeuren dendatan ta, edobaukosu ba amisteda bat nononedo, a be erregalu, erosi bere bai,baya erosi itxeko, nekesuauk eta,

9. Umezaroa

— 100 —

goserik es talo ta esneas baya olaugausetan ta, txokolate bere okitxengendun egunen egunen baya olan,ba gaubonatan ixeten siren, tagero aixek a, itxeoskun a, txirrin-txolak eitxeoskusen, a imiñi sertxubet eta, sos bateas a, iñ a, serak etaposik!” - (Txirritxola, lehenago, bazeretan gabonetan, zelan esatenzitzaien, menbriloa ez zitzaienesaten, momentuan ez naiz gogo-ratuko, hura etortzen zen, erregaluegiten zuten dendetan eta, edobadaukazu ba adiskide bat nonedo non edo, hura ere erregalu,erosi ere bai, baina erosi egiteko,nekezagoak eta, goserik ez talo etaesneagaz baina holako gauzetaneta, txokolate ere edukitzen genuenegunean-egunean baina holan, ba

gabonetan izaten ziren, eta gerohaiexek, egiten ziguten, txirritxo-lak egiten zikiguten, hura ipinizertxo bat eta, zoaz bategaz, egin,zerak eta pozik!)

txori abi topetan: txori habiatopatzen“Txori abi topetan, gure nebe

baliente san, Imanol, txori abitopetan, nora sartxen dan, neuenas ixen orretan” - (Txori habiatopatzen, gure neba ausarta zen,Imanol, txori habia topatzen,nora sartzen den, neu ez naizizan horretan)

txorro-morro: txorro-morro“Txorro, morro, piko, tallo, ke” -

(Txorro, morro, piko, tailo, ke)yoko: jokoa


— 101 —

María Luisa Bilbao.

9.2. UMEEN LEXIKOA

andi andi: handi-handi, paseoanjoateko esaten da“Yongo gara andi andi?” - (Joan-

go gara handi-handi?)apatxe: apatxe, jesartzeko esaten daapatxe iñ: apatxe, jesartzeko esa-ten da

atatan: atatan, paseoan joatekoesaten da

aupa: aupa, altxatzeko esaten daaupa iñ: aupa egin, altxatzeko esa-ten da

babalore: babalorea, deikari gisaerabiltzen da“Amen gure babalore” - (Hamen

gure babalorea)barrabasa: barrabasa, okerradrago: umeen jaurtakadaet: ezetetet: ez-ezfu: fu, sua; erretzeko arriskuadagoenean ere esaten da

inpernuko barrabasa: infernukobarrabasa

itzulapiko: utxe-lapikoakakela: kakakilikili: kilikiliakilikilik eiñ: kilikili eginkoko: koko, txokolatea, gozokialastana: laztana, deikari amultsua

“Ixi ate lastana otza dau te” -(Itxi atea laztana hotza dago eta)

lolo: lololo iñ: lolo eginmama: uramañe: treta, mainamaripose: ume txikerrei esatenzaie amultsuki

nene: esnea

pa: musuapa bota: musua botapa emon: musua emanpapa: ogiapapau: papaoa, umeak ikaratzekopapaoa etorriko dela esaten zaie

peskan: mokoak ateratzenpitxi: pitxia, jostailuapitxin: pitxin, deikari amoltsuapopak: zopakpospoliñe: neskatoei esaten zaiepotxon: potxon, deikari amultsuapotxonatxu: potxonatxopun: jausipun eiñ: jausipupu iñ: min eginpupu: minasarkotxo: zaharkotxoa, nagusiengauzak egiten dituen umea

sarra-sarra: zarra-zarratrete: treta, mainatiki taka: tiki-takatoto: txakurratxatxa: fruituatxatxurre: lehen haginen urtekerak

“Txatxurre tatorkos” - (Txatxu-rrak datozkio)“Amen badatortzus txatxur-

txuek” - (Hamen badatozkizu txa-txurrak)

txetxe: umea“An dator txetxe” - (Han dator

txetxe)txi: erre

“Txi ingo sara” - (Txi egingozara)

txilibristo: txilibristo, mutikoeiesaten zaien deikaria

txiñe: diruatxipli txapla: txipli-txapla

9. Umezaroa

— 102 —

txitxi: okelatxotoporro: ume okerrei esatenzaie

txupete: txupetea

9.3. ESKOLA

errekreo: olgaldia, atsedenaldia,errekreoa“Eskendun geuk apenas okitxen

errekreorik” - (Ez genuen geukkasik edukitzen errekreorik)

eskole: eskola“Elixako auskeras ostantzen

erdera itxen gendusen orrek, taselan edo alan sumar restar taorrek eitxen gendusen” - (Eliza-koa euskaraz osterantzean erda-raz egiten genituen horiek, etazelan edo halan batuketak kenke-tak eta horiek egiten genituen)“Enas akordako ba, sei urtegas

eron nendun amak, eta maistresarrak iñ i osten a, maistre sarraemen okerra eon san, eta amagasba, eta amak eron nendunen a,ba etorri Maria Bitoria, au dababalore, estai selako babalore, taestai ser ta badai nor ta, alan ibilnitzen, atzaldetan yosten emotesan ordun eskolan, eta sera, puntuitxen, ta puntu batzuk yausi bestebatzuk altzau te an denpore, taseuser ikesi itxen gendun, baya, ae i o u edo itxe oskun olan ta, nirieseustesan emoten baya garrotepartitxeun ta akabun neuri bereemoustesan egun beten, ba garro-te, baya bakixu ser eitxeneutzennik amari? amak okieun, armario

bat, ta sagar bi edo oki gendusen,kana sagarrak, eta batu itxe sirenaik, eta amak a, ba ain ganenaukitxen gendusen umek koyusedeixen gaubonatako ta gordeta,aik sagarrak sererako ta, oyankuxetik koyute lantzen sagar bat,koyu amak estakilla, eron ara etzealboko sasire, eta gordeta ta mais-tre sarrari eron, edo talo sati bepere bai, ta alau gausekas ondo,baya gero akabun bai, akabaitxen siren ai pe ta, garrote berebai emousten, eta gero ba yosten a,alabe etorte akon yosten laguntan,ta a daonen posik ibiltxen gintze-san, baya bera daonen garroteemoteun maistrek, a yon sanenposik on gintzesan gu, garrote yonsanen” - (Ez naiz gomutatuko ba,sei urtegaz eroan ninduen amak,eta maistra zaharrak egin eizidan, maistra zaharra hemenokerra egon zen, eta amagaz ba,eta amak eroan ninduenean, baetorri Maria Bitoria, hau da baba-lorea, ez dakit zelako babalorea,eta ez dakit zer eta badakit noreta, halan ibili nintzen, arratsal-deetan josten ematen zen orduaneskolan, eta zera, puntu egiten, etapuntu batzuk jausi beste batzukaltxatu eta han denbora, eta zeredo zer ikasi egiten genuen, baina,a e i o u edo egiten zigun holaneta, niri ez zizkidan ematen bainagarrotea banatzen zuen eta azke-nean neuri ere eman zizkidanegun baten, ba garrotea, bainabadakizu zer egiten nion nik


— 103 —

amari? amak eduki zuen, armai-ru bat, eta sagar bi edo eduki geni-tuen, kana sagarrak, eta batu egi-ten ziren haiek, eta amak, baharen gainean edukitzen geni-tuen umeek har ze ditzaten gabo-netarako eta gordeta, haiek saga-rrak zererako eta, ohearen kuxatikkoiuta lantzean sagar bat, koiuamak ez dakiela, eroan hara etxealboko sasira, eta gordeta etamaistra zaharrari eroan, edo talozati bat ere bai, eta halako gauza-kaz ondo, baina gero azkeneanbai, amaitu egiten ziren haiek ereeta, garrotea ere bai eman zidan,eta gero ba josten, alaba etortzenzitzaion josten laguntzen, etahura dagoenean pozik ibiltzenginen, baina bera dagoenean

garrotea ematen zuen maistrak,hura joan zanean pozik egonginen gu, garrotea joan zenean)“Ni Yataben ibil nitzen eskolara” -

(Ni Jataben ibili nintzen eskolara)«Lengo elixen, a, arantza, oiñ, a,

sera daun lekurentza, katekesixedaun lekurentza, elispeti, malle-txu betzutati bajata aukitxeudenneskatok, eta oiñ ori plasuelatxuor daona, on san lekuen, mutillek,eskola sarrak» - (Lehengo elizan,harantz, orain, zera dagoen leku-rantz, dotrina dagoen lekurantz,elizpetik, mailatxo batzuetatikbaxatuta edukitzen zuten neska-toek, eta orain plazatxo hori hordagoena, egon zen lekuan, muti-lek, eskola zaharrak)

kartille: kartila

9. Umezaroa

— 104 —

Nikolas Plaza.

kastigu: zigorra«Guk geure denporan estu ikisi

euskera eser bere, ta erdere ikiste-ko, kastigu galantak, sei urtegasbeluneko» - (Guk geure denboranez dugu ikasi euskaraz ezer ere,eta erdara ikasteko, zigor galan-tak, sei urtegaz belauniko)

kuaderno: koadernoalesiño: ikasgaia

“Lesiñok burus esaten gendusen”- (Ikasgaiak buruz esaten geni-tuen)

libiru, liburu: liburuamaistre: maistramaixu, meixu: maisua

“An biste san a, meixu ixenekobat edo, seme bere gues bateraeskolara esetu neun nik” - (Hanbizitzen zen hura, maisua izane-ko bat edo, semea ere gugaz bate-ra eskolara ezagutu nuen nik)«Bai baya ori baño lenau bere

bata bat ongo san, se gure aitxeketa bere esetu euden maixu te,ongo san se, bakixu segaitxik,orra, esiuden ordun bere euskeraitxitxen, eta Ataunen egon eisiren, iru anaye edo, tándi etor-ten ei siren, bat tartajotxu ixen eisan, gure aitxe baño aren sarraokedo, aiñ edade antzekok, tórrepere, emen barrion, a, ba, aukieudesan aurki nok sitxeu te osabaAntonek okerrak, tái pere bai ixe-ten sirela, eta igol etzerako taselan auki eudesan ixenak» - (Baibaina hori baino lehenago ere

baten bat egongo zen, ze gureaitak eta ere ezagutu zuten mai-sua eta, egongo zen ze, badakizuzergatik, horra, ez ei zutenorduan ere euskara uzten, etaAtaunen egon ei ziren, hiru anaiaedo, eta handik etortzen ei ziren,bat berbaltutxoa izan ei zen, gureaita baino aren zaharragoak edo,haren edade antzekoak, etahoriek ere, hemen auzoan, ba,eduki zituzten aurki nork kinatueta osaba Antonek okerrak, etahaiek ere bai izaten zirela, etaigual etxerako eta zelan edukizituzten izenak)«Nire gixonan osabak esate aun,

ba yo ta yo ta, mindute, yo esbakarrik, artu, a, mutille, eta bal-koi auki aun onek eskolek etaimiñi balkoitxi kanpora, tándibotako daula ta, baya gero mutilya anditxuk aurek, koyu eudenmaixue, eta pasada ona emou-tzen» - (Nire gizonaren osabakesaten zuen, ba jo eta jo eta, min-duta, jo ez bakarrik, hartu, muti-la, eta balkoia eduki zuen eskolahonek eta ipini balkoitik kanpora,eta handik botako duela eta,baina gero mutil ja handitxoakeurak, hartu zuten maisua, etajipoi ona eman zioten)

numeru: zenbakiapapela, papera: papera

“Papera pere auki nittusen” -(Paperak ere eduki nituen)

pisarre: arbela


— 105 —

10.1. URTAROAK

negu: negua“Oin negun esta oten” - (Orain

neguan ez da egoten)ude: uda

“Ori uden etorten da” - (Horiudan etortzen da)«Atzaldetan en jeneral etorte

siren, sikeran uden» - (Arratsal-deetan gehienetan etortzen ziren,udan behintzat)

udebarri: udaberria“Udebarrirantza edo autze

sabalten danen, ure badau etzeondon, balde bat ur bere, a urebere bellegi bellegi itten dau” -(Udaberrirantz edo hautsa zabal-tzen denean, ura badago etxeondoan, balde bat ur ere, ur huraere beilegi-beilegi egiten du)

udegoyena, udugoyena: udagoie-na, udazkena“Udegoyenean, or otubre inge-

ruen edo eroten dittus” - (Uda-goienean, hor urri inguruan edoeroaten ditu)«Epoka bat egoten ei da asko,

etorten dana udegoyenen,t´ordun topaten deude etzeko pen-tzu» - (Sasoi bat egoten ei da asko,etortzen dena udagoienean, etaorduan topatzen dute etxeko pen-tsua)

«Or gure etze atzeko solon, a,badaus, a, lerro batzuk, oiñ oiñ,sasoi onetan esta igertan ori, origero udegoyenerantza, siketeegon, ta auri itten daunen astenda ori agertuten, siketen osteko,auri tatosenen, oiñ es, oiñ udeba-rriñ, a, berretxiko en jeneral da,ba udegoyeneko» - (Hor etxe atze-ko soroan, badagoz, lerro batzukorain orain, sasoi honetan ez daigartzen hori, hori gero udagoie-nerantz, sikatea egon, eta euriegiten duenean hasten da horiagertzen, sikatearen ostekoa,euriak datozenean, orain ez,orain udaberrian, perretxikoagehienetan da, ba udagoienekoa)

10.2. HILAK

abendu: abenduaagostu, agustu: abuztua

«Onenbesteko bat abadek edo eli-xati emongo yakon ta gero errinbatu itxeun gari txe arto, epoka,gari batukoeun igol ba, agostunedo, julio agostun edo garik yotensiren ingeruen, ta arto gero, baeneron edo, urterrallen edo olanarto» - (Honenbesteko bat abadeakedo elizatik emango zitzaion etagero herrian batu egiten zuengaria eta artoa, sasoi, garia batu-

10. Denbora

— 106 —

10. DENBORA

Denborari buruzko berbak aurkezteko atal hau ondoko azpi-ataletanbanatuta emango dugu: urtaroak, hilak, astegunak, denboraren banaketa,egunaren banaketa eta egunen arteko erlazioak

ko zuen beharbada ba, abuztuanedo, garagarril-abuztuan edogariak jotzen ziren inguruan, etaartoa gero, ba urtarrilean edoholan artoa)

aprille, apirille: apirila“Orra apirillerantza ba, arboleri

orrik urteten dotzo ba, orri barrietorten da» - (Horra apirilerantzba, arbolari orriak irteten dio ba,horri berria etortzen da)

bagille: bagila, ekaina«Ori sakristauk urten batxeun,

urten birritxen gari txe arto,batzeun, ta gero abadek eta sakris-tauk ba gari bereinketuten uden,udeko junio, mayetzen edo junionedo, olan eitxeuden, mayetzen edobagillen etorte siren» - (Hori sakris-tauak urtean batzen zuen, urteanbirritan garia eta artoa, batzenzuen, eta gero abadeak eta sakris-

tauak ba garia bedeinkatzenudan, udako bagila, maiatzeanedo bagilean edo, holan egitenzuten, maiatzean edo bagileanetortzen ziren)

enero: urtarrilafebrero: zezeila, otsailagaragarrille: garagarrila, uztailairaille, irille: iraila

“Irille ingerurarten oten daemeti» - (Iraila ingurura arteanegoten da hemendik)

julio: garagarrila; uztailajunio: bagila; ekaina

«Lelau Samarkotarako, erainbere igol eitte siren emen artoinyabak, lelau, lelau, oin labran-tze len baño asko gitxiau ittendaleas, oin jentek estotzo emoteninportantzirik, oiñ igol, a, aroona esango geunke igol, a, maye-tzan asikeran layetu, aprillen,


— 107 —

mayetzan asikeran edo, layetu,eta junion asikerarantza, eraiñ,ta lar goixetiegi, erain baño, apurbet belutxuau eraintte, inyaben-tzat, en jeneral obe, artontzakobeste, artontzako apur bet goixetibegi, mamiñe in dein buruk etaingeruek, ta arto koiste bere fasi-llau da, satza edo inyarra emotenbaotzesu, inyabe baño, inyabe daapur bet, delikedu, delikedu da,baya goixeti begi ori apur bet belubegire, inyabe kasik obeto koistenda oiñ emen» - (Lehenago SanMarkosetarako, erein ere behar-bada egiten ziren hemen arto-indabak, lehenago, lehenago,orain nekazaritza lehen bainoasko gutxiago egiten denez gero,orain jendeak ez dio ematengarrantzirik, orain beharbada,aro ona esango genuke igual,maiatzaren hasieran laiatu, api-rilean, maiatzaren hasieran edo,laiatu, eta bagilaren hasiera-rantz, erein, eta lar goizetiegierein baino, apur bat belutxoagoereinda, indabarentzat, gehiene-tan hobea, artoarentzat bestea,artoarentzat apur bat goizetikbegi, mamia egin dezan buruaketa inguruak, eta artoa hartzeaere errazagoa da, satsa edo inda-rra ematen badiozu, indababaino, indaba da apur bat, deli-katua, delikatua da, baina goize-tik begi hori apur bat belu begira,indaba kasik hobeto hartzen daorain hemen)

marti: martia, martxoa

«Denporea epela, t´aurrerayoneskeronen ta apur beten auri-rik eiñ es arren bere, oin bedarrakonik aurrera, biskortan biskortan,ya martireskeron oidalau probeingo leuke» - (Eguraldia epela, etaaurrera joanez gero eta apurbaten euririk egin ez arren ere,orain belarrak honik aurrera, biz-kortzen-bizkortzen, ja martiraz-kero ohidalako proba egingo luke)

mayetza, maitza: maiatza“Ori etorten da mayetz ingerun»

- (Hori etortzen da maiatz ingu-ruan)

nobienbre: zemendiaotubre: urriasemendi: zemendia, azaroasesalle: zezeila, otsailasetienbre: irailaurritxe, urri: urria

“Urrin dauna errikoaixe da” -(Urrian dagoena herriko haizeada)

urterralle, urterraille: urtarrila

10.3. ASTEGUNAK

sapatu: zapatua, larunbata“Tabernara etorri itxe san sapa-

tu te, sapatu gaube, ta domekaegurdate, edo sapatu atzalde tadomeka egurdate» - (Tabernaraetorri egiten zen zapatua eta,zapatu gaua, eta domeka eguer-diarte, edo zapatu arratsalde etadomeka eguerdiarte)

domeke: domeka“Bueno Basortun gero, emen

domeka baten ta beste batenBasortun» - (Beno Basurton gero,

10. Denbora

— 108 —

hemen domeka baten eta bestebaten Basurton)

astelena: astelehenabariku: barikua, ostiralaeguena: eguena, ostegunaegustena: eguaztena, asteazkenamartitzena: martitzena, asteartea

10.4. DENBORAREN BANAKETA

aldi: aldiaamabosta: hamabosta, hamabos-taldia“Mungin amabostari paiñ, ta feri

andi» - (Mungian hamabostarikbehin, eta azoka handia)

aste: astea“Txarri iltxen dan aste urteko

onena» - (Txerria hiltzen denastea urteko onena)

astegune: astegunaasti: astia

“Oñokarren oraintzurarte bede-ratzi mesa, oiñ iru, oin jentek asti-rik esteko yoteko ta” - (Oraindino-karren oraintsura arte bederatzimeza, orain hiru, orain jendeakastirik ez dauka joateko eta)

bearregune: behar egunabespere: bezpera

“Oñes atxiñe ba, Sanantoniorabere, ameti bere besperan urtentayote siren sarrak, geure aitten taedadeko pere» - (Oinez antzinaba, San Antoniora ere, hamendikere bezperan irtenda joaten zirenzaharrak, geure aitaren eta eda-dekoak ere)

bider: biderdenporade: denboraldiadenpore: denbora

“Segun selan urteten daun, gari-xume batzutan belauau sartxenda beste batzutan lasterrau, bayaainbet denpora da» - (Segun zelanirteten duen, garizuma batzuetanbeluago sartzen da beste batzue-tan lasterrago, baina hainbatdenbora da)“Gure denporan asau esan

yoten» - (Gure denboran asago ezzen joaten)«Niri kantate neure denporan

asko gusta dat» - (Niri kantatzeaneure denboran asko gustatuzait)

egune: eguna“Aure taus bakarrik eta egunen

baiñ, edo al bada, egunen baiñ, etaesin bada egun biri baten yon inber dake ta konta in ber dire tabuelta bat emon ber dake edo basokanbia ber dakea” - (Eurak dagozbakarrik eta egunean behin, edoahal bada egunean behin, eta ezinbada egun birik baten joan eginbehar zaie eta kontatu egin behardira eta buelta bat eman beharzaie edo basoa aldatu behar zaie)

egun erdi: egun erdiaepoke: sasoia

«Amak asko saltxeun, yakin bereondo ieuden ta, epoka oneko taklase bere ona aukitxeun, ta geroseguru ureperan eraiñ, e, taberan, a, serakas» - (Amak askosaltzen zuen, jakin ere ondo eginzuten eta, sasoi onekoa eta motaere ona edukitzen zuen, eta geroziur urak beheran erein, eta bera-ren, zerakaz)


— 109 —

gaste denpore: gazte denbora«Madalentxu egune, oiñ estaitt, e,

selauk itten diren, baya gure gastedenporan, erromerik onak eittesiren an, jente asko» - (Madalen-txo eguna, orain ez dakit, zela-koak egiten diren, baina guregazte denboran, erromeriak onakegiten ziren han, jende asko)

gerraoste: gerraosteagerraurre: gerra aurrea

“Gerraurren estaitt nor ixete sankargu, gerraosten estoas esetu» -(Gerra aurrean ez dakit nor iza-ten zen kargua, gerra ostean ezditut ezagutu)

gose denpore: gose sasoia«Gose denporan eitxen gendun

baya arto uruneas eitxen da» -(Gose denboran egiten genuenbaina arto irinagaz egiten da)

ille: hila“Ointxe da sasoirik txarrena, ille

au da txarren txarrena gorriñeetorteko» - (Oraintxe da sasoiriktxarrena, hil hau da txarren-txa-rrena gorrina etortzeko)

illebete: hilabete«Labrateko adittu ber tzesu es

basaegi ta es sikuegi, apur betlurre, lurre antzen daunen kasubeterako, oiñ yon solora, ta oinbasatze, lupetze, oin solon, a, esereittea, alperri paño txarrau, txa-rrau, te lurre bera galdu, ta esereiñ es, oñikarren goixa da, bayabeste ille, illebeten eon ber oiñ,aren auriri pere in barik, soloralabrantzara yoteko, beste illebetenie, denpora onak normalak eiñ, se

oin yonta, akabo» - (Lantzekoaditu behar diozu ez basaegi etaez sikuegi, apur bat lurra, lurraantzean dagoenean kasu batera-ko, orain joan sorora, eta orainbasatza, lupetza, orain soroan,ezer egitea, alperrik baino txarra-go, txarrago, eta lurra bera galdu,eta ezer egin ez, oraindinokarrengoiz da, baina beste hila, hilabe-tean egon behar orain, areaneuririk ere egin barik, sorora lan-tzera joateko, beste hilabetean ea,eguraldi onak normalak egin, zeorain joanda, akabo)

momentu: unea“Oiñ orti aurrera esi nei esan

ointxe, momentu onetan” - (Orainhortik aurrera ezin nezake esanoraintxe, momentu honetan)

negute: negutea«Negute gogorra daru» - (Negute

gogorra daroagu)ordu: ordua

“Goxen amarratako ordu iminttesan, ta ordureko pixaten etor berixeteuden” - (Goizean hamarreta-rako ordua ipintzen zen, etaordurako pisatzen etorri beharizaten zuten)

ordu erdi: ordu erdiaordu laurena: ordu laurdenasartzaro: zahartzaroasasoi: sasoia

“Gure sasoiñ, e, pañeludunikeskondu barik egon beres” - (Guresasoian, zapidunik ezkondu barikegon ere ez)“Se sasoi ixen san a, ibilli siñe-

na?» - (Ze sasoi izan zen hura,ibili zinena?)

10. Denbora

— 110 —

segundo: segundoatxiker denpore: txiker denboraune: uneaunekade: unekadaurte: urtea

“Nik larotabi urte dekoas” - (Niklaurogeita bi urte dauzkat)“Ia esan senbet urte dekosusen” -

(Ea esan zenbat urte dauzkazun)

10.5. EGUNAREN BANAKETA

arrasti: arrastiaarrasti erdi: arrasti erdiaatzalde: arratsaldea

«Ba abisate otzenen etzera yotesan, onenbeste yoste imintxe sanatzaldeko, ori, estai ser kobrateu-den, baya kobra itxeuden atzalde-ko, ta ba, igol ba, igol eingo eusentanda batzutan sai edo sortziatzalde edo» - (Ba abisatzen ziote-nean etxera joaten zen, honenbes-te joste ipintzen zen arratsaldeko,hori, ez dakit zer kobratzen zuten,baina kobratu egiten zuten arra-tsaldeko, eta ba, igual ba, igualegingo zituen txanda batzuetansei edo zortzi arratsalde edo)

atzalde erdi: arratsalde erdiabart: bartegunsenti, eguneitxe: egunsentiaegurdate: eguerdiartea

“Egurdate ixen ber ixen san tabero on san itzela” - (Eguerdiar-tea izan behar izan zen eta beroegon zen itzela)

egurdi: eguerdia“Egurditxi gora ya yaye ixete

san” - (Eguerditik gora ja jaia iza-ten zen)

gaube, gaue: gaua“Gero estraperlon Plentzire ta

eron, gauben» - (Gero estraper-loan Plentziara eta eroan,gauean)

gauerdi: gauerdiagois erdi: goiz erdiagoixalde: goizaldeagoixe, goxe: goiza

“Sorteo itte san, nos atuau, lelen-go, bigarren, irugarren edo lau-garren, bai aik pixa estire itten,aik esiren etorten goxean pixaten”- (Zozketa egiten zen, noiz jar-dun, lehenengo, bigarren, hiruga-rren edo laugarren, baina haiekpisatu ez ziren egiten, haiek ezziren etortzen goizean pisatzen)

illunde, illundi: ilundea«Lenau Jesus bere yote san, illun-

den yon ta arri bitxartetan edotopateudesan» - (Lehenago Jesusere joaten zen, ilundean joan etaharri bitarteetan edo topatzenzituen)“Goixen botaten siren eta illun-

den ekarten siren» - (Goizeanbotatzen ziren eta ilundean ekar-tzen ziren)

illuntze: iluntzea

10.6. EGUNEN ARTEKO ERLAZIOAK

atzo: atzobiar, bier: bihargaur: gaur

“Eguski suri deku gaur” - (Eguz-ki zuria daukagu gaur)

etzi: etzi


— 111 —

11.1. EGURALDIA

aro: aroa, eguraldia“Aro ona dau” - (Aro ona dago)“Aro ona dau ibiltxeko nai solo-

rako nai beste gause baterako” -(Aro ona dago ibiltzeko nahi soro-rako nahi beste gauza baterako)

denpore: eguraldia“Altza in dau denpore” - (Altxa-

tu du eguraldia)“Batzuk esaten deudea, denpore

altza itten daula orre tatosenen,beste batzuk esan deude ba auriekarten deudela orrek» - (Batzuekesaten dute, denbora altxatu egi-ten duela horiek datozenean,beste batzuek esan dute ba euriekartzen dutela horiek)«Sikete andi daunen bere denpo-

rek kanbio bauko, Yata igualtapaten deu lañok, ño Yata tapadeu lañok, a ta bai, denporenmudantza bai, bedar siku sasoibada, ordun prisa, bedar sikunsasoiñ se, Yata do tapaten ta ba,denpore umeda iñeskeron bedarsikuk esteu balio ta esin da sartute, baya auri auri esta ixetan, fijoesta» - (Sikate handia dagoeneanere eguraldiak aldaketa badauka,Jata beharbada tapatzen du lai-noak, ño Jata tapatu du lainoak,hura eta bai, eguraldiaren alda-

keta bai, belar siku sasoia bada,orduan presa, belar sikuarensasoian ze, Jata doa tapatzen etaba, eguraldia umelduz gero belarsikuak ez du balio eta ezin dasartu eta, baina euri euria ez daizaten, ziur ez da)

denpora larri: eguraldi larriakarta denpore: kuartatenporaksikete: sikatea

“Len oin baño siketak andiaukixete siren, aurten ixen da urtesiku, e, baya began koiste san artota indabe, goyen Katiken ta, urtetxarrak sarritten igual gose pasaber arto ta indabeas, e?» - (Lehenorain baino sikateak handiagoakizaten ziren, aurten izan da urtesikua, baina ibarrean hartzenzen arto eta indaba, goian Gati-kan eta, urte txarrak sarritanbeharbada gosea pasatu beharartoa eta indabagaz, e?)

11.2. EURIA

afrontu: afrontua“Afrontu da ba, gause bat leku

gustitxeti datorrenen axe bat esateles, afrontu yoten dau” - (Afron-tua da ba, gauza bat leku guztie-tatik datorrenean haize bat esatealegez, afrontua jotzen du)“Afrontu da kasu beterako ba,

11. Metereologia

— 112 —

11. METEREOLOGIA

Metereologiari buruzko atal hau honako azpi-ataletan banatuta aurkez-ten dugu: eguraldia, euria, ekaitza, elurra-leia, haizea, lainoa-hedoia etatenperatura.

au etze norteko alderditxi yotendau axek? ortiko axe dator ta ortioten da, afrontun gaus, orti para-ten bada afrontun gaus, klaro!axek yoten daun lekun dau” -(Afrontua da kasu baterako ba,etxe hau ipar alderditik jotzen duhaizeak? hortiko haizea dator etahortik egoten da, afrontuangagoz, hortik paratzen badaafrontuan gagoz, jakina! haizeakjotzen duen lekuan dago)

argiune: argiunea“Argiune taus serun” - (Argiu-

neak dagoz zeruan)arkoirixe: ostarkua

«Auri asko estau ingo se arkoirisdau» - (Euri asko ez du egingo zeostarkua dago)

aterri: aterri“Auri itxen estauen denpore da,

aterri dau” - (Euria egiten ezdagoenean eguraldi da, aterridago)

aterrune: aterrunea“Auri itxen dau, esta? ta bitxarten

aterrunetxu be tau, ta eskapadabaten gos, aterrunen, leku betetibestera” - (Euri egiten du, ezta? etabitartean aterrunetxo bat dago, etaeskapada baten goaz, aterrunean,leku batetik bestera)

auri edurre: euri elurraauri etxala: euri botalaauri garo: euri garoa, euri garauaauri garrotxu: euri ziria

“Auri garrotxu bet ieun, ta akesetu itteun a probadero ta aurigarrotxu ikeran aren aren fasil-txuau on san, eta bai tapauden,

justo juston e, aonenbeste inge-rues, eta ixen san akaburengountzean ustela i euden, ustela ixe-ten da errayati kanpora urten, taerrayati kanpora urtekeran juesaklotu itten dittus, atzera lengo leku-re eron, barruti etor daittesela,karrajun barrutik, eta klaro! orreka, akabuko untzen ustela ikeran,an denpore galdu itten da, b´askogaldu ber da se atzera arri eronber da ara, eta berriñ artu etaeron aurrera, t´ alan justo justontapa euden” - (Euri ziri bat eginzuen, eta hark ezagutu egitenzuen probaleku hura eta euriziria egikeran arean-arean erraz-txoago egon zen, eta bai tapatuzuten, ozta-ozta, haonenbesteinguruagaz, eta izan zen azkeniltzean ustela egin zuten, ustelaizaten da marratik kanpora irten,eta marratik kanpora irtekeranepaileak lotu egiten ditu, atzeralehengo lekura eroan, barrutiketor daitezela, karrajuen barrutik,eta jakina! horiek, azken iltzeanustela egikeran, han denboragaldu egiten da, ba asko galdubehar da ze atzera harria eroanbehar da hara, eta berriro hartueta eroan aurrera, eta halan ozta-ozta tapatu zuten)

auri gote: euri tanta“Auri gotak yausten direnen ure-

tara, globok formaten badaude,auri asko ingo dauen señale dala,nire aurrekori entzunte dakotze-tana da” - (Euri tantak jaustendirenean uretara, purpuilak egi-


— 113 —

ten badute, euri asko egingo duenseinalea dela, nire aurrekoeientzunda daukakiedana da)

auri lanbri: euri lanbroaauri saparrade, euri saparrade:euri zaparrada“Auri saparrade da saparrada

bat in txe pasa itxen da, aurietxala daune da, segidun daune”- (Euri zaparrada da zaparradabat egin eta pasatu egiten da, euribotala dagoena da, segituandagoena)

auri sarate: euri zarataauri siri: euri ziria

«Auri siritxu bet, gaur goxen eindeunen antzeko aulau auri siri-txu» - (Euri ziritxo bat, gaur goi-zean egin duenaren antzekoahaolako euri ziritxoa)

auri txistille: euri txiztila, euritanta

auri ugerra: euri ugerra“Auri ugerra da gitxi itxen

daune” - (Euri ugerra da gutxiegiten duena)

auri, euri: euria

“Auri etxale da andi daneanauri etxala” - (Euria botala dahandia denean euria botala)“Ori esaten daude, lelengo aurik

yoten daune alperra dala, bearrikestaulako in gure, gora adi daula-ko” - (Hori esaten dute, lehenengoeuriak jotzen duena alperra dela,beharrik ez duelako egin gura,gora adi dagoelako)

auritze: euritzabasatze: basatzabase: basa

«Satzittu itte osu te layetu itte osu,ta aspire botate osu a satza, ganeaskatu in baseskio solori, aroonen, basatzan es, e? basatanesteu balio, aro onen gane askatuein baseskio, a satzittu artean,oñiarren bere solontzako obe,obe!» - (Satsitu egiten duzu etalaiatu egiten duzu, eta azpirabotatzen duzu sats hura, gainaaskatu egin bazeniezaio soroari,aro onean, basatzan ez, e? basa-tan ez du balio, aro onean gainaaskatu egin bazeniezaio, hurasatsitu artean, oraindinokarrenere soroarentzat hobe, hobe!)

freskure: ilundeko hotza, ihintza“Auri in txe osteko edo gaueko

freskurek itxen dau” - (Euria egineta ostekoa edo gaueko hotzak egi-ten du)

garbiune: garbiuneagaro: euriaren osteko garaua, fres-kura euri egin barik sortzen denada; garoa, berriz, euri egin etaostekoa“Bai entzute bakot ori bere bai,

11. Metereologia

— 114 —

esetu estot iñ e, baya entzute bakotori bere bai, San Juan egunekogaro ona dala, San Juan egunekogoixeko garo nik sarri pasa ot,gastetan, se emeti urten ta YatatiSan Juanera yoten gintzesan oñesta” - (Bai entzutea badaukat horiere bai, ezagutu ez dut egin,baina entzutea badaukat hori erebai, San Juan eguneko garoa onadela, San Juan eguneko goizekogaroa nik sarri pasatu dut, gazte-tan, ze hemendik irten eta JatatikSan Juanera joaten ginen oinezeta)“Gaueko freskure pere garo itxi-

txen dau” - (Gaueko hotzak eregaroa egiten du)

globo: puspuluagote: txiztila, tantalupetze: lupetzapustille: puspuluasaparrade: zaparrada

“Saparrade bota dau baya pasain da” - (Zaparrada bota dubaina pasatu egin da)

siri miri: ziri-miriasiri: ziri

“Ori siri da ugerra dakarrenasolorako, landareri txe ugerraekarten tzo en jeneralen” - (Horiziria da ugerra dakarrena sorora-ko, landareari eta ugerra ekar-tzen dio gehienetan)

tantala: txiztila, tantatxistille: txistila, tantaumedade: hezetasunaur andi: ur handia, uriolaur golpe: ur kolpeauriola, uryole: uriola

“Uriolak egon dire, uriol andik

egon dire” - (Uriolak egon dira,uriol handiak egon dira)

11.3. EKAITZA

denporala: denboralagalerne: galarrenatrugoi: trumoia

“Kodañara ta danatara ittendau e, kotxera esei dau itten,goman ganen daulako, trugoik» -(Kodainera eta denetara egitendu, kotxera ez ei du egiten, goma-ren gainean dagoelako, trugoiak)“Trugoin sarate da” - (Trumoia-

ren zarata da)“Trugoi yoten dau” - (Trumoia

jotzen du)“Trugoi daunean edosein gause

galtxen da ariñau” - (Tromoiadagoenean edozein gauza gal-tzen da arinago)“Ni mutil gaste naola, pasa akun

guri, mayetza ixen san ta an erre-kan andikalderditti dekun soloan,arto asko eraitte san ordun taerrature itten gabiltzela emotendau trugoi betek, eta auri sapa-rrade, eta bri-brau, bri brau teakabun aris beten, aritx andi beton san errekan ondon, aritxenaspin lelengo baya, giau ittekoantza ta karra karraka danoketzera etor gintzen, urrengo tru-goye bertan esta yausten, goittisartu akon aritxeri eta beko erre-kara kendu sotzon alau atal bat,oten bagara an garbittu gittudanak bertan, bai, atala, e? goyensartu, aritxe trope ixen san, gerobere aritxe, emeko Juan, erremen-


— 115 —

tariñ aitte difuntuek elixalderaeron ei eun gurdiolak eitteko, oritrope ixen san, agaittik atalaaittikesan igertu bere in tte ari salduneutzen, baya sartu goi goi goyenerramak asten dakosan lekuen etaatal bat alau sabalerakotxukendu sotzon goittik eta bera, etasartu san errekara, ori piesiori, taaxe pasa akun geuri, oten bagaraan bertan garbittuten gaittu» - (Nimutil gazte nagoela, pasatuzitzaigun guri, maiatza izan zeneta han errekaren handiko alder-ditik daukagun soroan, arto askoereiten zen orduan eta erraturaegiten gabiltzala ematen du tru-moi batek, eta euri zaparrada, etabri-brau, bri-brau eta azkeneanharitz baten, haritz handi bategon zen errekaren ondoan, hari-tzaren azpian lehenengo baina,gehiago egiteko antza eta karra-karraka denok etxera etorri ginen,hurrengo trumoia bertan ez dajausten, goitik sartu zitzaion hari-tzari eta beheko errekara kenduzion halako atal bat, egoten baga-ra han garbitu gaitu denak ber-tan, baina atala, e? goian sartu,haritza dorpea izan zen, gero ereharitza, hemengo Juan, erremen-tariaren aita defuntuak elizalde-ra eroan ei zuen gurdi oholak egi-teko, hori dorpea izan zen, atalhargatik ez zen ihartu ere egin etahari saldu nion, baina sartu goi-goi-goian adarrak hasten zaiz-kion lekuan eta atal bat halako

zabalerakotxoa kendu zion goitiketa behera, eta sartu zen errekara,pieza hori, eta huraxe pasa zitzai-gun geuri, egoten bagara han ber-tan garbitzen gaitu)“Edosein yateko pikaten da tru-

goyes, trugoi denporan asko ari-ñau denpora normalen baño” -(Edozein jateko pikatzen da tru-moiagaz, trumoi sasoian askozarinago sasoi normalean baino)

trugoi denpore: trumoi aroa, tru-moi sasoia

trugoi siku: trumoi sikua«Trugoi siku da kasureko trugoi

saratak andik burrustadak itze-lak, or aurren, da auririk es, bayaasi or aurren ta bado trugoi yotenyoten, eta sartxen bada Armin-tzen edo itxoson sartxen bada,ordun fijo antzen auri ittendauna» - (Trumoi sikua da kasu-rako trumoi zaratak handikburruzkadak itzelak, horaurrean, eta euririk ez, bainahasi hor aurrean eta badoa tru-moia jotzen-jotzen, eta sartzenbada Armintzan edo itsasoan sar-tzen bada, orduan ziur antzeaneuri egiten duena)

trugonade: ekaitza, trumonada“Lelengo esakere ixen san, trugo-

nade daunean ta yusturi dabille-nean kodañe largateko, arbolanaspiñ es parateko” - (Lehenengoesakera izan zen, trumonadadagoenean eta juzturia dabile-nean kodaina lagatzeko, arbolenazpian ez paratzeko)

yusturi: juzturia, tximista

11. Metereologia

— 116 —

“Ara deskargaten da yusturi” -(Hara deskargatzen da juzturia)

11.4. ELURRA-LEIA

abasuse: abazuza“Abasuse da ba, txikitxuaua ta

arri da andiau” - (Abazuza daba, txikitxoagoa eta harria dahandiagoa)

arri: harria«Kasureko lengo aldiñ emen, a,

arri in deu, arri saparrada bat,domekan edo nos ixen da? etaorrek, a, arriek, gatxa ekartendeu, orrek yoten daunak en jene-ral beneno eukitten deu orrek etaak yoten daun lekuen, askotangatxa itxitten dau, t´ori uste dotnik ori, a, orriko kristal antzekoori arra bere, andi formaten dala»- (Kasurako lehengo aldianhemen, harri egin du, harri zapa-rrada bat, domekan edo noiz izanda? eta horrek, harriak gaitzaekartzen du, horrek jotzen due-nak gehienetan pozoia edukitzendu horrek eta hark jotzen duenlekuan, askotan gaitza uzten du,eta hori uste dut nik hori, orrikokristal antzeko hori harra ere,handik egiten dela)

arri saparrade: harri zaparradaedur auri, auri edurre: elur euriaedur auri: elur euria, elur bustiaedur bole: elur metxaedur gote: elur tanta, elur txiztilaedur kandele: elur kandelaedur lodi: elur lodiaedur metxe, edur bole: elurmetxa, elur maluta

“Edur metxe da sera itxen dau-nen, biguntxu itxen daunen, sera,ta beste tire, edur gota lodik,andiau itxen daunen” - (Elurmetxa da zera egiten duenean,biguntxo egiten duenean, zera,eta besteak dira, elur tanta lodiak,handiago egiten duenean)

edur metxe: elur metxa, elur bolabaino meheagoa da

edur txotorra: elur txotorraedur ure: elur uraedurre: elurraedurtze: elurtzaerrusio: ihintza

«Baitte artori bere bai etortendako ori, ori gorriñe, ixeten da enjeneralean, gauen errusio freskofresko eiñ, otza, ta gero eguskibero, txangota esaten tzu guk, a,bero etorri, ak ekarten dau origorriñe, artori ak ekarten tzo origorriñe» - (Baita artoari ere baietortzen zaio hori, hori gorrina,izaten da gehienetan, gaueanihintza fresko-freskoa, hotza, etagero eguzki beroa, txangota esa-ten diogu guk, beroa etorri, harkekartzen du gorrin hori, artoarihark ekartzen dio gorrin hori)

kaskare: kazkara, txotorrakaskarille: kazkarila, txotortxoakristala: kristala, ur potxingoetanizozten den ura

lai baltza: lei beltza, ikusten ezden leia izaten da, baina ikusi ezarren lurra gogortu egiten du«Ori da suri, solon yausten dana,

goitxik normalen yausten dana,ta beste axe takarrena, lai baltza,


— 117 —

ak, a, okalituk eta errete txu» -(Hori da zuria, soroan jaustendena, goitik normalean jaustendena, eta bestea haizeak dakarre-na, lei beltza, hark, eukalituak etaerretzen ditu)

lai suri: lei zurialaye, leye: leia

“Portuko aixek auntze bere illingo leukelako lenau esate sangause bata, otza dalako, otzagauetan ta, laye ta otza dalakoorko aixe” - (Mendateko haizeakahuntza ere hil egingo lukeelakolehenago esaten zen gauza batda, hotza delako, hotza gauetaneta, leia eta hotza delako horkohaizea)

txotorra: txingor txiki, elur malutatxiki«Txotorra esaten da a siku siku

yausten dana» - (Txotorra esatenda hura siku-sikua jausten dena)

11.5. HAIZEA

aixe, axe: haizea“Axe fuerte dator” - (Haize

indartsu dator)aixete: haizeteaaixetze: haizetzaaxe baltza: haize beltzaaxe biro: haize boluzioa, haizebolada

axe erremolino: haize zurrunbi-loa“Axe erremolino batek bota dau”

- (Haize zurrunbilo batek botadu)

axe golpe: haize kolpeaaxe igerra: haize igerra

“Axe igerra da orixe, emeti betidatosena tire axe igerrak” -(Haize igerra da horixe, hemen-dik behetik datozenak dira haizeigerrak)

axe larri: haize larriaaxe otza: haize hotza

«Ori Garaisarreko auntzek illeusena, Sollube aldeti datorrena,axe ixen ei san ori, andiko alder-diti, an auntzek egon siren,Garaisarreko auntzek, ta andiSollube aldeti etor san axe, axeotza! eta Garaisarreko auntzek, illi eusela, ta auntze da ba otzaas,geyen abantaten deuna, ori esa-kune ixengo da olan, esta? bayaGaraisarreko auntzek ill eusenaxe» - (Garaizarreko ahuntzak hilzituen hori, Sollube aldetik dato-rrena, haizea izan ei zen hori,handiko alderditik, han ahuntzakegon ziren, Garaizarreko ahun-tzak, eta handik Sollube aldetiketorri zen haizea, haize hotza! etaGaraizarreko ahuntzak hil eginzituela, eta ahuntza da ba hotza-gaz, gehien irauten duena, horiesakunea izango da holan, ezta?baina Garaizarreko ahuntzak hilzituen haizea)

bendabala, mendabala: mende-bala«Uden bero daunen, ataraten

badau mendabala ba deskantzu»- (Udan bero dagoenean, atera-tzen badu mendebala ba deskan-tsua)

enbraixe: hego haizearen desize-na

11. Metereologia

— 118 —

“Enbraixe lenau gonak ibiltxeu-sen ta gonak altza itxe tzoselaaixek andrari txe enbraixe orreai-txik esaten dako orreri bere” -(Andre haizea lehenago gonakerabiltzen zituen eta gonak altxa-tu egiten dizkiola haizeak andreeieta andre haizea horregatik esa-ten zaio horri ere)

errikoaxe, errikoaixe: herrikohaizea, hego haizea“Errikoaixe dau bier” - (Herriko

haizea dago bihar)gallegu axe: mendebaldeko haizea

“Gallegu aixe be esaten dakoorreri” - (Mendebaldeko haizeaere esaten zaio horri)

iperra: ekialdeko haizea“Onik aurrera iperra daunen

laye taus” - (Honik aurrera iparradagoenean leiak dagoz)“Ori iperra da, emen daunik

aixerik onena ori da onako” -(Hori iparra da, hemen dagoenikhaizerik onena hori da honako)

iperreko axe, iper axe: ekialdekohaizea

itxosoko axe: itsas haizea, iparral-deko haizea“Itxosoko aixe ori da, norte esa-

ten dakona” - (Itsasoko haizeahori da, nortea esaten zaiona)

korriente: korronteanorte: iparraoskirri: hozkirriaurritxeko axe: urrietako haizea,herriko haizea«Urritxeko axe ixe leitxe arteko

illean, edo osteko illen bere» -(Urrietako haizea izan liteke arte-ko hilean, edo osteko hilean ere)

11.6. LAINOA-HEDOIA

auri gurme: euri gurmabelaño: behe-lainoa

“Belaño da bean daunen tagoyen estaunen da belaño” -(Behe-lainoa da behean dagoe-nean eta goian ez dagoenean dabehe-lainoa)edoi: hedoia“Atzalden gorri gorri daunen

edoye, bier errikoaxe dau, ta enjeneralen ondo urteten deu, tagoixa gorri badau gauera bañolenau auri” - (Arratsaldean gorrigorri dagoenean hedoia, biharherriko haizea dago, eta gehiene-tan ondo irteten du, eta goizagorri badago gauera baino lehe-nago euria)

edoi montorra: hedoi montorra,hodei beltzak, euria iragartzendutenak

enbata: enbatagurme: gurmalanbri: lanbroalaño: lainoamontorra: montorra, hodei bel-tzak, euria iragartzen dutenak

sarrasoi: sarrasoia

11.7. TENPERATURA

arbiñe: arbinabero: beroabero arbiñe: bero arbina

“Bero arbiñe da axe, larri dau-nen denpore” - (Bero arbina dahaizea, larria dagoenean egural-dia)

bero larri: bero larria


— 119 —

fresko: freskoa, hoztxoaoskirri: hozkirriaotza: hotzasargori: sargoria

«Sargori esaten da bero andidaunen» - (Sargoria esaten dabero handia dagoenean)

11. Metereologia

— 120 —

12. ZERUA-ASTROAK

Atal honetan zerua eta astroei buruzko berbak batzen ditugu.

eguski: eguzkia“Eguski bajuti dabillenen esteko

berotasunik” - (Eguzkia baxutikdabilenean ez dauka berotasunik)“Eguskik urteten daun alderdire

aurre emoneskeronean axe askolotxen da se eguskik emeti urtetendau” - (Eguzkiak irteten duenalderdira aurre emanez gerohaize asko lotzen da ze eguzkiakhemendik irteten du)«Eguskitxara urteteuren orrek, a,

sugek» - (Eguzkitara irteten zutenhoriek, sugeek)

eguski suri: eguzki zuria“Eguski suri da ba, goixen dato-

rrena, argi argi datorren eguski” -(Eguzki zuria da ba, goizeandatorrena, argi-argi datorreneaneguzkia)

eguski txangota: eguzki txangota,sano berotzen duen eguzkialdia

eguskire begire: eguzkira begiragerispe: gerizpea

“Urte gustin gerispean daunterreno bata ori” - (Urte osoangerizpean dagoen sail bat da hori)

gerixe: geriza, itzalagoye argi: zeru argiailbera: ilbeherailberan: ilbeheranilgora: ilgora

«Iretargi gorantza donen ilgora,erdin daunen, eta berantza dato-rrenen ilbera» - (Iretargia gorantzdoanean ilgora, erdian dagoe-nean, eta beherantz datorreneanilbehera)

iretargi: iretargia“Iretargi akabatara do” - (Iretar-

gia amaierara doa)“Iretargi asten dau” - (Iretargia

hazten dago)“Iretargi bajaten dau” - (Iretar-

gia baxatzen dago)iretargi barri: iretargi berriairetargi bete: iretargi beteaixarra, ixerra: izarra

“Es, emen ixarran asunturik iño-pestaki” - (Ez, hemen izarren kon-turik inork ere ez daki)

seru: zeruaseru argi: zeru argiaseru gorri: zeru gorria, oskorria

seru illune: zeru ilunatxangota: txangota

“Martin txangota dau baya onikaurrera dau eguski berotasunikestekona” - (Martxoan txangotadago baina honik aurrera dagoeguzki berotasunik ez daukana)

ur bixik: ur biziak, ilgoraur illek: ur hilak, ilbeheraurbera: urbehera, ilbehera

“Gure etzen uren gorari txe urenberari inportantzi andi emondako beti, gure etzen, ba beste etzebatzuten estake emon” - (Gureetxean uren gorari eta uren behe-rari garrantzi handia eman zaiobeti, gure etxean, ba beste etxebatzuetan ez zaie eman)

uren gora: uren gora, ilgora“Uren goran in ber direnak,

ondiñokarren aurten entzun dotoneri esan tzola Mungiko batek,patate kasu beterako, lurrenbarrure don jeneroa uren goranin ber dala” - (Uren goran eginbehar direnak, oraindinokarrenaurten entzun dut honi esandiola Mungiako batek, patatakasu baterako, lurraren barrura

doan gauza uren goran eginbehar dela)

ureperan, uren bera, urenberan: urak behera, iretargiarenilbehera«Salduten plasara bere atara-

teun, geyen atarateun, ureperadan asten, sapatutan» - (Saltzenplazara ere ateratzen zuen,gehien ateratzen zuen, urak behe-ra den astean, zapatuetan)

urgora, ure kora: urgora, ilgora«Ure koran eiñeskero, gote dariola

egoten dire» - (Urak goran eginezgero, txiztila dariola egoten dira)


— 121 —

13.1. HERRIA

alkate: alkatea“Telebisiñoti kanta eudean ori

iru alkatek» - (Telebistatik kantatuzuten hori hiru alkatek)

barriade: auzotegiabarrio: auzotegia, jarraian Jatabe-ko batzuk aipatzen dira:Txirriokale, Billabaso, Astentze

(Astintze), Gare barrio (Garai), Eli-xalde barrio, Isko barrio, Iñobaso(Iñabaso), Portume, Martzaga(azken hau ez da Jatabekoa)“Gureso pere bai, ta gero barrio-

ko pere bai, se amen gure barrio-ko ba pere yon san San Juanekoondora, errekadu itxen emekomutil beteri gustate akon angoneskato, ta yon san emeko, erre-kadu itxen, ta orduntxe beskari-txen dausela topa eusen ta beska-ri ederra yan, errekadu in txe etorsan atzera” - (Gurasoak ere bai,eta gero auzokoak ere bai, zehamen gure auzoko bat ere joanzen San Juaneko ondora, erreka-du egiten hemengo mutil bati gus-tatzen zitzaion hango neskatoa,eta joan zen hemengoa, erreka-dua egiten, eta orduantxe bazka-ritan dagozela topatu zituen etabazkari ederra jan, errekadu egineta etorri zen etxera)

«Iñebaso barrio, Garai, Elixaldebarrio, Komarke esaten dako orre-ri, Txirriokale lenau esate akon,au emeti aputxu bet orrantzadaonari, eta gero ba, bege ba,andi bera dausenak, Etzebarribarrio, Menditxa barrio an goyen,an dausen etzek, Billabasok orrekfamadue tire» - (Iñebaso auzoa,Garai, Elizalde auzoa, Komarkaesaten zaio horri, Txirriokale lehe-nago esaten zitzaion, hau hemen-dik apurtxo bat horrantz dagoe-nari, eta gero ba, ibarra ba, han-dik behera dagozenak, Etzebarriauzoa, Mendita auzoa hangoian, han dagozen etxeak, Billa-basok horiek ospetsuak dira)«Plentzirantza gosela Aboro

barrioa» - (Plentziarantz goazelaAboro auzoa)

erri: herria“Oin bere erri padekos basok

emen asko” - (Orain ere herriakbadauzka basoak hemen asko)

fabrike: fabrika, lantokiainyaba erri: Jatabe herriaren ezizena

“Au erri bastante, ixen da, abe-ratza beti, inyaba erri auki dauixena onek» - (Herri hau nahikoa,izan da, aberatsa beti, indabaherria eduki du izena honek)

kale: kalea

13. Ingurunea

— 122 —

13. INGURUNEA

Inguruneari buruzko berbak aurkezten dira atal honetan. Azpi-atalakherria, eraikinak, mendia, lurra-soroa, bideak, errekak eta itsasoa izangodira.

“Estot pentzaten gure txiker den-poran, iñon bere, akaso, kaleningo san baya onetan aldeatankarakolik yango sanik» - (Ez dutpentsatzen gure txiker denboran,inon ere, akaso, kalean egingozen baina hauetan baserrietankarakolik jango zenik)

kantarille: kantarilakantoi: kantoiakontzejala, konsejala: zinegotzialabadero: garbilekuaplase: plazasere: espaloia

“Ori ixete san or o, metro batpasauko arries imintxe igual seinsera bat ixete les, andabide” -(Hori izaten zen hor, metro batpasatuko harriagaz ipinita igualzein espaloi bat izatea legez,andabidea)

uri: uriayantza leku: dantza lekua

13.2. ERAIKINAK

abadetze: abadetxeaalde etze: baserriaaldea: baserriaardi borde: ardi bordaardi txabole: ardi txabolaarku: arkuaarkupe: arkupeaayuntamientu, ayuntamentu:udala, udaletxea«Tabernak ayuntamientuk bean

bat, ori ba errentan artxeuden» -(Tabernak udalak behean bat,hori ba errentan hartzen zuten)

barberi: bizartegiabaserri: baserria

“Txakur asko ote san baserritxanlen bere» - (Txakur asko egotenzen baserrietan lehen ere)


— 123 —

«Oin Yataben baserriko errenta-dorerik kasik estau, len asko onberreun» - (Orain Jataben baserri-ko errentadorerik kasik ez dago,lehen asko egon behar zuen)

borde: borda“Lareun ardi dekos ta laureu-

nentzako borderi pestau, ordukopastorerik onena pa, eun ardiixengo siren» - (Laurehun ardidauzka eta laurehunentzat bor-darik ere ez dago, orduko artzai-nik onenak ba, ehun ardi izangoziren)

dende: denda«Aik euki euden dendea, a ixen

san erriko estilon ixeta sana, t´araetorte san» - (Haiek eduki zutendenda, hura izan zen herrikomodukoa izaten zena, eta haraetortzen zen)

estanko: estankoaetzalde: etxaldea, baserria

«Lelau, gure denporan, beye pereeskasak ote siren en jeneral, ta nitekot emen propietario bat esetute,a or goyen, etzalde bastante ona,eta en jeneral, bera botateudenak,eta goiko alderritti solori gixelanbat edo bi, lur barik itxitte, eserkoyu barik, eser koyu esiñik, oiñ,a, gora etxate onena, gora etxate,baya gora etxateko bear txarraeukitten deu, e? an bear eitte txa-rra dekosu an bere» - (Lehenago,gure sasoian, behiak ere eskasakegoten ziren gehienetan, eta nikdaukat hemen etxagun bat ezagu-tuta, hura hor goian, etxaldeanahiko ona, eta gehienetan, behe-ra botatzen zutenak, eta goikoalderditik soroari gizalan bat edo

13. Ingurunea

— 124 —

bi, lur barik utzita, ezer hartubarik, ezer hartu ezinik, orain,gora botatzea onena, gora bota-tzea, baina gora botatzeko behartxarra edukitzen du, e? han beharegitea txarra daukazu han ere)

fabrike: beharlekua, lantokiafarmasi: botika, farmaziaferreri: olaferreteri: burdina-dendafrontoi: frontoiafruteri: fruitu dendakarnaseri, karneseri: harategia

“Karnaserik auki euseles Plen-tziñ» - (Harategiak eduki zituenezgero Plentzian)

kartzela: gartzelakastillu: gaztelualabadero: garbitokia, ikuztokiamatadero: hiltegia

“Ba mataderoa, gure denporan,edo lentxuau, on i san emen, etailtxe san ganaduren bat, illen batedo, olan ilgo san, igol illen baperes» - (Ba hiltegia, gure sasoian,edo lehentxoago, egon ei zenhemen, eta hiltzen zen ganadu-ren bat, hilean bat edo, holanhilko zen, beharbada hilean batere ez)

panaderi: okindegiapasteleri: pasteleriapeskaderi: arrandegiaserbesere: garagardotegiasilo: siloa, tegia, bihitegiataberne: taberna

“An a, on san taberne, oin bereongo da an” - (Han egon zentaberna, orain ere egongo da an)«Gero, gerraurren, ogetamalaun

edo ogetamairun edo olan, erre-publikako sasoi antzen edo in sanIruña, Batzoki eon san gero an taoin Batzoki esaten dotzu gu payaori in san ordun te taberne imiñieuden in saunen barri, ieudenenetze barri» - (Gero, gerra aurrean,hogeita hamalauan edo hogeitahamahiruan edo holan, errepu-blikako sasoi antzean edo eginzen Iruña, Batzokia egon zengero han eta orain Batzokia esa-ten diogu guk baina hori egin zenorduan eta taberna ipini zutenegiten zuenean berria, egin zute-nean etxe berria)«Nire aittitte pere txalak saltxeu-

sen, eta yon san Plentzire edo Gor-lisera edo, bueno yon san ara ta,an bijileutzen bataran batek, etaetor san gero etzerantza, ta gaue,etor sanen, ta atzen segitta eutzennonok, ta bildur, ta Andrakansartu san, taberne egon san» -(Nire aitaitak ere txahalak saltzenzituen, eta joan zen Plentziaraedo Gorlizera edo, beno joan zenhara eta, han sorotsi zioten batenbatek, eta etorri zen gero etxe-rantz, eta gaua, etorri zenean, etaatzean segitzen zion nor edo nork,eta bildur, eta Andrakan sartuzen, taberna egon zen)

tejabane: tejabanatela fabrike: ehun fabrikatxabole: txabola

«Iñabasoko txabole esateudeanta Mungierrotako borde» - (Iñoba-soko txabola esaten zuten etaMungierrotako borda)


— 125 —

txorne: txorna, txosna

13.3. MENDIA

abaro: abaro, baso zarratu, lohiaaldas bere: aldats beheraaldas gore: aldats goraaldas pike: aldats pikaaldatza: aldatsaaltakurre: altakurraaltu-baxu: altu-baxua, lurrarengorabeherak

arbolarte: arbola-arteaarri: harria

“Arrikas eintxe andabide otesan” - (Harriakaz eginda andabi-dea egoten zen)

arri kantare: harrobiaatxa: haitza

«Atxa da bat eta arri da beste bat»- (Haitza da bat eta harria dabeste bat)

aurbere: aurbeheraaurgore: aurgorabaso eskiñe: baso bazterra

“Emen began es, baya baso eski-ñetakok, a, danak» - (Hemen iba-rrean ez, baina baso ertzetakoak,denak)

baso: basoa, mendia“Eta beste baten ondik an ardik

auki gendusen ordun, anajedefuntu te biok, edurtze itzela,egon gintzesan andi Iretzagorrialdeti, t´andi ikus gendun emen,bason, eta an ikusten gendunanajek eta biok kea ataratendaula ta, beste menditti, olan,olan laatro antzeko gause bat etakea ataraten dau, eta bagatosikusten eta koño! altu baxuk terre-

nok, esta? altu baxu ta bea, uekutopaten daun lekuen erre t´aurre-ra, eta altu topaten daunen sulotute beste alderdire, baya oidalausakonerati pasa, e? palanka batpasateko moduko sulo, eta men-diñ altu baxu daun lekuen,utzean erre itteun bea, eta bestensartu lurreti eta pasata, nora yonsan estakiu, se olan pasa saunmendi, baya ikusi in gendungauk seuser gause arraro dala etagero andi ordu betegarreneanonantza ikusten yon gintzesan,baya gause arraroaurik, ikusibere, baya olan, a, terrenoak altu-retxu daun lekuen, barruti pasatesan, eta orra utze topaten daunlekuen berotasuneas erre olanotak eta, eta an sartu ostaberelurren ta beste alderdiñ urten» -(Eta beste baten oraindino hanardiak eduki genituen orduan,anaia defuntua eta biok elurtzaitzela, egon ginen handik Iretza-gorri aldetik, eta handik ikusigenuen hemen, basoan, eta hanikusten genuen anaiak eta biokkea ateratzen duela eta, bestemenditik, holan, holan laratroantzeko gauza bat eta kea atera-tzen du, eta bagatoz ikusten etakoño! altu-baxuak terrenoak,ezta? altu-baxua eta behea,hutsunea topatzen duen lekuanerre eta aurrera, eta altua topa-tzen duenean zulotu eta bestealderdira, baina ohidalako sako-neratik pasatu, e? palanka batpasatzeko moduko zuloa, eta

13. Ingurunea

— 126 —

mendiaren altu-baxua dagoenlekuan, hutsean erre egiten zuenbehea, eta bestean sartu lurretiketa pasatuta, nora joan zen ezdakigu, ze holan pasatu zuenmendia, baina ikusi egin genuenguk zer edo zer gauza arraroadela eta gero handik ordu betega-rrenean honantz ikusten joanginenean, baina gauza arraroa-gorik, ikusi ere, baina holan,terrenoak altueratxo dagoenlekuan, barrutik pasatzen zen, etahorra hutsa topatzen duen lekuanberotasunagaz erre holan oteaketa, eta han sartu ostera erelurrean eta beste alderdian irten)

begade: begada, ibarrabege: begada, ibarra

“Âu, au begeau, sona gusti, gas-tañe gure aitxe difuntuk esateunesetu deula berak, gastañe itzelakor dana! oin gastañe Yatabe gus-tin bere, piesa bat esateko bayalau estire ongo, aren beres” -(Haau, hau ibarrau, inguru guz-tia, gaztaina gure aita zenak esa-ten zuen ezagutu duela berak,gaztaina itzelak hor dena! oraingaztaina Jatabe guztian ere,pieza bat esateko baina lau ezdira egongo, arean ere ez)

beresi: bereziaespalde: malda, magala

«Billabasotan estau begarik, iñonberes, edo sakosta taus, edo trokak,espaldak sakostak edo trokak» -(Billabasoetan ez dago ibarrik, inonere ez, edo sakostak dagoz, edo tro-kak, maldak sakostak edo trokak)

fradu: belardia«Gari eraiñeskeron ba esan ego-

ten fradurik» - (Garia ereinez geroba ez zen egoten belardirik)

kantare: harrobiakarabi: karabia

“Or, a, Iturriondo daun lekunoten ei san karabi» - (Hor, Itu-rriondo dagoen lekuan egoten eizen karabia)«Karabi pere itxen ei siren

ordun, kare itxeko, karabik, taguardi in ber sue itxeko beti, a,amata se daiñ, batzuri, estaipasemet egun eitxeudesan arri eka-rritxe, arri kargata imiñi, txe aspi-txi sue, ote edo egurre edo nikestai pa segas eitxeudesan» -(Karabiak ere egiten ei zirenorduan, karea egiteko, karabiak,eta guardia egin behar sua egite-ko beti, amata ze dezan, batzuei,ez dakit ba zenbat egun egitenzituzten harria ekarrita, harriakargatuta ipini, eta azpitik sua,otea edo egurra edo nik ez dakitba zegaz egiten zituzten)«Karea gogorra ixeta san, kara-

bik oten siren, emen, a, gure men-ditxun atzekaldean, or on siren,a, lau karabi egon siren or, suonetze aurren bere beste bi on siren,antxe, eta Lemoisen egote sankantare, kare atxa, ta andi kareatxa, gero gixonak yoten siren araba, palankak eta artute euronerreminttakas eta, serak, tiro perebotateudesan, barrenoas sillokeintte, tirok bota ta askatu, ta gerogurdiñ ekarri, e, arri andi, eta


— 127 —

karabi an, non pentzata dekenkarabi itteko, ara eronta a karabi,a, arries betetu, modus, e? lelengo,olan a buelte artu karabin buel-tan, aurren, a, sillo itxi sue itteko,labe tekon moduen, ta gero sarra-tu arries, ta arries gorañoko bete-tu karabi, gora, an ueku sue itte-ko, ta labe tekon modun, a, tagero andi bistuteudean eta geroan egunetan egote san sue, ta arriandi sartxeutzen, egurre, eta oteta galli, galli esaten dako egurmeari, egur mea, ori gurbixe egu-rre mea, kasureko ba, onen ingirubaño metxuau tiren areri esateaken galli, ta a sartu, te gau teegun egote san a suetan, ta a egotesan erretan, a, arri egote san orre-tan, onenbeste tenperaturen, etaegunetan erretan on eta gero arrierre ta kare itte san» - (Kareagogorra izaten zen, karabiak ego-ten ziren, hemen, gure mendi-txoaren atzeko aldean, hor egonziren, lau karabi egon ziren hor,zuen etxe aurrean ere beste biegon ziren, hantxe, eta Lemoizenegoten zen harrobia, kare-haitza,eta handik kare-haitza, gero gizo-nak joaten ziren hara ba, palan-kak eta hartuta euron erreminta-kaz eta, zerak, tiroak ere botatzenzituzten, barrenoagaz zuloakeginda, tiroak bota eta askatu, etagero gurdian ekarri, harri han-dia, eta karabia han, non pentsa-tuta daukaten karabia egiteko,hara eroanda hura karabia,harriagaz bete, moduz, e? lehe-

nengo, holan buelta hura hartukarabiaren bueltan, aurrean,zuloa utzi sua egiteko, labeakdaukan moduan, eta gero, itxiharriagaz, eta harriagaz gorainobete karabia, gora, han hutsuneasua egiteko, eta labeak daukanmoduan, eta gero handik biztenzuten eta gero han egunetan ego-ten zen sua, eta harri handia sar-tzen zioten, egurra, eta otea etagailia, gailia esaten zaio egurmeheari, egur mehea, gurbitza-egur mehe hori, kasurako ba,honen inguru baino mehetxoa-goak diren haiei esaten zitzaiengailia, eta hura sartu, eta gau etaegun egoten zen hura sutan, etahura egoten zen erretzen, harriaegoten zen horretan, honenbestetenperaturan, eta egunetan erre-tzen egon eta gero harria erre etakarea egiten zen)

kontrasola: ainubealeku: lekua

“Engañata ollo, batzuk igerri txebeste leku betera yote siren» -(Engainatuta oiloa, batzuek iga-rri eta beste leku batera joatenziren)

leorra: lehorralexe: leizea

“Mixerra iños a, koisten esetudoas nik or, atzekalden or lexakote siren ta piñudik eta ote siren,ni txikitxu nasela, etor siren orra,Markaiden asitte, etor siren, etaandi errestu ekarritte, or lexatu,mixerra bean sartu, lexan sartu,eta or txakurrek astraka t´astraka

13. Ingurunea

— 128 —

ta esin topa, mixerra sakonau, tagero ona gurera etorri, eta atxu-rren eta emeti eron eta atxurrekasein lekue, ta txakurrekas ta, ankoxu euden ori mixerra» - (Muxa-rra inoiz, hartzen ezagutu ditutnik hor, atzeko aldean hor leizeakegoten ziren eta pinudiak eta ego-ten ziren, ni txikitxoa naizela,etorri ziren horra, Markaidanhasita, etorri ziren, eta handiklorratza ekarrita, hor leizatu,muxarra behean sartu, leizeansartu, eta hor txakurrak aztrakaeta aztraka eta ezin topatu,muxarra sakonago, eta gero honagurera etorri, eta aitzurren etahemendik eroan eta aitzurrakazegin lekua, eta txakurrakaz eta,han hartu zuten muxar hori)

lisuune: leununeamendi: mendia

“Mendi da Yata, erdis arantzaBakiona, erdis onantza Yatabe-na, ba Yatabe, etze askona, etzeaskona» - (Mendia da Jata, erdizharantz Bakiorena, erdizhonantz Jataberena, ba Jatabe,etxe askorena, etxe askorena)

mendi aspi: mendi azpiamendi punte: mendi tontorramundu: munduaparaje: inguruneapastu: belar lekuaportu: mendateasakoste: sakosta

«Sakoste ixengo litxike troka txi-ker bat, labur bet» - (Sakosta izan-go litzateke troka txiker bat, laburbat)

selai: larrainasintxedi, sitxudi: harizti luzanga

“Sintxedi da ba aresdi bat lusedana” - (Zintudia da ba hariztibat luzea dena)“Olau sintxedi aor Birlen bere on

san, sintxedie aritxeri esate akon”- (Holako zintudia haor Birlen ereegon zen, zintudia haritzari esa-ten zitzaion)

sitxoski, sitxuski, sitzegi: zingira“Sitxoski da leortu itxen dana,

batzuten dau ureas gero uden,siketu itxen da ta ortan daus siek,ta sitxoski esaten dako orreri” -(Zingira da lehortu egiten dena,batzuetan dago uragaz geroudan, sikatu egiten da eta horre-tan dagoz zihiak, eta zingira esa-ten zaio horri)«Orrek sitzedik eta dausenen

bere, an bere urek urteten daula-ko oten dire, sitzedik» - (Horiekzingirak eta dagozenean ere, hanere urak irteten duelako egotendira, zingirak)troke: troka“Sintxedik orrek, a, trokatan

eongo siren an, sintxedik andik” -(Zintudiak horiek, troketan egon-go ziren han, zintudiak handik)“Subitxu an, Gasittuteko aspiko

trokatxun daun etze da» - (Zubi-txo han, Gasituetako azpiko tro-katxoan dagoen etxea da)«Lexe da gause bat eta troke da

beste bat, sulo artesen dona dalexe, eta lusero dona goiri pera oriixeten da troke» - (Leizea dagauza bat eta troka da beste bat,


— 129 —

zuloa artezean doana da leizea,eta luzaro doana goitik beherahori izaten da troka)«Troka baten igol, keak urtetan

deu, ba ixeten da berotasune, abea oten da bero, lurre edo a,ango bero, ta goitti etorten daotza, eta ak beko berok urtetandeu gero, lurrune» - (Troka batenbeharbada, keak irteten du, baizaten da berotasuna, behe huraegoten da bero, lurra edo hura,hango beroa, eta goitik etortzenda hotza, eta hark beheko beroakirteten du gero, lurruna)

13.4. LURRA-SOROA

arearri: hare-harriaare lurre: harea-lurraargana: hargainaarte lurre: arte-lurra

«Arte lurre, lurre, ba jenero emo-teko ona baya apur bet gatxa,labra ta ibiltteko gatxa dala esa-ten deude» - (Arte-lurra, lurra, bajeneroa emateko ona baina apurbat gaitza, landu eta erabiltzekogaitza dela esaten dute)

arto solo: arto soroa“Orrek etorri tte gero gaubetan

sartute, arto solon sartxen dire ta»- (Horiek etorri eta gero gauetansartuta, arto soroan sartzen diraeta)«Eratzi, a, ixeten da lenengo,

atxurren, a, kasu beterako artosolon edo, piper solon edo, lenengoatxurren pasotxu, eratzi» - (Erai-tsi, izaten da lehenengo, aitzu-rrean, kasu baterako arto soroan

edo, piper soroan edo, lehenengoaitzurrean pasotxoa, eraitsi)

artoarte: arto-artea, arto arloa«Artoarten pasa ta, itxeko san, se

estutxu ixete san ta» - (Arto-arteanpasatu eta, egiteko zen, ze estu-txoa izaten zen eta)

barrena: barrenabarroti, barruti: barrutia

“Ni atxiñe, layetan ibiltte nitzenidikas asko, mutil gaste nasela,soldadiske baño lelau, ta aittek nibotate nendun idikas eta, barrotikardik okitte sittusen eta, yote sanBirlera ta esate sotzen, bueno ausolo layetu in ber dosu, ta bestebere bai, ta yon, ta Yataben ibilliidiek, Yataben layetan raka-rakasallek itzelak, yon Birlera ta ño!gatx tiretu in ber lurre salau, askogatxau, urrao egunen bere bustitteixerdies, esetu doas, Katiken ansallen andi eraintte idik, urraoegunen bere maten aspiñ oñika-rren bere bustitte, ta Yataben,Yataben a, layetan fasill» - (Niantzina, laietan ibiltzen nintzenidiakaz asko, mutil gaztea naize-la, soldaduska baino lehenago,eta aitak ni botatzen ninduenidiakaz eta, barrutiak ardiakedukitzen zituen eta, joaten zenBilelara eta esaten zioten, benosoro hau laiatu egin behar duzu,eta bestea ere bai, eta joan, etaJataben ibili idiak, Jataben laia-tzen raka-raka sailak itzelak,joan Bilelara eta ño! gaitz tiratuegin behar lurra zailago, askogaitzago, hurrengo egunean ere

13. Ingurunea

— 130 —

bustita izerdiagaz, ezagutu ditut,Gatikan han sailean handikereinda idiak, hurrengo eguneanere mantaren azpian oraindino-karren ere bustita, eta Jataben,Jataben, laiatzen erraz)

basabustiñe: basa buztinabaso lurre: baso lurrabedarleku: belar lekua

“Bason ta bedarlekuten ta sera-tan, arbolatan ta urteten dauorrek” - (Basoan eta belar lekue-tan eta zeretan, arboletan eta irte-ten du horrek)“Ointxe bere urteten deu bedar-

lekun orrek bedarrak lantzenbatek, badai nik seintzu tiren, aorbedarlekun bere oten dire” -(Oraintxe ere irteten du belarlekuan belar horrek lantzeanbatek, badakit nik zeintzuk diren,haor belar lekuan ere egoten dira)«Bueno, oten dire bedarlekutan

ta, alau ser bat, bai leku betantzen, ta antxe, an agertutendire» - (Beno, egoten dira belarlekuetan eta, halako zer bat, baileku bat antzean, eta hantxe, hanagertzen dira)

bustiñe: buztina«Gogorra da ixen bere, lurre

gogorra da, bustiñe» - (Gogorra daizan ere, lurra gogorra da, buzti-na)

bustin lurre: buztin lurra«Bustin lurre txarra, orrek gorri

urteten dau en jeneral, ori, sakon,solo sano labraeskeronen, amenberton aonek gure solotan bere,urteten dau apur betek, baya ori

da, gatxa, labrateko gatxa, tajenero koisteko en jeneral, txarrada bustiñe» - (Buztin lurra txarra,horrek gorri irteten du gehiene-tan, hori, sakon, soro sano landuzgero, hamen berton haonek guresoroetan ere, irteten du apurbatek, baina hori da, gaitza, lan-tzeko gaitza, eta jeneroa hartzekogehienetan, txarra da buztina)

bustin suri: buztin zuriaertza: ertza

«Ori bere usate san, orrekas balayekas, baya layekas urri itten dabear, edo espabere ein ber dosunaorretan solo piketan, olan artesgora eiñ, ta goiko ertza, goikoalderditxure etxa, a onena antze-ko, beste artesen layetu, eta punte,goiko puntea ba, se beres lurrekkorrittan dau berantza, piken,aldatz andi bada, a beres datorlurre bera» - (Hori ere usatzenzen, horiekaz ba laiakaz, bainalaiakaz urri egiten da behar, edoezpabere egin behar duzuna soropike horietan, holan artez goraegin, eta goiko ertza, goiko alder-ditxora bota, hura onena antze-koa, bestea artezean laiatu, eta


— 131 —

punta, goiko punta ba, ze berezlurrak korritzen du beherantz,pikean, aldats handia bada, huraberez dator lurra behera)

esie: hesiaesparru: esparru, soro multzoafradu, pradu: belardiagari solo: gari soroagoyena: goiena, soro goiena,soroaren goiko aldea

karkabe: karkabakayule: kaiuelalanda miñe: landa minalande: landalantzarra: lantzarra

“Lelengo lelengo non kantatendaun, eta ara yoan, eta sulok,bisde ona baukosu, edo bedarraandi espadau, en jeneral lantza-rretan orrek ixete siren, bedarraandi espadau ba, non daun, taalau bedar batzuk oten dire, bagirtena dekena pakarrik palu,estai pa se ixen dekon orrek, lorakantzera, ta an kiña, ta an urtetendau te an koisteuren, a intxe ebaibatzuten eitxeuren” - (Lehenengo-lehenengo non kantatzen duen,eta hara joan, eta zuloak, ikusmenona badaukazu, edo belarra han-dia ez badago, gehienetan lantza-rretan horiek izaten ziren, belarrahandi badago ba, non dagoen, etahalako belar batzuk egoten dira,ba kirtena daukatenak bakarrikmakila, ez dakit ba ze izen dau-kan horrek, loreak antzera, etahan kinatu, eta han irteten du etahan hartzen zuten, hura egindaebaki batzuetan egiten zuten)

latziñe: latzina, landa mota batlur argala: lur argalalur baltza: lur beltzalur gorri: lur gorrialur mea: lur mehealur sala: lur zailalurbarri: lur berri

«Lur barri ixen san lenau, kasubeterako baso bat, labra layetu,eta lur barri layetu du edo prepa-ra du» - (Lur berria izan zen lehe-nago, kasu baterako baso bat,landu laiatu, eta lur berria laiatudugu edo prestatu dugu)

lurmena: lurmena«Lurmena esaten dako ba, nik ser

esango tzu pa, sein nabo solon,sein piperra seiñ edoser, soloan,eta ya adittu albokaldeti, eta aiñaspiñ, daun lurre, ikuste estosu-nean, ya lurmena orreri esatendako, tapa itten daunean, a,nabok seiñ edosek, tapa ondo ittendaunen beran lurre, lurmena» -(Lurmena esaten zaio ba, nik zeresango dizut ba, zein arbi soroan,zein piperra zein edozer, soroan,eta ja aditu alboko aldetik, etaharen azpian, dagoen lurra, ikus-ten ez duzunean, ja lurmenahorri esaten zaio, tapatu egitenduenean, arbiak zein edozerk,tapatu ondo egiten duenean bera-ren lurra, lurmena)

lurre: lurra«Ikusi esiñik lotxen saanean aspi-

ko lurre, lurmena, lurmena tapadau nabok» - (Ikusi ezinik lotzenzarenean azpiko lurra, lurmena,lurmena tapatu du arbiak)

13. Ingurunea

— 132 —

munarri: munarriamune: muna

«Txakoliñe bere an giau emenbaño, orti txakoliñe ote san, ba,munetan eukitteuden» - (Txakoli-na ere han gehiago hemen baino,hortik txakolina egoten zen, bamunetan edukitzen zuten)

ortu: ortua“Nik orren barririk estaitt, onek

gure mutillek eta bai orrek, bayaorrek orture dedikaten direnak» -(Nik horren berririk ez dakit, guremutil honek eta bai horiek, bainahoriek ortura dedikatzen direnak)«Bueno, asie, arto gordeta san

aparte eta indabe gero ba, norbe-rantzako, konsumorako ote sanlekuti eraitte san, ta asi giau, a,gu orture eskara dedika modurikbaya» - (Beno, hazia, artoa gorde-tzen zen aparte eta indaba geroba, norberarentzat, kontsumora-ko egoten zen lekutik ereiten zen,eta hazi gehiago, gu ortura ezgara dedikatu modurik)

palatu: palatuapradu: bedar lekuasalle: saila, lur saila

“Salle badau solon, naste bada,ba iru edo lau edo bost, segunselan daun a, bearrerako bako-txak a, sera” - (Saila badagosoroan, nahaste bada, ba hiruedo lau edo bost, segun zelandagoen, beharrerako bakoitzak,zera)

sanje: karkabasolo: soroa

“Beno solorako nai beste gause

batzuterako bardin da ori” -(Beno sororako nahi beste gauzabatzuetarako berdin da hori)

solo barrena: soro barrenasolo eskiñe: soro bazterrasolo goyena: soro goienasolo sati: soro zatiasolo txantela, solo txangille:soro txantela

taketa: taketatalle lurre: teila lurraterreno: lur saila

“A urtzu da terreno, t´an eittesan ori luki bustena» - (Huraurtsua da terrenoa, eta han egitenzen luki-buztan hori)

toska lurre: toska lurra, lur motabat

toske: toska lurratxangille: txantel, solo txikia

«Solo txangille, solo salletxu, lursalletxu bet, txangiltxu bet esatenda, txangille» - (Soro txantela,soro sailtxoa, lur sailtxo bat, txan-tel bat esaten da, txantela)

txantela: txantel, solo txikia“Solo estu, punten estu, solo

txantel bata” - (Soro estua, pun-tan estua, soro txantel bat da)

unekade: unekada“Or unekadan a, ori gixon probe

t´or ixeten da” - (Hor unekadan,hori gizon proba eta hor izatenda)

13.5. BIDEAK

ataju: lasterbidea“Atxiñe olau atajuk eitte siren

basotatik” - (Antzina holako las-terbideak egiten ziren basoetatik)


— 133 —

basabide: basabidea«Basa bide ixeten da asfaltabako,

ta kamiño asfaltako» - (Basabideaizaten da asfaltatubakoa, etakaminoa asfaltatukoa)

bide: bidea“Andabidek, se beste batzuk ote

sien, bideak, emeti Bakiora edo,Gernikera ta orrek mando bidek,se mandok markateun bidea, kar-gata aurreti bota, eta a yotesanbiderik fasillena edo, topaten,nekerik gitxiñeko ta mandobideak, ta au beste andabide edo,aunek esan deun modun, aunekate bere one pere, illekok atarate-ko” - (Andabideak, ze bestebatzuk egoten ziren, bideak,hemendik Bakiora edo, Gernikaraeta horiek mando bideak, ze man-doak markatzen zuen bidea, kar-gatuta aurretik bota, eta hura joa-ten zen biderik errazena edo,topatzen, nekerik gutxienekoa etamando bideak, eta hau besteaandabidea edo, haonek esanduen moduan, haonek atea berehonek ere, hilekoak ateratzeko)«Barrioko bidek, urten iru atzal-

de edo lau in berrixeteudesan etzebakotxeko gixonak, a, yote sirenarreglaten bidek» - (Auzotegikobideak, urtean hiru arratsaldeedo lau egin behar izaten zituztenetxe bakoitzeko gizonek)

bide eskiñe: bide bazterrabidegintze: bidegintza

«Bidek arreglaten bere, ori urtegustittan ixeta san, a, barriobakotxeko, kapatas bat ote san,

ayuntaminttuk imintte, ta ayun-taminttuk emoten tzen ari kapata-sari ordena, bueno bidegintzenein ber da, egun bi in ber deudebakotxak bidegintzen, eta akkapatasak, abisateusen, a, beran,a, sonako beargiñek ba, bidegin-tzen yon ber du, eta ak kapatasakesateutzen se bear ein ber dan,edo sasik ebai edo urbidek ataraedo» - (Bideak konpontzen ere,hori urte guztietan izaten zen,auzo bakoitzeko, kapataz bat ego-ten zen, udalak ipinita, eta uda-lak ematen zion kapataz hariagindua, beno bidegintzan eginbehar da, egun bi egin behar dutebakoitzak bidegintzan, eta kapa-taz hark, abisatzen zituen, bera-ren, inguruko beharginak ba,bidegintzan joan behar dugu, etakapataz hark esaten zien ze beharegin behar den, edo sasiak ebakiedo ur bideak atera edo)

bidekurtzioa: bidegurutzeabidesiorra: bidezidorraerrebuelte: bihurgunea

“Barrike da, baya PlentzittiBarrikerantza asten dan, a, anerrebuelta bat asten dan lekun” -(Barrika da, baina PlentziatikBarrikarantz hasten den, hanbihurgune bat hasten den lekuan)

erromare: erromada, egurrenbidez egiten den barrera bideetanganadua ez pasatzeko

ertza: ertzaestratze: estratza

«Asko mesara ba yonas ni, etaerromerire, estratzati, e!» - (Asko

13. Ingurunea

— 134 —

mezara ba joan naiz ni, eta erro-meriara estratzatik, e!)

gurdibide: gurdibideakamiño: kaminoa

“Arbiñera yoteko bide dau,kamiño dau” - (Arbiñera joatekobidea dago, kaminoa dago)

kamiño eskiñe: kamino ertza“Iges solo bi on dire guren arto,

bata kamiño eskiñen, ta besteemen etzen ondon eta, andikosolo a, len bere arto oneko da, urteaskotan daros an ta ara, ikesittedeke bide» - (Iaz soro bi egon diragurean arto, bata kamino bazte-rrean, eta bestea hemen etxearenondoan eta, handik soroa, lehenere artoa egonekoa da, urte asko-tan daroatza han eta hara, ikasi-ta daukate bidea)

kurbe: bihurguneakurtzio, kurtze, kruse: bideguru-tzea«Esnekas nire gixona ara kurtze-

ra yote san, a, orrekas tankiñekas»- (Esneakaz nire gizona harabidegurutzera joaten zen, horie-kaz tankinakaz)

mandobide: mando bideaoinbide: oinbideapaso, pasu: pasabideapiste: basabideasulo, sillo: zuloa

13.6. ERREKAK

emoi: emoiaerreka bastarra: erreka bazterraerreka ertza, erreka eskiñe: erre-ka ertza

errekarte: erreka-artea

erreke: erreka“Baya guk orre pere, guk estu iñ

asko, e, emen esta egon alauxekoerrekara, esoskun itxitxen yoten,eta geure errekan ba garbitxutenyoten gintzesan, eta olan posok, a,sera yagoteko, ta yagonateko,erropak yagonateko baya, urren-goko etzekok an sartute loitxutenbaosu keje ote san, ta estu, gukuger, e, gitxi gitxi in du” - (Bainaguk horiek ere, guk ez dugu eginasko, hemen ez da egon halakoxe-ko errekara, ez ziguten uzten joa-ten, eta gure errekan ba garbitzenjoaten ginen, eta holan putzuak,zera jagoteko, eta xaboiztatzeko,arropak xaboiztatzeko baina,hurrengoko etxekoak han sartutalohitzen baduzu kexa egoten zen,eta estu, guk igeri, gutxi-gutxiegin dugu)

ibai, ibei: ibaia“Gure denpora gustiñ, yoten gin-

tzesan uger orra, Leixarrako pre-sara bere bai, ta beti esan tzu ibai,estotzu esan erreke iños, ibai esantzu beti” - (Gure sasoi guztian,joaten ginen igerian horra, Leixa-rrako uharkara ere bai, eta betiesan diogu ibaia, ez diogu esanerreka inoiz, ibaia esan diogubeti)“Gero beste batator Laukiseti bere

bai, a bere txikerra, baye orrekdanak yoten daudea ibaire” -(Gero beste bat dator Laukizetikere bai, hura ere txikerra, bainahoriek denek jotzen dute ibaira)«Erreke ur gitxiau dona da, ibai


— 135 —

da sabalau» - (Erreka ur gutxiagodoana da, ibaia da zabalagoa)

itxurri: iturria“Ordun edateko en jeneral ure

sereti, itxurritxi” - (Orduan edate-ko gehienetan ura zeretik, iturri-tik)“Itxurri asko dau ondiño” - (Itu-

rri asko dago oraindino)korriente: korrontea

«Emen korriente gitxi, ugetuasko, errotek ioteun ugetukas, taandi gastate san ure, errope gar-bitxu, ganadue» - (Hemen korron-te gutxi, ugetu asko, errotak eho-tzen zuen ugetuakaz, eta handikgastatzen zen ura, arropa garbi-tu, ganadua)

manantiala: iturburuapatiñe: patina

“Patiñek leku askotan daus gaurbere” - (Patinak leku askotandagoz gaur ere)“Emen estot pentzaten iñon on

danik patiñik” - (Hemen ez dutpentsatzen inon egon denik pati-nik)

poso: putzuaprese: uharka, presa

“An dau presa bat, onek buelteitxen dau, onek urek, ori ure arte-sen botako balitxike, Plentzikoerrekara, asko ongo litxike uriolgitxiau emen Yatabeko began, tagusti lotu itxen dau, Arbiñetakopresa bat, errote egon san, ta presedau, ara presararten dator itxoso-ko ure, eta emeti don ure an lotxenda” - (Han dago uharka bat,honek buelta egiten du, ur honek,

ur hori artezean botako balitz,Plentziako errekara, asko egongolitzateke uriol gutxiago hemenJatabeko ibarrean, eta guztia lotuegiten du, Arbiñetako uharka bat,errota egon zen, eta uharka dago,hara uharkara artean dator itsaso-ko ura, eta hemendik doan urahan lotzen da)

subi: zubiaurbide: ur bideaur poso: ur putzuaur txorko: ur txorkoa, ur putzuaurtoki: ur-tokia

13.7. ITSASOA

are, area: hareabarku: ontziabote: txalupaitxoso, itxeso: itsasoa

“Ba gure erriñ, nautike ote sales,a, Plentziñ, ba asko itxe sanmakiñiste, itxosoko» - (Ba gureherrian, nautika egoten zenezgero, Plentzian, ba asko egitenzen makinista, itsasokoa)

itxoso eskiñe: itsas ertza“Itxoso eskiñen ibiltten diren txo-

riek, orreri esaten tze, guk sikeranorreri esaten tzu atxarranok» -(Itsaso bazterrean ibiltzen direntxoriak, horiei esaten diete, gukbehintzat horiei esaten dieguhaitz-arranoak)

koste: kostaldeamarea: mareamarea bera: marea beheramarea gora, marea altu: mareagora

olatu, oleatu: olatuaplaye: hondartza

13. Ingurunea

— 136 —

“Gau soldadu on giñen emenGorlisen, ta Gorlisko playan seroten san ba? berrogei lagun, irulau kasetatxu oleskoak eta iñorberes” - (Geu soldadu egon ginenhemen Gorlizen, eta Gorlizkohondartzan zer egoten zen ba?berrogei lagun, hiru lau kasetatxooholezkoak eta inor ere ez)

portu: portua«Ordun guardiñ antzekok, ba

itxoso eskiñetako guardik ixete

siren orrek, itxoso edo portuk edogobernateudesenak, leorrenbarik ba portu eskiñetan» -(Orduan guardien antzekoak, baitsasoko bazterretako guardiakizaten ziren horiek, itsasoa edoportuak edo gobernatzen zituzte-nak, lehorrean barik ba portubazterretan)

urekoran: marea goraureperan: marea behera


— 137 —

14. LANDARERIA

Landareria alorreko berbak ondoko azpi-ataletan banatuta aurkeztenditugu: arbolak, basa-landareak, ortuariak, fruituak, garia, artoa, belarra-zekaleak, landareen atalak, eta azkenik, jaso ditugun berba konposatua-kaz, gainerakoak.

14.1. ARBOLAK

altza: haltza“Altza, exan partikek eta itxeko

ta exa subillek, ixete san a ba,jenero ariñ eskuarten ibiltxeko taoidalau bultu” - (Haltza, exarenpartikak eta egiteko eta exa subi-lak, izaten zen hura ba, gauzaarin esku-artean ibiltzeko eta ohi-dalako bultua)

ametza: ametza“Ametza ser dan bakixu?» -

(Ametza zer den badakizu?)“An daus aritxek, ta ametzak,

aik suritxuauk, an an bertan esto-

su ikusten?» - (Han dagoz hari-tzak, eta ametzak, haiek zuritxoa-goak, han han bertan ez duzuikusten?)

arbole: arbola“Arbole botata urte bete ingeru,

jeneralmenten itxi itxe akon ber-tan, reposaten” - (Arbola botataurte bete inguru, gehienetan utziegiten zitzaion bertan, pausatzen)

arbusto: zuhaixkaaris tantai: haritz tantaiaaritxe: haritza

“Ieska itxen dako, ba edoseiñ arissarrari nai arbola sar bateri ieska-

tu itxen da, sarra dalako» - (Ieskaegiten zaio, ba edozein haritzzaharri nahi arbola zahar batiieskatu egiten da, zaharra delako)

arkasi, askasi: arkazia“Askasin beres, askasin asalen

eingo tzu sitzek baya gogorren es,piñun bai, piñun te onetan bai” -(Arkazian ere ez, arkaziarenazalean egingo dizu sitsak bainagogorrean ez, pinuan bai, pinuaneta hauetan bai)

arte: artea“Arte usa da, onek karron pinak

eitxeko ta arradiok eitxeko askasiusate san” - (Artea erabili da,hauek karroaren pinak egiteko etaarraioak egiteko arkazia erabil-tzen zen)

eukalitu: eukalitua“Eukalituk e, urte gitxi aukiko

deu emeti” - (Eukalituak, urtegutxi edukiko du hemendik)

fago: pagoa“Emen a, fagoa, busterrik eitxeko

ta olan” - (Hemen, pagoa, buzta-rriak egiteko eta holan)

gastañe: gaztaina“Gastañe bere ona da, materill

ona, suabe bear eitxeko, etaaguantateko ona” - (Gaztaina ereona da, gai ona, suabea beharegiteko, eta irauteko ona)

gorosti: gorostia“Gorosti materil gogorra ok baya

emen gitxi on da, gitxi sano” -(Gorostia gai gogorra duk bainahemen gutxi egon da, gutxi sano)

gurbixe: gurbitza“Gurbixe sube itxeko lenau,

sugarri onena da, es aritxe esaskasi es bapestire, gurbixe bañosugarri obarik, gogorra ta aguan-te andiko, gurbixeas lenau iketzaitxe san, bejetala” - (Gurbitza suaegiteko lehenago, sugarri onenada, ez haritza ez arkazia ez batere ez dira, gurbitza baino suga-rri hoberik, gogorra eta iraupenhandikoa, gurbitzagaz lehenagoikatza egiten zen, begetala)

intxurre: intxaurra“Intxurre bastante belu asten da»

- (Intxaurra nahikoa belu hastenda)

lexarra, lixarra: lizarra“Lexarra ejek eitxeko ixete san

ona, gurdiñ eje itxeko” - (Lizarraardatzak egiteko izaten zen ona,gurdiaren ardatza egiteko)

okalitru, okalitu, eukalitu: euka-litua«Batzuk esaten deudea, aik ango

lurrek, ba, okalitrureko dire onak,ta gero beste batzuk esaten de igolpiñureko dire onak» - (Batzuekesaten dute, haiek hango lurrak,ba, eukaliturako dira onak, etagero beste batzuek esaten dutebeharbada pinurako dira onak)

olmo: zumarrapiñu: pinua

“Piñu gitxi sano, gaure txikerdenporan bere piñu aor Yatako,bean eon san apur bet, ta Margal-tzan gero” - (Pinua gutxi sano,geure txiker sasoian ere pinuahaor Jatakoa, behean egon zenapur bat, eta Margaltzan gero)

saratza, saretza: sahatsa

14. Landareria

— 138 —

tantai: tantaia“Tantai bere olau ixete san, beti

errama barik, lisu lisun dona aristantai” - (Tantaia ere holakoaizaten zen, behetik abar barik,lisu-lisuan doana haritz tantaia)

txopo: txopoa“Ori ola itxeko usate san txopoa

ba gurdi olak eta itxeko albokoolak, satzetarakok eta itxeko, txo-poa piesa lodi ixeten da en jeneralta ola osokoas eitxeko, txopo orre-tako asko usate san” - (Hori oholaegiteko erabiltzen zen txopoa bagurdi oholak eta egiteko albokooholak, satsetarakoak eta egiteko,txopoa pieza lodia izaten dagehienetan eta ohola osokoagazegiteko, txopoa horretarako askoerabiltzen zen)

urretxa: hurritza, hurra«Urretxa edo orretariko asko ixete

san, ta sera bere bai, gero itxesiren alan aputxu bet politxaok,estoak, ba gurbixegas, ba aikuntzekas yositxe» - (Hurritza edohorietariko asko izaten zen, etazera ere bai, gero egiten zirenhalan apurtxo bat politagoak,estoak, ba gurbitzagaz, ba haiekiltzeakaz josita)

14.2. BASA LANDAREAK

amar mandamentu: hamar man-damendua

angeru lore: aingeru loreaarbusto: zuhaixkaarkasatza: arkasatsaarrotza gorringo: arrautza gorrin-goa

«Arrotza gorringo, gibelurdiñe taarrotza gorringo alkarren antze-ko tire orrek, ba antzeko tireorrek, baya badiñotzut, e? es nirikasu asko iñ, se nik berretxikonasuntuen, estot ulertuten eserbere» - (Arrautza gorringoa, gibel-urdina eta arrautza gorringoaelkarren antzekoak dira horiek,ba antzekoak dira horiek, bainabadinotsut, e? ez niri kasu askoegin, ze nik perretxikoen gorabe-heran, ez dut ulertzen ezer ere)

asune: asunaausnar bedarra: hausnar belarra

“Ausnar bedarra da ganaduriemoten sakona ausnarra ekarte-ko» - (Hausnar belarra da gana-duari ematen zitzaiona hausna-rra ekartzeko)

basaporru: basaporrua“Basaporru porrun antz antzeko

bedar ba ta» - (Basaporruaporruaren antz antzeko belar batda)

basokarana: baso okaranabatana: batanabatan basto: batan latzabelarritxako bedarra: belarrikominaren belarra, teilatu eta hor-metan hazten den belar biribilmamitsua da, gehienetan ainubee-tan hazten da; beronen ur tantabat edo botatzen zen belarrianmina kentzeko

berbene: berbenaberdiñe: berdinaberretxiko, perretxiko: perretxi-koa«Nik estaitt ser ixeten dan baya,

or, a, gure goiko bedarlekuen, oin


— 139 —

bere ganadu tabiltzes an, or ude-goyenen agertan da berretxikoandi, itzela! aulaseko, ta a danabar antzeko bat, t´oneri JuanJesuseri entzunte nau ni aik onatirela, aik yateko balio deudela,ba or asko es, banaka bat agertandire, baya andik, e?» - (Nik ezdakit zer izaten den baina, hor,gure goiko belar lekuan, orain ereganaduak dabiltza han, hor uda-goienean agertzen da perretxikohandia, itzela! haolasekoa, etahura da nabar antzeko bat, etahoni Juan Jesusi entzunda nagoni haiek onak direla, haiek jatekobalio dutela, ba hor asko ez,banaka bat agertzen dira, bainahandiak, e?)«Ori, yon da mutille, orre takix,

a, orretariko batzuk eta libirurenba pe euki ber deu orrek, berretxi-ko klasek, eta berretxikon ixenaketa, nik estot ulertuten eser bereor, berretxikotan, e?» - (Hori, joanda mutila, horrek dakizki, horie-tariko batzuk eta libururen batere eduki behar du horrek, perre-txiko motak, eta perretxikoen ize-nak eta, nik ez dut ulertzen ezerere hor, perretxikoetan, e?)«Gitxi, gitxi emen berton, baserri-

txan emen gitxi, etorri itten direbatzuk, a, kanpotik, aik kapotitatosenak, dakardea eretxi bet, aiteke seuser konosiminttu batzuklibirutati edo estai pa nondik,baya ai pai baya, guk esteku, nikkasureko berretxikon asuntuen,sero, estakitt eser bere» - (Gutxi,

gutxi hemen berton, baserrietanhemen gutxi, etorri egiten dirabatzuk, kanpotik, haiek kanpotikdatozenak, dakarte eritzi bat,haiek daukate zer edo zer ezagu-pide batzuk liburuetatik edo ezdakit ba nondik, baina haiek baibaina, guk ez daukagu, nik kasu-rako perretxikoen gorabeheran,zero, ez dakit ezer ere)

butroi kañabera: indikanaberaelorrantza gorri: elorrantza gorriaelorrantza suri: elorrantza zuriaelorrantze: elorrantzaerramu: erramua

“Erramuk gordeta auki siketute,eta gero erre, eta a autze geroemoten da” - (Erramuak gordetaeduki sikatuta, eta gero, erre, etahauts hura gero ematen da)

espata bedarra: ezpata belarraespatadiñe, espatatañe: ezpatabelarra, zingira eta leku hezeetakobelarra

garraste: garrazta“Garraste da arte tekon a, erra-

me, punten dekon orri» - (Garraz-ta da arteak daukan hura, erra-ma, puntan daukan orria)“Garraste da arten antzeko bat» -

(Garrazta da artearen antzeko bat)gibel urdiñe: gibel urdina

«Gibelurdiñe ixeten da, orixe dauniku, ni pere esaten dotena, oritte txanpiñoi, ori gibelurdiñe ixe-ten da, e, fradutan ta olan agertu-ten da ori, en jeneral, a, otubre-rantza agertuten da ori, t´ixetenda alan, a, apur bet gorriske, e,gibelurdiñe orreaittik esan be itten

14. Landareria

— 140 —

tze alan gorriske antzeko ixetenda, baya nik estot, ori bere estotnik ondo ondo esetuten, geyen ese-tuten dotena txanpiñoi da, tatxanpiñoik, a, bere urteten dau,orra, agustu akabun setienbre-rantza, t´urteten dau en jenera-lean ganadu ibilliko lekun, auriitten daunen, igual gaur pasa taestau eser bere, t´urreo goixen yonta ainbeste txanpiñoi dau, ta orre-ri txanpiñoiri igerten dako, bagure andre pere ni paño obotodaki, apurtu eta aspiko alderdittik,alan bellegiste dekona, ganetiksuri, ta aspitti bellegiste, bestebatzuk, ba, txanpiñoiñ antzadeke, koxu te, aspitti suri deke, aikbeneno deke, aspitti suri dekenak,alandase, berretxikoas, yan itteko,konosiminttu euki ber da, espabe-re beneno ya lei» - (Gibel urdinaizaten da, horixe da bakarrik, nikere esaten dudana, hori eta txan-pinoia, gibel urdin hori izaten da,belardietan eta holan agertzen dahori, gehienetan, urrirantz ager-tzen da hori, eta izaten da halan,apur bat gorrixka, gibel urdinahorregatik esan ere egiten diotehalan gorrixka antzekoa izatenda, baina nik ez dut, hori ere ezdut nik ondo-ondo ezagutzen,gehien ezagutzen dudana txanpi-noia da, eta txanpinoiak, ere irte-ten du, horra, abuztu amaieranirailerantz, eta irteten du gehiene-tan ganadua ibiliko lekuan, euriegiten duenean, beharbada gaurpasatu eta ez dago ezer ere, eta

hurrengo goizean joan eta hain-beste txanpinoi dago, eta txanpi-noi horri igartzen zaio, ba gureandreak ere nik baino hobetodaki, apurtu eta azpiko alderditik,halan beilegixka daukana, gaine-tik zuria, eta azpitik beilegixka,beste batzuek, ba, txanpinoiarenantza daukate, hartu eta, azpitikzuria daukate, haiek pozoia dau-kate, azpitik zuria daukatenak,halandaze, perretxikoagaz, janegiteko, ezagupidea eduki beharda, ezpabere pozoia jan liteke)

giñarre: ginarragrillu bedarra: txirri-txirri belarra

“Grillu bedarra, ganaduri gusta-ten dakon bedar ba ta ori» - (Txi-rri-txirri belarra, ganaduari gus-tatzen zaion belar bat da hori)

grillu lore: txirri-txirri lorea“Orrek koyu te gero botillen

barrutxun edo aukitxe siren ta,grillu lorak emon yaten, ta kantaondo eitxeurena pere ote siren gri-lluk, estaipa arrak ixeten basirenkantateudenak, batzuk kantaitxeuren ondo, bi badaus a, erri-txan alkarreas bere itxeuren tabata bestea il bere bai” - (Horiekhartu eta gero botilaren barru-txoan edo edukitzen ziren eta, txi-rri-txirri loreak eman jaten, etakantatu ondo egiten zutenak ereegoten ziren txirri-txirriak, ezdakit ba arrak izaten ziren kanta-tzen zutenak, batzuek kantatuegiten zuten ondo, bi badagoz,errietan elkarregaz ere egitenzuten eta batak bestea hil ere bai)


— 141 —

ieske: ieska«Ieske bai, ieske, aritxe, ya igertu-

ten usteltan antzen dau, ta anusteltan daun unekadatan urte-tan tzo orrek» - (Ieska bai, ieska,haritza, ja ihartzen usteltzenantzean dago, eta han usteltzendagoen unekadan irteten diohorrek)

indigastañe: indigaztainaintzurri: huntz-orriaire: iraitxos bedarra: itsas belarrakañabere: kanaberakardu: karduakardu latza: kardu latzakarraskille: karraskilakuku frake: kuku prakakuku sagarra: kuku sagarra

«Ori egoten da, emen bere askoitten da ori, kuku sagarra, bayayateko estau balio orrek, e? ta arisbetzu taus, a, ori kuku sagarra,aritxek emoten dau ori, kukusagarra asko itte dakenak, ta gero,aritxeri orri yausi itten dakenean,aris betzuri formaten dakeas,olau kaniketxuk, bolatxuk» - (Horiegoten da, hemen ere asko egitenda hori, kuku sagarra, baina jate-ko ez du balio horrek, e? eta haritzbatzuk dagoz, kuku sagar hori,haritzak ematen du hori, kukusagarra asko egiten zaienak, etagero, haritzari orria jausi egitenzaienean, haritz batzuei egitenzaizkie, holako kanikatxoak,bolatxoak)

larrose: arrosalino: lihoa

luki bustena: luki-buztana“Luki bustena onen etze ingirun

eitte siren len orrek asko» - (Luki-buztana etxe honen inguruanegiten ziren lehen horiek asko)

lupu bustena: luki buztana“Lupu bustena kaballerik yaten

dau» - (Luki buztana zalditeriakjaten du)“Garnu itxeko ona da lupu bus-

tena» - (Gernu egiteko ona da lukibuztana)

mamukio: mamukioa“Mamukio estemangureko,

mamukio emen gure etze ingeru-ten beres etorten da mamukio» -(Mamukioa urdailerako, mamu-kioa hemen gure etxe inguruetanberez etortzen da mamukioa)

mantzanille: kamamilamasuste: masustamimena: mimena

«Mimena esta bedarra» - (Mime-na ez da belarra)

mimose: mimosamisperru: mizpiraongo: onddoa

«Arbolari ongok urtetan tzejeneralen, aritxeri, aris sarrari, e?ya igertuten don aritxeri, olauongo antzeko bat, baya ak yatekoesteu balio ixeten baya» - (Arboleionddoek irteten diete gehienetanharitzei, haritz zaharrei, e? jaihartzen doan haritzari, holakoonddo antzeko bat, baina harkjateko ez du balio izaten baina)

otabarra: otabarra«Otabarra da, a, bera ote sarra» -

(Otabarra da, bera otea zaharra)

14. Landareria

— 142 —

ote: otea“Estosu gixona ikusten? sotzarde

eskun daula sotzardekada otea?aitxek esate oskun” - (Ez duzugizona ikusten? zotzarda eskuandagoela zotzardakada otea? aitakesaten zigun)

plaustiku: plaustikua, saukua«Nik esetute dekodas, bai, aurek

eitteuden, a, koisteuden ba, egu-rre kasu beterako, ta piperi eitteu-tzean aumentu, emen motro itxi-tte ta aurek sulo an, baya aparte-ko egurre, plaustiku edo esateu-tzena» - (Nik ezagututa dauzkat,bai, eurek egiten zuten, hartzenzuten ba, egurra kasu baterako,eta pipari egiten zioten itsatsi,hemen motroa utzita eta eurekzuloa han, baina aparteko egu-rra, plaustikua edo esaten ziote-na)«Ori egote san, gu eskolara yote

gintzenen, a, onen etze bañoaurrerautxu, an, antxe egote sanarbola bat, plaustiku esateutzena,eta a, a, egosi tte aiñ ure edan takatarro kentxeko da» (Hori egotenzen, gu eskolara joaten ginenean,etxe hau baino aurreragotxo,han, hantxe egoten zen arbolabat, plaustikua esaten ziotena, etahura, egosi eta haren ura edaneta katarroa kentzeko da)

pupatza: pupatza, perretxikoputza«Pupatza lurren oten dana da» -

(Pupatza lurrean egoten dena da)san jose lore: san jose loreasanbedarra: zain belarra

sasi moltzo: sasi multzoasasi: sasia

“Orrek amarrateko, batzuk e,sasi lodies bere itxeudesan, sasitrongokas bere olan sartxe siren” -(Horiek lotzeko, batzuek, sasilodiagaz ere egiten zituzten, sasienborrakaz ere holan sartzenziren)

sasiarte: sasi-artesie: zihia

«Ureas urteten daude siek» - (Ura-gaz irteten dute zihiek)«Sitxuski da leku, a, siek, eta sie

tausen leku urtzu da» - (Zitxuskiada lekua, zihiak, eta zihiak dago-zen lekua urtsua da)

suge bedarra: suge belarra“Suge bedarra bai, amen solon

urteten dau» - (Suge belarra bai,hamen soroan irteten du)

suge lore: suge loreatxanpiñoi: txanpinoiatxibirite: txiribitatxirpi: landaratxirri okarana: txirri okaranatxori matza: txori mahatsayungu: jungua

14.3. ORTUARIAK

arbi: arbia“Arbi eta naboa diferente tire,

arbi da apur bet gogorrao, gogo-rraoa ta lusetxuau, ta sustraibotaten dau sakonau, ta sustraibat, lurren barrure, bestek nabokbotaten txu sustrai giau, arbikbotaten dau artesen bera” - (Arbiaeta naboa desberdinak dira, arbiada apur bat gogorragoa, gogorra-goa eta luzetxoagoa, eta sustraia


— 143 —

botatzen du sakonago, eta sustraibat, lurraren barrura, besteaknaboak botatzen ditu sustraigehiago, arbiak botatzen du arte-zean behera)

ase: aza“Aitteri esakon gustaten asarik

eta olaurik, porrurik eta olaurik” -(Aitari ez zitzaion gustatzen aza-rik eta holakorik, porrurik etaholakorik)

aselge: azelga, zerba«Aselge t´ase ta orrek urte gustiñ,

koliflora ta gero uden, asi letxu-gea, ta porruk, kinpule, piperra,tomate eta patate bere bai, gustirikbatxen da emen» - (Azelga eta azaeta horiek urte guztian, azaloreaeta gero udan, hasi letxuga, etaporruak, kipula, piperra, tomateaeta patata ere bai, guztietatikbatzen da hemen)

babe: baba“Autze babek deko” - (Hautsa

babak dauka)«Emen gustiri batxen da, asko

espada bere, kantidade txikerrak,gustirik, oiñ esate baterako babe» -(Hemen guztietatik batzen da,asko ez bada ere, kantitate txike-rrak, guztietatik, orain esate bate-rako baba)

bañe, baiñe: baina, lekaberakatza: berakatza

“Datorren illen eraingo direbabe ta berakatza” - (Datorrenhilean ereingo dira baba eta bera-katza)

berako inyabe, berako indabe:beherako indaba

“Berako gitxi ereitxe san se gora-kok emoten dau giau ta” - (Behe-rako gutxi ereiten zen ze gora-koak ematen du gehiago eta)

berdure: berduraerramolatxe, erremolatxe: erre-molatxa

erretako piperra: erretzeko pipe-rra

esparragu: zainzuria«Sasoi beten koisteudesan asko-

txu barres gure lengusu bete pereimiñi eusen, aurten esparraguketa uriolak eron dotzes, setandosus esparraguk, uriolak erondeustes» - (Sasoi baten hartzenzituzten askotxo berriz gurelehengusu batek ere ipini zituen,aurten zainzuriak eta uriolekeroan dizkiote, zertan dituzuzainzuriak, uriolek eroan dizki-date)

gorako inyabe, gorako indabe:gorako indaba

gorriñe: gorrina“Orreri urteten tze ba orritxan

ba, gorriñe olan, gorriunetxukgorriunetxuk, ta inyarkatu itxenda sera» - (Horri irteten diote baorrietan ba, gorrina holan,gorriunetxoak gorriunetxoak, etaindarkatu egiten da zera)

gorri utze: gorri hutsa, indabamota«Oin berton bere jente kostunbra

da suri artxen, merkeao ta askougariao bere bada, ta kanpotietorten da ta, baya ostean emenlen beti gorri utze» - (Orain bertonere jendea usatu da zuria har-

14. Landareria

— 144 —

tzen, merkeagoa eta asko ugaria-goa ere bada, eta kanpotik etor-tzen da eta, baina ostean hemenlehen beti gorri hutsa)

iderra: ilarra«Gero beingon iderrak oiñ erain-

txe daus» - (Gero behingoan ila-rrak orain ereinda dagoz)

indaba asala: indaba azalaindaba baltza, inyaba baltza:indaba beltza«Gero baltxu bere oten da, guk

inyaba baltza esaten tzu» - (Gerobelztxoa ere egoten da, guk inda-ba beltza esaten diogu)

indaba gorri, inyaba gorri: inda-ba gorria«Guk esaten dotzu tolosanea, ba,

biribille pekatxu dekona, pekasuritxu dekona, ta beste bat otenda gorri utze» - (Guk esaten diogutolosana, ba, biribila espiltxoadaukana, espil zuritxoa dauka-na, eta beste bat egoten da gorrihutsa)

indaba suri, inyaba suri: indabazuria

inyabe, indabe: indaba«Artogas eraitxen da inyabe, bi

koisten direlako soto baten, emensoto baten eraitxen dire ta egunbeten, eta koisten dire baya, betiartok yan itxe otzo inyarra ta betikoisten da gitxitxuau palun baño,t´oiñ, a, salle gitxi eraitxen dales,en jeneral palun eraitxen da» -(Artoagaz ereiten da indaba, bihartzen direlako soto baten,hemen soto baten ereiten dira etaegun baten, eta hartzen dira

baina, beti artoak jan egiten dioindarra eta beti hartzen da gutxi-txoago makilan baino, eta orain,sail gutxi ereiten denez gero,gehienetan makilan ereiten da)kalabase: kalabaza«Bayeri bere bai emote aken,

baya bayeri gordiñik, baya egosi-txe bere, kalabase ta patate txarri-ri» - (Behiei ere bai ematenzitzaien, baina behiei gordinik,baina egosita ere, kalabaza etapatata txerriei)

kaspiedu: indaba mota bat«Inyabe alan, a, kaspiedu esaten

dakona, patata eskiñetan ta erai-txe san goxetireko, sarra, inyabasarra leortute daonen, a, yatekobiguntxuau, b´osten asaltxuau ta,pekatxudune ixete san lusenge tabeste bat ote san, klementiñe esateakona, oiñ ikusi bere esta itxen,nik estot beintzet ikusitxen, ba, abere bai, baya a bere basto ixetesan, inyaba basto, ariñ etortesaleas» - (Indaba halan, kaspea-tua esaten zaiona, patata ertzetaneta ereiten zen goizetirako, zaha-rra, indaba zaharra lehortutadagoenean, jateko biguntxoagoa,ba ostean azaltxoagoa eta, espil-txoduna izaten zen luzanga etabeste bat egoten zen, klementinaesaten zitzaiona, orain ikusi ereez da egiten, nik ez dut behintzatikusten, ba, hura ere bai, bainahura ere bastoa izaten zen, inda-ba bastoa, arin etortzen zenezgero)

kinpule, kinpulle: kipula


— 145 —

“Dosenaka porru nai kinpuleedoser, dana, dosenaka orrek,piperra pere bai, piperra pere bai,prijittakok eta direnak eta” -(Dozenaka porru nahi kipula edo-zer, dena, dozenaka horiek, pipe-rrak ere bai, piperrak ere bai, fri-jitzekoak eta direnak eta)

kinpule gorri: kipula gorriakinpule suri: kipula zuriakoliflora, koniflora: azalorea

“Koniflora ta usate siren ordunbaya emen guren asasalek ixenbere es gara» - (Azalorea eta era-biltzen ziren orduan bainahemen gurean azazaleak izan ereez gara)

larrabetzu indabe, larrabetzuinyabe: larrabetzu indaba

letxuge:letxuga“Letxuge, ori, orture dedikaten

direnak yakitten deude ori» -(Letxuga, hori, ortura dedikatzendirenek jakiten dute hori)

nabo: arbianaboarte: arbi-arteaortuari: ortuaria

«Ortuari jenerona, ointxeganikantzen asitxe edo babe edo seoseraste san, eta gero babe t´asak edoolan asten siren, eta gero piperrata tomate ta gustirik itxen daemen baya asko es bakotxak len,baya gustirik beti in da, e?» -(Ortuari jeneroarena, oraintxega-nik antzean hasita edo baba edozer edo zer hasten zen, eta gerobaba eta azak edo holan hastenziren, eta gero piperra eta tomateaeta guztietatik egiten da hemen

baina asko ez bakoitzak lehen,baina guztietatik beti egin da, e?)

patata gorri: patata gorriapatata suri: patata zuriapatata txikerra: patata txikerrapatate: patata

“Patate pere bera emoten deu” -(Patatak ere behera ematen du)«Patatena diferente da apur bet,

patateri, ointxe sasoi onetan igol,eraintte, ernetan da ta etorten dainyartzu, bigun bigun, eta egungitxitten eitten dau proba andi,itzela! etorten da olau bero antze-ko at, ta kittu ligaten daugatxaas, espadeko botike intte, e,lodi lodi, botike badeko, a, eintte,ak apur bet defendittan dau,lotzen dau apur beten, baya boti-ke espauko egun gitxien igertuteparaten da, da garori pestaueukitten ak, txiki txikitxu formatabai baya, karo igertu daleas, a,esteko denporarik garo itteko» -(Patatarena desberdina da apurbat, patatei oraintxe sasoi hone-tan beharbada, ereinda, ernetzenda eta etortzen da indartsu,bigun-bigun, eta egun gutxitanegiten du proba handia, itzela!etortzen da holako bero antzekobat, eta kito ligatzen du gaitza-gaz, ez badauka botika eginda,lodi-lodi, botika badauka, egin-da, hark apur bat defendatzendu, lotzen du apur baten, bainabotika ez badauka egun gutxitanihartzen paratzen da, eta garau-rik ere ez du edukitzen hark,txiki-txikitxoa eginda bai baina,

14. Landareria

— 146 —

jakina ihartu den legez, ez daukaastirik garaua egiteko)

perejille: perrexilapiper gorri: pipar gorriapiper lodi: pipar lodiapiperra: piperra

“Piperrak landarak okitxenditxus” - (Piperrak landareakedukitzen ditu)

piper siku: piper sikuaporru: porrua

“Neu enas porrun sale” - (Neu eznaiz porruen zalea)

prijitxeko piperra, prijittakopiperra: frijitzeko piperra

senaori: azenarioatolosana andi: tolosar handiatolosana erdiko: tolosar erdikoatolosana nausi: tolosar nagusiatolosana txikerra: tolosar txikerra

«Oin tolosana pere badaus, tolo-sana txikerra ta andi» - (Oraintolosarrak ere badagoz, tolosartxikerra eta handia)

tolosane: indaba tolosarra«Oin bere gorri utze gitxi oten da,

ta lenau, gorri utze, asko emoteunak inyabek, gorri utze tolosanentamañokotxu garau» - (Orain eregorri hutsa gutxi egoten da, etalehenago, gorri hutsa, asko ema-ten zuen indaba hark, gorri hutsatolosarraren tamainakotxogaraua)

tomate: tomatea“Neu pere txikerretan tomate

gordiñik pentza beres a, yan berdala bere» - (Neuk ere txikerretantomate gordinik pentsatu ere ezhura, jan behar dela ere)

«Da tomateri bere, udugoyene-rantza etorten dako ori gatxa, or,a, setienbre ingirun agertan dakoori gatxa tomateri bere» - (Etatomateari ere, udagoienerantzetortzen zaio gaitz hori, hor, irai-la inguruan agertzen zaio gaitzhori tomateari ere)

txakur ase: txakur aza, garatutadagoen aza

txarri patate: txerri patata«Epoka baten, a, eraitxe san

emen ganaduri edo txarriri edoemoteko txarri patate esateutzena,begis beteko bat, andi itxe san,baya basto» - (Unekada baten,ereiten zen hemen ganaduari edotxerriei edo emateko txerri patataesaten ziotena, begiz beteko bat,handi egiten zen, baina bastoa)

txorixerue: piper txorizeroaugerra: landareen gaixoa

14.4. FRUITUAK

albertxiko: mertxika«Zera tekes, albertxiko tekes, ba,

itzelak, ointxe eldute» - (Zerakdauzkate, mertxikak dauzkate,ba, itzelak, oraintxe helduta)

albillo: albiloa, mahats mota batamerikanu baltza: amerikar bel-tza, mahats mota bat

amerikanu suri: amerikar zuria,mahats mota bat

astamatza: astamahatsa«Gure parran, a, asta matza esa-

ten tzu te, uden yan eittekomatza, eta txakolin matza, besteklase bat ixete san a, solo eskiñe-tan ta eukitten genduna, a beste


— 147 —

mas klase bat ixete san, garo biri-billauen, istuau, eta eldu bereaputxu bet atzerautxu itte san a,gustu bere diferente, eta ai pereklasek egoten siren» - (Gureparran, asta mahatsa esatendiogu eta, udan jan egitekomahatsa, eta txakolin mahatsa,beste mota bat izaten zen hura,soro ertzetan eta edukitzen genue-na, hura beste mahats mota batizaten zen, garau biribilagoan,estuago, eta heldu ere apurtxo batatzeratxoago egiten zen hura,gustua ere desberdina, eta haiekere motak egoten ziren)

atxiko: atxikoa, iko mota batbakio madari: bakio madariaboskantoi: bost kantoia, sagarmota bat«Boskantoi a bere bai, oin bere

badaus orrek, ta ondo goso tire» -(Bost kantoia hura ere bai, orainere badagoz horiek, eta ondogozoak dira)

brebeiko: iko mota baterraiñete: erreinetafrute: fruitua

“Frute pere, botike iñeskeroan,frute argiau koisten da, atxiñesagarra ote san a, oin baño sagargiau ordun koiste san, ba sagarrakarra eukitteun asko, eta ori botikeitten badako, sagarrak arragitxiau eukitten deu garbiau otenda, ta oiñ, aspaldiko urtetan, boti-ke apur bet itten daleas ba arragitxiauko sagar garbiau koisten daemen len baño» - (Fruituak ere,botika eginez gero, fruitua argiago

hartzen da, antzina sagarra ego-ten zen, orain baino sagar gehia-go orduan hartzen zen, ba saga-rrak harra edukitzen zuen asko,eta botika hori egiten bazaio,sagarrak harra gutxiago eduki-tzen du garbiago egoten da, etaorain, aspaldiko urteetan, botikaapur bat egiten denez gero ba hargutxiagoko sagar garbiagoa har-tzen da hemen lehen baino)

gabon madari: gabon madariagasa sagarra: sagar mota batgastañe: gaztaina

“Gastañe lenau batu, te egositxeafari eiñ agas eingo eun makiñebatek” - (Gaztaina lehenago batu,eta egosita afari egin hagaz egin-go zuen makina batek)«Gastañek erre, lenau sue beko

oten sanen, garbitxu burni, etaimiñi gastañe sabaldute ta prasebota, prase ta autze bota ganera» -(Gaztainak erre, lehenago suabehekoa egoten zenean, garbituburdina, eta ipini gaztaina zabal-duta eta txingarra bota, txingarraeta hautsa bota gainera)

gorritxe: sagar mota bat«Ta beste bat gorritxuk, erraya

gorritxu dekenak, gorritxek» - (Etabeste bat gorritxoak, marra gorri-txoa daukatenak, gorritak)

iko: ikoaiko baltza: iko beltzaintxurre: intxaurra

“Lau intxurreas ixete salakodekot” - (Lau intxaurrakaz izatenzelakoa daukat)«Intxurrek suritxu te, matxaka

14. Landareria

— 148 —

apur bet eta egositxen auki, askokesnegas edo olan pentzaten dotaukitxeusela, estai nik ordutan,ordu askotan egosten» - (Intxau-rrak zuritu eta, xehatu apur bateta egosten eduki, askok esneagazedo holan pentsatzen dut eduki-tzen zituela, ez dakit nik ordutan,ordu askotan egosten)

kalabasille: madari mota batkana sagarra: kana sagarrakane: kana sagarra

«Kane esate akon bat, fin fiñe taalegre» - (Kana esaten zitzaionbat, fin-fina eta alaia)

kerixe: gerezia«Bakion kerixek ondo emoteun» -

(Bakion gereziak ondo ematenzuen)

kibi: kibiaklaudia: klaudia, okaran motakutxillo madari: kutxilo madarialarrabetzu sagarra: larrabetzusagarra

limoi: limoiamadari: madariamakatza: makatza, madari motamalluki: mailukia, marrubiamatza: mahatsa

«Loran daonen edo, orri, justojuston sabaldute daonen edo, laiandi be ta, ba ordun galtxen dirematzak baya osten es» - (Lorandagoenean edo, orria, ozta-oztazabalduta dagoenean edo, leihandia ere eta, ba orduan galtzendira mahatsak baina ostean ez)

millikota, millekota: milikota,freskoa

miñerre: iko mota bat

mune matza: muna mahatsanaranje: laranjaokaran baltza: okaran beltzaokarana: okaranaorandille: orandilaperu sagarra: peru sagarrasagarra: sagarra

“Sagar gasteri estako itten ori» -(Sagar gazteari ez zaio egiten hori)

sagar arra: fruiturik ematen ezduen sagarra

san juan madari: san juan madarisan juan sagarra: san juan sagarra

«Sanjuan ixete san suri suri, tasanpedro gorri» - (San juan izatenzen zuri-zuria, eta san pedrogorria)

san pedro sagarra: san pedrosagarra

santiago madari: santiago mada-ria

sidiri madari: sidiri madariatornade: iko mota battxirri okarana: txirri okaranaurdin sagarra: urdin sagarraurretxa: hurritza, hurraurte bete: urte betea, sagar motabat«Urte betak ote siren batzuk,

emen sagarra» - (Urte beteak ego-ten ziren batzuk, hemen sagarra)

14.5. GARIA

arrilose: harlauza, gari jotzekoerabiltzen zena

asi: hazia“Asi ekarri in ber ixeten da,

urten urten asi barri, t´ak emotendau txagiñ arto lau ba iru ingeru,txagiñ artok a, amar kilo emoten


— 149 —

tzusen lekuen orrek e, igul ogeta-mar kilo emoten dittus» - (Haziaekarri egin behar izaten da,urtean-urtean hazi berria, etahark ematen du txagin artoalakoa ba hiru inguru, txaginartoak, hamar kilo ematen dizki-zun lekuan horrek, beharbadahogeita hamar kilo ematen ditu)

birsaye: birzahiabixer gari: bizar gariabixerra: bizarraburu: burua, galburuagalautze: galautsagaltzu txole: galtzu txola

«Susi ixete san galtzu txole, sukgaltzu bere estosu esetu? orrexenmoduko baya oso, ta erditxatiamarrata, oten siren aik txolakosok» - (Zuzia izaten zen galtzutxola, zuk galtzua ere ez duzuezagutu? horrexen modukoabaina osoa, eta erdietatik amarra-tuta, egoten ziren txola haiekosoak)

galtzu: galtzua“Galtzu ixete san busti ur apur

beteas ta gero bota urune edoapur bet eta emote aken, tiñeku-tan” - (Galtzua izaten zen bustiur apur bategaz eta gero botairina edo apur bat eta ematenzitzaien, tinakotan)

garau: garauagari amarre: gari amarragari bixerra: gari bizarragari buru: gari buruagari leku: gari lekuagari txole: gari txolagari yote: gari jotzea

gari: gariagarigaro: gari garauakosetxe: uztameta nausi: meta nagusiamete: metasaye: zahiatxole: txola

«Txole ixete san aolau lodierako»- (Txola izaten zen haolako lodie-rakoa)«Bueno ordun bere negun, a,

arto apur bet, a, galtzurdes, tagaltzu ote san txolan, osorik eiñ,eta amarra, eta yo eskus te a gordeitxe san lastegiñ, eta gero negun aitxe san esku serregas, olan» -(Beno orduan ere neguan, artoapur bat, galtzu orde, eta galtzuaegoten zen txolan, osorik egin, etaamarratu, eta jo eskuz eta huragorde egiten zen lastategian, etagero neguan hura egiten zen eskuzerragaz, holan)

txori yagole: txori jagoleatxorte: txortatxurru: gari meta txikerra

14.6. ARTOA

artaburu: artaburuaartayorra: artajorraartagaro: artagarauaartasuritxe, arto suritxe, artosuritte: arta zuritzea«Erdi lotan ta an in ber artasuri-

ttan, ta an ibiltten gendusengarrote» - (Erdi lotan eta han eginbehar arta zuritzean, eta han era-biltzen gintuzten garrote)«Ta gero ordun, etzetan, baserri-

txan arto asko ote san, ta arta

14. Landareria

— 150 —

suritxak eitxen siren udegoyenen»- (Eta gero orduan, etxeetan,baserrietan arto asko egoten zen,eta arto zuritzeak egiten zirenudagoienean)

arto: artoa“Lupu da niretzako a artok

aukitten dauna a baltza, a dalupu» - (Lupua da niretzat huraartoak edukitzen duena beltzhura, hura da lupua)

artoarte: arto-arteaartobixerra: arto bizarraarto ese: arto hezeaarto gare: arto garaarto igerra, arto ierra: arto igerra,labetik pasatukoa

arto sape: arto sapaarto soto: arto sotoaasto: artoa garantzeko kaxa modu-ko bat zuloz betea

bixerra: bizarraburutxe: burutxa

“Orrek bestek, orrek gero etorsiren andik itxen sirenak silotara-ko ta, ibriduk, orrek a, a paluandi, baya burutxe bere lodi lodieukitxeuden, ta garau beste finfintxu eta burutxe me mea” -(Beste horiek, horiek gero etorriziren handik egiten zirenakzuloetarako eta, hibridoak,horiek, makila handi hura, bainaburutxa ere lodi-lodia edukitzenzuten, eta garau beste fin-fintxoaeta burutxa mehe mehea)

garau, garo: garauagarbe: garba

“Lore urteten tzena? ori garbeda, garbe goiko, andik eta artabu-

rureko kukulu” - (Lorea irtetendiena? hori garba da, garba goi-koa, handik eta artabururakokukulua)“Garbe gero, ordun ganaduentzat

batxe san” - (Garba gero, orduanganaduarentzat batzen zen)

gare: garbakukulu: txola

“Kukulu da artaburun kontratikentxen dana” - (Kukulua daartaburuaren kontratik kentzendena)

lasto: lastoalastorri: lastorrialasto txurru: lasto piloa, lasto txu-rrua«Bai umekas bere, lasto txurru

beten eperdiñ, iru ume deitxuselaikusi dot nik» - (Bai umeakaz ere,lasto txurru baten ipurdian, hiruume dituela ikusi dut nik)

lupu: lupua“Lupue, guk esaten tzue, artok

aukitten dau, olau lantzen gausebals bat, ari esaten dotzu guk, a,lupu» - (Lupua, guk esaten diogu,artoak edukitzen du, holako lan-tzean gauza beltz bat, hari esatendiogu guk, lupua)

masu: artoa garanduteko mazoasapa bixerra: sapa bizarrasape: sapatxagiñ arto: txagin artoa

“Txagiñ arto da atxiñeko klasekoarto, buru txikitxue, eta arto fiñebai bada baya pobre da ori, orrekemon gitxi itten dau» - (Txaginartoa da antzinako motako artoa,burua txikitxoa, eta artoa fina bai


— 151 —

bada baina pobrea da hori,horrek eman gutxi egiten du)

txole: txola

14.7. BELARRA-ZEKALEAK

abe: oloa“Abe gatxa da ioten se asala

deko asko ta mamiñik es” - (Oloagaitza da ehotzen ze azala daukaasko eta mamirik ez)

alfafe: alfalfaallurbe, aillurbe: ailorba

«Allurbe bere eraitxe san, a, edoseuser patate egon dan lekun edonaboarten ta olan» - (Ailorba ereereiten zen, edo zer edo zer pata-ta egon den lekuan edo arbiartean eta holan)

aski bedarra: aski belarraayen eskerra, ayen askarra:aihen azkarra«Ayen eskerra okerra da gora

ieten gero» - (Aihen azkarra oke-rra da gora igotzen gero)

balliku: ereiteko belar motabedarra: belarra

“Berton egote san a, ereitxeudenbedarra, bedar bateas itxeuden” -(Berton egoten zen, ereiten zutenbelarra, belar bategaz egitenzuten)

errosario bedarra: errosario bela-rra, soroetako belar parasitoa

frantzesa: frantsesa, frantses-bela-rra«Frantzesa ote san atxiñe, borla

gorri betek urteteutzena, dana asiaukitxeun, bedar bigune ta,bueno ganaduri pentzu asko emo-neskero ondo proba eraitxeutzena

ixete san» - (Frantsesa egoten zenantzina, borla gorri batek irtetenziona, dena hazia edukitzenzuen, belar biguna eta, benoganaduari pentsu asko emanezgero ondo probatu eragiten zionaizaten zen)

gallofe: belar mota batgaragarra: garagarraider baltza: ilar beltzakriedu bedarra: uztai belarraolo: oloasebade: garagarrasekule bedarra: sekula belarra

«Sekulebedarra asko ote san,alfafea» - (Sekula belarra askoegoten zen, alfalfa)

trebole: trebolatxomin bedarra: txomin belarra

«Txomin bedarra ta, bedar txa-rrak asko, oin bere» - (Txominbelarra eta, belar txarrak asko,orain ere)

yeroa: belar mota bat

14.8. LANDAREEN ATALAK

arantze: arantzaarbigare, arbilore: arbigaraasala: azala

«Alderdi beteti eukitten dau iger-tute, andi ba bixirik esteko, bestealderditti asala deko gordiñ oiño-karren, ta goyen orri betzu perebaukos, baya alderdi beteti yabixirik esteko, a ya iltte deko» -(Alderdi batetik edukitzen duihartuta, handik ba bizirik ezdauka, beste alderditik azaladauka gordin oraindinokarren,eta goian orri batzuk ere badauz-

14. Landareria

— 152 —

ka, baina alderdi batetik ja bizirikez dauka, hura ja hilda dauka)

asi: haziaaste: ailaastille: ezpalaatala: atala

“Oidalau atala kendu sotzongoirik eta bera, ikus gendunemeti, e?» - (Ohidalako atalakendu zion goitik eta behera ikusigenuen hemendik, e?)

ayena: aihenabegi: begia

«Oin bere etorten dire kanpotibere, aiñ antzeko patatak danakbegis beterik eta andik» - (Orainere etortzen dira kanpotik ere,haien antzeko patatak denakbegiz beterik eta handiak)

berdamiñe: landareek edukitzenduten berdearen mingostasuna

brote: ernakatzaburu: buruaegurre: egurraernekatza: pataten gara, zila, erna-katza

errame: abarra«Ori, en jeneral ori, sagarra,

sarrari itten dako, sarrari, etabatzuri sarrari beres, e, oingonguren dausen sagarrak estekea,ori baya euki doas orretarikodekenak, a, errama bat, berdekurtetan tze goyen, berana saga-rrena barik beste klaseko errame,ta a errame, a, olau errama ber-duske bat, olan, a, adornu betenantzera, formaten dake ori» -(Hori, gehienetan hori, sagarra.zaharrari egiten zaio, zaharrari,

eta batzuei zaharrari ere ez,oraingoan gurean dagozen saga-rrak ez daukate, hori baina edukiditut horietarikoa daukatenak,abar bat, berdeek irteten diotegoian, berarena sagarrarenabarik beste motako abarra, etaabar hura, holako abar berdexkabat, holan, apaingarri batenantzera, egiten zaie hori)

errepollu: buruaerretxiñe: erretxinafrutu: fruituagarau, garo: garauagare: gara

“Garek urten ber tzo asi atarate-ko, garek urteten tzo ta gero asidator” - (Garak irten behar diohazia ateratzeko, garak irtetendio eta gero hazia dator)

garri: gerria, landareen gerriakime: kimakoskola: oskolakuskurre: ezkurralandare: landarea

“Orrek mikek len emen kalteandik eitteusen, arto eraitte sanordun asko ta, artoa ernetan dau-nean, a arto ernetan daunean, alandare atara itten dau orrek» -(Mika horiek lehen hemen kaltehandiak egiten zituzten, artoaereiten zen orduan asko eta, artoaernetzen dagoenean, arto huraernetzen dagoenean, landarehura atera egiten du horrek)

lore: lorea«Ori udebarriko loratxu be ta» -

(Hori udaberriko loretxo bat da)masmorde: mahats morda


— 153 —

mendu: mentua«Ba mendu, ixeten da, sagarra

bada, sagarran puntetxu, erra-man puntetxu, urten ein deun,proba in deuna, a, urteten asidan, erramatxu punte freskotxute, alderdi bitxeti kentxen dakosasaltxuk, eta beste alderditxi otendire asalagas, ba, eta asala, a,tronkotxu tekon asala, eta men-dun asala imin ber deude justojusto juston alderdi bitxeti, alka-rregas, ta gero batu kuriosotxuen,ba, erretxiñeas be imintxen deudebaya, edo basa bustiñ aputxubeteas ta amarra edo itxen da,traputxu beteas amarra lenau itxesan, atxiñeko denporan, ba,ganadun bekorotza imintxe akonfreskotxue, ta bueltan bueltanbatu te goiko eridetxu bere tapataimin ber dako, axerik edo esersartu se dakion, ta, mendutxu biimintxen dakos, alderdi beteti,errama satitxu bet eta besteti bestesatitxu bet, eta imin ber deudeasalak, tronkotxun asala eta men-dun asala, alkarreas justo justonespabere falla itxen deu, ori damendate» - (Ba mentua, izatenda, sagarra bada, sagarrarenpuntatxoa, adarraren puntatxoa,irten egin duen, proba eginduena, irteten hasi den, adartxopunta freskotxoa eta, alderdi bie-tatik kentzen zaizkio azaltxoak,eta beste alderditik egoten diraazalagaz, ba, eta azala, enbor-txoak daukan azala, eta mentua-ren azala ipini behar dute ozta-

ozta-ozta alderdi bitatik, elkarre-gaz, eta gero batu kontuz, ba,erretxinagaz ere ipintzen dutebaina, edo basa-buztin apurtxobategaz eta amarratu edo egitenda, traputxo bategaz amarratulehenago egiten zen, antzinakosasoian, ba, ganaduaren bekoro-tza ipintzen zitzaion freskotxoa,eta bueltan-bueltan batu eta goikozauritxoa ere tapatuta ipini beharzaio, haizerik edo ezer sar zedakion, eta, mentutxo bi ipintzenzaizkio, alderdi batetik, adar zati-txo bat eta bestetik beste zatitxobat, eta ipini behar dute azalek,enbortxoaren azala eta mentua-ren azala, elkarregaz ozta-oztaezpabere huts egiten du, hori damendatzea)

mingotza: mingotsa, berdaminamorde: mordamoskola: moskola

“Moskolati urtenta dau» - (Mos-kolatik irtenda dago)

mukurre: mukurra«Butroire, gure txiker denporan,

beyekas, a, mukurretan Margal-tzara, egurretan yoten giñen gu» -(Butroera, gure txiker denboran,behiakaz, mukurretan Margaltza-ra, egurretan joaten ginen gu)

muskille: muskilanabo lore, nabogare: arbigaraondo: landareaorbela: orbelaorri: orria

«Es, es, baya orriñ orrin baya,kuku sagarra orriñ esta formaten,kuku sagarra erraman formaten

14. Landareria

— 154 —


— 155 —

da, b´ori orriñ itten dana, alaukristalan antzeko bat ixeten dapolitte, eta koxu atzamarraas taapurtu te barrun artxo bat eukittendeu orrek» - (Ez, ez, baina orrianorrian baina, kuku sagarra orrianez da egiten, kuku sagarra aba-rrean egiten da, ba hori orrianegiten dena, halako kristalarenantzeko bat izaten da polita, etahartu atzamarragaz eta apurtueta barruan hartxo bat edukitzendu horrek)

palu: makilapintxo: arantzapiñu artaburu: pinu buruapunte: muturra, puntasepe: ondoaseruke: indaba, ilarra eta abarrenazala

sille: zila, kipula eta holakoen garasospela: zozpalasotza: zotzasustrai, susterra: sustraia

“Gero orrek a, sustrai asko emo-ten dau te asi asko ta, kendutenasko kosta yakun guri or eskiñeneuki gendune” - (Gero horrek, sus-trai asko ematen du eta hazi askoeta, kentzen asko kostatu zitzai-gun guri hor izkinan edukigenuena)

trongo, tronko: enborratxarmientxu, txarmintxu: txar-mientua

«Taketeri taketera alanbre imiñi,ta an amarra gero, ba txarmin-txuk» - (Taketatik taketara alan-brea ipini, eta han amarratugero, ba txarmientuak)

txorte: txortaurkulu: urkulua

14.9. GAINERAKOAK

aritx errama: haritz abarraberakas buru: berakatz buruaberakas begi: berakatz begiaerramu orri: erramu orriainyaba asala: indaba azala

«Ordun lastorri pere aprobetxa,sape bere bai, inyaba asala perebai, oiñ estitxu yaten ganaduk,inyaba asalak es sapak es orrek» -(Orduan lastorriak ere aprobetxa-tu, sapa ere bai, indaba azalakere bai, orain ez ditu jaten gana-duak, indaba azalak ez sapak ezhoriek)

millikotasurre: milikota hezurrapatata lore: patata loreapiñu landare: pinu landarea

“Ori luki bustena da piñu landa-ren antzeko» - (Luki-buztan horida pinu landarearen antzekoa)

piñu moskola: pinu moskolapiper landare: piper landareasasi trongo: sasi enborra

15.1. UGAZTUNAK

ardille: katamixarra, katagorria“Ori da seran antzeko, ardille,

ardille ikusi dosu iños? ardillenestilo antzekotxu da, baya ardillepolittau ori baño» - (Hori da zera-ren antzekoa, katagorria, katago-rria ikusi duzu inoiz? katagorria-ren estilo antzekotxoa da, bainakatagorria politagoa hori baino)

arratoi, arrotoi: arratoia«Depositxutako urek edo dosen

lekutati txe ibiltxen dire asko, urarratoik esaten dotzenak» - (Depo-situetako urak edo doazen lekue-tatik eta ibiltzen dira asko, urarratoiak esaten dietenak)

askonarra, askunarra: azkonarra“Orrek koxu neusen urte baten

nik a, lasure koxu neusen orrekaskonarrak» - (Horiek hartunituen urte baten nik, lazurahartu nituen azkonar horiek)

basakatu: basakatuabasauntze: basahuntzabasorde: basurdea

“Ixena orrena auskera basordeda» - (Izena horrena euskarazbasurdea da)“Basordek kalte andik eitten dos-

kus guri» - (Basurdeak kalte han-diak egiten dizkigu guri)«Basotan, iños emen lenau esan

oten basorderik, b´oin basordapere badabiltzes bertora bere eto-rritxe» - (Basoetan, inoiz hemenlehenago ez zen egoten basurde-rik, ba orain basurdeak ere bada-biltza bertora ere etorrita)

erbi: erbia“Lukik erbi koxu itten dau, eta

yan, eta gero estotzo umerik ata-raten itxitten ta» - (Lukiak erbiaharrapatu egiten du, eta jan, etagero ez dio umerik ateratzenuzten eta)«Erbitxen bere bai, emen ibiltxe

nitzen, erbi pere ordun on sirenta» - (Erbitan ere bai, hemen ibil-tzen nintzen, erbiak ere orduanegon ziren eta)

kaski: piztien izena, lukiei eta belebeltzei esaten ei zaie“Kaski esaten dako ba, lukiri edo

ba» - (Kaski esaten zaio ba, lukia-ri edo ba)

kirikolatza: kirikolatza“Kirikolatza batxen danen dana

arantze imintten dau goitti, aran-tza utze da” - (Kirikolatza batzendenean dena arantza ipintzen dugoitik, arantza hutsa da)

koneju: konexua, untxialobo: otsoaluki: lukia, azeria

“Oñokarren urte bates onantza

15. Animaliak

— 156 —

15. ANIMALIAK

Atal honetako animaliei buruzko hiztegia aurkezteko honako azpi-ata-lak egin ditugu, ugaztunak, txoriak, narrastiak eta anfibioak, arrainak-itsas-kiak eta intsektuak.

miru es baya, gure andrek emenser ondoan, luki ikusi eun olloeroten» - (Oraindinokarren urtebatez honantz mirua ez baina,gure andreak hemen zer ondoan,lukia ikusi zuen oiloa eroaten)«Lukik koisten, a, gero ibiltxe

siren, oin be ibiltxen dire, lukikkoisten» - (Lukiak hartzen, geroibiltzen ziren, orain ere ibiltzendira, lukiak hartzen)

mixerra: muxarra“Mixerra a beste bata, mixerra

beti ibiltten da baya» - (Muxarrahura beste bat da, muxarra betiibiltzen da baina)

ogagastai, ogigastai, ogeigastai:ogigaztaia“Ogeigastai dabillela ikusiskeron

edo yakiñeskeroan, an ingeruen,lenau gure amomak eta itteuden,a, sue in tte suen, goma sarrak etaabarka sarrak eta olauk erre» -(Ogigaztaia dabilela ikusiz geroedo jakinez gero, han inguruan,lehenago gure amamak eta egitenzuten, sua egin eta suaren, gomazaharrak eta abarka zaharrak etaholakoak erre)“Ogigastairi bere billurre, an

gure auson a, gure auson solo batgeunken an geuk, kañaberabatzuk egosan, ta ure ba lelau a,bearren sosela ure erotesan solo-ra, eta yarran eron san, eta sereiñ eun orretakok, ikusi iñ eurenara uretara sartxen, ta a edanbaeurean beneno ta ill ingo salaesateuren” - (Ogigaztaiari ere bil-durra, han gure auzoaren, gure

auzoaren soro bat geneukan hangeuk, kanabera batzuk zeuden,eta ura ba lehenago, beharreanzoazela ura eroaten zen sorora,eta pitxarrean eroan zen, eta zeregin zuen horietakoak, ikusi eginzuten hara uretara sartzen, etahura edan behar zuten pozoi etahil egingo zela esaten zuten)“Alan esateuren, ogigastaik

beneno andi dekola esateuren” -(Halan esaten zuten, ogigaztaiakpozoi handia daukala esatenzuten)«Ogigastai, ori, a, bai orrek, a,

yan eseusen eitxen baya benenobai itxi» - (Ogigaztaia, hori, baihoriek, jan ez zituen egiten bainapozoia bai utzi)«Orretarako trapuk eta abarkak

eta erreta siren se usiñek, a, eska-pa eraitxeutzela etzeondotan, e,orrek ormasulotan ta orti urteteu-den, ta beneno andi aukitxenieun, eta ba, trapuk eta abarkaketa olau gausek erre an ingerundabiltzesenen ta eskapa itxeudenordun, ak usiñek airaten ieusen» -(Horretarako trapuak eta abarkaketa erretzen ziren ze usainak,eskapa eragiten ziela etxe ondoe-tan, horiek horma zuloetan etahortik irteten zuten, eta pozoihandia edukitzen ei zuen, eta ba,trapuak eta abarkak eta holakogauzak erre han inguruan dabil-tzanean eta eskapatu egiten zutenorduan, usain hark airatzen eizituen)

otzo: hartza


— 157 —

sagu: sagua“Guren or a, oin bere badaus,

artaburuk oten dire eskeitte, sike-tako imintte, eta orra lantzensagu bet nondi edo andi yon tasartxen da ba, ta sagu koistekoietako leku andi eskiñetxuti imin-tte katuntzako aukitten du guk» -(Gurean hor, orain ere badagoz,artaburuak egoten dira eskegita,sikatzeko ipinita, eta horra lan-tzean sagu bat nondik edo handikjoan eta sartzen da ba, eta saguahartzeko igotzeko lekua handikbaztertxotik ipinita katuentzatedukitzen dugu guk)

sagusarra: saguzarra“Sagusarran antzeko da ori» -

(Saguzarraren antzekoa da hori)satorra: satorra

“Nik satortzat a bere ulertu dot» -(Nik satortzat hura ere ulertu dut)«Satorra selan esateuden? sato-

rran, a, amabitxarik estaitx nose-ra yo ber deudela baya batek esaneiun; Beñekako batek, satorransieste ta lapurren fieste era danen,a pere guardiñ oten basara igolyoko deu nosonos baya ori estagause seguru» - (Satorra zelan esa-ten zuten? satorraren, hamabieta-tik ez dakit noizera jo behar dute-la baina batek esan zuen, Meña-kako batek, satorraren siesta etalapurraren fiesta era denean,hark ere guardian egoten bazarabeharbada joko du noiz edo noizbaina hori ez da gauza ziurra)«Ori itxen da, satorran sulo topa,

datorrena, eta paso aukitxen deugero andi, ta paso dekon lekuen

imiñi, palutxu» - (Hori egiten da,satorraren zuloa topatu, datorre-na, eta pasabidea edukitzen dugero handik, eta pasabidea dau-kan lekuan ipini, makilatxoa)

sator sulo: sator zuloasator yoa: sator joaur arratoi: ur arratoiauroi: erreka txerria, hudoa

«Uroi erabiltxen deu arratoi kois-teko» - (Erreka txerria erabiltzendu arratoia hartzeko)

urtxakurre: urtxakurra, ugaberea

15.2. TXORIAK

abi: habia“Artatxorik, a, etze barrun abik

eitten ttus, oin bere tejabanan, a,barruko aldeti abik eitten ttus ak»- (Artatxoriak, etxe barruanhabiak egiten ditu, orain ere teja-banan, barruko aldetik habiakegiten ditu hark)

ame: ameaamillotxe: amilotxa

“An ormasillo baten, beti eitteunolau betek abie, ta orrek kukukeitten tzo besten arrutzek yan etaberak arrutze iñ an, eta orrekamillotxek eitten dau beranadalan, kukuen umea asi ittendau, yaten emon ta dana ittentzo, berana dalan itten tzo” -(Han horma zulo baten, beti egi-ten zuen holako batek habia, etakuku horrek egiten dio bestearenarrautzak jan eta berak arrautzaegin han, eta amilotxa horrek egi-ten du berarena delakoan,kukuaren umea hazi egiten du,

15. Animaliak

— 158 —

jaten eman eta dena egiten dio,berarena delakoan egiten dio)“Berak arrutzek eiñ, eta beste

bateri mantenidu eraiñ, amillotxeedo esaten tze ba» - (Berak arrau-tzak egin, eta beste bati mantendueragin, amilotxa edo esaten dioteba)

antzarra: antzarra«Antzarrak udegoyenen eukitten

deude pase, eta udebarriñ ostabe-re beste alderdire yoten dire, orrekeuron, a, epokan, a, nik estaittnondik edo selan baya igertendeudea, nos etorko dan negue, etanos datorren ude» - (Antzarrekudagoienean edukitzen dutepasea, eta udaberrian ostera erebeste alderdira joaten dira, horiekeuren, sasoian, nik ez dakit non-dik edo zelan baina igartzendute, noiz etorriko den negua, etanoiz datorren uda)

artatxori: artatxoria“Artatxorik kalte andirik estau

itten, lotzabako etze barrure sar-txen da, baya ak kalterik estauitten» - (Artatxoriak kalte handirikez du egiten, lotsabakoa etxebarrura sartzen da, baina harkkalterik ez du egiten)

atxarrano: haitz-arranoa“Atxarrano andiao san, atxarra-

no persone eroteule esate oskun” -(Haitz-arranoa handiagoa zen,haitz-arranoa pertsona eroatenzuela esaten zigun)“Atxarranok eta iditxok eta,

lelau basora eroten gintzenean,ba aitxek a, ba atxarranok erongo

seitxusean esateun txikitxuten, taan atxarrano tatos gero, ser etedan atxarrano ta?” - (Haitz-arra-noak eta iratxoak eta, lehenagobasora eroaten ginenean, baaitak, ba haitz-arranoak eroangozintuzten esaten zuen txikitxotan,eta han haitz-arranoak datozgero, zer ete den haitz-arranoaeta?)

basollarra: basoilarrabela baltza: bele beltza

“Edo dator lukie, edo datos, a,bela baltzak edo sera tatos» - (Edodator lukia, edo datoz, bela bel-tzak edo zerak datoz)

bela nausi: bele nagusiabela txikerra: bele txikerrabele: belea

“Emen txori andittan ikusi direbelak eta gabilloi» - (Hemen txorihanditan ikusi dira beleak etagabiraia)“Gero beste bela klase oten da

txikerrau, baya a txikerra emenesta ibilli, emen ori bela andi, bal-tza» - (Gero beste bele mota bategoten da txikerragoa, baina txi-ker hura hemen ez da ibili, hemenbele handi hori, beltza)

berduloi: berdeloiabiregarro: birigarroaegabere: hegabera

“Negun, a, oiñ, a, gitxi etortendire, negun olan edurtzek edodirenen etorte siren a, egaberak,t´etorte siren bandadak itzelak, talantzarra olan, solo bat lisuantzeko badau, an bajate siren» -(Neguan, orain, gutxi etortzen


— 159 —

dira, neguan holan elurtzak edodirenean etortzen ziren, hegabe-rak, eta etortzen ziren bandakitzelak, eta lantzarra holan, sorobat leun antzeko badago, hanbaxatzen ziren)

elei, elai: elaia“Oiñ an abirik estau itten, a,

badaros lau edo bost urte estaulaitten abirik an, a, orrek elaik, etaitten dau gortan, orti tejabanatisartu te, an» - (Orain han habia-rik ez du egiten, badaroatza lauedo bost urte ez duela egitenhabiarik han, elai horrek, eta egi-ten du kortan, hortik tejabanatiksartu eta, han)

eperra: eperra“Umeak, atara ordureko korriñ

asten dire orrenak, eperranak» -(Umeak atera ordurako karrakahasten dira horrenak, eperrare-nak)

epertikere: epertikara, buztanika-ra

epetxa: epetxa“Epetxa bere ibiltten da sasien,

txindorra bere bai» - (Epetxa ereibiltzen da sasian, txindorra erebai)

erroi: erroiaeskilaso, eskulaso: eskilasoa,eskinosoa

gabilloi: gabiraia“Gabilloi ixetan da aonen kolore

antzeko edo aren illuntxuau, tabele baltza» - (Gabiraia izaten dakolore haonen antzekoa edo areaniluntxoagoa, eta belea beltza)

gabontza, gauontza: gauontza

“Guren portalen bere len eitteun,baya urte baten, a, portalengauontzak edo, umek yan i otze-san, t´oiñ itten dau gortan alba-ten barruko alderditxuti pasata,goyen lastegiñ aspiñ» - (Gureanatarian ere lehen egiten zuen,baina urte baten, atarian gauon-tzak edo, umeak jan egin zizkion,eta orain egiten du kortan alba-tearen barruko alderditik pasatu-ta, goian lastategiaren azpian)

galeperra: galeperragastela soso: gaztela zozoaitxos txori: itsas txoriajaule: kaiolajilgero: jilgeroa, karnaba

“Andi itten da, eta itxi ittenbadako olan urte biñ edo, anmamukioan txori betek eitten dauabi, jilgerok» - (Handi egiten da,eta utzi egiten bazaio holan urtebian edo, han mamukioan txoribatek egiten du habia, karnabak)

kuku: kukua“Kuku bere bai, kuku asko ori

urte gustitten etorten da» - (Kukuaere bai, kuku asko hori urte guz-tietan etortzen da)«Kukuk, a, iñon abiñ arrotze iñ

txe dekosenak bota» - (Kukuak,inoren habian arrautza egin etadauzkanak bota)«Kuku datorrenen, kuku entzun,

ta dirurik espadau boltzan, urtegustiko sera, utze, utze boltzan,dirurik es» - (Kukua datorrenean,kukua entzun, eta dirurik ezbadago poltsan, urte guztiko zera,hutsa, hutsa poltsan, dirurik ez)

15. Animaliak

— 160 —

kurlinke: kurlinka“Munepen, onek kaseruk mune-

pen ostute para, igul tiro bateasbost iltteudesan, eta aikas nas-tean, orrekas egaberakas nasteanote siren beste batzuk suriek, airikurlinkek esateutzen, aik egaberapaño anditxuauk ixete siren,orrek surik» - (Munapean, ehiztarihauek munapean ostuta paratu,igual tiro bategaz bost hiltzenzituzten, eta haiekaz nahastean,hegabera horiekaz nahasteanegoten ziren beste batzuk zuriak,haiei kurlinkak esaten zieten,haiek hegaberak baino handi-txoagoak izaten ziren, zurihoriek)

larratxori: larratxoriamarti soso: marti zozoa

“Marti soso ixeten da, lasterdator marti, martin asten dire,orrek soso batzuk kantaten, goxe-tiau, oñokarren iñok akordurikestekola, arboleri orrik urtent´olan baño lenau» - (Marti zozoaizaten da, laster dator martia,martian hasten dira, horiek zozobatzuk kantatzen, goizetiago,oraindinokarren inork gomutarikez daukala, arbolari orriek irteneta holan baino lehenago)

mike: mika“Mike txikitxu da, mike da pin-

toa, suri tte baltza, piku txikerraasbaya politte sano da» - (Mika txiki-txoa da, mika da pintoa, zuria etabeltza, moko txikerragaz bainapolita sano da)

mingorra: mingorra

«Mingorra ollogorran kolorekoda, txikerrao» - (Mingorra oilago-rraren kolorekoa da, txikerragoa)

miru: mirua“Miru olau pardu da, olau kolo-

re antzeko, apur bet gorriske da” -(Mirua holako nabarra da, hola-ko kolore antzekoa, apur batgorrixka da)«Miruk, a, txorik eta txitxek eta

danak koitxe yosak» - (Miruak,txoriak eta txitxak eta denak har-tzen dizkik)

miru saye: saia“Miru saye tire geyen ibiltxen

direnak» - (Saiak dira gehien ibil-tzen direnak)

mosolo: mozoloaokille: okila

“Beste bata pisti olau a, txoripolitte, politte sano, aik gitxi otendire, okille esaten tzena» - (Bestebat da piztia holakoa, txori polita,polita sano, haiek gutxi egotendira, okila esaten diotena)

ollogorra: oilagorra“Ordun kasan yoten siren emeko

mutillek, nik eneun eukitten esku-pete, baya erriñ olan kaseruk edoerdi kaseru tiesenak gusti pere,Sanestebantxu esate sotzean, baya bear in barik a juerga antzeraedo kasan, yon basora eta ortikuadrilleren bat agertute, eta gerogauerako etorte siren etzera, batabatek ordun ollogor bat, bestebatek estai pa, baya kuadrilletxuk»- (Orduan ehizan joaten zirenhemengo mutilak, nik ez nuenedukitzen eskopeta, baina herrian


— 161 —

holan ehiztariak edo erdi ehizta-riak direnak guztiak ere, San Este-bantxo esaten zioten, ba ja beharegin barik hura parranda antzeraedo ehizan, joan basora eta hortiktalderen bat agertuta, eta gerogauerako etortzen ziren etxera,baten batek orduan oilagor bat,beste batek ez dakit ba, baina tal-detxoak)

palome: usoapardillo: pardiloapaso: pasabideapato: ahateapospoliñe: pospolina, galeperrasoso: zozoa

“Baltziske soson estilo antzekoaren aren anditxuau” - (Belxkazozoaren modu antzeko arean-arean handitxoagoa)

txinbo: txinboatxindorra, txinyorra: txindorratxio: txioa

“Txio bai, epetxa baño aputxubet anditxuau, gitxi ikusten da oribere, orrek txori asko emen estal-du in dire, estire ikusten orrektxori asko» - (Txioa bai, epetxabaino apurtxo bat handitxoago,gutxi ikusten da hori ere, horiektxori asko hemen estaldu egindira, ez dira ikusten horiek txoriasko)

txonte: txonta“Txonte emeko da» - (Txonta

hemengoa da)txori abi: txori habiatxori: txoria

“Egun beten oki euren, txikerre-nak siren mutillek eta, ba miske-

tute aik on siren ta, soso bat, takanta ingo daula ta, egunen egu-nean, ba goxetan, esne ta taloyaten siren, ta ondakiñe, ba egunbeten batak eta besten bestekemon ber ixeteutzen serari, txori-ri, eta sarrak eitxeutzen seuritokaten datzu oiñ, es! seuri toka-ten datzu, ta an oki euren kantaingo dau te, ta aitxek barre itxeu-tzen, aitxek orrek eleitzue kanta,eta akabun bakixu ser eieudean?bixirik lumetu, mutill! mutill!mutill! aitxek, ori, itzela in dosugero, e! ori bere! bixirik lumetudosu te, ta arten euren yatekoemoten, lusero oki euren jaulan” -(Egun baten eduki zuten, txike-rrenak ziren mutilak eta, ba miz-katuta haiek egon ziren eta, zozobat, eta kantatu egingo duela eta,egunean-egunean, ba goizetan,esnea eta taloa jaten ziren, etahondakina, ba egun baten bataketa bestean besteak eman beharizaten zioten zerari, txoriari, etazaharrak egiten zion zeuri toka-tzen zaizu orain, ez! zeuri toka-tzen zaizu, eta han eduki zutenkantatu egingo du eta, eta aitakbarre egiten zien, aitak horrek ezdiezazueke kanta, eta azkeneanbadakizu zer egin zuten? biziriklumatu, mutil! mutil! mutil! aitak,hori, itzela egin duzue gero, e!hori ere! bizirik lumatu duzueeta, eta artean euren jatekoa ema-ten, luzaro eduki zuten kaiolan)

txorikume: txorikumeaumaldi: umaldia

15. Animaliak

— 162 —

urrume: urrumea

15.3. NARRASTIAK-ANFIBIOAK

beneno, bereno: pozoia“Beneno dana pasaten da ortik”

- (Pozoi dena pasatzen da hortik)“Orrek beneno deke» - (Horiek

pozoia daukate)bibore: larrasugea

«Bibore ixete alako dekot, biboresuge txikitxuri» - (Larrasugea iza-ten delakoa daukat, larrasugeasuge txikitxoari)«Oiñ urte bi edo, ortxe txakurre

daun, a, lekun egon san bat, ta nipa eneun ondo distingittan, taartu palu bet, ta ineun te, estainor etor san ta bibore dala esaeusten, baya biborek aor gora-txuau bere urteten dau» - (Orainurte bi edo, hortxe txakurradagoen, lekuan egon zen bat, etanik ba ez nuen ondo distingitzen,eta hartu makila bat, eta eginnuen eta, ez dakit nor etorri zeneta larrasugea dela esan zidaten,baina larrasugeak haor goratxoa-go ere irteten du)

lantzeta: eztena“Batzuk esaten deude ak lantze-

ta tekola beneno, ta beste batzukesaten deude se, ak estekola bene-no, beneno, agiñe dekela bene-noas” - (Batzuek esaten duteezten hark daukala pozoia, etabeste batzuek esaten dute ze, harkez daukala pozoia, pozoia, hagi-na daukatela pozoiagaz)

lupu: lupua, arrabioa«Lupu esta ixao? lupu, beneno

andi dekola esaten de lupuk» -(Lupua ez da izango? lupua,pozoi handia daukala esaten dutelupuak)«Ganadu bere ill itxen dala,

beneno andi dekola esaten deure,lelau esate san, e? bai guren berebai eron uretara, egurdi betenantxe errekaldean, eta bertan ilsan, ta ser? ta lupuren bat yandeula» - (Ganadua ere hil egitendela, pozoi handia daukala esa-ten dute, lehenago esaten zen, e?bai gurean ere bai eroan uretara,eguerdi baten hantxe errekaaldean, eta bertan hil zen, eta zer?eta lupuren bat jan duela)

muskerra: muskerrasapaburu: zapaburua

“Estoas sapaburuk, gure erreka-tan a, gure korriente berantzadaules, esta asko on, orrek sapa-buruk, gauben kantateuren orreksapaburuk” - (Ez ditut zapabu-ruak, gure erreketan, gure korren-te beherantz dagoenez gero, ez daasko egon, zapaburu horiek,gauean kantatzen zuten zapabu-ru horiek)

sapo: zapoa«Urgerixo ta sapo diferente dire,

urgerixo berdea ta beste lurrenkolore antzeko» - (Urgarixoa etazapoa desberdinak dira, urgari-xoa berdea eta bestea lurrarenkolore antzekoa)

siroi: zirauna“Ak siroik eta orrek koxu itteusen

bixirik” - (Hark ziraunak eta


— 163 —

horiek hartu egiten zituen bizirik)«Siroi pere estaula eser eitxen

diñe, baya nik il barik al dotelaesin dot itxi» - (Ziraunak ere ezduela ezer egiten dinote, bainanik hil barik ahal dudala ezin dututzi)

subelintxe, sugelintxe: sugelan-dara, sugandila«Bustenbako ikusi dot nik sube-

lintxe, busten barik, subelintxeormatxutan» - (Buztanbakoaikusi dut nik sugelandara, buztanbarik, sugelandara hormatxoe-tan)

suge: sugea“Ta entzun in dot gortara be

etorte sirela, neuk estot, a, gurena, ba etze ingeruk ba, esta askoba, bedarrak eta, baso edo ixenbasan akaso etorri ingo sirensugek, baya gauk etze ingerureestu sugerik, a, sertu” - (Etaentzun egin dut kortara ere etor-tzen zirela, neuk ez dut, gurean,ba etxe inguruak ba, ez da askoba, belarrak eta, basoa edo izanbazen akaso etorri egingo zirensugeak, baina geuk etxe ingururaez dugu sugerik, zertu)“A beneno kendueskeroan, gero

sugek estau eser bere itten” -(Pozoi hura kenduz gero, gerosugeak ez du ezer ere egiten)«Sugen billurre aukitxeun amak»

- (Sugeen bildurra edukitzen zuenamak)

suge bibore: larrasugeaurgerixo: urgarixoa

15.4. ARRAINAK-ITSASKIAK

amarrotza: hamarratzaangire: angira

«Ur loye tausenen ingo siren,eskus eskus barik, a, balde bat edoeronta, ur loyen uryolak esatendako, uryolatan, a, ba balde batedo seuser eron ta koyuten sirenangirek, tenedorakas bere baiangirek» - (Ur lohiak dagozeneanegingo ziren, eskuz eskuz barik,balde bat edo eroanda, ur lohianuriolak esaten zaio, urioletan, babalde bat edo zer edo zer eroaneta hartzen ziren aingirak, tene-dorakaz ere bai aingirak)

arrankari: arrankaria«Arrankarik Jesus Martiñe pere

bai, orko, ondiño gaste danak» -(Arrankariak Jesus Martinek erebai, horkoa, oraindino gaztedenak)

arrañe: arrainabarbu: barboabegi andi: begi handiakangrejo: karramarroa

«Kangrejok ote siren» - (Karra-marroak egoten ziren)

karramarro: karramarroakiskallu, kiskeillu: ezkailua, kiz-kailua«Sara bategas, t´oiñ errekak, a,

ba ordun gure osabe epoka one-tan uderantza, alan sare eroan,eta palu aurreti saren punten,egur lusetxuao imiñi, eta agassulori eraintxe, sarara, ta geroume kuadrillea, ba loba askoeukitxeusen, ta danak garbitxanimiñi, kiskeillu garbitxan, ta kis-

15. Animaliak

— 164 —

keillu garbitxu? baldekadak» -(Sare bategaz, eta orain errekak,ba orduan gure osaba sasoi hone-tan udarantz, halan sarea eroan,eta makila aurretik sarearen pun-tan, egur luzetxoagoa ipini etahagaz zuloari eraginda, sarera,eta gero ume taldea, ba loba askoedukitzen zituen, eta denak gar-bitzen ipini, kizkailua garbitzen,eta kizkailua garbitu? baldeka-dak)

lape: lapaloñe: loinamojojoi: mojojoiamugurio: magurioapapardo: papardoa

15.5. INTSEKTUAK

akana: akaina“Akana ixeten da kadera asko

bai, lodi lodi, ta gero odolas bete-rik oten da, ak, sartu an, burusartu, eta odola txupa itten tze» -(Akaina izaten da hanka askobai, lodi-lodia, eta gero odolazbeterik egoten da, hark, sartu han,burua sartu, eta odola xurgatuegiten die)

arañe: aramuaardi: ardiaargorri: har gorriaarmotza: har motzaarra: harra

«Ar metxu batzu tire gorriskek» -(Har mehetxo batzuk dira gorrix-kak)«Orrin bere itten dakea, aris

betzuri, baya, ta barrun, a, olaubolatxu et, bola politte, ta bole

apurtu te barrun, a, alau artxubet barrun eukitten deure, origatxa ixeten da, ta pentza leigause politte dala» - (Orrian ereegiten zaie, haritz batzuei, baina,eta barruan, holako bolatxo bat,bola polita, eta bola apurtu etabarruan, halako hartxo batbarruan edukitzen dute, hori gai-tza izaten da, eta pentsa litekegauza polita dela)«Ori da arra, me me metxue,

arra esaten tzu guk, me me metxudori, eta arto sillotu itten daubarruti, eta arto andi sostenittandaleas, andi barruti sostenittandaleas, arto asten da alan bellegi-ttuten eta erdiko txorte asten dakoigertuten, ta arto bueltan freskodau igol, ta erdiko sille asten dakoigertuten, ta ser da ta ango, a,apurtu te tiretute, an deko arra» -(Hori da harra, mehe-mehe-mehe-txoa, harra esaten diogu guk,mehe-mehe-mehetxoa da hori, etaartoa zulotu egiten du barrutik,eta artoari handik eusten zaionlegez, artoa hasten da halan beile-gitzen eta erdiko txorta hastenzaio ihartzen, eta arto bueltanfresko dago beharbada, eta erdikozila hasten zaio ihartzen, eta zerda eta hangoa, apurtu eta tiratu-ta, han dauka harra)

arsuri: har zuria«Egurretan, egur sarretan ta oten

dire orrek arsuri betzuk» - (Egu-rretan, egur zaharretan eta ego-ten dira horiek har zuri batzuk)

aryo: harjoa


— 165 —

auli, euli: eulia“Ori da emen geyen ibiltten dan

auli baya gero beste batzuk etor-ten dire ganaduri pegaten dakose-nak» - (Hori da hemen gehien ibil-tzen den eulia baina gero bestebatzuk etortzen dira ganaduariitsasten zaizkionak)

auli mando: euli mandoa“Ta batzuk andik barres, erle

modukok, erle lasekok, aik oñoka-rren giau pikaten deude, aulimandok» - (Eta batzuk handiakberriz, erle modukoak, erle lase-koak, haiek oraindinokarrengehiago pikatzen dute, euli man-doak)

barakille: barakila, bareabaspi: bartzabitxo: mamarroa

“Onek beste tire ba, bitxo batzuk»- (Beste hauek dira, mamarrobatzuk)

eltxo: eltxoa«Eltxo txikitxuk, t´orre pere

satzen oten dire ta, ba neguantzen eguskik urteten badeu, banabogiñen edo olan dausenen, a,sulotute bekoki bere imintxendeude, pillo egoten dire ta» - (Eltxotxikitxoak, eta horiek ere satseanegoten dira eta, ba negua antzeaneguzkiak irteten badu, ba arbieginean edo holan dagozenean,zulotuta bekokia ere ipintzendute, piloa egoten dira eta)

erreka orrotza: orratzetera, sor-gin-orratza

eruge, oruge: erugea“Oruge aseri bere itten dako ori»

- (Erugea azari ere egiten zaiohori)“Guren ase ba, oin bere badau

salletxu be tau, guren bere, lan-tzen salle bat imintten deu,batzuk serako, beste batzuk txa-rriri emoteko ta, ari oruge ittendako, ta a oruge itten danean,botike in ber ixeten dako a orugeiltteko, eta espabere berak yatendeu» - (Gurean aza ba, orain erebadago sailatxo bat dago, gureanere, lantzean sail bat ipintzen du,batzuk zererako, beste batzuk txe-rriei emateko eta, hari erugea egi-ten zaio, eta erugea hura egitendenean, botika egin behar izatenzaio erugea hura hiltzeko, etaezpabere berak jaten du)

eskarabajo: eskarabajoaespada urdiñe, espara urdiñe:ezpata urdina“Espada urdiñek ixeten dire

orrek, orrek pika itten deude» -(Ezpata urdinak izaten dirahoriek, horiek pikatu egiten dute)

espare, espade: ezpatagauko maripose: gaueko txirpilotagaune: aramu sareagrillu: txirri-txirriaiñurri: inurriakakarraldo: kakarraldoa

«Kakarraldok aukitxen deude, baadartxuk ganadun modun, orrekillunden urteten deudea, aritxeta-ti en jeneral, aristi tausen lekutanta olau lekutan t´egas yoten dire» -(Kakarraldoek edukitzen dute, baadartxoak ganaduaren moduan,horiek ilundean irteten dute, hari-

15. Animaliak

— 166 —

tzetatik gehienetan, hariztiakdagozen lekuetan eta holakolekuetan eta hegaz joaten dira)

kaparre: kaparra“Kaparre bere bai kaderas bete-

ko» - (Kaparra ere bai hankazbetekoa)

karakola: barraskiloa“An ori karakol klase ikus dot nik

asko» - (Han barraskilo mota horiikusi dut nik asko)«Bai karakola pai, baya es, guk

estu iños, a, gitxi, nosonos bai oingero beluao baya arten es» - (Baibarraskiloak bai, baina ez, guk ezdugu inoiz, gutxi noiz edo noizbai orain gero beluago bainaartean ez)

kinkiñe: kakarraldo antzekomamarroa«Ta beste batzuk kinkiñek esate

akenak, alan bururi eraitxeneraitxen yoten direnak, antena biedo olan gora dekesanak, orrekadar gogorrik esteude aukitxen» -(Eta beste batzuk kinkinak esatenzitzaienak, halan buruari eragi-ten eragiten joaten direnak, ante-na bi edo holan gora dauzkate-nak, horiek adar gogorrik ez duteedukitzen)

kotxo: kokoa, kotxoa«Mamarro txikitxu be ta, kotxo

esaten dako» - (Mamarro txikitxobat da, kotxoa esaten zaio)«Kotxo deko babek, bals bals bal-

tza» - (Kotxoa dauka babak, beltz-beltz-beltza)

kukaratxe: labe zomorroalupu: lupua, eruge mota bat da

lur txakurre: lur txakurramamarro: mamarroa

“Mamarro da adarrakas» -(Mamarroa da adarrakaz)

maripose: txirpilota“Bentanak irieskero argire dato-

sen mariposak” - (Leihoak irekizgero argira datozen txirpilotak)

maritxu talletako: maritxu teileta-koa, marigorringoa

mari urkulu: mari-urkulua, mari-artazia«Norbera, ba konturetu barik,

koisten dau te ser da? ser da? tamari urkulu an, igual kaderabaten edo berna baten edo» - (Nor-bera, ba konturatu barik, hartzendu eta zer da? zer da? eta mari-urkulua han, beharbada oinbaten edo berna baten edo)

moskitxo: moskitoasaltamatxiño: saltamatxinoasitze: sitsa

“Sitzek jeneralmenten piesagogorrari estotzo atakaten, aritxekgixena dekona, gixena da, etzeko,an bai, baya gero ya biotzerabado a, sitzik esta ikusi bere itxenan” - (Sitsak gehienetan piezagogorrari ez dio erasotzen, hari-tzak gizena daukana, gizena da,etxekoa, han bai, baina gero jabihotzera badoa, sitsik ez da ikusiere egiten han)«Gardak, a, sitzek yan doskues,

seren» - (Kardak, sitsek jan dizki-gute, zerean)

sorri: zorria«Ordun sorri asko ote san» -

(Orduan zorri asko egoten zen)


— 167 —

sorri baltza: zorri beltzasorri berde: zorri berdeatxerpeleta: txirpilotaurubio: urubioa

“Erle ta urubio dire asko, miñitten deudenak pikakeran» - (Erleaeta urubioa dira asko, min egitendutenak pikakeran)“Urubio erlen fameliko da, se

urubiok eitten dau, abi pere ittenttus, ta esti bere itten dau urubiok,gitxi esta? se alperra da, alperradaleas gitxi itten dau baya ittendau» - (Urubioa erleen familiakoada, ze urubioak egiten du, habiakere egiten ditu, eta eztia ere egitendu urubioak, gutxi ezta? ze alpe-rra da, alperra denez gero gutxiegiten du baina egiten du)

usena: izaina“Norberari bere pegaten dako ori

usena, ori ixeten da arran antze-ko bat, kaderarik pesteko, buru, taak buruk agarraten dau, mamiigol, baya odol txarra txupaten eidau ak, atxiñe orrek gorde itteu-desan, nire aitte edo aittitten den-poran, koxu te gordeta aukitteu-desan, orrek se, iñok olan gaixoritekonean, usenak imintteutzesan,ta usenak imiñitte, ak usenakodola txupa itteutzen, odol txarra

txupau, ta gaixo kendu itten eieun orrek» - (Norberari ere itsastenzaio izain hori, hori izaten daharraren antzeko bat, hankarikere ez dauka, burua, eta buruhark oratzen du, mamia igual,baina odol txarra xurgatzen ei duhark, antzina horiek gorde egitenzituzten, nire aita edo aitaitarendenboran, hartu eta gordeta edu-kitzen zituzten, horiek ze, inorkholan gaixorik daukanean, izai-nak ipintzen zizkieten, eta izai-nak ipinita, izain hark odola xur-gatu egiten zion, odol txarra xur-gatu, eta gaixoa kendu egiten eizuen horrek)«Usenak, ar gorritxu betzuk,

olau, an atzetxun, itxurrin bereote siren, itxurri eskiñetxutan taitxen siren asko, usenak, eta orreklenau, odola lodi edo aukitxeude-nari gaixorik, medikuk imintxeu-tzesan» - (Izainak, har gorritxobatzuk, holako, han atzetxoan,iturrian ere egoten ziren, iturribazterretan eta egiten ziren asko,izainak, eta horiek lehenago,odola lodia edo edukitzen zuteneigaixorik, medikuek ipintzen ziz-kieten)

15. Animaliak

— 168 —

16.1. OGIBIDEAK

abarketeru: abarketa egileaabogadu: abokatuaaguasille, agosille: aguazila, udal-tzaina

albañela: igeltseroa“Albañela pere bai, baya albañe-

la, arries eitxe san bear askolenau, te gero albañela ta arotza,andi gora ofisio gitxi ongo sanemen» - (Igeltseroak ere bai, bainaigeltseroa, harriagaz egiten zenbehar asko lehenago, eta gero igel-tseroa eta arotza, handik goralanbide gutxi egongo zen hemen)

aldeane: baserritarra (f.)aldeanu: baserritarra (m.)aña: inudeaaña freska: inude freskaaña seka: inude sikua

“Aña seka esate akona suririkyantzitxe beran tunikeas eta pla-yara yoten siren aik” - (Inudesikua esaten zitzaiona zuririkjantzita beraren tunikagaz etahondartzara joaten ziren haiek)

aule: ehulea“An egon san Emerandon edo an

paraje aule edo itteuna errope” -(Han egon zen Emerandon edohan paraje ehulea edo egitenduena arropa)

barberu: barberoa, bizargina

“Arten estaitx iñon eitxen baeun,baya osten auren lekuk aukitxeu-desan tabernan, a, Olakurtenbere egon san barberu bet» -(Artean ez dakit inon egiten zuen,baina ostean euren lekuak eduki-tzen zituzten tabernan, Olakur-ten ere egon zen bizargin bat)

barrenderu: barrenderoa, kalegarbitzailea“Giñarrak oin bere badaus,

barrenderuk eta erabiltxenditxus” - (Ginarrak orain erebadagoz, barrenderoek eta erabil-tzen dituzte)

basureru: zabor biltzailea, zarame-roa

beargiñe: beharginabetenario: albaiteroa

«Oiñ, a, betenariok etorten dire» -(Orain, albaiteroak etortzen dira)

enkargadu: enkargatuafrutere: fruta saltzailea (f.)fruteru: fruta saltzailea (m.)guarde: basozainaguardi: poliziakamiñeru: kamineroa, bide kon-pontzailea

karabiñeru: karabineroa«Gero orrek abisa seudesenean,

an, a, San Juaneko ondoan, ba,faro ote san lekun karabiñerukoten ei siren guardiñ» - (Gerohoriek abisatu zituztenean, han,


— 169 —

16. BEHARRA

Atal honetan nekazaritza eta abelazkuntza ez diren garaiteko ogibideengainerako berbak emango ditugu. Horretarako, ogibideak, arotza, hargin-tza, errementaritza eta perragintza izeneko azpiatalak bereiziko ditugu.

San Juaneko ondoan ba, faroaegoten zen lekuan karabineroakegoten ei ziren guardian)

karniseru, karnaseru: harakinakarreteru: karreteroa, itzainakartere: postaria (f.)karteru: postaria (m.)kosiñere: sukaldaria (f.)kosiñeru: sukaldariakriada, kriede: kriada, neskame (f.)

“Len ameti Mungire bendejeprintzipala, gure amak eta berebeti Mungire, karrokadak eroten,ta Plentzire, gure ama Plentzinkriede urte asko intxe egon san taPlentzin ondo saltxeun, eseupideaukitxeun asko” - (Lehen hamen-dik Mungiara bendeja garrantzi-tsuena, gure amak eta ere betiMungiara, karrokadak eroaten,eta Plentziara, gure ama Plen-tzian neskame urte asko egindaegon zen eta Plentzian ondo sal-tzen zuen, ezagupide edukitzenzuen asko)kriedu: kriadua, morroia«Plentzire ta Andrakara ta orre-

tara, urtetan asitte egon san krie-du ori (Plentziara eta Andrakaraeta horietara, irteten hasita egonzen morroi hori)

letxeru: esneketaria«Letxeru ibiltte san a» - (Esneketa-

ri ibiltzen zen hura)makiñiste: makinistamariñeru: marinelamatarife: matarifea, piztia hiltzailea

“Matariferik esan oten erriñ» -(Matariferik ez zen egotenherrian)

mediku: medikua“Nik umetan esetu dot gaixorik,

pues esan dodana, neuk emontzedana, masustek, ama yon sanMungire, ta gure konture itxi gen-dun ume, estaipa senbet denpora,aukiko eusen ba, illek aukikoeusen ba, amaka illebete estaitx,aukiko baeusen, ta kalentureas onsan umea, eta ordun a, elgorriedo, elgorri bada espada, etaatake bat emoeutzen, eta amaordun erako etorritxe, eta ausokomutil be pere an egon san, estaipaetorri itxen siren lelau a, bata bes-teana yon itxen gintzesan a,laguntan ta, eta gero kollara batabotik sartu eutzen amak, atakeauki eun te, eta gero giau nik a,sortzi, saspigarrenak auki eunbeti katarro ta beti katarroa, etamedikue egunen egunen etorteakon, mutille san, sei neskato gin-tzesan illedan, ta a, anditzet egonsan mutille etor sanen, begireegon siren ta, eta buru urrututedan, bada estan, ta mediku etorriitxe san egunen egunen” - (Nikumetan ezagutu dut gaixorik, baesan dudana, neuk eman dioda-na, masustak, ama joan zen

16. Beharra

— 170 —

Mungiara, eta gure kontura utzigenuen umea, ez dakit ba zenbatdenbora, eduki zituen ba, hileakedukiko zituen ba, hamaika hila-bete ez dakit, edukiko zituen, etakalenturagaz egon zen umea, etaorduan, elgorria edo, elgorriabada ezpada, eta eraso bat emanzion, eta ama orduan erako eto-rrita, eta auzoko mutil bat erehan egon zen, ez dakit ba etorriegiten ziren lehenago, bata bes-teagana joan egiten ginen, lagun-tzen eta, eta gero koilara bat aho-tik sartu zion amak, erasoa edukizuen eta, eta gero gehiago nik,zortzi, zazpigarrenak eduki zuenbeti katarroa eta beti katarroa, etamedikua egunean-egunean etor-tzen zitzaion, mutila zen, sei nes-kato ginen ilaran, eta hura, han-ditzat egon zen mutila etorrizenean, begira egon ziren eta, etaburua urratuta den, baden ezden, eta medikua etorri egiten zenegunean-egunean)

obreru: behargina, langileapanaderu: okina

“Domekatan nauk esetu dot ori,panaderuk ekarteusen olan ogibiribiltxuek eta aik ara” - (Dome-ketan neuk ezagutu dut hori, oki-nak ekartzen zituen holan ogibiribiltxoak eta haiek hara)

partere: emagina“Bai, bai, partere emen bat egon

san lelau a, Josepa deritxon bat,Billobasora yon san a gero” - (Bai,bai, emagina hemen bat egon zenlehenago, Josepa deritzon bat,

Billabasora joan zen hura gero)«Ondo etorten basan, partera

bearrixeni pes» - (Ondo etortzenbazen, emagin beharrizanik ereez)

pastore: artzaina“Txakurre! ese txakurreri erres-

peto itzela, gixonari baño giau,ardik, pastoreri baño asko giautxakurreri, txakurbako artegi es» -(Txakurra! eze txakurrari begiru-ne itzela, gizonari baino gehiago,ardiek, artzainari baino askogehiago txakurrari, txakurbakoartegia ez)“Pastore bi badabiltzes, a, oiñ

esta ibiltxen baya, txakur bi bereaskotan» - (Artzain bi badabiltza,orain ez da ibiltzen baina, txakurbi ere askotan)“Bai etorri gero, baya arten ber-

ton on siren emen pastore asko,emen artegik, a, or baso eskiñetanetzen etzen ote siren» - (Bai etorrigero, baina artean berton egonziren hemen artzain asko, hemenartegiak, hor baso bazterretanetxean-etxean egoten ziren)

peskateru: arrain saltzaileasakeru: zaku saltzaileasapatari, sapateru: zapataria

“Sapateru bere bai egon sanemen» - (Zapataria ere bai egonzen hemen)

sekretario: idazkariaserrari: zerraria

“Serrarik edo orrek? egur iketzaitxe saanak eta, orrek normalen,arten karegiñen bai, gure aitxeneta denporan, guk estu esetu ori


— 171 —

baya kare, karabik» - (Zerrariakedo horiek? egur ikatza egitenzanak eta, horiek normalean,artean kareginean bai, gure aita-ren eta sasoian, guk ez dugu eza-gutu hori baina karea, karabiak)

sesteru: otzaragileataberneru: tabernaria

“Taberneru posik, txikitotxu bigiau salduko diresela ta» - (Taber-naria pozik, txikitotxo bi gehiagosalduko direla eta)

teleru: ehun saltzaileatxarrisañe, txarrisiñe: txerrizai-na, txerri saltzailea eta hiltzailea“Txarrisañe ibiltxe san saltxen,

edo espabe feritxan, baya emenote siren, a, Kimeran ta, txarriku-mek asteudesan, aukitxeudenmakere ta» - (Txerrizaina ibiltzenzen saltzen, edo ezpabere azoke-tan, baina hemen egoten ziren,Kimeran eta, txerrikumeak haz-ten zituzten, edukitzen zutenmakera eta)

txatarreru: txatarreroayoskille: joskilea

«Yoskillek beti on dire, etzetaraibiltxe siren, etzetara eskukomakiñe artute, onenbesteko batatzaldeko kobra» - (Joskileak betiegon dira, etxeetara ibiltzenziren, etxeetara eskuko makinahartuta, honenbesteko bat arra-tsaldeko kobratu)«Ori gu yoskillekana, sarri yoski-

llegana bere eronekok, se akmakiñen pasateun» - (Hori gu jos-kileengana, sarri joskileagana ereeroanekoak, ze haiek makinanpasatzen zuen)

«Orixe yoskille etorte san etzera,orrek eitte oskusen danak guri» -(Horixe joskile etortzen zen etxe-ra, horrek egiten zizkigun denakguri)

16.2. AROTZA

arotza: arotzaarotzie: arotzeriabirbikiñe: birbikina, egurra zula-tzeko erabiltzen den laratro bar-dingo antzekoa

burruko: burrukoaegur tako: egur zatiaerremintxe: erremintaeskofiñe: eskofinaginbeleta: ginbaletakastillo: ohol piloakutxille: kutxilalaratro: laratroa, daratulualime: limamallu: mailuamatrallu: matrailuapiese: pieza, zatiaporre: porra, mailu mota batsepillu: arrabotaserre: zerraserriñe: zerrautsa

«Are ta serriñe, negun kajatxubeten edo imiñi lastegi eskiñenedo, imiñi txe an manejaten dire»- (Harea eta zerrautsa, neguankaxatxo baten edo ipini lastategibazterrean edo, ipini eta hanmaneiatzen dira)

serrote: zerroteatabloya, tabloi: ohola

“Gurdi eitxeko olak sikeran bereiru urte ber eusen siketan ondo,tabloya atara orra bost sentimetro

16. Beharra

— 172 —

ingerukoa, ta urte beten plegau, taimiñi karge ganean, ta antxegeldi, biorrik artu estayen” - (Gur-dia egiteko oholak behintzat hiruurte behar zituen sikatzen ondo,tabloia atera horra bost zentime-tro ingurukoa, eta urte batentolestu, eta ipini zama gainean,eta hantxe geldi, bihurrik hartu ezdezaten)

tornillo: torlojuatrontze: trontza, trontza-zerratuerke: tuerkatxirlore: txirlorauntze: iltzea

“Orrek untzek errementarikeitxeusen, orrek untzek ixen berdire beti sorrotzera konokok,atzen geyau terreno dekola, topein daiñ, se beste untzek e, eseukenerresultedurik orrako” - (Iltzehoriek errementariak egitenzituen, iltze horiek izan behardira behetik zorrotzera konokoak,atzean zati gehiago daukala, topeegin dezan, ze beste iltzeek ezzeukaten emaitza onik horrako)“Lenau lenauko untzek, erre-

mentarik eiñekokas etzek eintxedaus, olau untze asko lenauOtxandion eitxe san antza” -(Lehenago-lehenagoko iltzeak,errementariak eginekoakazetxeak eginda dagoz, holako iltzeasko lehenago Otxandion egitenzen antza)“Untze luse lusek, buru txikitxues

ixete siren” - (Iltze luze luzeak,buru txikitxoagaz izaten ziren)untze buru: iltze burua

16.3. HARGINTZA

argiñe: hargina“Albañela baño argiñe ixete san

ordun» - (Igeltseroa baino harginaizaten zen orduan)

bufarde: bufarda, harria lantzekoerabiltzen den mailua“Punte tekosena, bufarde, orre

tire bufardak” - (Puntak dauzka-na, bufarda, horiek dira bufar-dak)

palanke: palankapunsoi: puntzoiasintzela: zintzela

16.4. ERREMENTARITZA

agiñe: hagina, akatsa“Agiñe esaten dako emen ba,

untze bat yo, edo arri bet yo edo,eitxen bada” - (Hagina esatenzaio hemen ba, iltze bat jo, edoharri bat jo edo, egiten bada)

amentala: amantalaauspoa: hauspoa

“Erremintxek, ba, or dau aus-poa, ta mallu te tenasak eta” -(Erremintak, ba, hor dago haus-poa, eta mailua eta tenazak eta)

burni bejetala: burdina begetala“Burni bejetala ixaten da uge-

rrik itxen estakon burni, burnibigune, onek aseradu naste dekentxapari ugerra itxen dake geroariñ” - (Burdina begetala izatenda ugerrik egiten ez zaion burdi-na, burdina biguna, hauek gal-tzairu nahastea daukaten txapeiugerra egiten zaie gero arin)

burni, burriñe: burdina


— 173 —

“Ona etorte san a, Somorrostrotiidikas, gurditxen ekarteuden seraminerala, ta emen burni itxe san,eta itxosoti ekarteudean, ta Basor-dan, arten botetan eta Basordationa idikas, Somorrostroti orrabotetan, ta orti ona idikas” -(Hona etortzen zen hura, Somo-rrostrotik idiakaz, gurdietan ekar-tzen zuten zera minerala, etahemen burdina egiten zen, etaitsasotik ekartzen zuten, etaBasordan, artean botetan etaBasordatik hona idiakaz, Somo-rrostrotik horra botetan, eta hortikhona idiakaz)

desbaste: desbasteaengantxe: engantxeaerrematxe: errematxeaerrementari: errementaria

“Orrek errementarik edo, olau-ten iñek ixeten ixen dire” -(Horiek errementariak edo, hola-koetan eginak izaten izan dira)“Arka pere, lenauko arka sarrak

a, errementarik eiñeko untzeasyositxe oten dire, antigudedekoarkak, untzetxu fin fin fiñek,burutxu txikerra atarata” -(Arkak ere, lehenagoko arkazaharrak, errementariak eginekoiltzeagaz josita egoten dira, anti-goaleko arkak, iltzetxo fin-fin-finak, burutxo txikerra aterata)

erreri: errementaritzaforje: forjagaltzairu: galtzairua, altzairua

“Bueno ori itxe san askore gal-tzairetu esaten da, galtzairetu inber dana retoka itxe san atzera, ta

gero beste, galtzairu imintxe akonaurren, enpalma, ta gero agoatara ostabere” - (Beno hori egitenzen aizkora galtzairatu esaten da,galtzairatu egin behar dena erre-tokatu egiten zen atzera, eta gerobestea, galtzairua ipintzenzitzaion aurrean, erantsi, etagero ahoa atera ostera ere)

gestara arri: gestara-harria, zorroz-teko harria“Bueno agoa, mallues imintxen

da an a, megide batera gero arriña, sorrostuten da, gestara arri esa-ten dakonen” - (Beno ahoa, mai-luagaz ipintzen da han, neurriabatera gero harrian, zorroztenda, gestara harria esaten zaiona)

gestare: zorroztarriagorri naturala: burdina berotuta,goritasun puntua

lime: limamallu: mailua

“Mallu or a, amar killo ingeruko,malluke olau itxe san forjarakogero eskuko ba txikitxuau killo biingeru edo” - (Mailua hor, hamarkilo ingurukoa, mailuka holakoaegiten zen forjarako gero eskukoaba txikitxoagoa kilo bi inguruedo)

malluke: mailukamallu nausi: mailu handia kilobikoa

mallu txikerra: mailu txikerra 500gramo ingurukoa“Untze sartu te gero mallu txike-

rragas ta tenaseas errematxau, tapuntek ebai txe eskufiñeas gero,findu, lisutu te imiñi ondo” -

16. Beharra

— 174 —

(Iltzea sartu eta gero mailu txike-rragaz eta tenazakaz errematxa-tu, eta puntak ebaki eta eskofina-gaz gero, findu, lisutu eta ipiniondo)

martillu, matrallu: mailuamase: mailu handia, forjarako era-biltzen dena

“Mase, emen olau martillo andiriesate akon lenau, esate akonmase” - (Maza, hemen holakomailu handiari esaten zitzaionlehenago, esaten zitzaion maza)

metala: metala“Ganadun adarra esta burriñe,

esta metala, estot pentzaten, e,erradure edo badeko bai igual,baya burriñek ixen ber dau,metala esta, estau ingo” - (Gana-duaren adarra ez da burdina, ezda metala, ez dut pentsatzen,perra edo badauka bai beharba-da, baina burdinak izan behardu, metala ez da, ez du egingo)

minerala: mineralapalanke: palankaporre: porra, kirten luzeko mailuhandia“Porre bere bai, esaten ixen

dako, mallu nausie” - (Porra erebai, esaten izan zaio, mailunagusia)

punsoi: puntzoiasotz errementari: zotz errementa-ria, ganorabako beharrak egitendituena

sutegi: sutegia“Alau padaus usakok emen sute-

gin badaus serratuteko burniskotrangea, lengo sarrak an deko

bateti sartu te besteti beste batentras! sartxen dana burnisko alba-tek a, guren normal sartxen san,an dau sulo oin bere, olau piese,orman korredere iñ ta a ataragero ta beste albateri, punsoi betemon ta gero itxitxe san ta esau-ken iri kanpoti iñok” - (Halakoakbadagoz erabilikoak hemen sute-gian badagoz zerratzeko burdi-nazko tranga, lehengo zaharrakhan dauka batetik sartu eta beste-tik beste baten tras! sartzen denaburdinazko albateak, gurean nor-mal sartzen zen, han dago zuloaorain ere, holako pieza, hormankorredera egin eta hura atera geroeta beste albateari, puntzoi bateman eta gero uzten zen eta ezzezakeen ireki kanpotik inork)

taladro: laratroa, daratulua


— 175 —

“Sulok eitxeko, taladro bat ordau oin bere erretirata ya, balenau lenau yantari bere sulopunsoire itxe aken, taladro esa-nen, oin bere erruedarik sarrenakseintzu tiren, orti kalkulaten dayantako sulorako erretangularraeintxe, a errementarik atxiñekokeiñeko da” - (Zuloak egiteko, lara-tro bat hor dago orain ere bazter-tuta ja, ba lehenago lehenagouztaiei ere zuloa puntzoira egitenzitzaien, laratroa ez zenean,orain ere txirrinkarik zaharrenakzeintzuk diren, hortik kalkulatzenda uztaiko zulorako errektangu-larra eginda, hura antzinakoerrementariek eginekoa da)

tenase: tenaza“Porreas en jeneral, a, bik eitxen

deurenen batek porreas ein berdeu, ba tau tenaseas ta malluessertxen, ta beste gero porreas” -(Porragaz gehienetan, bik egitendutenean batek porragaz eginbehar du, bat dago tenazagaz etamailuagaz zertzen, eta besteagero porragaz)

tenple: tenplea“Jeneralmenten tenple bies eintxe

oten dire, arreskeroko barrik, onek,a, Sumarragan ta gero or in txuse-nak, pentzatot baterako tirela,baya emen jeneralmentean, atzeitxeakon bateas ta gero galtzairusartu te enpalmau, itxen siren” -(Gehienetan tenple bigaz egindaegoten dira, harrezkeroko berriak,hauek, Zumarragan eta gero horegin dituztenak, pentsatzen dutbaterakoak direla, baina hemengehienetan, atzea egiten zitzaionbategaz eta gero altzairua sartueta enpalmatu, egiten ziren)

tornillo: torlojua, torniloa“An barille bat aukitxen deu

bateri pestera katek korridu dainfasillau espabe kate enrreda itxenda bertan igual ta korridu es, geroberari areri bere sujesiño bat emo-ten dotzo ak, tornillogas estutu,gero txape be itxe aken batzuri,txapa bat enkuadrata, a txapeixete san fuertena, se ak, a, uniduitxen deu dana” - (Han barila batedukitzen du batetik besterakateak korri dezan errazago ezpa-bere kate endredatu egiten da ber-tan igual eta korritu ez, gero bera-ri hari ere euskarri bat ematen dio

16. Beharra

— 176 —

hark, torlojuagaz estutu, gerotxapa ere egiten zitzaien batzuei,txapa bat enkuadratuta, txapahura izaten zen gogorrena, zehark, batu egiten du dena)

tornu: tornua“Tornu or dau tornu bet estuta-

ko” - (Tornua hor dago tornu batestutzeko)

tuerke: tuerkatxape: txapa

“Orrek, a, txapak esate akenemen ba, aurreko busterriko txa-pak” - (Horiek, txapak esatenzitzaien hemen ba, aurreko buz-tarriko txapak)

txatarra: txatarratxispan: burdina gorituta urtubaino lehen daukan egoera“Bueno burriñe, segun, estirate-

ko gorri naturalen dau ondo bayagero kalda in ber bada, pega batabesteas, ya imin ber da suritxutetxispan, urtu barik, se ya txispe larsartxen bada urtu itxen da ya taor koyu ber dako puntu bet” -(Beno burdina, segun, tenk egite-ko gorri naturala dago ondobaina gero galdatu egin beharbada, erantsi bata besteagaz, jaipini behar da zurituta txispan,urtu barik, ze ja txispa lar sartzenbada urtu egiten da ja eta horhartu behar zaio puntu bat)

ugerra: ugerraurera: burdina galdatzeko era,urera“Bueno erosi itxen gendun gero

trata, tenpla in ber ixete san aka-

bun ya kalda, ta imintxe osten,tenpla in ber ixete san ba, batzu-ten uriola edo bestetan urera,noperak megide non koisten deunondoen alan” - (Beno erosi egitengenuen gero tratatu, tenplatu eginbehar izaten zen azkenean ja gal-datu, eta ipintzen zidan, tenplatuegin behar izaten zen ba, batzue-tan uriola edo besteetan urera,norberak neurria non hartzenduen ondoen halan)

yungede: jungada

16.5. PERRAGINTZA

auntegi: ehuntegia, animaliakperratzeko erabiltzen den armadi-zoa“Altza in ber da auntegiñ” -

(Altxatu egin behar da ehunte-gian)

burruko: egurrezko takoabusterri: ehuntegiaren buztarriaerradore: perratzailea

“Bai oin be erradore itxen dotnik” - (Bai orain perratzaile egi-ten dut nik)

erradure: perra“Jeneralmenten bost untze auki-

txen txu erradurek, seiko perebadaus” - (Gehienetan bost iltzeedukitzen ditu perrak, seikoak erebadagoz)

erradure belarri: perra belarriaeskofiñe: eskofinakaskun kortante: apatxa ebakitze-koa

kutxille: kutxila, erradura kentzekopujamante: pujamanta

“Kasku andi badeko, tenaseas


— 177 —

kendu lenengo ta gero pujaman-teas errebaja meidera, ta an ajus-ta gero erradure yosteko” - (Apa-txa handia badauka, tenazagaz

kendu lehenengo eta gero puja-mantagaz errebajatu neurrira,eta han ajustatu gero perra joste-ko)

16. Beharra

— 178 —

17. ABELAZKUNTZA

Abelazkuntzaren gaineko berbak aurkezteko, abere mota bakoitzarenaraberako ondoko sailkapena egin dugu: ganadua, ardiak eta ahuntzak,ekinoak, txerria, oiloak, erleak, txakurra, katua eta gainerakoak; azkenazpi-atal honetan arteragokoetan ezin sartu izan ditugun berbak agertukodira.

17.1. GANADUA

adar apala: adar apala, adarrabeherantz daukana

adar gora: adar gora, adarragorantz daukana

adarra: adarraadarrasala: adar azalaagin txikerrak: hagin txikerrak,hasierako haginak

aida: aida, ganaduari aurrera egite-ko esaten zaio

albañe: albaina, ganaduaren arna-soska

anabake: anabaka, osalaanillo, anille: paradako zekorrarisudurrean ipintzen zaion eraztuna

antzu: antzua, esnea ematen ezduen behia

apala: armera apala; berba hau idiizentzat ere erabiltzen da

apatxa: apatxaarbi: arbia, apatxaren barrukoharagia

“Apatxan barrun gero limitebatera allegaten danen arbi esa-ten dakona ya mami dator” -(Apatxaren barruan gero mugabatera ailegatzen denean arbiaesaten zaiona ja mamia dator)

armere: armeraarrana: arranaaspi: azpia

«Aspitxan lurre lenengo, eta geroote botate aken, ote ta saborreriaspigarri, eta gero, urten bitxenedo baiñ edo atara aspik» - (Azpie-tan lurra lehenengo, eta gero oteabotatzen zitzaien, otea eta zabo-rreria azpigarria, eta gero urteanbitan edo, behin edo atera azpiak)

aspigarri: azpigarria“Ardiri botaten dako aspigarri,

aspigarri botaten dako ta gero baitxen dau satza” - (Ardiari bota-tzen zaio azpigarria, azpigarriabotatzen zaio eta gero ba egitendu satsa)

asturianu: idi enda batatze askoko: atze askokoaatze biko: atze bikoa

«Orrek atzek, a, berantza yausitteeukitten deudenak ixeten dire atzebikok baya, lenau egote siren asko-txu, ta oiñ atze biko atze bikorikasko esta egoten, ba oin lenaukoatze bikon antzekoak, asko daus» -(Atze horiek, beherantz jausitaedukitzen dutenak izaten diraatze bikoak baina, lehenago ego-ten ziren askotxo, eta orain atzebiko atze bikorik asko ez da ego-ten, ba orain lehenagoko atzebikoen antzekoak, asko dagoz)

atze sabala: atze zabala«Tratante bat edo karneseru

bakasu etzera, txal bat edo bei betekosu saltxeko, atze istu bada,ensegida esango tzu au txarra da,au merke ixen esittekotan estokure, atze sabala, tajadea, baasko deko ta atze istuk esteko, oralde andi dau» - (Tratulari batedo harakina badakarzu etxera,txahal bat edo behi bat daukazusaltzeko, atze estua bada, behin-goan esango dizu hau txarra da,hau merke ez izatekotan ez dutgura, atze zabala, xerra, ba askodauka eta atze estuak ez dauka,hor alde handia dago)

atzistu: atze estuaaurreko palak: aurreko palak,ganaduaren aurreko haginak“Agin txikerrak, a, gastetako

dana padekos, urte bies asten dakanbiaten ganadu, urte biesaurreko palak soltaten txu ya, ta

gero paraten da sei agin txike-rreas urte bitxi irure ya, gero kan-biaten txu atzerengoak eta lotxenda laues, orrek laurek soltatendire ba, segun len goseas ontabadau, ta gero gorta on baterabado, ba igual arin bere kanbia-ten txus, se nik ointxe bost illebeteekar neun bai bet lau agin txike-rreas, ta gaur ya laurek yausitxedau, ointxe dau palatxuk urtetenasitxe” - (Hagin txikerrak, gazte-tako denak badauzka, urte bigazhasten da aldatzen ganadua, urtebigaz aurreko haginak soltatzenditu ja, eta gero paratzen da seihagin txikerregaz urte bitik hiruraja, gero aldatzen ditu atzeren-goak eta lotzen da laugaz, lauhoriek soltatzen dira ba, segunlehen goseagaz egonda badago,eta gero korta on batera badoa,ba beharbada arin ere aldatzenditu, ze nik oraintxe bost hilabeteekarri nuen behi bat lau hagintxikerregaz, eta gaur ja laurakjausita dago, oraintxe dago pala-txoak irteten hasita)

ausnarra: hausnarrabaiarra: behi arra, behi antzua

“Baiarra esne gitxikori esatendako» - (Behi arra esne gutxikoariesaten zaio)

baso beye, baso baye: baso behia“Baso bayek danak yaten de» -

(Baso behiak denek jaten dute)baso ganadu: baso ganaduabaye, beye: behiabearrerako baye: beharrerakobehia


— 179 —

begai: bigai, bigantxabekorotza: bekorotza

“Ganadun bekorotza daunlekuen, an ingerun ibiltte sirenorrek» - (Ganaduaren bekorotzadagoen lekuan, han inguruanibiltzen ziren horiek)

bersiano: idi enda batbesaka: besakabeso: aurreko hankabirikitteko: ganaduaren gaixoabuelta!: buelta, jeurt, ganaduariesaten zaio buelta egin dezan

buelta atzera: buelta atzerabustena: buztanabusterri bei: buztarri behiadindirri: dindirria, txahal eginbaino lehen naturatik eskegitaedukitzen duen lohikeria«Bayek kasu baterako, ume iñ

aurren eukitten dittu, porkerikbotate ittu, t´oten da dindirri» -(Behiak kasu baterako umea eginaurrean edukitzen ditu, lohitasu-nak botatzen ditu, eta egoten dadindirria)

durange: duranga, behi enda bat“Duranga pai, bataran bat,

baya es asko bearrerako edo,

orrek esne gitxikok» - (Durangakbai baten bat, baina ez asko beha-rrerako edo, horiek esne gutxi-koak)

durango: idi enda batenpajade: enpajada, ganaduarenjatekoa

enpatxu: enpatxua, ganaduarengaixoa

ernari: ernari«Baya beye lotu itteko, ernari lotu

itteko, sekorra garbi badau seko-rra da obe» - (Baina behia lotuegiteko, ernari lotu egiteko, zeko-rra garbi badago zekorra dahobea)

errape: errapea“Nik erosteko momentun, len

esne saltxen gendun te esne bayeixeneskeroan, errape ondo baekodefeto barik, gorputzeri bere adi-txu ber dako, gorputzen ba sanakauki ber txu onak, tripe aspinsanak, asala fintxue, kadera pereba, anditxurik es ta fiñ on daitxe-la, ta gero edaderi aditxu berdako ostabere ba, al dala, agiñek,sarratu bari padau ba, bost urtenbarruti dau, espabe serratueskeroauki leis ba, bost sein sortzi seiñamar bardin bardiñ” - (Nik eros-teko momentuan, lehen esnea sal-tzen genuen eta esne behia izanezgero, errapea ondo badauka akatsbarik, gorputzari ere aditu beharzaio, gorputzean ba zainak edukibehar ditu onak, tripa azpian zai-nak, azala fintxoa, hankak ereba, handiturik ez eta fin egondadila, eta gero edadeari aditu

17. Abelazkuntza

— 180 —

behar zaio ostera ere ba, ahaldela, haginak, zarratu barikbadago ba, bost urteren barrutikdago, ezpabere zerratuz geroeduki litzake ba, bost zein zortzizein hamar berdin-berdin)

erri baye: herri behia“Suisak asko ote siren, pinta asko

esan oten, suisa geyenak, erribaye pere bai, alan, a, erri bayekixete siren, katanarrak, kanelakolorekoa, ta gero errayek, txaku-rrek eta egoten dire, orren, a,kolore antzekok ote siren, ta gerobataran batek urteteuden igol, a,pasiegak edo esaten dotzenak,asturianak edo orrek, b´orrek, a,esne gitxitxukoauk ixete siren» -(Suizak asko egoten ziren, pintaasko ez zen egoten, suiza gehie-nak, herri behiak ere bai, halan,herri behiak izaten ziren, katana-rrak, kanela kolorekoa, eta geromarrak, txakurrak eta egotendira, horien, kolore antzekoakegoten ziren, eta gero baten batek,irteten zuten igual, pasiegak edoesaten dietenak, asturianuak edohoriek, ba horiek, esne gutxitxoa-gokoak izaten ziren)

erri ganadu: herri ganaduaerri idi: herri idia

«Erri idik, gorrik, edo kanelakolorekoak» - (Herri idiak,gorriak, edo kanela kolorekoak)

erro: erroaerroko txala: erroko txahala

“Erroko txala ba yayoparriri,yayoten danari, ba esne edatendaunari, erroko txala ori da, erro-

ra dona, ixe litxike illebeteko naibiko, erroko txala da, erraperadon denpora gustiñ erroko txalada» - (Erroko txahala ba jaioberriari, jaiotzen denari, ba esneaedaten duenari, erroko txahalahori da, errora doana, izan litekehilabetekoa nahi bikoa, errokotxahala da, errapera doan denbo-ra osoan erroko txahala da)

eske: eskeesnatze: esnatzaesne barri: esne berriaesne baye, esne beye: esne behia

«Esne beye en jeneral istu da» -(Esne behia gehienetan estua da)

esne golpe: esne kolpeaesne loye: esne lohia, txahala egineta osteko lehen esnea

espille: espilaeurtz!: eurtz, buelta, jeurtgaltzuorde: galtzu-ordeaganadu: ganadua

“Segun, edo loditxen badaus edoganadu bakotxak segun selandekon” - (Segun, edo loditzenbadagoz edo ganadu bakoitzaksegun zelan daukan)“Ganadu dana galdu deu, estau

ganadurik oin txe” - (Ganadudena galdu du, ez dago ganadu-rik orain eta)

ganadu gorri: ganadu gorria«Ganadu gorri baso ganadu en

jeneral, orrek, a, erri beyek, orrekkatanarrak, eta basoko, basokoganadu eskasa» - (Ganadu gorriabaso ganadua gehienetan, horiek,herri behiak, horiek katanarrak, etabasokoa, basoko ganadu eskasa)


— 181 —

idi: idia“Oin solon esta idikas bearrik

eitten” - (Orain soroan ez daidiakaz beharrik egiten)

kadere: hankakanpo beye: kanpo behia

«Kanpo beye tire ba esne gitxi-koauk edo ganadu sabalauk oke-larako, esne beye apur bet istu dabeti» - (Kanpo behiak dira ba esnegutxiagokoak edo ganadu zabala-goak okelarako, esne behia apurbat estua da beti)

kasku: kaskuakastaño: idi enda batkatanarra: katanarra, ganaduarenkolorea

korotza: gorotza“Ganadun korotzen urteten dau

orrek» - (Ganaduaren gorotzeanirteten du horrek)

korrontzi: beherazkoa, beheran-tzekoa

leana: legena, ganaduaren gaixoa,sarna antzekoa da

limosiñe: limosina, ganadu endabat

mamitisa: mamitisa, ganaduarengaixoa

matrise: matrizamatxorre: umerik egin ez duenbehia“Matxorre umerik iños eiñ

estauenari» - (Matxorra umerikinoiz egin ez duenari)

murruke: murruka, adarkamurruse: murrusa, ganaduarenzarata

musturre: muturra“Okerra, Iñabason egon san, ta

buru tapata, aurrera, anille mus-turreti, surreti imiñi, kanporaurtekeran danak yoten asi san, taesiñ eron, Plentzire eron ber iltxe-ko, eta sure aitxitxe, osaba Migeleta osaba Jose, bat aurreti, a, etabeste atzeti, soka bi adarrataraimiñi anilleti txe, ero euden Plen-tzire buru tapata, se osten, a, ikus-ten deuna gustiri urteteutzen» -(Okerra, Iñobason egon zen, etaburua tapatuta, aurrera, eraztu-na muturretik, sudurretik ipini,kanpora irtekeran denak jotzenhasi zen, eta ezin eroan, Plentzia-ra eroan behar hiltzeko, eta zureaitaita, osaba Migel eta osabaJose, bat aurretik, eta bestea atze-tik, soka bi adarretara ipini eraz-tunetik eta, eroan zuten Plentzia-ra burua tapatuta, ze ostean,ikusten duena guztiei irteten zien)

nafarreri: nafarreria, ganaduarengaixoa«Ganaduk beatz ingerun oki-

txeuren ori nafarreri» - (Gana-duek behatz inguruan edukitzenzuten nafarreria hori)

narru: narrua“Narru pere atxiñe balio ixeteun,

abarkak eitteko” - (Narruak ereantzina balio izaten zuen, abar-kak egiteko)“Orren narruk balio ixeteun

ordun asko» - (Horren narruakbalio izaten zuen orduan asko)

nature: natura, aluao: o, lotzeko esaten zaieokelarako beye: okelarako behiaorro: orroa

17. Abelazkuntza

— 182 —

osale: osala, ganaduentzako jate-koa

ostikede: ostikadapalak: palak, ganaduaren aurrekohaginak“Palak urtenta besten tamañure

donean ya bardinyute dau, yaorti elei igerri edadea, baya oribadau erneparri, beko uyenbadau gitxitxu urtenta ba, ordunoño bost urtera allegateko dau” -(Palak irtenda besteen tamainuradoanean ja berdinduta dago, jahortik ez liteke igarri edadea,baina hori badago erneberri,beheko oian badago gutxitxoirtenda ba, orduan oraindinobost urtera ailegatzeko dago)

paradako sekorra: paradako ze-korra

parade: parada, zekorra egotekolekua«Len egote siren, ba, lantzen etze

bat egote siren, sekorrak eukitteu-sena paradarako» - (Lehen egotenziren, ba, lantzean etxe bat ego-ten ziren, zekorrak edukitzenzituena paradarako)

parto: erditzea«Parton diferentzi andi dau,

bera bayean ta txala klase ixetenbere bai» - (Erditzean desberdin-tasun handia dago, bera behieaneta txahala mota izaten ere bai)

pata bitxarteko: apatx-artekoa,ganaduaren gaixoa

pentzu: pentsua“Bai ona, ordun bere bayek, a,

esne emongo eudenak oingomodun gobernaeskero asko ote

siren, es oingo beste igol, bayabayek, a, aren ona tirenak, a,amar asunbre t´olan bai, bayapentzu gitxies, torta apur bet edoesne atarateko ta olan, baya beda-rra edo nabo edo erromolatxe edoolaukas» - (Behi ona, orduan erebehiek, esnea emango zutenakoraingo moduan gobernatuz geroasko egoten ziren, ez oraingobeste beharbada, baina behiek,arean onak direnek, hamarazunbre eta holan bai, bainapentsu gutxigaz, torta apur batedo esne ateratzeko eta holan,baina belarra edo arbia edo erre-molatxa edo holakoakaz)

pinte, pintxe: 1. espila. 2. behimota, pinta edo espilduna“Esnetarako bada, ba onek pinta

tire onenak» - (Esnetarako bada,ba hauek pintak dira onenak)

pinto: idi enda batpotro: potroapulpe: pulpa, ganaduaren jatekoa

“Egositxe preparate sana? ba seraixengo san pulpe edo beratu, bayaarten kalabase edo olan egosari” -(Egosita prestatzen zena? ba zeraizango zen pulpa edo beratu,baina artean kalabaza edo holanegosaria)

sakaten: sakatzen, tirakasankastela, sankestala: zankazte-la, ganaduaren atzeko hankenbelaun aldeko irtenunea

satza: satsa“Satza modu antzen edo bai itxe

san” - (Satsaren modu antzeanedo bai egiten zen)


— 183 —

sekor parade: zekor paradasekorra: zekorra

«Sekorra lenau bai askoas ibiltte,eta ekarri tte bota usabak, eta oribere usate san, ta apur bet seko-rrak egote siren erreta, ta purgasi-ñon klasean, bayeri nastateakean, a loittasune, t´ordun bayeesan artesaten aiñ ariñ, bayasekorra garbi edo ingeru bada,sera, betenario baño obe da bayelotxeko» - (Zekorra lehenago behiaskogaz ibilita, eta ekarri eta botauzabak, eta hori ere usatzen zen,eta apur bat zekorrak egoten zirenerreta, eta purgazio moduan,behiei nahasten zitzaien, lohita-sun hura, eta orduan behia ezzen artezatzen hain arin, bainazekorra garbia edo inguru bada,zera, albaiteroa baino hobea dabehia lotzeko)

silleru: galtzelia daukan ganaduasuise: suiza, behi enda bat

«Suisek edo txarolesa edo, onekasurtzuk ixeten dire, asturianubere bai, estire partorako onakixeten» - (Suizak edo txarolesakedo, hauek hezurtsuak izatendira, asturianua ere bai, ez diraerditzerako onak izaten)

suiso: idi enda batsuldarra: zuldarra

«Ordun ba, danak yateudesan,ta gero suldarrak urten» -(Orduan ba, denak jaten zituz-ten, eta gero zaldarrek irten)

susera: susaratira!: aurrera egiteko esaten zaietireka: tiraka

torte: torta“Ta batzuk itxeutzean torteas,

torte ixete san ur berotara bota taurtute sana, ta agas batzuk” - (Etabatzuek egiten zioten tortagaz,torta izaten zen ur berotara botaeta urtzen zena, eta hagazbatzuek)

txala: txahala“Orrek illeko ganaduri batxen

dakos, ta a txala ill ingo dalakonorrek batxen asiko siren» - (Horiekhileko ganaduari batzen zaizkio,eta txahal hura hil egingo dela-koan horiek batzen hasiko ziren)

txarolesa: txarolesa, behi enda battxata: txata, behi izenatxiliñe: arran txikerraumetoki: umetokia

“Umetokik urteten espadeu txartodau” - (Umetokiak irteten ez badutxarto dago)«Botille bete ardau edo palanga-

nan ardau, ori eguno beti usa du,oin aspaldiñ, kasuri pestako ittenen jeneral baya, umetoki ariñaubotateko» - (Botila bete ardau edopalanganan ardau, hori egundobeti usatu dugu, orain aspaldian,kasurik ere ez zaio egiten gehiene-tan baina, umetokia arinagobotatzeko)

17.2. ARDIAK-AHUNTZAK

akarra: akerra«Arrik espadekosu auntzek aka-

rragana eron ber» - (Arrik ezbadaukazu ahuntzak akerraganaeroan behar)“Akarrak usiñe botaten dau, ba

17. Abelazkuntza

— 184 —

beran seraaitxik, seloaitxik» -(Akerrak usaina botatzen du, baberaren zeragatik, zeloagatik)

akar urruse: ez arra ez emea denaumea, gehienetan ez du aurrera-ko balio izaten

ardi: ardia“Berton artxe sausen ba, serak,

solok artxe sien, ardik ibiltxekoba, illebeterako edo bireko ta” -(Berton hartzen zituen ba, zerak,soroak hartzen ziren, ardiak ibil-tzeko ba, hilabeterako edo birakoeta)“Amar urte ingeru ardik, a,

dekola bixie, lengo baten entzundot esaten» - (Hamar urte inguruardiak, daukala bizia, lehengobaten entzun dut esaten)“Ardi dabillen bason ori topate

gatxa da» - (Ardia dabilen basoanhori topatzea gaitza da)

ardiarra: ardi arra, umerik egitenez duena

ardi errebañu: artaldea, artegiaardi korotza: ardi gorotza

“Piperrantzat onenatariko bata,ardi korotza da onena” - (Pipe-rrentzat onenetariko bat da, ardigorotza da onena

ardi narru: ardi narruaardi pillo: ardi multzoaardi sarra: ardi zaharraardisatza: ardi satsaardi txabole: ardi txabolaari: aharia, aharitoa

“Artegi modurik Bastegin bereote san, ta igol ari bi edo iru» -(Artegi modurik Bastegin ere ego-ten zen, eta beharbada ahari biedo hiru)

aritxo, aritto: aharitoa“Aritxo urte bikoa, edo urte bete-

ko aritxo edo urte biko aritxo esa-ten da” - (Aharitoa urte bikoa, edourte beteko aharitoa edo urte bikoaharitoa esaten da)

arkaste: urte biko ardi gazteaarkume: arkumea

“Arkume da yaten dana emen” -(Arkumea da jaten dena hemen)“Arkume da arik eta billotxa iñ

arten” - (Arkumea da harik etabildotsa egin artean)

artegi: artegia, artaldea“Olan artegik, a, baso eskiñetan

erreska, batzuk igual aun edo,aun de piku edo olan» - (Holanartegiak, baso bazterretan erres-kan, batzuek beharbada ehunedo, ehundazak edo holan)“Segun selaseko artegi daun,

artegi andi badau edo, igol ba bi»- (Segun zelaseko artegia dagoen,artegi handia badago edo, behar-bada ba bi)

artxo: artxoa«Ta beste baten bere yon ei siren,

a, andra gixonak artxok saltxenBilbora» - (Eta beste baten ere joanei ziren, andre-gizonak artxoaksaltzen Bilbora)

aume: aumea«Karnaseruk edo etzen aumek ill

edo arkumek edo seoser ill, etagixedu iru kasuela edo gixeduandiek» - (Harakinak edo etxeanaumeak hil edo arkumeak edo zeredo zer hil, eta gisatua hiru kazo-la edo gisatu handiak)

auntze: ahuntza


— 185 —

bekokerre: bekokerreabekokerreka, bekokerraka:bekokerreka

billotxa: urte beteko arkumea“Billotxa eme danen, billotxa da

urte beterarten, arkaste bies, talaues ardi” - (Bildotsa emeadenean, bildotsa da urte beteraartean, arkaztea bigaz, eta lauazardia)

buru baltza: buru beltza, ardi endabat“Buru gorri txe gipuskuanuk

ekarri eudesan gero buru baltzak»- (Buru gorria eta giputzek ekarrizituzten gero buru beltzak)

buru gorri: buru gorria, ardi endabat“Ardi es andi andi bere baya,

buru gorri txe, biskorra ardi» -(Ardia ez handi-handia erebaina, buru gorria eta bizkorraardia)

eperdi makurre: ipurdi makurra“Atze sabala ela eperdi makurre

bada bere bai, ori dana aitxu bertzo, pastore on batek» - (Atzezabala ala ipurdi makurra badaere bai, hori dena aditu behardio, artzain on batek)

erkera: arkarakanpo ardi: kanpo ardiakokalde: ardien gaixoa, idunahanditu egiten zaie

marke: markapata bitxarteko: apatx-artekoaurruse: urrixa, emeaurte beteko aritxo: urte betekoaharitoa

urte biko aritxo: urte biko ahari-

toayatako ardi: jatako ardia, ardienda berezi bat ei da“Emeko errase da ardi bat, a,

buru gorritxu bet, bertako esatendakona, emeko, e? emeko, e? emensonako, jatako ardi» - (Hemengoenda da ardi bat, buru gorritxobat, bertakoa esaten zaiona,hemengoa, e? hemengoa, e?hemen ingurukoa, jatako ardia)“Txikitxuau da, lana giauko da,

ta gogorrau da, jatako ardi, daburu gorritxu, laburtxuau, txiki-txuau, esnatzea, fiñe eta gogorra»- (Txikitxoagoa da, artile gehiago-koa da, eta gogorragoa da, jatakoardia, eta buru gorritxoa, labur-txoagoa, txikitxoagoa, esnatza,fina eta gogorra)

17.3. EKINOAK

alta: alta, behorraren eta astoemearen zeloa

arrantze: arrantzaarre: arre, astoari aurrera joatekoesaten zaiona

asto: astoa«Bedarra botaten sanean, ba

astok, a, kasik estoas utzen ibilliber saleas, beragas estoas utzen,astok ariñau intxe, itxe san astoasbere, baya astoas normalen es,idikas ondo karga ta imiñitxe» -(Belarra botatzen zenean, baastoak, kasik estoagaz hutseanibili behar zen legez, beragazestoagaz hutsean, astoak arinagoeginda, egiten zen astoagaz ere,

17. Abelazkuntza

— 186 —

baina astoagaz normalean ez,idiakaz ondo kargatu eta ipinita)

astoarra: astarraastoeme: astemeabioke, biorke: behorka

«Ori biorke ba, biorke da urtebete buelte dekona, biorran umeba ta biorke esaten dakona» -(Hori behorka ba, behorka da urtebete buelta daukana, behorrarenume bat da behorka esaten zaio-na)

biorra, beorra: behorra“Patxo jitxano Nabarrara edo

orti estaitx, ta eron saun biortxubet eta salditxu bet, bal baltzasaldi, ume, ta biorraas Katiken,ba San Markotan ikusitxe, ama tasemea, ta orrek biortxuk urtensaun, ba guapo, orduko denpora-tan elegante san biortxu ori, edosalditxu ori baltza, biorra txindorkoloreko san ba, baya saldi ixensan, umetxu san bal baltza, taegon san, ba saldi kaballeri auki-txen saun eta, nonon ortik, erosisaun, ta bera kure dauna gustaitxe akon, baya Nabarrara edoestai pa Bitxurire san, ba egurdinkantzata beran ainbeste ser, saldiori eta da! berotu saldi txe berarisalta otzon ta berari agarrau, etaordun saldu saun» - (Patxo jitanoNafarroara edo hortik ez dakit,eta eroan zuen behortxo bat etazalditxo bat, beltz-beltza zaldia,umea, eta behorragaz Gatikan,ba San Markoetan ikusita, amaeta semea, eta behortxo horrekirten zuen, ba polita, orduko

sasoietan dotorea zen behortxohori, edo zalditxo hori beltza,behorra txindor kolorekoa zen ba,baina zaldi izan zen, ba zaldizalditeria edukitzen zuen eta,non edo non hortik, erosi zuen,eta berak gura duena gustatu egi-ten zitzaion, baina Nafarroaraedo ez dakit ba Gasteizera zen, baeguerdian beraren hainbeste zer,zaldi hori eta da! berotu zaldiaeta berari salto egin zion eta bera-ri oratu, eta orduan saldu zuen)

burriño: burrinoa«Burriñoa, eta mulo bi dire, eta

orrek, orren asuntu estaitt ondoesplikako baotzut, bata astoa, bio-rrari etxa, asto biorrari etxata,asto biorrari etxata dalako dekot,burriñok urteten deu, asto biorra-ri etxata, eta bestera, kontraraintte, mulok pentzatot urtetendaula» - (Burrinoa eta mandoa bidira, eta horiek, horren gorabehe-ran ez dakit ondo azalduko dizu-dan, bata astoa, behorrari bota,astoa behorrari botata, astoabehorrari botatzen delakoa dau-kat, burrinoak irteten du, astoa


— 187 —

behorrari botata, eta bestera, kon-trara eginda, mandoak pentsa-tzen dut irteten duela)

girrintze: girrintzaixo: ixo, zaldiari eta astoari lotzekoesaten zaie

kaballeri: zalditeria«Kaballeri bajate sanen menditti

denporan kanbio» - (Zalditeriabaxatzen zenean menditik denbo-raren aldaketa)

kaballo: zaldiakasku: apatxamando: mandoamulo: mandoao: o, zaldiari eta astoari lotzekoesaten zaie

saldi girrintze: zaldi girrintzasaldi parade: zaldi paradasaldi: zaldia

«Saldik astok et´onek, orrek, a,bueltak libre badaus bedarlekuen,edo auron, a, askurek kentxekoedo ingerutako, bueltak emotenasko ibiltten dire» - (Zaldiakastoak eta hauek, horiek, bueltaklibre badagoz belar lekuan, edoeuron, hazkurak kentzeko edoinguruetakoa, bueltak ematenasko ibiltzen dira)«Lenau saldik, saldik edo aun-

tzek edo, iñon, a, lurretara yotenbasiren, ba koyu te jusgadureekarte siren errire» - (Lehenagozaldiak, zaldiak edo ahuntzakedo, inoren, lurretara joaten bazi-ren, ba hartu eta epaitegira ekar-tzen ziren herrira)

saldikume: zaldikumea

17.4. TXERRIA

anabake: anabaka, txerrien jatekoaandarri: birikietako mintza

«Pulmoik edo aik, andarrik edosartu doas» - (Birikiak edo haiek,andarriak edo sartu ditut)

andarraki, andarriki: birikietakomintza

apo: apoa, txerri arraarkele: arkela, txerri emeaarko: makera, txerri emea umeakegitekoa

aurreko beso: aurreko pernilabara sare: bare sareabare: bareabilleri: bileria, txizpegia, apaba-rroa

biriki: birikiaegosari: egosaria

“Egosari ixete san txarrintzekoyanari en jeneral” - (Egosaria iza-ten zen txerrientzat janaria gehie-netan)«Orrek ixete siren marmintxek,

egosarik eta egosteko» - (Horiekizaten ziren marmitak, egosariaketa egosteko)

este: hestea“Ordun este pere aprobetxa itxe

siren garbitxu te, bear asko otesan txarri iltxe san egunen» -(Orduan hesteak ere aprobetxatuegiten ziren garbitu eta, beharasko egoten zen txerria hiltzenzen egunean)

este gorri: heste gorriaeste lodi: heste lodiaeste mea: heste meheagantxo: gantxoa, txerria hiltzekosasoian oratzeko erabiltzen dena

17. Abelazkuntza

— 188 —

gantzagi: gantzagiagarrangille: garrangilagirrintze: girrintzagorgolle: gorgoilamakere: makeramantille: mantilamatantze: hiltzeaodola aldikede: txerriaren gaixoa

«Txarrik koiteun odolan aldike-de» - (Txerriak hartzen zuen odo-laren aldikada)

ordotza: ordotza, aketzasil begi: zil begiasorburu: sorburu, kokote aldeasuringe: zuringa, hestearen amaie-rako zatia

suringeko este: zuringako hesteatxarri: txerria

“Patata txikerrak edo kalabaseegosi, eta gero urune edo seuserbota ta a yan itxeuden txarrik, aemonta” - (Patata txikerrak etakalabaza egosi, eta gero irina edozer edo zer bota eta hura jan egi-ten zuten txerriek, hura emanda)“Txarrik en jeneral etze gusti-

txan egote siren» - (Txerriak gehie-netan etxe guztietan egoten ziren)

txarri apoa: txerri apoa, txerri arratxarri arko: txerri arkoa, txerriemea

txarri arra: txerri arratxarri eme: txerri emeatxarri girrintze: txerri girrintzatxarrikume: txerrikumeatxarritoki: txerritokiaurdille: urdaila

17.5. OILOAK

abi: habia

abixeri: 1 abizaria, habian ezar-tzen den gezurrezko arrautza oi-loak egiten bertara joan daitezen.2 Usteldutako arrautza“Ori imintxe san abitxan, ollok

abi, a, aurena dekenen, ba arro-tze kentxen baotzesue, ba esirenbarriro yoten, se yakitxeuden noneintxe deken arrotze, imiñieskero,a, abixeri ixete san, ustelak, urte-ten deuna, txitxek ataratekoimiñi, eta esteuna urteten txitxek,ixete san ori abixeri, kli-kla, kli-kla itxeun sarate, eta ori imintxesan an, eta aiñ arrotzen atasanyote san, batu, a, eguneko arro-tzea, ta a itxi an» - (Hori ipintzenzen habietan, oiloek habia, eure-na daukatenean, ba arrautzakentzen badiezu, ba ez zirenberriro joaten, ze jakiten zutennon eginda daukaten arrautza,ipiniz gero, abizaria izaten zen,ustelak, irteten duena, txitxak ate-ratzeko ipini, eta ez duena irtetentxitxak, izaten zen hori abizaria,kli-kla, kli-kla egiten zuen zarata,eta hori ipintzen zen han, etaarrautza haren atazan joatenzen, batu, eguneko arrautza, etahura utzi han)

biro: biroaegastere: hegazteraego: hegoaerri ollarra: herri oilarraerri ollo: herri oiloa

“Erri ollok, baya or bere, orrasurik lelengo, baya gero gorrik,arrotze gorri itxen deudenak,emen, a, jaulatan imin sirenen,


— 189 —

baya arten erri ollok, ba ollo txike-rrak eta arrotze ba ona itxen deu-denak» - (Herri oiloak, baina horere, horra zuriak lehenengo,baina gero gorriak, arrautzagorria egiten dutenak, hemen,kaioletan ipini zirenean, bainaartean herri oiloak, ba oilo txike-rrak eta arrautza ba ona egitendutenak)

errote: errota“Errote bere bai aukitten deude”

- (Errota ere bai edukitzen dute)gangarra: gangarra

«Ollarran gangarran modundekos, ulek arro dekos» - (Oilarra-ren gangarraren moduan dauz-ka, ileak harro dauzka)

kakaraka: kakarakakapoi: kapoia

“Kapoik beti on dire” - (Kapoiakbeti egon dira)

karakade: karakada, oiloen zaratakukurruku: kukurrukuakurra: kurra, oiloei etortzeko esa-ten zaie

loka, loke: loka“Loka ona bada geyenak atara-

teusen eta txarra bada, beti kan-poti txe dabillena bada, batzuk, e,egunetan altza, urten barik otesiren, gose gorrik atarateusen edoegarrik edo nik estai sek» - (Lokaona bada gehienak ateratzenzituen eta txarra bada, beti kan-potik eta dabilena bada, batzuk,egunetan altxatu, irten barik ego-ten ziren, gose gorriak ateratzenzituen edo egarriak edo nik ezdakit zerk)

lume: lumea“Atxiñe almudek eitte siren

lumeas, eta yote siren emeti gora,et´or goyen itxurri edo egote san,t´an itxurriñ ondoko uren ta gus-tate akon egote, ta egasteranbatzutan, olan solotaraño ta,untxe onek eskapa ingo deure ta,imiñi kaderak amarrata ta lumekendu, lume asko kendu te geroesiñ ixeteuren egas eiñ, ta a lumesakon gorde almudek itteko ta” -(Antzina burrukoak egiten zirenlumeagaz, eta jotzen zirenhemendik gora, eta hor goian itu-rria edo egoten zen, eta han itu-rriaren ondoko urean eta gusta-tzen zitzaion egotea, eta hegazke-ran batzuetan, holan soroetarai-no eta, oraintxe hauek eskapatuegingo dute eta, ipini hankakamarratuta eta luma kendu, lumeasko kendu eta gero ezin izatenzuten hegaz egin, eta luma hurasakon gorde burrukoak egitekoeta)

marti ollarra: marti oilarramartiko ollo: martiko oiloa

“Ollo txikerrak, arrotze txikerraubaya giau iñ itxeun, ta anditxuaupadire en jeneral, ba martiko olloitxe san andi, martiñ, a, yayotendiren txitxek, andiñ eitxen sirela,baya beti ixete siren, a, arrotzegitxitxuau eitxen deudenak,andiauk ollo paya» - (Oilo txike-rrak, arrautza txikerragoa bainagehiago egin egiten zuen, eta han-ditxoagoak badira gehienetan, bamartiko oiloa egiten zen handi,

17. Abelazkuntza

— 190 —

martian, jaiotzen diren txitxak,handien egiten zirela, baina betiizaten ziren, arrautza gutxitxoa-go egiten dutenak, handiagoak oi-loak baina)

ollarra: oilarraollende: oilandaollo: oiloa

“Batzutan segun selau ollo danbere ixeten da» - (Batzuetan segunzelako oiloa den ere izaten da)“Ta juston urteteuden, ollo ona

bada, juston, ogetabat egungarre-nen» - (Eta justuan irteten zuten,oilo ona bada, justuan, hogeitabat egungarrenean)

ollo abi: oilo habiaollo baltza: oilo beltzaollo gorri: oilo gorria, oilo motabat

ollo kante: oilo kantaolloki: oilokiaollo korotza: oilo gorotza

ollo loke: oilo loka“Orre tire ollo lokak» - (Horiek

dira oilo lokak)ollo satza: oilo satsaollosko: oilaskoa

«Orrexek saltxe siren, edo ollokedo ollosko pere etzen asten siren»- (Horiexek saltzen ziren, edo oi-loak edo oilaskoak ere etxean haz-ten ziren)

ollo suri: oilo zuria, oilo mota batollotoki: oilotokiaollo txabole: oilo txabolaote: ota, oiloek lo egiteko lekua oi-lotokian“Ote esate akon, sotzesko serrau

bet imiñi alturen ta, ara ienta» -(Ota esaten zitzaion, zotzezkozerratu bat ipini altueran eta,hara igonda)

pepitte: pepita, oiloen gaixoa,mihiaren azpian egiten zaien min-tza

piku: mokoatxitxe: txitxa, txita

“Ollolokea igul ote san txitxekasan ta, koxu te, erpatan eroten dauorrek» - (Oiloloka igual egoten zentxitakaz han eta, hartu eta, erpe-tan eroaten du horrek)

17.6. ERLEAK

erle: erleaargixegi: argizariaerlautze: erlauntza

“Orrek, a, erlautzetan askokaukitxeusen, ta osten, gero, a, baarbolatan ta olan, eskapakok, a,eitxeuden saparra ta, nosonos otesan» - (Horiek, erlauntzetan askok


— 191 —

edukitzen zituen, eta ostean, gero,ba arboletan eta holan, eskapatu-koek, egiten zuten zaparra eta,noiz edo noiz egoten zen)

erlakume: erlakumea“Orrek etorri itxen dire, julio

ingerun, bero daunen, erlek urteneitxen dau, erlakumek, esatendako, erregiñe bat formata dau-nen danak yoten dire» - (Horieketorri egiten dira, garagarrilainguruan, beroa dagoenean,erleak irten egiten du, erlaku-meak, esaten zaio, erregina bateginda dagoenean denak joatendira)

erle: erleaerle mando: erle mandoaerregiñe: erreginalantzeta: eztenasaparra: zaparra

17.7. TXAKURRA

alauri: alaraua“Ori alauri edo ori itten deude-

nen a, negarres edo olan serendaus” - (Hori alaraua edo horiegiten dutenean, negarrez edoholan zerean dagoz)

amurru: amorruaardi txakurre: ardi txakurraarratoi txakurre: arratoi txakurra

«Arratoi txakurrek oin bere koisteitxus satorrak» - (Arratoi txaku-rrak orain ere hartzen ditu sato-rrak)«Ori txikerra gure ibiltxen da,

orrek, a, arratoi txakurrek ixetendire satorra batxen deudenak» -(Txiker hori gurea ibiltzen da,

horiek, arratoi txakurrak izandira satorra batzen dutenak)

ausi: ahausia“Onek etze yagotekok, ta surrek

geyenak ixete siren, ta aurek auki-txeuden, a, len esken etorte sirengeyenak eta gorroto ixeteutzentxakurrek, eta beti beti txakurrekgeyenak etzen, a, urtetxu padares,ausi diferente ingoutzen eskekori,eta persone eseuneri bere diferen-te, aik txakurrek surrek ixetesiren» - (Hauek etxea jagotekoak,eta zuhurrak gehienak izatenziren, eta eurek edukitzen zuten,lehen eskean etortzen ziren gehie-nak eta gorroto izaten zieten txa-kurrek, eta beti-beti txakurrakgehienek etxean, urtetxoak bada-roatzate, ahausi desberdina egin-go zioten eskekoari, eta pertsonaezagunari ere desberdin, txakurhaiek zuhurrak izaten ziren)

eroste: erostakasa txakurre: ehiza txakurraogera, obera: txakurraren zeloaotxa, otxe: otxa, txakurrari esatenzaio eraso egiteko

tomaki: txakurra uxatzeko erabil-tzen den berba

txakur amorrotu: txakur amorratuatxakurkume: txakurkumeatxakurre: txakurra

“Orrek ixen dire etzeko faltatendanean, etzeko iltxen danean tatxakurrek itxen ditxu orrek” -(Horiek izan dira etxekoa falta-tzen denean, etxekoa hiltzendenean eta txakurrak egiten dituhoriek)

17. Abelazkuntza

— 192 —

“Nik ikusi dot gero telebisiñoan,nire modun bakarrik egon, baka-rrik egon sanari, txakurre beaneukiuen, anbolantzi etorri ako-nean, etorri ara koyu anbolantzi,bertaraño yon, sereraño, txaku-rre, ta bean lotu” - (Nik ikusi dutgero telebistan, nire moduanbakarrik egon, bakarrik egonzenari, txakurra behean edukizuen, anbulantzia etorri zitzaio-nean, etorri hara hartu anbulan-tzia, bertaraino joan, zereraino,txakurra, eta behean lotu)

txakurreme: txakur emea«Ta yakin txakurre non daon

bere, ta ango txakurre arra danayakin bere bai txe txakurremebotata auki an, arantza yonsanen arten, botata txakurreme,a, an ta ausirik eiñ estayon ta txa-kurre ixilik» - (Eta jakin txakurranon dagoen ere, eta hango txaku-rra arra dena jakin ere bai etatxakur emea botata eduki han,harantz joan zenean artean,botata txakur emea, han etaahausirik egin ez diezaion etatxakurra isilik)

urrumede: urrumada

17.8. KATUA

erpe: erpea, atzaparraixipi: zapi, katua uxatzeko erabil-tzen den berba

katarra: katarrakatu: katua

“Katuk bertoko pai ibiltten direbason ta olan» - (Katuak berto-

koak bai ibiltzen dira basoan etaholan)«Katuk oin bere arratoi koyuko

itxu, baya yaten naye emoneskeroeguski artu» - (Katuak orain erearratoiak hartuko ditu, bainajaten nahia emanez gero eguzkiahartu)«Gose dekonen yango deude igol,

gose andi deken katuk, bayaosten, a, yan esteitxus eitxen, bayakoyu askok auren lasekok batzu-tan» - (Gosea daukanean jangodute beharbada, gose handiadaukaten katuek, baina ostean,jan ez dituzte egiten, baina hartuaskok euren lasekoak batzuetan)«Len egote siren katu txikitxuek

fiñek, beste batzuk andi andik, etaan gora adi gora parata, nos, a,yateko erongo ete daken buru andiasitxe, ba aik alperrak geyenak» -(Lehen egoten ziren katu txiki-txoak finak, beste batzuk handi-handiak, eta han gora adi goraparatuta, noiz, jatekoa eroangoete zaien buru handia hazita, bahaiek alperrak gehienak)

katu katarra: katu katarrakatukume: katakumemiau: miaumitxina: mitxinatxerpe: txerpa

17.9. GAINERAKOAK

antzarra: antzarraarra: arra

“Arrak piku gorri deko” - (Arrakmoko gorria dauka)


— 193 —

egasti: hegaztiaeme: emeaerrase, arrase: enda, erraza

“Oiñ errasako dekela ta estai serdekela, ta nor dekela ta esteudeiñor esetuten, eta orrek eser estaki»- (Orain endakoa daukatela etaez dakit zer daukatela, eta nordaukatela eta ez dute inor ezagu-tzen, eta horiek ezer ez dakite)

koneju: untziakume: kumea, umeamarke: markapalome: usoa

“Guren on san, alan a, egurbetzukas ixitxe, ormeas barik,egur betzukas ixitxe, ta palomata-ra eser sartu seditxen onek alan-bre imiñi eutzen an ta alau paso-txue, ola imiñi gero urten deiñpalomek” - (Gurean egon zen,halan, egur batzuekaz itxita, hor-magaz barik, egur batzuekaz itxi-ta, eta usoetara ezer sartu zedadin honek alanbrea ipini zienhan eta halako pasabidea ohola

ipini gero irten dezan usoak)pato: ahateapisti: piztia

“Estaku suerta guri baya, saldiketa, Iketzan bere il seittusen sal-dik, il dires pistik asko, pistiksarritten il dire olan” - (Ez zaigusuertatu guri baina, zaldiak eta,Iketzan ere hil zituzten zaldiak,hil dira piztiak asko, piztiak sarri-tan hil dira holan)“Baya pisti grasioso esta txarri

niri estat gustaten» - (Baina piztiagraziosoa ez da txerria niri ezzait gustatzen)«Ta beste pistiri pa ser ongo san

olan kalte itxekorik?» - (Eta bestepiztiarik ba zer egongo zen holankalte egitekorik?)

pisti narru: pizti narruaume: kume

“Ta ume bi itxen ixen i otzosurten, akabuko urterarte, aka-bun, a, derrepente ill» - (Eta umebi egiten izan ei dizkio urtean,azkeneko urtera arte, azkenean,bat-batean hil)

17. Abelazkuntza

— 194 —

18.1. LURRA LANTZEKO TRESNAK

are mako: are eskudela“A atzeko are mako, andi in ber

da altza ta, librateko ta” - (Atzekohura are eskudela, handik eginbehar da altxatu eta, libratzekoeta)

are ortza: are hortza“Gure bearrak in dus guk a, gur-

diri yantak, gero aren ortzak, etakarrok arregla, eta bueno aldeakoerremintxe dana, atxurrek, kakoka, sertu, galtzairetu esaten da, satienpalma, gastata dausenari txebueno mille klase bear” - (Gurebeharrak egin ditugu guk, gurdia-ri uztaiak, gero arearen hortzak,eta karroak konpondu, eta benobaserriko erreminta dena, aitzu-rrak, kakoak, zertu, galtzairatuesaten da, zati erantsi, gastatutadagozenei eta beno mila beharmota)

are subille: are subila“Subillek a, are subilleri esaten

dake subillek, aiñ aurrean imin-txe san ori, amen gure lastegiñbadau atariko imiñiko” - (Subi-lak, are subilei esaten zaie subi-lak, haien aurrean ipintzen zenhori, hamen gure lastategianbadago haietarikoa ipinikoa)

“Subillek eitxeko aritxe en jene-ral” - (Subilak egiteko haritzagehienetan)

are: area“Are bapere pasten dako beda-

rrak urten sedion” - (Are bat erepasatzen zaio belarrak irten zediezaion)«Ta gero layetu ausitxeko are,

arek estaipa senbet ortza auki-txeusen ba, aurrera estutxuaudala ixete san, ta buelte artuke-ran, ganadun kate ekarri bestealderdire ta olan korridu te itxesan agas gero ausi, are, lurre setu»- (Eta gero laiatu hausteko area,areak ez dakit ba zenbat hortzedukitzen zituen ba, aurrera estu-txoagoa dela izaten zen, eta buel-ta hartukeran, ganaduaren kateaekarri beste alderdira eta holankorritu eta egiten zen hagaz gerohautsi, area, lurra xehatu)

arma bakarra: arma bakarra, errobakarreko makina«Lelengo denporan oten siren,

ba, bostorrotza ta exea, ta armabakarra, arma bakarra esatendako alan, alderdi betera bañoestekona ego, ego ixeten da,doblaten dauna soye» - (Lehenen-go denboran egoten ziren, ba,


— 195 —

18. NEKAZARITZA

Nekazaritza alorreko berbak banatzeko, jarduera bakoitzaren araberasailkatzeko, ondoko azpi-atalak egin ditugu: lurra lantzeko tresnak, sorolanketa, basoa, egurra, belarra, otzarak, errota, labea, gurdia, asto garraioaeta korta.

bostortza eta exea, eta arma-bakarra, arma-bakarra esatenzaio halan, alderdi batera bainoez daukana hegoa, hegoa izatenda, tolesten duena zohia)

armasoi: armazoiaarrastillo: karramarroabidurre: bidurra, bihurra; estoaegiteko erabiltzen diren egurbihurtuak“Bidurre amarrateko esate san” -

(Bidurra lotzeko esaten zen)bost subilleko: bost subileko areabostorrotza: bostortza

«Bostorrotza ote san gero bestebat, alan, a, aren moduko bostortza oker dekosena, okerra teko-sena, bost ortzatxu, aurren baka-rra, eta gero bi, ta gero iru edoolan, estaipa selan auki eusen,bostorrotza esate san ta bost auki-txeusen selan edo alan» - (Bostor-tza egoten zen gero beste bat,halan, arearen modukoa bosthortza oker dauzkana, okerrakdauzkana, bost horztxo, aurreanbakarra, eta gero bi, eta gero hiruedo holan, ez dakit ba zelan edukizituen, bostortza esaten zen etabost edukitzen zituen zelan edohalan)

ego: hegoa, exearen kutxilaesku bakarreko: alde bakarrekomakina

esto: estoa, narra“Mokillek apurtuteko esto” -

(Mokilak apurtzeko estoa)“Klase askotara itxe san esto” -

(Era askotara egiten zen estoa)“Aritxe bere ona ixete san lexa-

rra bere bai, orrek apur bet berotute engantxa ta berotu te dobla taitxen siren gero, estok” - (Haritzaere ona izaten zen lizarra ere bai,horiek apur bat berotu eta engan-txatu eta berotu eta tolestu eta egi-ten ziren gero, estoak)

exabarra, ixabarra: exabarra,exeagaz egiten diren ildoak

exa partike: exe partikaexa subille: exe subilaexe, ixe: exea

«Exegas eitxe san, ba barrak eiñ,eta ara bota asi, txe gero berak,arantzan ein sulok, ta onantzantapa itxeun, alderdi betera eiñ, a,errayea, ta bueltan tapa» - (Exea-gaz egiten zen, ba barrak egin,eta hara bota hazia, eta geroberak, harantzean egin zuloak,eta honantzean tapatu egitenzuen, alderdi batera egin, marra,eta bueltan tapatu)

golde: goldea“A ixekoa, golde bille Mungierro-

tati Bakiora yon ta, lepon ekarrikoixen ei san, ta sai sakue artu Bil-bon eta Mungierrotara bere bai” -(Izeko hura, golde bila Mungie-rrotatik Bakiora joan eta, lepoanekarrikoa izan ei zen, eta zahizakua hartu Bilbon eta Mungie-rrotara ere bai)“Golde esate akon ari” - (Goldea

esaten zitzaion hari)itxurreko: itaurrekoaitxurren: itaurrean

«Itxurren bai aurreti dona» -(Itaurrean bai aurretik doana)

karramarro: karramarroa

18. Nekazaritza

— 196 —

kate: katealau subilleko: lau subileko arealaye: laia

“Lenau, eskusko layek esateakon, eskus layek, badaus gurenondiño” - (Lehenago, eskuzkolaiak esaten zitzaion, eskuz laiak,badagoz gurean oraindino)

layetako makiñe: laiatzeko maki-na“Orren osten ba makiñek, layetu-

teko makiñek, esku bakarrekolenau, exe moduko esku bakarre-koa, a bere urte batzuten ibil santa gero, imiñi euden au doble,layetako makiñe esaten dakona,eta gero arek ausitxeko” - (Horrenostean ba makinak, laiatzekomakinak, esku bakarrekoa lehe-nago, exea moduko esku bakarre-koa, hura ere urte batzuetan ibilizen eta gero, ipini zuten haubikoitza, laiatzeko makina esatenzaiona, eta gero areak hausteko)

makiñe: makina“Makiñe da, ba idikes edo beye-

kas ibiltte sana, bustertu ganadu,eta leyetu lurre lelengo, eta leyetu,eta gero arekas pasadatxu betemon, lisututeko se ostantzean,leyetuten danen leyetu makiñekitten deu a, sera, soye, soye, tasoye botaten deu olan, eta bittarteisten deu, eta agas seoser pasabarik, itten da ortara bere bayapasa barik itten bada, alan dator-tzu a, leku betera yausten da asigeyenetan, paste san are, aretxubet apur bet lisututeko, eta geroereiñ, asatzak intte” - (Makina

da, ba idiakaz edo behiakaz ibil-tzen zena, buztartu ganadua, etalaiatu lurra lehenengo, eta laiatu,eta gero areakaz pasadatxo bateman, lisutzeko ze osterantzean,laiatzen denean laiatu makinakegiten du, zera, zohia, zohia, etazohia botatzen du holan, etabitartea uzten du, eta hagaz zeredo zer pasatu barik egiten bada,halan datorkizu hura, leku baterajausten da hazia gehienetan,pasatzen zen area, aretxo batapur bat lisutzeko, eta gero erein,azatzak eginda)“Makiñek itxen daun modun

plegata” - (Makinak egiten duenmoduan plegatuta)«Ta gero, nik estaitx se urte ixen-

go san baya urte pillo, a, gu bañolenau estala makiñek urteun,layetako makiñe, eta ori gauseanditzet ote san ordun» - (Etagero, nik ez dakit zer urte izangozen baina urte piloa, gu bainolehenago, ez dela makinak irtenzuen, laiatzeko makina, eta horigauza handitzat egoten zenorduan)

miñe: exearen hegoanarre: narraortza: hortza, erreminten burdinaz-ko hortza

subille: subila, arearen armadizoaegiteko luzetara dauden makilak“Bai eoten siren lau subillekoak,

bostekok jeneralmenten, bayaseiko pere on in dire, seikok ondire, ortzak laburtxuaoas etasarratuaoa, akabun geitxu eitxe-ko, seikok on dire arek” - (Bai ego-


— 197 —

ten ziren lau subilekoak, boste-koak gehienetan, baina seikoakere egon egin dira, seikoak egondira, hortzak laburtxoagoagaz etazerratuagoa, azkenean gehitu egi-teko, seikoak egon dira areak)

tanborra: makinen danborratratora: traktoraurterri: arearen burdina

18.2. SORO LANKETA

abonu, abono: ongarria«Okalituk eta piñuek, gobernun

bere, diferentzi andi deke, okali-tu, atxurreas ein sototxue, eta eserbarik antzen imiñi, ta labra, eska-badoreas, baso labra, eta imiñiokalitue ta illebete edo bigarrenenedo bota abono, eskukada onaganetxure, ak diferentzi itzeladakar, ta gero urreo urten etxatenbaotzesu, bere, ogoto oñikarrenbere, gero andi gora ba, bota estabere ondo datortzu, baya andigora bere batzuk botaten deude,okalituk estimaten dau abonoa,negargarri, eta piñu pere ingoleuke, piñu insinise bere piñuklase ona da onako inyar artxeko,ta ari bere labrako gustaten dako,ari emen en jeneral ba, abonorik,e, oiñ aspaldiko urtetean okalitu-ri, baya abonorik estako usa piñu-ri orrenbeste, baya ari bere etxabaakon abonoa, asko estimakoeun, e? onako onena ona lurreta-rako, piñu bere, insinise, mariti-mu txarrau da, maritimu basoargalerako, lur gitxi daun alture-rako ba, ixili nau, ba osten piñu

insinise ta okalitu dire arbolarikonenak» - (Eukaliptoak etapinuak, gobernuan ere, desber-dintasun handia daukate, euka-liptoa, aitzurragaz egin sototxoa,eta ezer barik antzean ipini, etalandu, eskabadoreagaz, basoalandu, eta ipini eukaliptoa etahilabete edo bigarrenean edo botaongarria, eskukada ona gainetxo-ra, hark desberdintasun itzeladakar, eta gero hurrengo urteanbotatzen badiozu, ere, hobetooraindinokarren ere, gero handikgora ba, bota ezta ere ondo dator-kizu, baina handik gora erebatzuek botatzen dute, eukalip-toak estimatzen du ongarria,negargarri, eta pinuak ere egingoluke, pinu insignisa ere pinu motaona da honako indar hartzeko,eta hari ere landukoa gustatzenzaio, hari hemen gehienetan ba,ongarririk, orain aspaldiko urtee-tan eukaliptoari, baina ongarririkez zaio usatu pinuari horrenbeste,baina hari ere bota bazitzaionongarria, asko estimatuko zuen,e? honako onena ona lurretarako,pinua ere, insignisa, maritimoatxarragoa da, maritimoa basoargalerako, lur gutxi dagoenaltuerarako ba, isilik nago, baostean pinu insignisa eta eukalip-toa dira arbolarik onenak)

alanbradure: alanbraduraalanbre: alanbrea

«Oiñ, a, alanbrekas imintxeitxus»- (Orain, alanbreakaz ipintzendituzte)

18. Nekazaritza

— 198 —

amarre: lokarriaarratxurre: aitzurrik handienabasoan behar egitekoaardi satza: ardi satsaarto bitxarte: arto bitarteaasaro: azaroa

«Asaro ona ixeten da, auri, a,kasu beterako apurke-apurkeyausten danen ta berrixena dau-nen» - (Azaro ona izaten da,euria, kasu baterako apurka-apurka jausten denean eta beha-rrizana dagoenean)«Asaro auri, auri itten daunen,

asaro ederra deku itten» - (Azaroaeuria, euria egiten duenean,azaro ederra daukagu egiten)

asatza: asatza“Badakixu asatzak ser diren?” -

(Badakizu asatzak zer diren?)aste: asta, kirtenaatxurre: aitzurra

“Esaten deude ori onen ordutenyoten dau satorrak, eta ordunatxiñeko aldeanuk eta yon ta,atxurreas parate san an begire,atxurre goyen dala» - (Esaten dutehori honen ordutan jotzen dusatorrak, eta orduan antzinakobaserritarrak eta joan eta, aitzu-rragaz paratzen zen han begira,aitzurra goian dela)

bañapalu: baina makilabegi: begiabotike: botika, ongarri kimikoakenborge: enborga, mahatsen men-tua

«Ta gero matzak eta orrek, ba,selan esaten dakon? enborge edoesate akon, landaran daon, a,

txarmintxu, eron lurreti, beste,aurrerantzatxu te lurres kargataitxi an, eta a itxe san, agarraitxen deu ak, eta ak, a, ba bixiritaules, a, trongon daoles, etapunte agarrata, punte bixi itxenda, a atara, ta landare ataratenda andi bere» - (Eta gero maha-tsak eta horiek, ba, zelan esatenzitzaion? enborga edo esatenzitzaion, landarean dagoen, txar-mientua, eroan lurretik, bestea,aurreranztxoago eta lurrez kar-gatuta utzi han, eta hura egitenzen, oratu egiten du hark, etahark, ba bizirik dagoenez gero,enborran dagoenez gero, etapunta oratuta, punta bizi egitenda, hura atera, eta landarea ate-ratzen da handik ere)

errature: erraturaerraye: ildoaerremese: txanda, erremesaerro: aitzurraren ahoaeskuserre: esku zerra, igitaiaestake: taketa

«Matzari estaka bat imintten


— 199 —

dake, matzak goyen sostenittako» -(Mahatsei taket bat ipintzen zaie,mahatsak goian edukitzeko)

exabarra: exabarragantxu: gantxoagortatxurre: korta-aitzurra

«Gortatxurrek, astunek, sabalak,ote siren lelau» - (Korta-aitzurrak,astunak, zabalak, egoten zirenlehenago)

illede, illere: ilara“Orrek a, ontxe laster asiko dire,

datorren illen edo urrengon edoasiko dire alkarren atzen illedanilledan» - (Horiek, oraintxe lasterhasiko dira, datorren hilean edohurrengoan edo hasiko dira elka-rren atzean ilaran-ilaran)

ire karge: ira karga“Ire karge bota portalean eta in

ganen olgetako edo an ibilttekoumek” - (Ira zama bota atarianeta egin gainean olgatzeko edohan ibiltzeko umeak)

irolako satza: irolako satsa, larrai-neko satsa

irole: irola, larraineko satsakako: kakoakare: karea

“Bedarrak eta galdu dotzeseleasorreaittik botate akon kare apurbet” - (Belarrak eta galdu dizkionlegez, horregatik botatzenzitzaion kare apur bat)

korde: kordakosetxe: uztalabrantze: laborantza

«Labrateko diferentzi negargarri,nik koñatu be tekot or Birlen, etaidiek, onak eukitteusen beti,

labrantza itteko, idi onak, etaalan ta dusti bere, lurre tenplenimintte kostate akon ari, eta berakesate aun, apur bet siku begin,sartu esik euron lurretan, apur betbasatan sartxen basara, eleiselaartesa euren lurrek, onek gurekostera, aik idies baño beyekas,onek oboto artesa, oin jenero kois-teko onak ixeten dire ai pere, onekona tire, ona tire, ba ai pere jene-ro koisteko onak ixete siren, bayagatxak» - (Lantzeko desberdinta-sun negargarria, nik koinatu batdaukat hor Birlen, eta idiak, onakedukitzen zituen beti, laian egite-ko, idi onak, eta halan eta guztiere, lurra tenplean ipintzeko kos-tatzen zitzaion hari, eta berakesaten zuen, apur bat siku begian,sartu ezik euren lurretan, apurbat basatan sartzen bazara, ezlitezkeela arteza euren lurrak,gure hauek ostera, haiek idiagazbaino behiakaz, hauek hobetoartezatu, orain jeneroa hartzekoonak izaten dira haiek ere, hauekonak dira, onak dira, ba haiek erejeneroa hartzeko onak izatenziren, baina gaitzak)

masu: mazuamasuto: mazutoa

“Bueno oten sirenen negu txa-rrak edo direnen, aprobetxate sana, ta epoka onetan bere bai, igolbedar gitxi edo, ta ori yo yo iñmasuto egurresko bateas eta txi-kertu apur bet eta emoten siren” -(Beno egoten zirenean negu txa-rrak edo direnean, aprobetxatzen

18. Nekazaritza

— 200 —

zen hura, eta sasoi honetan erebai, beharbada belar gutxi edo,eta hori jo jo egin mazuto egu-rrezko bategaz eta txikertu apurbat eta ematen ziren)

mokille: mokila«Bidurrek esate siren, yote siren

basora, a, negu antzen, oiñ, a,serak urten baño ariñao, orrikurten baño ariñao, yote siren, a,gixonak bille ta askoratxues talepo bete egur ekarri, luseak, tagero lau edo sei taket edo sartu,eta ari biortu, eta imintxe san, a,mokille yoteko, imiñi arri betzukganean, eta a mokille yo» - (Bidu-rrak esaten ziren, joaten zirenbasora, negu antzean, orain,zerak irten baino arinago, orriekirten baino arinago, joaten ziren,gizonak bila eta aizkoratxoagazeta lepo bete egur ekarri, luzeak,eta gero lau edo sei taket edosartu, eta hari bihurtu, eta ipin-tzen zen, mokila jotzeko, ipiniharri batzuk gainean, eta mokilhura jo)

ollo satza: oilo satsaparre: parrasaskako: sats kakoasaspillo: sats piloasastegi: sastegia

«Sastegi etzen aurreko ixete sanlen, oiñ estau, baya len an itxesan satza ta, baya, etzaurretan,baserri aurretan ote san, eta gerourreko urten baiñ edo garbitxuitxe siren ta ote ekarri satza itxe-ko» - (Sastegia etxearen aurrekoaizaten zen lehen, orain ez dago,

baina lehen han egiten zen satsaeta, baina, etxe-aurreetan, baserriaurreetan egoten zen, eta gerohurrengo urtean behin edo garbi-tu egiten ziren eta otea ekarrisatsa egiteko)

satza: satsa«Kanpora esan ataraten satzik,

urten baiñ antzen edo gero,bitxartetan lenau eraitxen badapatate, edo nabori edo olan bota-ten dakona, ostean urten baiñatarate san satza» - (Kanpora ezzen ateratzen satsik, urtean behinantzean edo gero, bitarteetanlehenago ereiten bada patata, edoarbiari edo holan botatzen zaio-na, ostean urtean behin ateratzenzen satsa)

semintxere: mintegiaserre: zerra, igitaia

«Serreas bai, munek eta, orrek,munetan serregas ebai txe, sara-nen ekarri» - (Zerragaz bai,munak eta, horiek, munetanzerragaz ebaki eta, zaraneanekarri)

sokan begi: sokaren begiasoke: soka

«Troñu da baya, begi ataratendako, esaten dako sokeri, au» -(Troinua da baina, begia atera-tzen zaio, esaten zaio sokari, hau)

soloa: soroasoto: sotoa, txorkoasotzarde: zotzarda

“Eta antxe dekos aitxu eskero-nen, ikusten dakos, gixonan tipotipoko sera deko eta sotzarde dekoeta sotzardekada ote” - (Eta han-


— 201 —

txe dauzka adituz gero, ikustenzaizkio, gizonaren modu-modukozera dauka eta zotzarda daukaeta zotzardakada ote)

soye: zohia«Soye esaten geuntzen guk, lurre-

ko airi mokille, soye airi esatengeuntzen, olan makiñek eittendeuna soye, ta bestek mokillek» -(Zohia esaten genien guk, lurrekohaiei mokila, zohia haiei esatengenien, holan makinak egitenduena zohia, eta besteak mokilak)

taketa: taketatrasplante: aldaketatxori yagole: txori jagolea, txoriakuxatzeko erabiltzen den txorima-loa

txorte: txortayorre: jorra

18.3. BASOA-EGURRA

agiñe: erremintei ahoan egitenzaizkien akatsak

agoa: aizkora ahoaapea: apeaaskora begi: aizkora begiaaskore: aizkora

“Bai entzun orrek danak indoas, eta orrek dan danak usadire, askore gora adi imintxe,arbolan aspiñ sartu esitxea ta” -(Bai entzun horiek denak eginditut, eta horiek den-denak erabi-li dira, aizkora gora adi ipinita,arbolaren azpian sartu ez egiteaeta)

astaleku: asta lekuaaste: astea, kirtenaastille: zozpala

astillera: astilara, arrakaleraasto: astoa, enborrak ebakitzekoerabiltzen den armadizoa

barande: makila edo abar luzeaarbolen abarrak astintzeko erabil-tzen zena

begi: begia“Aste sartuteko lekue? begi edo,

astaleku edo, ba begi bere bai,esaten dako” - (Astea sartzekolekua? begia edo, astalekua edo,ba begia ere bai, esaten zaio)

doru: doruaegur txole: egur txolaegurre: egurra

“An dau egur bet, ta an egurreneitten dau abi» - (Han dago egurbat, eta han egurrean egiten duhabia)

entresake: mehasketa«Entresake esaten tzu emen, oka-

litutan esta usaten ori, baya piñu-tan usaten da ori, okalitu pa apurbet meastxu edo imiñi, eta dosenabat edo amalau amabost urtean,bota okalitu, ta gero barrin brota-ten dau okalituk, ta andi botatatiba, etorko dire bost edo sai edosortzi, diferentzi andies, ba asko,lar, ta gero bat edo bi itxi, bi itxian soton» - (Mehasketa esatendiogu hemen, eukaliptoetan ez dausatzen hori, baina pinuetan usa-tzen da hori, eukaliptoak ba apurbat mehaztxo edo ipini, eta doze-na bat edo hamalau hamabosturtean, bota eukaliptoa, eta geroberrian ernetzen da eukalitua,eta handik boteetatik ba, etorrikodira bost edo sei edo zortzi, des-

18. Nekazaritza

— 202 —

berdintasun handiagaz, ba asko,lar, eta gero bat edo bi utzi, bi utzihan sotoan)

galli: egur meheagarrasta karge: garrazta zama

“Ori lenau, atxiñe, ganadukyateko ta olan eskas ote sanean,garrasta karga bat ein ber dot eta,yote siren arte tausen lekure, taarteri kendu erramak eta kargabaten edo imiñi, eta ganaduriekarri tte emon eitte akon, ori dagarraste» - (Hori lehenago, antzi-na, ganaduak jateko eta holaneskas egoten zenean, garraztakarga bat egin behar dut eta, joa-ten ziren arteak dagozen lekura,eta arteari kendu erramak etakarga baten edo ipini, eta gana-duari ekarri eta eman egitenzitzaion, hori da garrazta)

girtena: kirtenamatxete: matxetamendu: mentuanardi: nardaia, garratxua, basoanenborrak ateratzeko erabiltzenzen gantxo modukoa

oske: akatsa“Lenau oskea atara itxe san a,

askoreas, eta gero trontzeas biplantaute, an latigo!” - (Lehenagooskea atera egiten zen, aizkora-gaz, eta gero trontzagaz bi plan-tatuta, han latigo!)

pikadora: taukia, egurra aizkoraztxikertzeko erabiltzen den egurmukur handia

pode: inausketaporre: porra, mailu modukoabaino handiagoa

sospela: zozpalasotza: zotzasurupille: taukia, egurra aizkoraztxikertzeko erabiltzen den egurmukur handia«Surupille, tronko bat, a, egurre

txikertako imiñi an» - (Taukia,enbor bat, egurra txikertzeko ipinihan)

trontze: trontza«Askoreas, surupille iminitxe,

trontzeas bai lodik» - (Aizkoragaz,taukia ipinita, trontzagaz bailodiak)

18.4. BELARRA

arrastillo: eskuareaastaleku: astalekuaaste: astabedar fresko: belar freskoabedar mete: belar metabedar pillo: belar piloabedar siku: belar sikuabedarra: belarraeskubere: eskuarea

«Selan ein bedarra ebaten? koda-ñeas, ta sotzardeas sabaldu, esku-beregas batu, gurdiñ ekarri, talastegire sartu, edo espaberenmeta bat ein kanpon, emen estameta asko iñ, e?» - (Zelan eginbelarra ebakitzen? kodainagaz,eta sardagaz zabaldu, eskuarea-gaz batu, gurdian ekarri, eta las-tategira sartu, edo ezpabere metabat egin kanpoan, hemen ez dameta asko egin, e?)

fardo: fardogiltze: giltzakodañe: kodaina


— 203 —

“Largaixu kodañe” - (Largaezazu kodaina)«Nik segitxan estot ikusi, egun

beten galtzu, galtzuk ebai gendu-sen, kodañeas eitxe san, a, taantxe etze txikerreko aurrean,gero pillok pillok imintxen gendu-sen, a, eta amarrateko alan koyu,eta besarteti, a, suge koyu neun,seragas, baya ak salta eun te neupere ras! bota neun, beran bidenyon san, a, sartuten lurren barru-re» - (Nik segitzen ez dut ikusi,egun baten galtzua, galtzuakebaki genituen, kodainagaz egi-ten zen, eta hantxe etxe txikerrekoaurrean, gero piloak-piloak ipin-tzen genituen, eta amarratzekohalan hartu, eta besartetik, sugeahartu nuen, zeragaz, baina harksaltatu zuen eta neuk ere ras! botanuen, beraren bidean joan zen,sartzen lurraren barrura)

korte: ebaketamallu: mailuamete: meta

«Ba metak itxe siren igul, nonsarturik estalako, edo bedarra

apur bet basto bada, ba metanimiñi andi ekarteko eta olan,baya emen esan meta asko egoten»- (Ba metak egiten ziren igual,non sarturik ez delako, edo bela-rra apur bat bastoa bada, bametan ipini handik ekartzeko etaholan, baina hemen ez zen metaasko egoten)

oje: aileapikamalluk: pika mailu kodainapikatzeko erabiltzen diren mailueta jungada

pike: pika, kodaina pikatzeko era-biltzen den mailua

sarde: sardaserre: igitaiasorrostarri, sorrotzarri: zorrozta-rria

yungede: jungada, kodaina pika-tzeko lurrean sartzen dena

18.5. OTZARAK

lapotzare: lepo otzaraotzara sabala: otzara zabala

“Aitxan eroteudesan erropak,erropa fiñek, edo olau jenerok,otzara sabalatan burun” - (Haie-tan eroaten zituzten arropak,arropa finak, edo holako gauzak,otzara zabaletan buruan)

otzare: otzarasarana: zarana

«An deskargateusen saranak eta,orrek gausek, eta gero kargerukaltza» - (Han deskargatzen zituenzaranak eta, gauza horiek, etagero kargeroak altxatu)

sesto: zaranasesto txikerra: otzara txikerra

18. Nekazaritza

— 204 —

sumetza: zumitza

18.6. ERROTA

antapare, andapare: aldapara«A da andapare» - (Hura da

aldapara)ardatza: ardatza

«A beti gora datorrena ardatzada» - (Hura behetik gora datorre-na ardatza da)

arroi: harria pikatzekoartze: artza, zimitzezko galbahemodukoa, alderdi batetik irekiaeta asta bikoa, indabak eta garbi-tzeko erabiltzen zen

baya, beya: baheaerrotari: errotariaerrotarri: errotarria

«Errotarri emen, aor dau, bekomoduen goyen, errotarrik or» -(Errotarria hemen, haor dago,beheko moduan goian, errota-rriak hor)

errote: errota“Errote ixen san a” - (Errota izan

zen hura)erruede: errotarriaren azpiko txi-rrinka

kaltze: kaltzakanala: errotarriaren zirrikitua,zirrikitu hauek erabileraren pode-rioz itxi egiten ziren eta orduanharria pikatu egin behar izatenzen

konporte: konportamusere: musara

«Beko arri geldi, eta an oten sanagero musere, musere esate akon,a, serari, beko arri kolokata dao-nari esate akon, musere» - (Behe-

ko harria geldi, eta han egotenzena gero musara, musara esatenzitzaion, zerari, beheko harriaezarrita dagoenari esatenzitzaion, musara)

prese: presa, uharkasai saku: zahi zakua

“Oin almudek estu tire bayaordun aolau sabalerako almudekixen siren, sai saku lau, a, serak”- (Orain burrukoak estuak dirabaina orduan haolako zabalera-ko burrukoak izan ziren, zahizakua lakoa, zerak)

saku: zakua«Guren sikeran sakutan edo

egote siren» - (Gurean behintzatzakutan edo egoten ziren)

sakuto: zakutoasorro: zorroa

“Sorro esaten dako sakuri” -(Zorroa esaten zaio zakuari)

tornu: dornua, harrien artekohutsunea erragulatzeko erabiltzenda«Bitxartea, tornuk imintxen

dotzo» - (Bitartea, dornuak ipin-tzen dio)

trigeru, trigillu: galbaheatxifloi: txifloia

«Txifloya da andi goitxi beradatorrena, erruedara datorrena» -(Txifloia da handia goitik beheradatorrena, txirrinkara datorrena)

txori: txoriaugetu, uretu: ugetu

“Ugetu ba, esaten geuntzen lelauba, prese aukitxen dau errotek, taan lotuten danean, ioten astendirenean, ba ordun ure korritxan


— 205 —

itxitxeutzen ioteko, ta ugetu, ordator ugetu gosan, ure loye dakaredo” - (Ugetua ba, esaten genionlehenago ba, uharka edukitzendu errotak, eta han lotzendenean, ehotzen hasten direnean,ba orduan ura korritzen uztenzion ehotzeko, eta ugetua, hordator ugetua goazen, ura lohiadakar edo)«Segidun ure estaunen uretu esa-

ten dako ari» - (Segituan ura ezdagoenean ugetua esaten zaiohari)ur golpe: ur kolpeaurun aske: irin aska

18.7. LABEA

basnere: basnera, labea garbitzekoiraz egiten den erratza

biriki: belakia, labetik ogiak etaateratzeko erabiltzen zen makilaluzea“Biriki da, palu luse baten punten

imiñi alau ser bat, ol bat” - (Bela-kia da, makila luze baten puntanipini halako zer bat, ohol bat)

labagarri: labagarria, laban suaegiteko erabiltzen den materiala

labaondarra: labasu egin ostekohondakina

labaondarreko: labasu egin oste-ko hondakina

labarote: labarotea“Sulo andi bet eintxe ta gero

alan, a, ago bat aukitxeun sartxe-ko egurre edo ote edo, ote aurkisartxeuden, labarote esate san otalodi, ayena gogorra dekona» -(Zulo handi bat eginda eta gero

halan, aho bat edukitzen zuensartzeko egurra edo otea edo, oteaaurki sartzen zuten, labaroteaesaten zen ote lodia, aihena gogo-rra daukana)

labasu: labasua“Surittu itten da segun selau

labasu in ber dan” - (Zuritu egi-ten da segun zelako labasua eginbehar den)«Gero labasu itten aitte or, goxe-

ko bostatan altzata, arto labakobere an erre» - (Gero labasua egi-ten aita hor, goizeko bostetanaltxatuta, artoa labekoa ere hanerre)

labaurre: labe aurrealabe: labea

“Lau arri dekos labek” - (Lauharri dauzka labeak)

pale: paratape: tapa, labearen ahoa ixtekoaurkulu: urkulua, otea labean sar-tzeko erabiltzen zen

18.8. GURDIAK

akulu: akuilua, ganadua kinatzekoerabiltzen den makila“Akulu eitxeko urretxa ixeten da,

urretxak or Yatan ta topa leis oinbere baya sasi dau asko or” -(Akuilua egiteko hurritza izatenda, hurritzak hor Jatan eta topalitezke orain ere baina sasia dagoasko hor)

albo ola: gurdiaren albotan jartzendiren oholak

aldamena: aldamena, gurkamarenalboetan dagozan makilak

ardi narru: ardi narrua

18. Nekazaritza

— 206 —

aspiola: azpi-ohola, satsa garraia-tzeko batez ere, gurkaman ipin-tzen ziren oholak

asto karro: asto gurdiaasto: astoa, aldamenen azpianardatzari eusteko dagoen egurra

atzera karge: atzera kargaaurrera karge: aurrera kargabande: bandaburdiola: gurtolaburtakarra: gurtakarrabusterri bakarra: buztarri bakarrabusterri: buztarriaede: hedea

“Aberie, ba ote siren, a, kateaixeta san, busterrie, eta ser giauixeta san, nardie, nardi ixeta daerdiko palu, ta olau gause batzuk,eta unekada baten ede pere bai,edek ixeten dire busterri amarra-ten danak, a pere abono aukitteunbaya onek kiputzek eta tranpaasko itteuden ta imintteuden a,edeak ba apurtako modun, seamar minuto edo ordu lauren edoogei minuto, ede apurtan bada, abarri imintten idi deskantza ittenda apur bet, ta gero eden abonoa

kendu in san, edek apurtan badi-re, esan oten deskonturik, geroesan ederik apurtuten!” - (Matxu-ra, ba egoten ziren, katea izatenzen, buztarria, eta zer gehiagoizaten zen, nardaia, nardaia iza-ten da erdiko makila, eta holakogauza batzuk, eta unekada batenhedeak ere bai, hedeak izatendira buztarri amarratzen dute-nak, hark ere abonoa edukitzenzuen baina kiputz hauek eta tran-pa asko egiten zuten eta ipintzenzuten hura, hedeak ba apurtzekomoduan, ze hamar minutu edoordu lauren edo hogei minutu,hedea apurtzen bada, berri huraipintzen idia deskantsa egiten daapur bat, eta gero hedeen abonuakendu egin zen, hedeak apurtzenbadira, ez zen egoten deskonturik,gero ez zen hederik apurtzen!)

eje: ardatzaerraille, erralle: errailak, aldamenbatetik bestera doazen makilakgurkama osatzeko“Geyena bai, ta errallek esaten

dakona trabesekok askasi, askasida materil gogorra orrako erdire-ko” - (Gehiena bai, eta errailakesaten zaiona trabesekoak arka-zia eta gai gogorra horrako erdi-rako)

errayo gurdi: arraio gurdiaerrayo: arraioaerruede: burpila

“Arbole erruedak eta onek eitxe-ko, arbolek ixen ber deu iñospodabako, brabo esaten dakona,arbole erramak ebaitxe podata


— 207 —

lodi txe guapo bada bere, barrueya galtxen aukitxen deu, erramebaeko lakea ta kotxo tekos, gerourteten deu sepilla ta sertukeran” -(Arbola txirrinkak eta hauek egi-teko, arbolak izan behar du inoizinausibakoa, brabo esaten zaio-na, arbola abarrak ebakita inau-sita lodi eta polita bada ere,barrua ja galtzen edukitzen du,abarra badauka laka eta kotxoakdauzka, gero irteten du zepilatueta zertukeran)

espate: ezpata, gurkamaren aurre-ko aldean tente jartzen den maki-la“Espate ixeten da, aurren gora ta

albotan paluk eta gero imintxebeste bat unidute kargateko ainkontra” - (Ezpata izaten da,aurrean gora eta alboetan maki-lak eta gero ipinita beste bat eran-tsita kargatzeko haren kontra)

frontere: frontera, sapa; buztartze-ko ganaduren kopetetan jartzendirenak

galge: galga, balazta“Galge frenori esaten dako galge,

auskera galge esate akon” -(Galga frenoari esaten zaio galga,euskaraz galga esaten zaio)

gana: gaina, kina, akuiluak puntandaukan iltzea“Gero akuluk gana aukitxeun,

ori gana be lenaukoak, erremen-tarik eiñeko ixete san burni beje-talagas eintxe, pintxakeran a,anditxurik eta atara estaiñ oiñuntze imintxe otze, oingo danakuntze” - (Gero akuiluak gaina

edukitzen zuen, gain hori erelehenagokoek, errementariak egi-nekoa izaten zen burdina begeta-lagaz eginda, kinakeran, handi-turik eta atera ez dezan orainiltzea ipintzen diote, oraingodenek iltzea)

gurdi: gurdiagurdi bolante: gurdi bolanteagurdiola, gurtola, burdiola: gur-tola

gurpunte: gurpuntagursotza: gurzotza, larakoa. Buz-tartu eta ostean, partikoa mugi ezdadin puntan gurzotz bi sartzendira buztarriari eusteko

gurtede: gurtedea, buztarriak dau-kan uhalezko uztai modukoa par-tikoa sartzeko

gurtekarra: gurtakarra, gurkama-ren atzeko aldean tente jartzenden makila

gurtotza: ardatzaidi busterri: idi parea, idi buztarriairespate: gurdiaren aurrekaldeantente ipintzen den makila, ezpata“Otatarako, bedarratarako ta

usate san agas, irespateas” - (Ote-tarako, belarretarako eta erabil-tzen zen hagaz, ezpatagaz)

kame: gurdikamakarge: karga, zamakarro: karroa; gurdia eta karroadesberdinak dira, gurdia itxiari esa-ten zaio, karroa, berriz, astoakazedo ibiltzen denari edo irekiari

karron piñe: karroaren pinakartola: kartola, gurtolamastarra: maztarra, burpilarenbarnealdeko egur nagusia besteeieusteko

18. Nekazaritza

— 208 —

“Erruede, lenengo ola, eitxe san,ta gero yante sartu, gero yantesartxe sanean, eitxe san gero mas-tarra esaten dakona, txapakas ayosi, ta gero bandea, gero erdikosulo eiñ” - (Txirrinka, lehenengoohola, egiten zen, eta gero uztaiasartu, gero uztaia sartzen zenean,egiten zen gero maztarra esatenzaiona, txapakaz hura josi, etagero banda, gero erdiko zuloaegin)

nardi: nardaia“Nardi ixeten da a sokeas ama-

rraten daudena, a pere bai auki-tteun, baya gero a bere kendu insan, se a bere imintteuden igul a,soka ustel antzekoas, erremesa batein tte osten apurtuteko modu-koas, ta a bere gero kendu in san”- (Nardaia izaten da hura soka-gaz amarratzen dutena, hark erebai edukitzen zuen, baina gerohura ere kendu egin zen, ze huraere ipintzen zuten igual, sokaustel antzekoagaz, erremesa bategin eta ostean apurtzeko modu-koagaz, eta hura ere gero kenduegin zen)

narru: narrua, buztarriaren gai-nean ipintzen dena, gehienetanardi narrua

ola: oholaorrasi: orrazia, aldamenetatik goi-tik behera ardatzari eusten diotenegurrak

partike: partika“Lenauko partikek gurdintzat

eitxeko au lodiko, erramari perebarik, metrotakok, e? aritxe, se

politxe gero!” - (Lehenagoko parti-kak gurdientzat egiteko hau lodi-koa, erramarik ere barik, metroe-takoak, e? haritza, ze polita gero!)

piñe: txirrinkaren pinapistiñe: piztina, borla

“Pistiñe airi borlari esate aken,pistiñek, frontere san a, narruskota gero pistiñek dariola ixetensien” - (Piztina borla haiei esatenzitzaien, piztinak, frontera zenhura, narruzkoa eta gero piztinakdariola izaten ziren)

sotza: zotzasurrune: zurruna

“Surrune ta autzi gora beste batiruli estaitxen a sartu beste palubet eskaitxe, baso pike ixete sanjeneralmenten ta bide txarrak, tagurtakarra atzen, atzeko sulongurtekarra kargateko” - (Zurrunaeta eutsi gora beste bat irauli ezdadin hura sartu beste makila bateskegita, basoa pikea izaten zengehienetan eta bide txarrak, etagurtakarra atzean, atzeko zuloangurtakarra kargatzeko)

taketa: taketa, aldamenetan ipin-tzen diren egur txikerrak

tanborra: danborratornu: tornuatronpea, tronpoi: danborraugela, uela: uhala, larakoak edogurzotzak daukan uhaltxoari esa-ten zaio

yante: uztaia

18.9. ASTO GARRAIOA

aparaju: aparejuaastotzare: asto otzara


— 209 —

«Astotzarak ixeten siren lusengabatzuk, oin panaderu tekesanantzekok baya txikerraok, orrekantzeko batzuk» - (Asto otzarakizaten ziren luzanga batzuk,orain okinek dauzkaten antze-koak baina txikerragoak, horiekantzeko batzuk)

baste: basta«Astori imintxe aken baste esaten

dakona, txintxeas estutu, te, otza-rak, ta gero otzaratan asi karge-tan, eta erdin ba edo sakuk edoorrek geusek imiñi txe, gogiñokargata asto erote san, belarritxa-giño» - (Astoei ipintzen zitzaienbasta esaten zaiona, zintxagazestutu, eta, otzarak, eta gero otza-retan hasi kargatzen, eta erdianba edo zakuak edo gauza horiekipini eta, goraino kargatuta astoaeroaten zen, belarrietaraino)

kabesere: burrukoakollarra: koilarrapetrala: petrala

«Petrala esate akon, se aurrerabatek ein se dayon da ori» - (Petra-la esaten zitzaion, ze aurrerabatek egin ze diezaion da hori)

txintxe: zintxaugela, uela: uhalaurke: txalma

18.10. KORTA

albate: albateaaske: aska

«Orrek imintxe siren askatan» -(Horiek ipintzen ziren asketan)

aurki: aulkia, behiak erasteko era-biltzen den aulki txikerra da

esku serre: esku zerra, esku igitaia“Esku serre ixete san, alau kako

baten, agiñe tekosan serra bat,forme dekona, ta a itxe san satikesatike” - (Esku zerra izaten zen,halako kako baten, haginakdauzkan zerra bat, itxura dauka-na, eta hura egiten zen zatika-zatika)

eskubille: eskubilaeskubille garratza: eskubila garra-tza

estremiñe: estramina«Olesko askak ote siren, estremi-

ñeas, estremiñe ixete san lastegi-txik, a, lurren sartu ser lodi bet,ba, egur lodi bet, lastegiñ yosi, a,lastegiko piesa bateri edo, eta gerolurren sartu, ta an kate imintxesan» - (Oholezko askak egotenziren, estraminagaz, estraminaizaten zen lastategitik, lurreansartu zer lodi bat, ba, egur lodibat, lastategian josi, lastategikopieza bati edo, eta gero lurreansartu, eta han katea ipintzen zen)

galtzuserre: galtzu-zerra, lastoakebakitzeko erabiltzen zen igitaia;gehienetan gortako zutaberenbaten egoten zen; han ebakitzenziren lastoak ganaduari ematenzitzaizkion pentzutzat«Oba es! in bere, makiñe bat

txola in dot nik, ta ebai bere baigaltzuserregas» - (Hobe ez! eginere, makina bat txola egin dutnik, eta ebaki ere bai galtzu-zerragaz)

giñarra: ginarrazko erratza

18. Nekazaritza

— 210 —


— 211 —

“Oin dausenak onek estire giña-rrak, giñarrak ote siren gortakgarbitxuteko ta” - (Orain dagoze-nak hauek ez dira ginarrak, gina-rrak egoten ziren kortak garbitze-ko eta)

gorte: korta«Niri ointxe arrastien pasa daste-

na, ibil nas gortan satzak atara-ten, eta txal batek bota doste osti-keda bat, eta goitxi bera imin neuondatute» - (Niri oraintxe arras-tian pasatu zaidana, ibili naizkortan satsak ateratzen, eta txahal

batek bota dit ostikada bat, etagoitik behera ipini nau hondatu-ta)

karretille: karretila«Karretille pere, gitxi ote san, ta

gero egon es, gero etorri sirenkarretillek kasik derrepenten, bayaarten, a, saranen» - (Karretilakere, gutxi egoten zen, eta geroegon ez, gero etorri ziren karreti-lak kasik bat-batean, bainaartean, zaranean)

sarde: sardasarrantxe: txarrantxa

19. GIZARTEA

Gizarte bizimoduari buruzko atal honetako lexikoa merkatu-azoka,dirua, neurriak, jendea, kortesia formulak, jabetza erlazioak, auzoen erla-zioak-elkarteak, ezkontza, musika-dantza, kirola, aisia, karta jokoak, ehiza-arrantza, jaiegunak, euskara, eta gerratea-soldaduska izeneko azpi-gaietanbanatuta ematen dugu.

19.1. MERKATU-AZOKA

almasena: biltegiabalantze: pisatzeko balantzabaskule: baskulabendeje: bendeja, plazara saltzekoeroaten den jeneroa“Oin bendeje itxen da apur bet

oin bere baya oin lengorik gitxiba” - (Orain bendeja egiten daapur bat orain ere baina orainlehengorik gutxi ba)“Plentzire ta Gorlisera bere bai,

te aterik ate gero bendeje saltxenan” - (Plentziara eta Gorlizera ere

bai, eta aterik ate gero bendejasaltzen han)

bendejere: bendejerabesere: bezeroa (f.)

«Beserak oten siren» - (Bezeroakegoten ziren)

beseri: bezeriabeseru: bezeroadende: dendaerregatere, erregetere: erregate-ra, errekardaria (f.)“Plentzin esan erregeterarik ego-

ten” - (Plentzian ez zen erregate-rarik egoten)

“Mungire etor sireles or erregate-rak eta trenen asko, ordun Mun-gin jenero asko saltxe san, ollosein danetariko” - (Mungiara eto-rri zirenez hor erregaterak eta tre-nean asko, orduan Mungiangauza asko saltzen zen, oiloa zeindenetarikoa)

erregateru, erregeteru: erregate-roa, errekardaria“Eta onetan Mungira beti etorten

siren erregeterak eta erregeteruk” -(Eta honetan Mungiara beti etor-tzen ziren erregaterak eta errega-teroak)«Erregateruk Mungire etorte siren

asko, Plentzire baperes» - (Errega-teroak Mungiara etortzen zirenasko, Plentziara bat ere ez)

errekadu: errekadua, mandatuaeskuko pixu: esku pisua, balantzaferi: azoka

“Gero Sorrotzen eitxe san feriandi ostabere gero andi” - (GeroZorrotzan egiten zen azoka han-dia ostera ere gero handia)“Feriko ganaduk en jeneral

dakar ori» - (Azokako ganaduakgehienetan dakar hori)

fielato: fielatoa«Esnedune pere bai pagateuden

fielato» - (Esnedunek ere baiordaintzen zuten fielatoa)

ganadu feri: ganadu azokagastu: gastuakonpre: erosketa

«Errel biñ ordun, ni txikitxu ta,errel biñ asukere, esetute nau niaik, ekarteuden, amari gureriekarteutzen, andi konprak ein tte»

- (Erreal bian orduan, ni txiki-txoa eta, erreal bian azukrea,ezagututa nago ni haiek, ekartzenzuten, amari gureari ekartzenzioten, handik erosketak egin eta)

parroki: bezeriapentzu almasena: pentsu bilte-giak

pixu, pisu: pisua«Astoas bai, nosonos, a, bedarra

erain txe aputxu bet, a, pixugitxies erabilli ber danen edo» -(Astoagaz bai, noiz edo noiz,belarra erein eta apurtxo bat, pisugutxigaz erabili behar deneanedo)

plase: plaza, merkatua“Mungiko plasan artu leiñagas

Bilbo baterako eser estosu itxen” -(Mungiako plazan har daitekee-nagaz Bilbo baterako ezer ezduzu egiten)

postu, puestu: postua«Apur be kora bera ote san, erres-

petateuden aputxu bet, baya ese-gon postu» - (Apur bat gora beraegoten zen, errespetatzen zutenapurtxo bat, baina ez zegoen pos-tua)

presio: prezioa«Arrutze t´olan eroteudesenak,

atan dedikaten siren batzuk, igularrutzek eroten ta, onenbesteriartu arrutzek, korritxen deun pre-sio paga ta, artuteutzesan» -(Arrautza eta holan eroatenzituztenak, hartan dedikatzenziren batzuk, beharbada arrau-tzak eroaten eta, honenbesterihartu arrautzak, korritzen duen

19. Gizartea

— 212 —

prezioa ordaindu eta, hartzenzizkieten)

romane: erromana“Romana, romanak orrek boltzi-

llon eroten sirena tire” - (Erroma-na, erromana horiek poltsikoaneroaten zirenak dira)

sorro: zorroatratante: tratantea, tratulariatratu: tratuatxantela: txartela

«Mungin bere fielato ote san,baya, txantel bat emoteuden,sapatutan ote san lenau lenauplase, eta, entrada gustitxan ego-ten siren, en jeneral neska batzukegoten siren, a, txantel bat emo-ten, senbet eta karga andiaobadekosu, postu andi koyu berbadosu, postu andie, ba geitxuaokobrateun, ta osten es» - (Mungianere fielatoa egoten zen, baina,txantel bat ematen zuten, zapa-tuetan egoten zen lehenago-lehe-nago plaza, eta, sarrera guztietanegoten ziren, gehienetan neskabatzuk egoten ziren, txantel batematen, zenbat eta karga handia-goa daukazun, postu handiahartu behar baduzu, postu han-dia, ba gutxiago kobratzen zuten,eta ostean ez)

19.2. DIRUA

diru: dirua“Diru manejaten da, eta diru

manejaten dan lekun gause gar-birik estau” - (Dirua erabiltzenda, eta dirua erabiltzen denlekuan gauza garbirik ez dago)

erreala, errela: erreala«Sakristauntzat ixete san ba,

estaipa errel bi edo ser emote ake-san eta arrotzek abadentzat» -(Sakristauarentzat izaten zen ba,ez dakit ba erreal bi edo zer ema-ten zitzaizkien eta arrautzak aba-dearentzat)

ogorleko, ogerlekoa: ogerlekoa“Sei ogorlekon yan gendun bes-

kari tte ondo emoskun, e, esaos-kun andreak, ba apur bet gorabera, ba auxe ixengo sue, ta esaoskun ta ondo eretxi geuntzenberak esa eunari, ta erduse suokgurosunean, ta yan gendun, taogetamar pesetaaittik yan gendunbeskari” - (Sei ogerlekoan jangenuen bazkaria eta ondo emanzigun, esan zigun andreak, baapur bat gora behera, ba hauxeizango duzue, eta esan zigun etaondo eritzi genion berak esanzuenari, eta erduze zuek guraduzuenean, eta jan genuen, etahogeita hamar pezetagatik jangenuen bazkaria)

page: ordainapagu: ordainapesete: pezeta

“Bairik onena antzeko kasik anon san bi mille peseta pagata” -(Behirik onena antzeko kasik hanegon zen bi mila pezeta ordain-duta)

sorra: zorratruke: truke

«Aik eroteuden orren truke inya-be ta urune edo» - (Haiek eroatenzuten horren truke indaba eta


— 213 —

irina edo)txakur txikerra: txakur txikiatxakurrandi: txakurrandia

19.3. NEURRIAK

alture: altuera“Esan egoten alture andirik

igual, esta? baya seuser gordetasan, guk palomak eukitxen gen-dusen” - (Ez zen egoten altuerahandirik beharbada, ezta? bainazer edo zer gordetzen zen, gukusoak edukitzen genituen)“Poso Sabale dau, a, Urdulistik

Erandiorantza yokeran alturen” -(Pozo Zabale dago hura, Urduli-zetik Erandiorantz joakeranaltueran)

altzi: hatza, neurri moduan erabil-tzen dena, kasurako joskigintzan

altzi erdi: hatz erdiaanega erdi: anega erdiaanege: anegaarra erdi: arra erdiaarre: arra

«Lau arrarartean, markarik igoleser esteko kordelak, ta lau arratigora, bost, bost etérdi, sei sei tter-di doa arik eta amar arra, amartérditterarten deke megide orrek,tóri asuntu usate san lenau Yata-beko probatan bere, idikas, oinpisa itten dire, baskulen, baya lenatxiñeko sarren aldien, orrexeasmegitta san» - (Lau arrara arte,markarik beharbada ezer ezdauka kordelak, eta lau arratikgora, bost, bost eta erdi, sei sei etaerdi doa harik eta hamar, arra,hamar eta erditara arte daukate

neurria horiek, eta hori gora behe-ra usatzen zen lehenago Jatabekoprobetan ere, idiakaz, orain pisa-tu egiten dira, baskulan, bainalehen antzinako zaharren aldian,horrexegaz neurtzen zen)

arro: arroa, arrobaasunberdi: azunbre erdiaasunbre: azunbreabare: oihalak neurtzekodistantzi: tarte, bitartedosena erdi: dozena erdia

“Nire moduko gitxi dire, proba-dero gustiñ, ba dosena erdi” -(Nire moduko gutxi dira, probale-ku guztian, ba dozena erdi)

dosene: dozenaerdi: erdiaerralde: erraldea

«Aurreko palak, kontrati atzera-txuti bertati, eta es e, efetibo esbaya, iru lau erralden diferen-tzien, apur bet kalkulaten dot neupere ori, oiñ esan dosun asuntuori, ori megittako asuntu ori» -(Aurreko palak, kontratik atzera-txotik bertatik, eta ez, efektiboa ezbaina, hiru lau erralderen desber-dintasunean, apur bat kalkula-tzen dut neuk ere hori, orain esanduzun gora behera hori, horineurtzeko gora behera hori)«Berrotamar, a, erraldeko, berro-

tamar, kana bi, kana bi dire,estaitt selan esplika ondo, kana biulertuko su? ba kana bies, berro-tamar erralde, or, eta saspi tterdi,saspi tterdire kana bi baño, arraerdi gitxiau, ta ak, a, ba, berrogeierralde, buelte or, apur be kora

19. Gizartea

— 214 —

bera es, a, efetibo es, ba altza apurbet orretara, orretara sarri emontzu antza» - (Berrogeita hamar,erraldekoa, berrogeita hamar,kana bi, kana bi dira, ez dakitzelan azaldu ondo, kana bi uler-tuko duzu? ba kana bigaz, berro-geita hamar erralde, hor, etazazpi eta erdi, zazpi eta erdirakana bi baino, arra erdi gutxiago,eta hark, ba, berrogei erralde,buelta hor, apur bat gora beheraez, efektiboa ez, ba altxatu apurbat horretara, horretara sarrieman diogu antza)

errase: mailagixelana: gizalana, honek 380metro karratu dauka

gixelan andi: gizalan handiagixelan txikerra: gizalan txikerraimiñe: imina

“Lau imiñe da anega bat” - (Lauimina da anega bat)“Arto ekarte san igual, etzen,

jenteak imiñeas meidute” - (Artoaekartzen zen beharbada, etxean,jendeak iminagaz neurtuta)«Inyabe pisure, ta lenau selemiñe

ta imiñe, selemiñe ixete san laukilo ta lauren, eta ba gero, amabikilo ixeten siren iru selemiñ edoimiñe esate akon orreri» - (Indabapisura, eta lehenago zelemina etaimina, zelemina izaten zen laukilo eta lauren, eta ba gero,hamabi kilo izaten ziren hiruzelemin edo imina esatenzitzaion horri)

iru lauren: hiru laurenkana erdi: kana erdia

“Kane itteko ber ixete sala gixo-na ixen, enbrek esiñ ixeteun


— 215 —

kane, kana erdiko bai, bayakana, osokoa, esiñ iñ ixeteulaenbrek esateun gure amak” -(Kana egiteko behar izaten zelagizona izan, andrazkoak ezinizaten zuen kana, kana erdikoabai, baina kana, osokoa, ezinegin izaten zuela andrazkoakesaten zuen gure amak)

kane: kana“Kane da metro eskastxue” -

(Kana da metro eskastxoa)kantara erdi: kantara erdiakantare: kantara

“Kantare amasei litro ta sortzilitro kantara erdi” - (Kantarahamasei litro eta zortzi litro kan-tara erdia)

killo, kilo: kiloakilometro: kilometrokintxela: kintalakuartillu: kuartiloakuartillu erdi: kuartilo erdialaurena: laurena

«Lauren bat ber deu, a, selemi-ñek, lau kilogas itxeko» - (Laurenbat ber du, zeleminak, lau kilogazegiteko)

liberdi: libra erdia«Baya anegas saltxeko, ba, lau

kilo, eta liberdi ber ixeten san,anege itxeko, berrotamar kilo itxe-ko lau imiñegas» - (Baina anegazsaltzeko, ba, lau kilo, eta libraerdi behar izaten zen, anega egi-teko, berrogeita hamar kilo egitekolau iminagaz)

libre: libralitro: litroalitro erdi: litro erdia

megide kordela: neurri kordelamegide: neurriametro: metroamoltzo: multzoamordo: mordoamortxolade: mortxolada, multzoa

“Ba Mariñ astora yongo sirenaik, ta aston batu, eta ixeten dire-les mortxolada andi bet, ba, itxoasto» - (Ba Mariren astora joangoziren haiek, eta astoan batu, etaizaten direnez gero multzo handibat, ba, ito astoa)

neurri kordela: neurri kordelaontze: ontzapare: pareapareje: bikoteapartide: partida

“Estosu ikusi iños aolan, piñumoskola tausen lekun, bean yantapartidea?» - (Ez duzu ikusi inoizhaolan, pinu moskolak dagozenlekuan, behean janda partida?)

pillo: piloapisu, pixu: pisua

«Esan eser saltxen pisure» - (Ezzen ezer saltzen pisura)

sati: zatiaselemiñe: zelemina

“Selemiñe ixete san, askatxu bet,alau askatxu bet ixetesan, ta aiñerdi ixete san selemiñ erdi” -(Zelemina izaten zen, askatxobat, halako askatxo bat izatenzen, eta haren erdia izaten zenzelemin erdia)

selemiñ erdi: zelemin erdiasentimetro: zentimetroasiento: ehunekoa, landareak eros-teko unean erabiltzen den neurria

19. Gizartea

— 216 —

siento erdi: ehuneko erdiasiento lauren: ehuneko laurenatamañu: tamainatramu: tartea

19.4. JENDEA

eskeko: eskekoa, eskalea“Aik lenau beres ikisteuden,

selan, a, se ausi klase in bere,baiñ eskekori edo, etzera kanpotidatorrena edo etzeko antzeko, edosarri datorrena bada, eseun eseuneseun, etzeti urten barik eseutute-ko modun, ixete san» - (Haieklehenago berez ikasten zuten,zelan, ze ahausi mota egin ere,behin eskekoari edo, etxera kan-potik datorrena edo etxeko antze-koa, edo sarri datorrena bada,ezagun-ezagun-ezagun, etxetikirten barik, ezagutzeko moduan,izaten zen)

jente: jendeajente lodi: jende lodia, handikiak

“Madalen ta Madalentxu Butroi-ko erromeri, lenau Areatati txesaldi ganen ta, jente lodi etortesan ara” - (Madalen eta Madalen-txu Butroeko erromeria, lehenagoAreatatik eta zaldi gainean eta,jende lodia etortzen zen hara)

kitxanu, jitanu: ijitoa“Eta jitanuri ixeteutzen gorroto

bat, etzetako txakurrek danak,ordun jitanu pere, bidetan emenlotxe siren akanpata, ba ogetalauordun edo estai selan, a, arbola-petan edo, bide eskiñetan ta olan»- (Eta ijitoei izaten zieten gorrotobat, etxeetako txakurrek denek,

orduan ijitoak ere, bideetanhemen lotzen ziren akanpatuta,ba hogeita lau orduan edo ezdakit zelan, arbolapetan edo, bideertzetan eta holan)

kuadrille: taldea, lagun taldea«Birleti seiñ edonondi, kuadrille

batute etorte siren, a, Santagedabatxen» - (Birletik zein edonondik,taldea batuta etortzen ziren,Santa Ageda batzen)

lagune: 1. laguna. 2. pertsona«Bain bere berak lagunek auki

eusen Bakion bere se, a, juergisteixen berraun» - (Behin ere beraklagunak eduki zituen Bakion ereze, parrandazale izan beharzuen)

lapurre: lapurra“Etorri idikas Plentzire iketza

eron eta, idiri alto, bera basotik,alto idiri, lapurrek ikusten eta, oriegi da» - (Etorri idiakaz Plentzia-ra ikatza eroan eta, idiei alto,bera basotik, alto idiei, lapurrakikusten eta, hori egia da)

persone: pertsona«Beste baten bere, beste lagun

betzukas posture iñ, bera payetzitxosoko, ori, persona bat ixen sane?» - (Beste baten ere, beste lagunbatzuekaz postura egin, berakbaietz itsasokoa, hori, pertsonabat izan zen e?)

taberna gixona: taberna gizonataberna mutille: taberna mutilatxoko: txokoa

19.5. KORTESIA FORMULAK

agur: agur


— 217 —

arrastion: arrastegi onarratzaldeon: arratsaldeonaupede: aupadaegunon: egun onekarri bosteko: ekarri bostekoaeskerrik asko: eskerrik askogauon, gabon, geubon: gau on,gabon«Mutil bet emen etzen eukitten du

te, ari eguno beti, geubon esatendotzet, oira nonen a suten lotukoda ta bera pere geubon esanbarik, a» - (Mutil bat hemenetxean edukitzen dugu eta, hariegundo beti, gabon esaten diot,ohera noanean hura suetean lotu-ko da eta berak ere gabon esanbarik, ...)

gero arte: gero artegorantzik: goraintziak

«Fulanok, a, gorantzik emon

deustes suattik» - (Urliak, gorain-tziak eman dizkit zugatik)

ieup: eup«Bueno, ser esaten da? ba ate yo

ta aupeda bat eiñ, ieup! eta ate yo»- (Beno, zer esaten da? ba atea joeta aupada bat egin, ieup! etaatea jo)

ikusi arte: ikusi artemesedes: mesedezola: kaixoondo etor daittela: ondo etordadila; ama izango denari esatenzaion esakuna

on ein dayela: on egin dezatela«Yaten dausenari, geyenari para-

jeti pasten basara ba on in dayela»- (Jaten dagozenei, gehienei para-jetik pasatzen bazara ba on egindezatela)

ondo ibilli: ondo ibili

19. Gizartea

— 218 —

sorionak: zorionak«Sorionak, a, asko esaten dire,

urtek eitten direnean, eta olaugausetan sorionak asko esatekomaneju deko jentek» - (Zorionak,asko esaten dira, urteak egitendirenean, eta holako gauzetanzorionak asko esateko ekanduadauka jendeak)

urte askotarako ixen daittela:urte askotarako izan dadila

19.6. JABETZA ERLAZIOAK

errentadore: errentadorea“Etze askotan ixete san ordun,

errentadorek eta, Gernike edoAlgortan edo, usabagana yotekoegune ixete san orduen, errenteata gero ganera otzare erregalueskargata, errenten ganera erraga-lu” - (Etxe askotan izaten zenorduan, errentadoreak eta, Ger-nika edo Algortan edo, uzabaga-na joateko eguna izaten zenorduan, errenta eta gero gaineraotzara opariagaz kargatuta,errentaren gainera oparia)

errente: errenta«Egune aukitxeuden auren

errente, urteko emoteko» - (Egunaedukitzen zuten euren errenta,urtekoa emateko)

eskubide: eskubideaetzeko andre: etxeko andreagosamena: gozamena

«Gosamena ixeten da, ba, alar-gunek eta, b´onek umek erdi surtzeta lotu diren umen, a, deretxo,gure basu, ba etzena, sati betenedo, lurren sati beten edo bixi-

tzean edo, deken, a, eskubide bat,gosamena» - (Gozamena izatenda, ba, alargunak eta, ba hauekumeak erdi zurtz eta lotu direnumeen, eskubidea, gura baduzu,ba etxearen, zati baten edo,lurren zati baten edo bizitzeanedo, daukaten, eskubide bat,gozamena)«Gosamena ixe leitxe, ya eskri-

txuretan edo, imintxe, aunkeetzeko ixen es» - (Gozamena izanliteke, ja eskrituretan edo, ipinita,etxekoa izan ez arren)«Etzeko ixen esta bere egoten dire

gosamena eukitxen deudenak» -(Etxekoa izan ezta ere egoten diragozamena edukitzen dutenak)

mediaste: medelina“An deko mediaste” - (Han

dauka medelina)propiedade: propietatea

“Eta gero, ordun propiedade edosera dala ta, nire tiok okieun pro-piedade, eta ordun, abade bapere, seoser parientearteko edosala ta, or, eta gero orrek akaba eiotzesan” - (Eta gero, orduan pro-pietate edo zera dela eta, nire osa-bak eduki zuen propietatea, etaorduan, abade bat ere zer edo zerfamilia artekoa edo zela eta, hor,eta gero horiek amaitu egin ziz-kioten)

propietario: etxaguna“Lenau propietariori artxe akon

salle bat, lote bat eta bota ta ekarrigero, gu pere sarri ekarri du Portu-metati txe” - (Lehenago etxagunarihartzen zitzaion sail bat, lote bat


— 219 —

eta bota eta ekarri gero, guk eresarri ekarri dugu Portumetatik eta)

usaba, uesaba: uzaba, ugazaba“Usaba tiñona itte san” - (Uza-

bak dinoena egiten zen)usabandre: uzabandrea

19.7. ELKARTEAK

albroke: albroka, ganadu tratuaegin eta ostean egiten den kopaua

arto afari, arto bode: arto afaria;lagun batzuen artean baten artoakegin ostean jaten zen afaria

arto bode: arto bodaauso: auzoaausoko: auzokoabestalde: auzoabestalde bestaldekok: beste alde-beste aldekoak

beste aldeko: beste aldekoa, etxebereko auzoa«Ire karga bat, beste batek ebaitxe

an auki eun, a, beste aldekok edoebaitxe auki euen ire karga bat» -(Ira karga bat, beste batek ebakitahan eduki zuen, beste aldekoakedo ebakita eduki zuen ira kargabat)

despedide: ezkon agurraegur toto: egur totoaerregalu: erregaloa, opariaerremate: erremata

«Bei bet, a, badau, a, txarto, edoespadeu balio aurrerako, okelaapur be teko igol, okele deko, kilobatzuk okela dekos, eta erramatenixetan da, bueno ba errematenbotako du te geyen pagaten deu-nari berantzako errematen bota-ta, eta bate tiño ba, nik emongo

tzedas ba bosteun peseta, bestetiño ba, nik, a, bosteun da berro-tamar, bestek seireun, ori da erre-mate» - (Behi bat, badago, txarto,edo ez badu balio aurrerako,okela apur bat dauka beharbada,okela dauka, kilo batzuk okeladauzka, eta errematean izatenda, beno ba errematean botakodugu eta gehien ordaintzen due-nari berarentzat erremateanbotata, eta batek dino ba, nikemango dizkiot ba bostehun peze-ta, besteak dino ba, nik, bostehuneta berrogeita hamar, besteak seie-hun, hori da erremata)«Kasureko terreno bat erremata-

ten da, lenau Yatabeko ayunta-minttu pere eukitteusen terrenoak,oin bere baukos baya, ta emoteu-sen errematean a ba, igol, a, pas-toreri, iru edo lau pastore batxendire ara igol ta, bueno errematendos ta, pastorek errematatekodaus, misto bistute, a amataartean, geyen emoten deunantza-ko, misto bistute an da ta, nikemongot larogei, bestek larotabost, bestek larotamar, ta dak!misto amata itten da, goirengo,geyen agindu deunantzako geroerremate» - (Kasurako terreno baterrematatzen da, lehenago Jata-beko udalak ere edukitzen zituenterrenoak, orain ere badauzkabaina, eta ematen zituen errema-tean hura ba, beharbada, artzai-nei, hiru edo lau artzain batzendira hara beharbada eta, benoerrematean doaz eta, artzainak

19. Gizartea

— 220 —

errematatzeko dagoz, mistoa biz-tuta, hura amatatu artean,gehien ematen duenarentzat, mis-toa biztuta han da eta, nik eman-go dut laurogei, besteak laurogei-ta bost, besteak laurogeita hamar,ta dak! mistoa amatatu egiten da,goirengoa, gehien agindu duena-rentzat gero erremata)

errementade, erremendade:erremandada“Bai lelau erremata edoser gau-

seaittik itte san, lelauko kontueba, estaitt, bei bet, errementadakote siren, kasu beterako ganadu-na pere, eta bat makal badau,ordun oingo modun esan saldu-ten edo ta errepartidu edo, ill etagero, imiñi okelak, kilo bi edo irute errematen bota, edo espabereerrementadako gustik gero, erre-partidu bere bai” - (Bai lehenago-ko erremata edozer gauzagatikegiten zen, lehenago kontua ba,ez dakit, behi bat, erremandadakegoten ziren, kasu baterako gana-duenak ere, eta bat makal bada-go, orduan oraingo moduan ezzen saltzen edo eta banatu edo,hil eta gero, ipini okelak, kilo biedo hiru eta errematean bota, edoezpabere erremandadako guztiekgero, banatu ere bai)«Ta gero ba bakotxak aonenbeste-

ko bat paga ber ixeteun, erremen-dadeko ixeteko, txarri pere euki-txeuden erremendade, ganadupere bai» - (Eta gero ba bakoitzakhaonenbesteko bat ordaindu beharizaten zuen, erremandadekoa iza-

teko, txerriek ere edukitzen zutenerremandadea, ganaduak ere bai)

erreuniño: batzarrakonbidedu: gonbidatua

«Nik uden, a, agostun, a, gurean,nebarrebak lau edo bost ixen gara,eta, aik bixi ixen diren errittaradanatara, konbidedu, ia agostudusti konbidedu» - (Nik udan,abuztuan, gurean, neba-arrebaklau edo bost izan gara, eta, haiekbizi izan diren herrietara deneta-ra, gonbidatu, ea abuztu osoagonbidatu)

konbidedutze: gonbidatutzakuadrille: lagun taldealagune: lagun, adiskidelege: legeamayordomo: maiordomoamutil kuadrille: mutil taldeaneska lagune: neska lagunaota toto: ote totoa, otea ebakitzekoegiten zen totoa

sastoto: sats totoa, satsak ateratze-ko egiten zen totoa«Sastoto bere bai, sastoto bere

ixeta san, a, Plentziko batek,ortxe, onen mendiñ atzekaldenterreno batzuk eta an euki eusen,ta ganadurik eseun eukitten beraketa sastotoa, jenteri abisau, etabueno gurdi bete satza eroteko,eta ididunek, gurdiñ artute tasatza eroteutzen ara» - (Sats-totoaere bai, sats-totoa ere izaten zen,Plentziako batek, hortxe, mendihonen atzeko aldean terrenobatzuk eta han eduki zituen, etaganadurik ez zuen edukitzenberak eta sats-totoa, jendeari abi-


— 221 —

satu, eta beno gurdi bete satsaeroateko, eta ididunek, gurdianhartuta eta satsa eroaten ziotenhara)

sindikato: sindikatua«Elixe sindikatoko lokal baten

egon san» - (Eliza sindikatukoareto baten egon zen)

talle bode: teila bodatasadore: tasadorea, ermandada-ren izenean ganadua tasatzen joa-ten zena

toto: jatorduaren truke elkarrenartean egiten ziren beharrak, esatebaterako sats totoa; satsak biltze-ko edo ateratzeko elkartu lagunaketa gero uzabak jatordu bategazordaintzen zuen“Toto ixete san, egurre edo nono-

ri, negu gustireko egurre edo batu,ta gero ausok edo etzeko familiar-tekok edo idikas edo bayekas yon,ta lau edo bost edo amar gurtedaekarri, ta gero iñ afari, toto oriixete san” - (Totoa izaten zen,egurra edo nor edo nori, negu oso-rako egurra edo batu, eta geroauzoak edo etxekoak familiarte-koak edo idiakaz edo behiakazjoan, eta lau edo bost edo hamargurtada ekarri, eta gero egin afa-ria, totoa hori izaten zen)“Karena esta toto emen iños iñ,

lenau ingo san igual” - (Kareare-na ez da totoa hemen inoiz egin,lehenago egingo zen beharbada)«Toto ixeta san, e, igual ba,

bueno talle ekarri, ordun kamiño-rik esan egoten, esta? ta andi bekokamiñon ba, kamioas ekarte san

ara beko kamiñora, ta an deskar-ga kamioik eta gero gurdiñ ekarriber ixeta san ori igol ona, emen,a, erretalle itteko edo bear bat itte-ko, a talle ekarri, talle ekarteko baabisa ber da, ididuneri abisateaken ta bueno ba, gurdik artu idi-kas, ta ara, eta andi bije bat edoekarri, eta gero beskari bet edoafari bet, toto orixe ixeta san» -(Totoa izaten zen, beharbada ba,beno teila ekarri, orduan kamino-rik ez zen egoten, ezta? eta handikbeheko kaminoan ba, kamioiagazekartzen zen hara beheko kami-nora, eta han deskargatukamioiak eta gero gurdian ekarribehar izaten zen hori beharbadahona, hemen, erretailea egitekoedo behar bat egiteko, teila huraekarri, teila ekartzeko ba abisatubehar da, ididunei abisatzenzitzaien eta beno ba, gurdiakhartu idiakaz, eta hara, eta han-dik bidaia bat edo ekarri, eta gerobazkari bat edo afari bat, totoahorixe izaten zen)

txarri bode, txarri afari: txarriboda

txoko: txokoaume kuadrille: ume taldea

19.8. EZKONTZA

alargune: alarguna«Emeti gora yon, t´or, a, baso

baten, gixon alargun bet bixi ixensan, kriedu beteas» - (Hemendikgora joan, eta hor, baso baten,gizon alargun bat bizi izan zen,morroi bategaz)

19. Gizartea

— 222 —

andrageye: andregaiaarreo, arrioa: arreoa

“Esetu ot nik ori arreo eroten” -(Ezagutu dut hori arreoa eroaten)

bode: ezkontza“Eskontze da elixako bearra ta

gero bode ba, yatordu” - (Ezkon-tza da elizako beharra gero bodaba, jatordua)

dote: doteaerrangeye: erraingaiaerrolde: erronda

“Gure aitxe bera bere bai, Lau-kisti txe ementi txe, asko ibillikoerroldan, etze gustitxen sutetanorren, igual gau bakotxeko irusutetara bere esateun, baten ego-taldi intxe, aik beste neskatokikusi gure ta ara, olan” - (Gureaita bera ere bai, Laukizetik etahemendik eta, asko ibilikoa erron-dan, etxe guztietan sueteetanhorren, beharbada gau bakoitze-ko hiru suetetara ere esaten zuen,baten egotaldi eginda, haiek besteneskatoak ikusi gura eta hara,holan)“Erroldan? gauen neskaton ben-

tanatara yon, ori bakotxa bakarantzen, jeneralmenten noperarigustaten dakon neskaton benta-nara yon ta bentane yo ta, altza-ten basan bentanan an egotaldiberbetan” - (Errondan? gaueanneskatoen leihoetara joan, horibakoitza bakar antzean, gehiene-tan norberari gustatzen zaionneskatoaren leihora joan eta lei-hoa jo eta, altxatzen bazen lei-hoan han egotaldia berbetan)

eskongeye: ezkongaiaeskontze: ezkontza

“Or Iñobason, etze andi be ta orIñobaso, etze sabala, eta andi, balelau baserri txikerrak eta andiksiren esta? eta lengusu bat euken,Patxone esaten dakona errote tatxikitxu, etze txikitxu, a, eta lelaueskontzak eitxen siren, a, batakbesteri eitxen ei siren, eta agasaurki, eskontako para san, txarriiltxe, ta gusti intxe ta, gero propie-tario andiao bat Felisianari sartuakon, etorri akon ta bertan beraitxi eun a, beste, propietario txike-rra, ta txarri iltxe ta orrek gustikeintxe” - (Hor Iñobason, etxehandi bat eta hor Iñobaso, etxezabala, eta handia, ba lehenagobaserri txikerrak eta handiakziren ezta? eta lehengusu bat zeu-kan, Patxone esaten zaiona erro-ta eta txikitxoa, etxe txikitxoa, etalehenago ezkontzak egiten ziren,batak besteari egiten ei ziren, etahagaz aurki, ezkontzeko paratuzen, txerria hilda, eta guzti egin-da eta, gero etxagun handiagobat Felizianari sartu zitzaion, eto-rri zitzaion eta bertan behera utzizuen hura, bestea, etxagun txike-rra, eta txerria hilda eta horiekguztiak eginda)

gayerak: deierakgixongeye: gizongaiamutilsarra: mutil zaharraneskasarra: neska zaharranobie: emaztegaia

“Katikera yokera andirik esanoten emen ba, gastetan a, neska-


— 223 —

ton atzen edo, jente baya, Yatabe-ti urteteraskero Mungire ixete san,guk alan urten gendun te an topagendun nobie” - (Gatikara jokerahandirik ez zen egoten hemen ba,gaztetan, neskatoen atzean edo,jendea baina, Jatabetik irteterazgero Mungiara izaten zen, gukhalan irten genuen eta han topa-tu genuen andregaia)

nobio: senargaia“Goixen goixeko sortziretan

eskondu bere, gure denporan e,gu belutxuau in gara, baya artena, sortziretan en jeneralen eskon-tze, Yataben be sortziretan nobioyonta, nobie falta, ta estu eon sanbatan bat aurki” - (Goizean goi-zeko zortzietan ezkondu ere, guredenboran, gu belutxoago egingara, baina artean, zortzietangehienetan ezkontza, Jataben erezortzietan gizongaia joanda,andregaia falta, eta estu egon zenbaten bat aurki)“Emekok siren orrek nobio pere

Yatabekok” - (Hemengoak zirengizongai horiek ere Jatabekoak)

nobio nobiek: andregai-gizon-gaiak«Kasu beterako, ba nobio-nobi

biri kasu beterako ba, au nobi dot,kasu beterako mutillek sure esunetiñotzu nobi dot au, urte askota-rako ixen daittela, su tiñotzesu enjeneral» - (Kasu baterako, baandregai-gizongai biri kasu bate-rako ba, hau andregaia dut, kasubaterako mutilak zure ezagunakdinotsu andregaia dut hau, urte

askotarako izan dadila, zuk dino-tsazu gehienetan)

soltere: ezkonbakoa (f.)solteru: ezkonbakoa (m.)

“A igual berrogetamar urte solte-ru ongo san, eta gero, gerrosten a,olan neskatotxu bet kriada artu,eta beraas eskondu te” - (Huraigual berrogeita hamar urteezkondu barik egongo zen, etagero, gerra ostean, holan neskato-txo bat neskame hartu, eta bera-gas ezkondu eta)

19.9. MUSIKA-DANTZA

aire: aireaatzesku: atzezkuaurresku: aurreskua

“Bai ari aurreskukori neske eleji-du te emon ber ixeten dako ta agero kordan ibiltteko bueltaka tagero yantzan a, aurreskun ostentanboliñean eta ba» - (Bai aurres-kuko hari neska aukeratu etaeman behar izaten zaio eta huragero kordan ibiltzeko bueltaka etagero dantzan, aurreskuarenostean danbolinean eta ba)

aurreskulari: aurreskularia«Aurreskulari modurik esta egon

emen» - (Aurreskulari modurik ezda egon hemen)

baltzigo: baltseoa, dantza lotuaerremeri: erromeria

“Onek paperak, one pere olanerremerittan saltxeusela baientzutea baukot» - (Paper hauek,hauek ere holan erromerietan sal-tzen zituela bai entzutea badau-kat)

19. Gizartea

— 224 —

espatayantzari: ezpata dantzaria“Egon siren emen espatayantza-

rik» - (Egon ziren hemen ezpatadantzariak)

espatayantze: ezpata dantzaespate: ezpata

“Oidalau bandatxu ote sirenonek, preparata ote siren, maki-llek eta espatak eta, politto itteu-den, politto» - (Ohidalako banda-txoa egoten ziren hauek, prepara-tuta egoten ziren, makilak etaezpatak eta polito egiten zuten,polito)

fandero, panderu: panderoa«Soñularie, gabon gauen ta one-

tan, etzerik etze, soñulari bet,panderu estaitt ibiltten baeuden,ta soñularin beste lau edo bost edosei, beren lagunek, t´etzerik etze,neskato tausen etzetara, gabongauen, ta gabon sar gauen t´orre-tan, ori asko usate san, asko usatesan emeti» - (Soinularia, gabongauean eta hauetan, etxerik etxe,soinulari bat, panderoa ez dakiterabiltzen zuten, eta soinulariabeste lau edo bost edo sei, berarenlagunak, eta etxerik etxe, neska-toak dagozen etxeetara, gabongauean, eta gabon zahar gaueaneta horietan, hori asko usatzenzen, asko usatzen zen hemendik)

gittarre: gitarrairlandere: neska dantzaria

«Estosu ikusten oiñ, a, irlanderaketa selan aukitxe itxusen, aolauk,a, dobladilluk eintxe, ba alau pereaukitxeuresan adornureko» - (Ezduzu ikusten orain, dantzariek

eta zelan edukitzen dituzten, hao-lakoak, barrenak eginda, ba hala-koak ere edukitzen zituztenapaingarrirako)

jote: jota“Onek Mungin seiñ leku geyau-

tan yoko eun baya onek joteriemoteotzon aire bat!” - (HonekMungian zein leku gehiagotanjoko zuen baina honek jotariematen zion aire bat!)

kante: kanta“Kantak a, aitxe pere, ser kanta-

te oskun, ontxe esango tzut, baamari esakosan gustaten, elixakokantak en jeneral, eta aitxekeitxeun a, artu gu te” - (Kantak,aitak ere, zer kantatzen zigun,oraintxe esango dizut, ba amariez zitzaion gustatzen, elizakokantak gehienetan, eta aitak egi-ten zuen, hartu gu eta)“Kanta asko itxen gendusen” -

(Kanta asko egiten genituen)kantu: kantuakorde: kordakorro: korroamusike: musikasoñu: soinuasoñulari, soñuleri: soinularia

“Soñuleri beronen epokan ausan famaduena antza” - (Soinu-laria beronen sasoian hau zenfamatuena antza)“Soñuleri au, au jotak yoten

onena, orre lau soñuleri esta eon”- (Soinulari hau, hau jotak jotzenonena, hori lako soinulari ez daegon)“Gure aitxek esateun lenau pla-


— 225 —

satan, Mungin bere, ba igual irusoñuleri paraten siela ba yoten,jente onenagana yantzan, ta akobra itxeuden ba txakurrandiedo, eta au allegaten sanen bestesoñulerik iñor barik, danak lotxesiela” - (Gure aitak esaten zuenlehenago plazetan, Mungian ere,ba beharbada hiru soinulariparatzen zirela ba jotzen, jendeaonenagana dantzan, eta hurakobratu egiten zuten ba txaku-rrandia edo, eta hau ailegatzenzenean beste soinulariak inorbarik, denak lotzen zirela)“Patxuel amen e, gure barrioko,

Bakioko seme san ori, soñuleri” -(Patxuel hamen, gure auzokoa,Bakioko semea zen hori, soinula-ria)

sueltu: solte

tanboliñe: danbolinatxistu: txistuatxistulari: txistulariayantza premio: dantza saria

“Gero yantza premioak, bereoten dire Lemoisen, Andra Mari,Andra Mari agostuko, amabosten,eta yantza premio ta Jose yantza-ri, ni bere yantzarie ta bera Josebe bai yantzari» - (Gero dantzasariak, ere egoten dira Lemoizen,Andra Mari, Andra Mari abuztu-koa, hamabostean, eta dantzasaria eta Jose dantzaria, ni eredantzaria eta bera Jose ere baidantzaria)

yantzari: dantzaria«Emen yantzarik egon dire ain-

bet, berton yantzarik, a Felis berabere ixen da» - (Hemen dantza-riak egon dira hainbat, berton

19. Gizartea

— 226 —

dantzariak, hura Felix bera ereizan da)

yantze: dantza«Garritxik agarrata, ori yantza

bat, estakixu selan on san?» -(Gerritik oratuta, hori dantza bat,ez dakizu zelan egon zen?)

yolasa: plazan egiten zen dantzal-dia“Nik a, ameti Katikera yon yola-

sera ta olantxe, se emen esan ego-ten erremeririk, emen len esanduna don Juan abadeak, eseunerriñ ametittan a, tanboliñe bai,tanboliñe ametitteun baya tanbo-liñe esta ixeten sera, agarrau ixetesan baltzio edo, ak eseun itxittenta, Katikera yon ta Katiken egotesan beti soñulari tte an» - (Nik,hamendik Gatikara joan jolaseraeta holantxe, ze hemen ez zenegoten erromeriarik, hemen lehenesan duguna don Juan abadeak,ez zuen herrian onartzen, danbo-lina bai, danbolina onartzenzuen baina danbolina ez da iza-ten zera, lotua izaten zen bal-tzeoa edo, hark ez zuen uzten eta,Gatikara joan eta Gatikan egotenzen beti soinularia eta han)

19.10. KIROLA

akuleri: akuilaria«An eston ganen ta yesarritxe

edo, an yote san, akuleri» - (Hanestoaren gainean eta jesarritaedo, han joaten zen, akuilaria)

aritxo topeka: ahari topekaasto probe: asto probabaskule: baskula

bayetzerako: baietzerakoabentaje: abantaila

“Bigarrenak bentaje darola ta,orretara imintte on san ori, a, seneu bere parte ixe nitzen orrek, a,orrek kondesiñok imintten parteixe nitzen neu bere” - (Bigarrenakabantaila daroala eta, horretaraipinita egon zen hori, ze neu ereparte izan nintzen horiek, baldin-tza horiek ipintzen parte izannintzen neu ere)

bolaleku, bolatoki: bolalekua“Antxe egon san ori a, bolatoki,

eta afesiño auki eun jentek” -(Hantxe egon zen hori, bolatokia,eta zaletasuna eduki zuen jen-deak)

bole: bolabolo: boloaburriñ autze: burdina hautsa

“Burriñ autze bere bai botatendeude, lantzen leku baten, burriñautze ixeten da txarrena, akimintten dau gatx, a yakittekobere imana pasaten da ganeti” -(Burdina hautsa ere bai botatzendute, lantzean leku baten, burdi-na hautsa izaten da txarrena,hark ipintzen du gaitz, hura jaki-teko ere imana pasatzen da gai-netik)“Iños topa du, e! topa du iños

burriñ autze” - (Inoiz topatudugu, e! topatu dugu inoiz burdi-na hautsa)

busterri: idi buztarria“Ordun ademas atzalden ta

gauben ote siren probak, ta atzal-den ote siren ba igol iru busterri,


— 227 —

ta gauben beste iru, ta aurenordenan yote siren” - (Orduangainera arratsaldean eta gaueanegoten ziren probak, eta arratsal-dean egoten ziren ba igual hirubuztarri, eta gauean beste hiru,eta euren ordenean joaten ziren)

desafio: erronka“Otamar minuto, espadau, desa-

fioran baten, igol imitten deudeba, desafio ikeran, aurok iminttendittue kondesiñok, ta aik kondesi-ñoak emote oskusen guri ta ixetesan igol ba bueno, probe ixendaittela ogetabost minutuko, edoogei minutuko edo berrogei minu-tuko, pixu librekoak, lenau, nijues sartu baño lenau ba, otesiren, berrogei minutu ixete siren,or Mungin bere probadero len onsana, an bean on san unekadabaten an, an probadero ta, on sanarri bet a, Mungien, oin bere arriestaitt Mungin badau edo Gami-sen daun, lau mille ta seireunkiloko edo olan, emen sonan dau-nik andiña, eta ara yote sirenorrek pixu libreko idiek, berrogeiminuto ixete san, baya jeneraleanemen oiñ a, dabiltzen a, probakixeten dire ordu erdi» - (Hogeitahamar minutu, ez badago, erron-karen baten, beharbada ipintzendute ba, erronka egikeran, eurokipintzen dituzte baldintzak, etabaldintza haiek ematen zizkigu-ten guri eta izaten zen beharbadaba beno, proba izan dadila hogei-ta bost minutukoa, pisu librekoak,lehenago, ni epaile sartu baino

lehenago ba, egoten ziren, berro-gei minutu izaten ziren, hor Mun-gian ere probalekua lehen egonzena, han behean egon zen une-kada baten han, han probalekuaeta, egon zen harri bat, Mungian,orain ere harria ez dakit Mun-gian dagoen edo Gamizendagoen, lau mila eta seiehun kilo-koa edo holan, hemen inguruandagoenik handiena, eta hara joa-ten ziren horiek pisu libreko idiak,berrogei minutu izaten zen,baina gehienetan hemen orain,dabiltzan, probak izaten diraordu erdia)“Angok, aurok ein deude emen

nosonos, baya auron desafioas,aurok ein desafioa, posture ta,emen, onen lekuten, onen proba-derotan yokatuteko” - (Hangoekeurok egin dute hemen noiz edonoiz, baina euron erronkagaz,eurok egin erronka, postura eta,hemen, honen lekutan, honenprobalekutan jokatzeko)“Yataben urte baten on san a,

Katikeko batek auki eun olau saldikanelo bat, ona! eta Kabrejasek eieun posture, a saldik, eta iru gixo-nen gañe aurok saldi barik irugixonaas bayetz eiñ” - (Jatabenurte baten egon zen hura, Gatika-ko batek eduki zuen holako zaldinabar bat, ona! eta Kabrejasekegin zuen postura, zaldi hark, etahiru gizonen gaina eurok zaldibarik hiru gizonagaz baietz egin)

engantxoa: probalekuaren behea-ren izena

19. Gizartea

— 228 —

enpate: hainbanapena, parra“Gero enpate daunen, gure erre-

glamentuk imintteuen, mantakote siren ba, mantak lenengok,oin bere bai, mantak lenengon-tzako, ta lenengo atuaten dau-nak, enpate ikeran, lenengo atua-ten daunantzako mantak, diruelenengo eta bigarrenak erdibana” - (Gero parra dagoenean,gure arautegiak ipintzen zuen,mantak egoten ziren ba, mantaklehenengoak, orain ere bai, man-tak lehenengoarentzat, eta lehe-nengo jarduten duenak, parraegikeran, lehenengo jardutenduenarentzat mantak, dirua lehe-nengo eta bigarrenak erdi bana)

erdi: erdiaesetzerako: ezetzerakoafederasiño: federazioa

“Badaus beste probadero batzuk,fasillau, fasildu itten direna pere,Seanuri da beste bat, an Seanuriña, akorta nas an ni, federasiñon onitzenen” - (Badagoz beste proba-leku batzuk, errazago, erraztuegiten direnak ere, Zeanuri dabeste bat, han Zeanurin, gomuta-tzen naiz han ni, federazioanegon nintzenean)

gixon probe: gizon proba“A ixen san famadu gixon pro-

ban, ta olan trope esan ixen” -(Hura izan zen famatua gizonproban, eta holan dorpea ez zenizan)

idi probe: idi probairu lauren: hiru lauren

“Igol asten dire ba, bueno ogeta-

lau bayetz, beste bate tiño, ori asibaño lenau ixeten da, otaseibayetz, otasortzi bayetz, otamalaubayetz! beste batek esaten dau, taor apur bet, or asten dire lotxengero, otamalau t´erdi bayetz, esetzeta bayetz, or asten dire gero, lau-rena bayetz! laurena b´otamalaute lauren ixeten da, laurengitxiau bayetz, lauren gitxiau ixe-ten dire ba, iru lauren, en jeneraliru lauren bayetz ixeten da, lau-ren gitxiau baño iru laurenbayetz, erdi bayetz, laurenbayetz, iru lauren bayetz edountze oso” - (Igual hasten dira ba,beno hogeita lau baietz, bestebatek dino, hori hasi baino lehe-nago izaten da, hogeita sei baietz,hogeita zortzi baietz, hogeitahamalau baietz! beste batek esa-ten du, eta hor apur bat, hor has-ten dira lotzen gero, hogeitahamalau eta erdi baietz, ezetz etabaietz, hor hasten dira gero, lau-rena baietz! laurena ba hogeitahamalau eta lauren izaten da,lauren gutxiago baietz, laurengutxiago izaten dira ba, hiru lau-ren, gehienetan hiru laurenbaietz izaten da, lauren gutxiagobaino hiru lauren baietz, erdiabaietz, lauren baietz, hiru laurenbaietz edo iltze osoa)

juesa: epailea“Or bere kasu bet pasa aten niri,

ta ixen san desafio baten a, Amo-roton on san desafio bat saldikas,ta olau akordurik enaun eron niketa, yon gintzesan ara ta, kasu da


— 229 —

se allega gintzesan ara ta probakasi baño lenau, desafio bat an,diru oten da an e! oiñ aputxu betlotute dau, baya ordun a, diruasko yokata san, olau jentek sal-dittara ta, ta batek etorri ttediñost, juesa, eskoba pere errebisain ber deude gero, ta ser? eskoba-kas ser pasaten da ba? ta eskobanyagoi ero lei, esaosten ak, eskobanyagoi ero lei, eta agas eskobeas,unta unta itten dau, garbittutendabillelakon unta unta itten daueta probadero imintte dau fasil-dute» - (Hor ere kasu bat pasatuzitzaidan niri, eta izan zenerronka baten, Amoroton egonzen erronka bat zaldiakaz, etaholako gomutarik ez nuen eroannik eta, joan ginen hara eta,kasua da ze ailegatu ginen haraeta probak hasi baino lehenago,erronka bat han, dirua egoten dahan, e! orain apurtxo bat lotutadago, baina orduan, diru askojokatzen zen, holako jendeak zal-ditara eta, eta batek etorri etadinost, epaile, ginarrak ere araka-tu egin behar dute gero, eta zer?ginarrakaz zer pasatzen da ba?eta ginarran xaboia eroan liteke,esan zidan hark, ginarran xaboiaeroan liteke, eta ginarra hagaz,untatu-untatu egiten du, garbi-tzen dabilelakoan untatu-untatuegiten du eta probalekua ipintzendu erraztuta)

karge: zama“Saldiña kilo bat ixeten da

karge, idiña kilo térdi, se saldi

bat ixeten da” - (Zaldiena kilo batizaten da zama, idiena kilo etaerdi, ze zaldi bat izaten da)“Idi bi ixeten dire, ta idiña kilo

térdi, kilo térdi tte ganera kiloerdie esta kargaten, bos kilo térdibaukos, bos kilona kargaten da, akilo erdi esta kargaten” - (Idi biizaten dira, eta idiena kilo etaerdi, kilo eta erdi eta gainera kiloerdia ez da kargatzen, bost kiloeta erdi badauzka, bost kiloenakargatzen da, kilo erdi hura ez dakargatzen)

karraju: karrajuakarrere: lasterketa

“Lantzen bain karrere ta ote san,ba ni txarra ixe nitzen” - (Lan-tzean behin lasterketa eta egotenzen, ba ni txarra izan nintzen)

karreteru: karreteroa, itzaina“Lantzen batek, emen a, iru erri

oten dire, oñokarren olan segittandeude, iru karreterues sartu leitte-senak, Katike, Yatabe ta Laukise” -(Lantzean batek, hemen, hiruherri egoten dira, oraindinoka-rren holan segitzen dute, hirukarreterogaz sar daitezkeenak,Gatika, Jatabe eta Laukiz)“Mille ta aun kilotik karreteru

bias, eta mille ta berrotamarrenaspitti sartxen direnak iru karre-terues” - (Mila eta ehun kilotikkarretero bigaz, eta mila etaberrogeita hamarren azpitik sar-tzen direnak hiru karreterogaz)“Or lantzen batek gero ba, igol

kilo biaittik esiren sartxen, milleta berrotamabi kilo igol euki, esi-

19. Gizartea

— 230 —

ren sartxen a, iru karreterues esinsartu” - (Hori lantzean batek geroba, igual kilo bigatik ez ziren sar-tzen, mila eta berrogeita hamabikilo igual eduki, ez ziren sartzen,hiru karreterogaz ezin sartu)“Urte baten a, idik iru karrete-

rues sartu gureusan, eta besperanon san nies ta esaneutzen, goxenyon sittes goxeti, ni baño lenau, taidik pixa ixus, eta iru karreteruessartxen espadire, urteixu andi tteerabillixus idik, se erabillieske-roan, kilometro batzuk eiñeske-roan, pixu baja itten san, gitxiaupixaten deude, ta ori iru karrete-rues sartxen espadire urten ta ixubuelta bat edonondi, edo bekoro-tza kendu edo seoser, se igol a, irukiloaittik karreteru bat esin sartu,iru kilo giau aukitteaittik» - (Urtebaten, idiak hiru karreterogazsartu gura zituen, eta bezperanegon zen nigaz eta esan nion, goi-zean joan zaitez goizetik, nibaino lehenago, eta idiak pisaitzazu, eta hiru karreterogaz sar-tzen ez badira, irten ezazu han-dik eta erabil itzazu idiak, ze era-biliz gero, kilometro batzuk egi-nez gero, pisua baxatu egiten zen,gutxiago pisatzen dute, eta horihiru karreterogaz sartzen ez badi-ra irten eta egizu buelta bat edo-nondik, edo bekorotza kendu edozer edo zer, ze beharbada, hirukilogatik karretero bat ezin sartu,hiru kilo gehiago edukitzeagatik)“Idi bieri fasill, iru kilo fasil baja-

ten dakes, bos bere bai igol, beko-

rotza ta txixe bere iñ eta, gerobarrin pixaten datosenean ba,igol juston edo kilo bat gitxiau igolpixaten deude, ba bueno karrete-ru bat irebasten da ordun» - (Idibiei erraz, hiru kilo erraz baxa-tzen zaizkie, bost ere bai beharba-da, bekorotza eta txiza ere egineta, gero berriro pisatzen datoze-nean ba, beharbada justuan edokilo bat gutxiago beharbada pisa-tzen dute, ba beno karretero batirabazten da orduan)“Karreteru ona padire, diferentzi

andi deko, se gixon batek ba,orrek karreteruek aun kilo ingirubarik estaus, eta berromatamarkilo gitxiau aukitteaittik ba aunkiloko gixon bat sartxen da airilaguntan» - (Karretero onak badi-ra, desberdintasun handiadauka, ze gizon batek ba, karrete-ro horiek ehun kilo inguru barikez dagoz, eta berrogeita hamarkilo gutxiago edukitzeagatik baehun kiloko gizon bat sartzen dahaiei laguntzen)

korredore: korredorealatigo: kolpea

“Pelote selangure manejateun tayo, latigo bat euki eun!» - (Pilotazelangura maneiatzen zuen etajo, latigo bat eduki zuen!)

lauren gitxiau: lauren gutxiagolaurena: laurenamando probe: mando probaorganisadore: antolatzaileapelotari: pilotaria

“Ni txikitxu nitzenen a, geitxuauon san, apesiño giau on san,


— 231 —

ordun Mungin bere pelotarik bas-tante onak urteteuden» - (Ni txiki-txoa nintzenean, gehitxoago egonzen, zaletasun gehiago egon zen,orduan Mungian ere pilotarieknahiko onak irten zuten)«Pelotari da ori, palako pelotari» -

(Pilotaria da hori, palako pilota-ria)

pelote: pilotapixu libre: pisu librea

“Bai pixu librean, idik pixabarik, an esiren pixaten, sorteobai, baya idik esiren pixaten» -(Bai pisu librean, idiak pisatubarik, han ez ziren pisatzen, zor-teoa bai, baina idiak ez zirenpisatzen)

pixu: pisua“Lege bardiñe tire, pixun dau

diferentzi» - (Lege berdinak dira,pisuan dago aldea)

posture: posturapremio: saria

“Lenengoak eitten dittus ba, esatebaterako, ba berrogetasortziuntze, bigarrena pere ba berroge-tasortzi, baya bigarrena do ikusinganera, ak ikusitte deko senbet eindaun lengok, a ikusitte dau,lenengok estaki bigarrenak serileiñ, orreaittik mantak imin sirenlenengontzako, lenengo atuatendauenantzako, igualen, premioaerdi bana» - (Lehenengoak egitenditu ba, esate baterako, ba berro-geita zortzi iltze, bigarrenak ereba berrogeita zortzi, baina biga-rrena doa ikusiaren gainera, harkikusita dauka zenbat egin duen

lehengoak, hura ikusita dago,lehenengoak ez daki bigarrenakzer egin dezakeen, horregatikmantak ipini ziren lehenengoa-rentzat, lehenengoa jarduten due-narentzat, berdinean, saria erdibana)

proba idi: proba idiaprobadero: probalekua

“En jeneralen onetan probadero-tan, bai Yataben ta Katiken taLaukisen ta onetan bates bere bea,aspi, areas imintte daun lekuen,diferentzi andi oten da» - (Gehie-netan probaleku hauetan, baiJataben eta Gatikan eta Laukizenhauetan batez ere behea, azpia,hareagaz ipinita dagoen lekuan,desberdintasun handia egotenda)“Yatabekok olan deko, bean

areas eintte dau, probadero neuredenporan eiñeko da, bea, engan-txoa, gero beste es baya, ta areasbea badau, a bea lelenkoan firmeantzen dau esta mogittan modu-rik, ta gero busterrik eta busterriketa busterri asko ibiltten bada,buelta asko ikeran a lokatu ittenda, lokatu itten da areas dau te,sementorik esteko ak are baño, tagero mogidukeran, a bea mogidu-keran gatxau paraten da gero,gastxuau paraten da, aunke idikona padire, ba giau itten deude,idi igualak, lenengo busterrien,diferentzitxu deko, a basea geldidaun arten» - (Jatabekoak holandauka, behean hareagaz egindadago probalekua neure sasoian

19. Gizartea

— 232 —

eginekoa da, behea, engantxoa,gero bestea ez baina, eta harea-gaz behea badago, behe huralehenengoan trinko antzean dagoez da mugitzen modurik, eta gerobuztarriak eta buztarriak eta buz-tarri asko ibiltzen bada, bueltaasko egikeran hura lokatu egitenda, lokatu egiten da hareagazdago eta, porlanik ez dauka harkharea baino, eta gero mugituke-ran, behe hura mugitukeran gai-tzago paratzen da gero, gaiztxoa-go paratzen da, idiak onak badi-ra ere, ba gehiago egiten dute, idiberdinak, lehenengo buztarrian,desbardintasuntxoa dauka, oina-rri hura geldi dagoen artean)

probalari: probalaria“Baya ixen siren idiek, nire seme

defuntun idik ixen siren, eta batekesausten a, probaderon sartu sirena, bayetz ondu, ta barre ite neu-tzen ba, nik esi nei esan eser ba,semen idi tire ta, ta marka andi onsan eintte, ixen san ademas pro-balari famadu bet» - (Baina izanziren idiak, nire seme defuntua-ren idiak izan ziren, eta batekesan zidan, probalekuan sartuziren, baietz ondu, eta barre egi-ten nion ba, nik ez ezin dezaketesan ezer ba, semearen idiak diraeta, eta marka handia egon zeneginda, izan zen gainera probala-ri ospetsu bat)

probarako idi: probarako idiaprobe: proba

“Libiru oñokarren auki ber dunonon, serakas a, lege batzukas,

estatuto batzukas, ta aiñ estatutonbarruen ein ber ixeten gendun,proba tausen egunean, sorteoitteuden a, organisadoreak, eitteu-dean, sorteo eitteuden lelengo, taan sorteon, se egunerako nortzutiren, ta gero, a egune datorre-nean, an egun atan toka dake-nak, etorte siren goxean, pixaten,pixa, nauk pixaten nausen, etabakotxari emote neutzean notabat, se pixu auki deuden, eta sekarga deken, eta gero itte naunsorteoa, nori nos tokaten dakon» -(Liburua oraindinokarren edukibehar dugu non edo non, zera-kaz, lege batzuekaz, estatutobatzuekaz, eta estatuto haienbarruan egin behar izatengenuen probak dagozen egunean,zorteoa egiten zuten, antolatzai-leek, egiten zuten, zorteoa egitenzuten lehenengo, eta han zor-teoan, ze egunetarako nortzukdiren, eta gero, egun hura dato-rrenean, han egun hartan suerta-tu zaienak, etortzen ziren goi-zean, pisatzen, pisatu, neuk pisa-tzen nituen, eta bakoitzari ema-ten nion nota bat, ze pisu edukiduten, eta ze zama daukaten, etagero egiten nuen zorteoa, norinoiz tokatzen zaion)

saldi probe: zaldi proba“Organisadorek imintten badeu-

de, emen a, saldi probak ein berdire baya gixona pere pixa in berdeude» - (Antolatzaileek ipintzenbadute, hemen, zaldi probak eginbehar dira baina gizonek ere pisa-


— 233 —

tu egin behar dute)sari: saria

«Sari txikerra emoteutzen» - (Saritxikerra ematen zioten)

sintte: zinta“Olau sintte bat markata, pla-

san, sintte markata ta an sinttenbarruen tiretu ber ixete san» -(Holako zinta bat markatuta, pla-zan, zinta markatuta eta hanzintaren barruan tiratu beharizaten zen)

sobrekarge: gain karga, gain zama“Sobrekargak, kiloko kilo t´erdi,

kiloko kilo t´erdi kargaten dake» -(Gain kargak, kiloko kilo eta erdi,kiloko kilo eta erdi kargatzenzaie)

sokatire: soka-tira“Sokatiren on san afesiñotxue» -

(Soka-tiran egon zen zaletasun-txoa)

sorteo: zozketa“Nik a, ba esate neutzen a, nire

parteti estau kanbiateko lebarik,aren bere estau, ni kanbiateko presnau baya, beste ididunek, konfor-me on ber deude gero, se sorteonurteneskeroan ya an reglan sartuber da, eta an reglan danak kon-forme badaus kanbia leittes, kon-forme espadaus esin da kanbia» -(Nik, ba esaten nion, nire partetikez dago aldatzeko lebarik, areanere ez dago, ni aldatzeko prestnago baina, beste ididunek, adosegon behar dute gero, ze zorteoanirtenez gero ja han arauan sartubehar da, eta han arauan denakados badagoz alda litezke, ados ez

badagoz ezin da aldatu)tantu: tantoatrabesa: postura

“Ni pa, nosonos, lantzen trabesbat eitten dot, bi mille peseta,baken on esitteaittik» - (Nik ba,noiz edo noiz, lantzean trabes bategiten dut, bi mila pezeta, bakeanez egoteagatik)

tranpe: tranpa«Emen eitten gendun garrote, an

gitxi, emen emen nebeas nik, tadanak kentxeustesan, tranpakeintte, sarrau ixen san ta» -(Hemen egiten genuen garrote,han gutxi, hemen hemen nebagaznik, eta denak kentzen zizkidan,tranpak eginda, zaharragoa izanzen eta)

txikiñe: txikina, bolo txikerrarenizena“A txikiñe nondi edo andi a

botateuden» - (Txikin hura non-dik edo handik hura botatzenzuten)

txingak: txingak“Txinga pere ikus doas, eta kon-

trolate bere suerta dat» - (Txingakere ikusi ditut, eta kontrolatzeaere suertatu zait)

txirlo: txirloa, bolo handien izena“An, a, txirlorik geyen botaten

daunak, tanturik geyen irebas-teun» - (Han, txirlorik gehienbotatzen duenak, tantorik gehienirabazten zuen)

untze: iltzea“Eta euki euden imintte lenengo

untzea ariñen eitten deunak eukieun premio bat, ariñen eitten deu-

19. Gizartea

— 234 —

nak, t´ori segundo gitxi ixeten daor ba, segundo bi igul bat edo, etabigarren eitten deunak beste pre-mio bat, lenengo untze, edo igulbost untzera lenengo, lenengo bostuntzek ariñen eitten dittusenakpremio ba teko, gero premio jene-rala ogetamar minutuko baya,t´ak ei eun, Andrakako Maketoordun ixen san a, ta idi onak eukieusen Maketok, Maketon idikasyon san, markak danak eittera, talenengo untzea, eta bost untzeaketa jeneraleko ta danak, eta idikimiñi eusen kiñata ta, txistu yobaño lenau, bera koxu eusenaspiñ, eta bera aspiñ koxu, etaalan atzamar bi edo kendu i otze-san arrik koxute» - (Eta edukizuten ipinita lehenengo iltzea ari-nen egiten duenak eduki zuensari bat, arinen egiten duenak,eta hori segundo gutxi izaten dahor ba, segundo bi igual bat edo,eta bigarren egiten duenak bestesari bat, lehenengo iltzea, edoigual bost iltzera lehenengoa,lehenengo bost iltzeak arinen egi-ten dituenak sari bat dauka, gerosari orokorra hogeita hamarminutuko baina, eta hark eginzuen, Andrakako Maketo orduanizan zen hura, eta idi onak edukizituen Maketok, Maketoren idia-kaz joan zen, markak denak egi-tera, eta lehenengo iltzea, eta bostiltzeak eta orokorrekoa eta denak,eta idiak ipini zituen kinatuta eta,txistu jo baino lehenago, berahartu zuten azpian, eta bera

azpian hartu, eta halan atzamarbi edo kendu egin zizkion harriakhartuta)

untze oso: iltze osoa“Untze oson, Elorrion enpate iku-

sitte nau ni» - (Iltze osoan, Elo-rrion parra ikusita nago ni)

ustela: ustela“Kronometro an yoten da, ak

dana pasaten dau, korrin dauna,geldi dauna, eta ustela ittendauna dana” - (Kronometroahan joaten da, hark dena pasa-tzen du, korrika dagoena, geldidagoena, eta ustela egiten duenadena)yoko: jokoa

19.11. AISIA

bertzo: bertsoa“Ba ori bertzo luse da» - (Ba hori

bertso luzea da)“Nik artekok asko dakies bertzok

Santa Agedanak, baya au elixa-rako batxeko fralle bat egon sanemen» - (Nik arterakoak askodakizkit bertsoak Santa Agedare-nak, baina hau elizarako batzekofraide bat egon zen hemen)

bertzo afari: bertso afaria«Aittu emen, a, aspaldiko urte-

tan, afesiño artu da bastante, ber-tzo yatordu bet eitte, bertzo afaribet, eta or Lasaneko or trokanIbaiondo edo or goyen, ba or, a,urte biñ edo selebra dire, bertzola-rik, ta bertzolarik onak, e!» -(Aditu hemen, aspaldiko urteetan,zaletasuna hartu da nahiko, ber-tso jatordu bat egitea, bertso afari


— 235 —

bat, eta hor Lasaneko hor trokanIbaiondo edo hor goian, ba hor,urte bian edo ospatu dira, bertso-lariak, eta bertsolariak onak, e!)

bertzo papera: bertso paperabertzolari: bertsolaria

“A bere olan a, bertzolari antze-ko ta, gure aittitte bisitaten etorri,saldi ganean eta beskaltan» -(Hura ere holan, bertsolari antze-koa eta, gure aitaita bisitatzenetorri, zaldi gainean eta bazkal-tzen)“Biskain ixen danik a, bertzola-

ririk onena, Laukisko Eustakioeule ixen san» - (Bizkaian izandenik, bertsolaririk onena, Lau-kizko Eustakio ehulea izan zen)

bolandere: bolanderadoye, doya: dohainaerrolde: errondaerromeri egune: erromeria egunaerromeri, erremeri: erromeria

«Bakiora bere yoten gintzesanbaya Bakiora San Juanatan,goxerik San Juanatan, lelengoSan Juanera, gero an eitte sanerromeri, an goyen» - (Bakiora erejoaten ginen baina Bakiora SanJuanetan, goizetik San Juanetan,lehenengo San Juanera, gero hanegiten zen erromeria, han goian)

juerge: parranda, jaialdia«Esate baterako andi egun batzu-

karrenen, a, egon saren laguneas,bakosu yatordu bet edo juerga batedo iñora yoteko, bueno, martitze-nerarte edo egustenerarte edo aiñegunerarteko sera, ostantzen beste-ra ba, agur, ikusi arte bere bai» -

(Esate baterako handik egunbatzukarrenean, egon zaren lagu-nagaz, badaukazu jatordu batedo parranda bat edo inora joate-ko, beno, martitzenera arte edoeguaztenera arte edo hain egune-ra arteko zera, osterantzean beste-ra ba, agur, ikusi arte ere bai)

kanta papera: kanta paperatesto: testua, testulariek egitendutenaren gainean esaten da“Aori bere testo da» - (Haori ere

testua da)testolari: testularia

“Testolari pai, testolarik otendire, neu bere apur bet ixe nas tes-tolari» - (Testulariak bai, testula-riak egoten dira, neu ere apur batizan naiz testularia)«Mungierrotako alabe, Frantzis-

ke, a famade ixen san, bertzolaritestolari tte olan grasiose ixen san»- (Mungierrotako alaba, Frantzis-ka, hura ospetsua izan zen, ber-tsolaria testularia eta holan txan-txosoa izan zen)

19.12. KARTA JOKOAK

amarreko: hamarrekoaaspiko: azpikoa, azpiabasto: bastoabateko: batekoabiko: bikoabosteko: bostekoabrisgan: briskanbriske, brisge: briska

«Karta yokok, a, len lenengo,atxiñeko aldien, brisge ixete san,kasik, a, serena, baya oiñ, a, tuteta muse ta orre taus oiñ, a, brisge

19. Gizartea

— 236 —

bere bai, baya brisge baño giausabaldute kasik» - (Karta jokoak,lehen lehenengo, antzinakoaldian, briska izaten zen, kasik,zerena, baina orain, tutea etamusa eta horiek dagoz orain, bris-ka ere bai, baina briska bainogehiago zabalduta kasik)

errege: erregeaespate: ezpatafue: fua, azpia karta jokoaniruko: hirukoakaballo: zaldiakarta yoko: karta jokoakarte: kartakiñu: keinuakope: kopalauko: laukoamuse: musamusen: musean

«Musen lau pere itten deude» -(Musean lauk ere egiten dute)

saspiko: zazpikoaseiko: seikoaseikunen: sei lagunen artekojokaldia

sote: txankatute: tuteatxanke: txankaurre: urreayoko: jokoa

«Ni yokon gitxi ibil nas neuredenporan» - (Ni jokoan gutxi ibilinaiz neure sasoian)«Aittu batzuk, ointxe bere, yokon

afesiño itzela deke, ta ni neukiños estot euki» - (Aditu batzuek,oraintxe ere, jokoan zaletasunitzela daukate, eta nik neuk inoizez dut eduki)

19.13. EHIZA-ARRANTZA

amu: amuaerrastu: arrastoerretere: erretera, arratoiak harra-patzeko erabiltzen diren tranpengainean esaten da batez ere«Afesiñoa, ba gastetatik, txoritxa-

ra afesiño auki neun, lenengo,kasan asi baño lenau txorik, sosokerretereas koyuten, umetan» -(Zaletasuna, ba gaztetatik, txori-tara zaletasuna eduki nuen, lehe-nengo, ehizan hasi baino lehena-go txoriak, zozoak erreteragazharrapatzen umetan)

eskopete, eskupete: eskopeta“Neu pere eskupete kendu ineun»

- (Neuk ere eskopeta kendu eginnuen)

kasa egune: ehiza egunakasa leku: ehiza lekua

«Kasa leku ona ixen son au» -(Ehiza leku ona izan zuan hau)

kasan: ehizan“Ni enas ixen es peskan eta es

kasan» - (Ni ez naiz izan ezarrantzan eta ez ehizan)

kase: ehiza“Nik estot eitten kasarik eta esku-

pete guardieri eurori emon bor-tzet» - (Nik ez dut egiten ehizariketa eskopeta guardiei euroi emanbehar diet)«Urten goxen ganaduk imiñi

lenengo ta gero, goxen, segunselan daon kasea» - (Irten goizeanganaduak ipini lehenengo etagero, goizean, segun zelandagoen ehiza)

kaseru: ehiztaria


— 237 —

“Ni enas ixen kaseru» - (Ni eznaiz izan ehiztaria)

kaseru lagune: ehiza lagunalasue: lazoa

“An goyen daus solo batzukguren, goitti bason kontran, etaan bidetxuk eintte ote siren, lukipere pasaten dire andi, t´an imiñilasue, ta andi buru pasaten dau-denen aurok isten daude a, etaesin dau atara gero, t´an lotxenda erbi» - (Han goian dagoz sorobatzuk gurean, goitik basoarenkontra, eta han bidetxoak egindaegoten ziren, lukiak ere pasatzendira handik, eta han ipini lazua,eta handik burua pasatzen dute-nean eurok ixten dute hura, etaezin du atera gero, eta han lotzenda erbia)

lige: miskelapaso: pasabidea, piztiek daukatenpasabidea

peskan: arrantzan“Peskan bere ni enas ixen» -

(Arrantzan ere ni ez naiz izan)peske: arrantzasare: sareasepo: zepoasoso kaseru: zozo ehiztariatiro: tiroatranpe: tranpa

19.14. JAIEGUNAK

andramari: andramari«Billabaso barrion es, baya Sara-

koetzetan bai, setienbreko andra-mari, erromeri itxen san» - (Bila-baso auzoan ez, baina Sarakoe-tzeetan bai, iraileko andramari,erromeria egiten zen)

andramari irilleko: andramariirailekoa

aratoste: aratustea“Kandelario ixete san bat emen,

ta beste bat, aratoste» - (Kandela-rioa izaten zen bat hemen, etabeste bat, aratustea)

arimen egune: arimen eguna«Lelau arimen egunean, domi-

santure ixenta, arimen egunen,iru mesa abade bakotxak esateu-sen, eta bakotxa mesa batera yoaneta purgatorioko arime libretasala, ta Jose Luis beste aldeko taMari Angeles edade batekok siren,eta Jose Luis bera ara gurera, bestealdera etorritxe, ta ya Mari Ange-les bere kriedatati etorritxe, baka-siñotan edo, ta Jose Luis bere anta, Don Eduardon denporan santa, diskusiño ibilli euren ta, geropregunta eutzen ia egi ete danpurgatorioko arime serure yotenete dan, esetz esan ei otzen, siñes-kera bat, esaune bat eta siñeskerabat eta guk a siñestu ber dula,baya iñok estakilla seguru, aittusetagiño on gintzesan, e, iñusen-tetute, asiske olau diskusiñok ibillieuresan» - (Lehenago arimen egu-nean, domu santura izanda, ari-men egunean, hiru meza abadebakoitzak esaten zituen, etabakoitza meza batera joan etapurgatorioko arima askatzenzela, eta Jose Luis beste aldekoaeta Mari Angeles edade batekoakziren, eta Jose Luis bera haragurera, beste aldera etorrita, eta jaMari Angeles ere neskametatik

19. Gizartea

— 238 —

etorrita, oporretan edo, eta JoseLuis ere han eta, On Eduardorensasoian zen eta, eztabaida erabilizuten eta, gero itaundu zioten eaegia ete den purgatorioko arimazerura joaten ete den, ezetz esanei zien, sineskera bat, esaguna bateta sineskera bat eta guk hurasinestu behar dugula, baina inorkez dakiela ziur, aditu zertarainoegon ginen, inuzentetuta, halan-daze holako eztabaidak erabilizituzten)

astegune: astegunaastesantu: aste santuaautzen egune: hautsen eguna

“Ori erreten da, San Blas egunenimiñi tte, autzen egunen erre pen-tzatot, erreten dala, arten samanibillitte» - (Hori erretzen da, SanBlas egunean ipini eta, hautsenegunean erre pentsatzen dut,erretzen dela, artean saman era-bilita)

bariku guren: bariku gurenbariku guren egune: bariku gureneguna

bariku santu egune: bariku gureneguna

basaratoste, basatoste: basatoste,kanpora martxo“Basaratoste, yonas neu bere

iños orrexetan, suetxu bet iñ, etaeron burruntzie, egur satitxusorrostute, eta urdi satitxu betgure bosu eta ogi sati beteas a,unta, ta txorixo yan ta basaratos-te» - (Basatostea, joan naiz neuere inoiz horrexetan, sutxo bategin, eta eroan burruntzia, egur

zatitxo zorroztuta, eta urdai zati-txo bat gura baduzu eta ogi zatibategaz, untatu, eta txorizoa janeta basatostea)

bistuerako domeke: biztuerakodomeka

difuntun egune: arimen egunadomisanturu: domu santu

“Domisanturuk e, bere, oin dire,baya au difuntun egune gaurkoentzun du beti gu pa» - (Domusantuk, ere, orain dira, bainagaurko defuntuen egun hauentzun dugu beti guk ba)

eguen guren: eguen gureneguen guren egune: eguen gureneguna

eguen santu egune: eguen gureneguna

erramu egune: erramu egunaerregen egune: erregen egunaerregenak: erregenak

“Gero erregenatan bere, emonbosu suk a, urtebarri, erregenatankobraten tokate ixe atzun olanneskato mutilletan ta, erregena-tan, apalasio esate akon orreri» -(Gero erregenetan ere, emanbaduzu zuk, urte-berria, errege-netan kobratzen tokatzen izanzitzaizun holan neskato-mutile-tan eta, erregenetan, apalazioesaten zitzaion horri)

errenta egune: errenta egunaerromeri egune: erromeria egunaeskota: eskota

«Sagi eroten san, ba barriok edoaurek pagata, gurdiñ, eta katxa-rrokas, garrafoik edo ostantzekobe edaries, ta eskota esate akon,


— 239 —

eta eskoten paga, eta gero ba,erromerin yon gure dauneridanari debalde emon, eitxen san»- (Zaragia eroaten zen, baauzoak edo eurek ordainduta,gurdian, eta katxarroakaz, garra-foiak edo osterantzeko ere edaria-gaz, eta eskota esaten zitzaion,eta eskoten ordaindu, eta gero ba,erromerian joan gura duenaridenei doan eman, egiten zen)

gabon egune: gabon eguna“Gabon egune bere, yaye esta

gorde aldean iños, bear bardiñ inda, edo basora edo or ganadu» -(Gabon eguna ere, jaia ez dagorde baserrian inoiz, behar ber-din egin da, edo basora edo horganadua)

gabon gaue: gabon gaua“Gu mutil gaste ixen gintzesa-

nean, onen aittenera ni yonasiños, eta armonia apur bet eittengabon gauean, baya olan oingomodun, diskoteke edo barretara tageure gaste denporan esan yoteniñor» - (Gu mutil gazte izan gine-nean, honen aitarenera ni joannaiz inoiz, eta lagunarte apur bategiten gabon gauean, bainaholan oraingo moduan, diskotekaedo tabernetara eta geure gaztedenboran ez zen joaten inor)

gabon sar egune: gabon zahareguna“Nonon egote san, amen Butroin

bere etze baten egote san a, akor-date nas gabon sar egun bet, tanik eukiko neusen ba ogetabosturte edo estaitt semet, ta lagun

batzuk neues ibiltte sirenak, tándaula erremeri, emen don Juanedo abadekas domino andi egotesan emen erriñ ordun baltzioneitten yantzan eseuden itxittenabadeak eta denuntzi sartxeotzen ayuntamintturi bere ta,orduen gu gastek yantza ittenKatikera edo Laukisera yantzaitteko lekure yon itten gintzesan,eta nire lagunek esatean, Aritxibe-rren dau an, gabon sar gaueansoñu, bueno ba, edurre bara barabara itten ta gordosol bateas,túrte neun gaueko amakak inge-run ni pere, tórra bide erdittanitzela, oin kamiño intte dau Astin-tzeti Urundora, ba or ote san lupe-tzak aalaseko lupetzak eta solotatieta, linterneas baya, allega nitzenOleatara ta, bri brou trugoik etaifernu te, bakixu ser pentza neun?atzera etorri tte oyan sartxe, buel-ta atzera, etorri etzera ta oyansartu nitzen, eta urreo egunenegon direla eurok lagunek, erre-meri itzela on dala, bueno egonbada egon da baya niri au te aupasa aten ta trugoik itzelak ondire, ta atzera etor nitzen ta kittu!»- (Non edo non egoten zen,hamen Butroen ere etxe batenegoten zen, gomutatzen naizgabon zahar egun bat, eta nikedukiko nituen ba hogeita bosturte edo ez dakit zenbat, etalagun batzuk neugaz ibiltzenzirenak, eta han dagoela errome-ria, hemen don Juan edo abadea-kaz menperakuntza handia ego-

19. Gizartea

— 240 —

ten zen hemen herrian orduanbaltzeoan egiten dantzan ezzuten uzten abadeek eta salaketasartzen zioten udalari ere eta,orduan gu gazteak dantza egitenGatikara edo Laukizera dantzaegiteko lekura joan egiten ginen,eta nire lagunek esaten zuten,Aritxiberren dago han, gabonzahar gauean soinua, beno ba,elurra bara-bara-bara egiten etaaterki bategaz, eta irten nuengaueko hamaikak inguruan nikere, eta horra bide erditan itzela,orain kaminoa eginda dagoAstintzetik Urondora, ba hor ego-ten zen lupetzak haalaseko lupe-tzak eta soroetatik eta, linterna-gaz baina, ailegatu nintzen Olea-tara eta, bri-brou trumoiak etainfernua eta, badakizu zer pen-tsatu nuen? atzera etorri etaohean sartzea, buelta atzera, eto-rri etxera eta ohean sartu nintzen,eta hurrengo egunean egon direlaeurok lagunak, erromeria itzelaegon dela, beno egon bada egonda baina niri hau eta hau pasatuzitzaidan eta trumoiak itzelakegon dira, eta atzera etorri nin-tzen eta kito!)

gabonak, gaubonak: gabonak“Arbole gaubon aurretxun or

botate san ure peran” - (Arbolagabon aurretxoan hor botatzenzen urak beheran)«Beiñ ori urtetan asieskeroan

sagarrak esteu balio ixeten, yaprodusiño galtxen yoten da saga-rra, ori urtetan asten bada, orrek,

a, batu te gabonatan Bilboko pla-san bere saltxen ditxue» - (Behinhori irteten hasiz gero sagarrak ezdu balio izaten, ja ekoizpena gal-tzen joaten da sagarra, hori irte-ten hasten bada, horiek, a, batueta gabonetan Bilboko plazan eresaltzen dituzte)

garixume: garizuma“Garixumen ba, eskondu bere, es

gayerarik es eser bere esan botatenatxiñe, garixume datorrela taarten edo gero pasa t´osten edoeskontako bere, gayerak es eserberes ordun garixumen» - (Gari-zuman ba, ezkondu ere, ez deie-rarik ez ezer ere ez zen botatzenantzina, garizuma datorrela etaartean edo gero pasatu eta osteanedo ezkontzeko ere, deierak ezezer ere ez orduan garizuman)

gorpusti: gorpuztiaiñusenten egune: inuzenteeneguna“Alkarreri esaten geuntzen igual

e, arrebak eta, batek memoriñ es,baya besteri akordaten dakonari,ene! an gause arraro bat, aittu teesiñ ikusi ba, ene estau an eser ta,iñusente klemente gero» - (Elkarriesaten genion igual, arrebak eta,batek gogoan ez, baina bestearigomutatzen zaionari, ene! hangauza arraro bat, aditu eta ezinikusi ba, ene ez dago han ezer eta,inuzente klemente gero)

kandelario egune: kandelarioeguna“Kandelario emen lelau, gure

gaste denporan yaye itte san belu-


— 241 —

ko mese ta kandelak bereinketu,ta beluko mesa ta gusti itte sanyaye, baya gero kendu san ori,gerra edo gerraosten kendu sanori» - (Kandelarioa hemen lehena-go, gure gazte denboran jaia egi-ten zen beluko meza eta kandelakbedeinkatu, eta beluko meza etaguzti egiten zen jaia, baina gerokendu zen hori, gerra edo gerraostean kendu zen hori)

karatule, karete: karatulakarnabala: aratustea

“Karnabal esate aken emenaurki, esta?» - (Aratustea esatenzitzaien hemen aurki, ezta?)

kasa egune: ehiza egunakonbidedu egune: gonbidatueneguna

madalentxu egune: madalentxoeguna

natibittete: natibitatea“Bueno yai anditzet gorde beti se

errota pere amabitteko belukomesek urten artean, esiren ibilttenemen, erri onetan sikeran, besteerrittan estai ni paya, natibittetegordete san, yai andi bet, ta oregun orretan, ganadu yatekoripere itteri pere eseun gure ixetengure aitte pere amabittararten” -(Beno jai handitzat gorde beti zeerrotak ere hamabietako belukomezak irten artean, ez ziren ibil-tzen hemen, herri honetan behin-tzat, beste herrietan ez dakit nikbaina, natibitate gordetzen zen,jai handi bat, eta hor egun horre-tan, ganadu jatekorik ere egiterik

ere ez zuen gura izaten gure aitakere hamabietara arte)

natibittete egune: natibitateeguna“Natibittete egunen txirritxola

txarra-txarra agas eintte» - (Nati-bitate egunean txirritxola txarra-txarra hagaz eginda)

pasko egune: pazko eguna“Ori autze orduko da erramun

sera, baya au beste diferente da,au beste da pasko egunekoa, ureimintten deure aolan palanganaedo tarro andi beten elixan, ta abereinketuten da, eta gero iminttendau dana abadeak, eta bakotxakbotilletxukas eroteko etzera, taondiñokarren bere itten du ori» -(Hauts hori ordukoa da erramuenzera, baina beste hau desberdinada, beste hau da pazko egunekoa,ura ipintzen dute haolan palan-gana edo pote handi baten elizan,eta hura bedeinkatzen da, etagero ipintzen du dena abadeak,eta bakoitzak botilatxoakaz eroa-teko etxera, eta oraindinokarrenere, egiten dugu hori)

pasko gaue: pazko gaua“Pasko gaueko mesan, bautisok

eta ikusiko sendusen suk a, aste-santue ta gero pasko, pasko egu-nen oten da mesa bat, baya geropasko sapatuen, sapatu santu egu-nen bere, egoten da mesea, ta ego-ten dire komuniñoak, eta urebereinketu, sue iñ eta orduen geroautze itteko autzen egunerako, a,suen autzek gorde ta itten sirenamen, eta itten dire, oin bere itten

19. Gizartea

— 242 —

dires orrek» - (Pazko gauekomezan, bateoak eta ikusiko zeni-tuen zuk, aste santua eta geropazkoa, pazko egunean egoten dameza bat, baina gero pazko zapa-tuan, zapatu santu egunean ere,egoten da meza, eta egoten dirakomunioak, eta ura bedeinkatu,sua egin eta orduan gero hautsaegiteko hautsen egunerako, suenhautsak gorde eta egiten zirenhamen, eta egiten dira, orain ereegiten dira horiek)“Emen a, bereinketu ure pasko

egunen eitten da, pasko gauen, urbereinketu gero botilletxukas ero-ten dau bakotxak etzetara edo,atxiñe ur bereinketu arto eraittendanerako ori bere, bota ta balde-txure, eta gero a nasta itte akon» -(Hemen, bedeinkatu ura pazkoegunean egiten da, pazkogauean, ur bedeinkatua gero boti-latxoakaz eroaten du bakoitzaketxeetara edo, antzina ur bedein-katua artoa ereiten denerako horiere, bota eta baldetxora, eta gerohura nahastu egiten zitzaion)

pasko: pazkoa«Gero ordun udebarriñ, pasko

ingerun edo olan, garixumeantzean, ba paskoas kunplidu berixete san ta txanteltxu bet emoteu-den, ta a txanteltxue, ba urtebateri pestera aukitxe san» - (Geroorduan udaberrian, pazko ingu-ruan edo holan, garizumaantzean, ba pazkoagaz betebehar izaten zen eta txarteltxo batematen zuten, eta txarteltxo hura,

ba urte batetik bestera edukitzenzen)

salontzo, san lorentzo: SanLorentzo«Iru egun ixeten siren San Loren-

tzok igol, eta ba, taberna bat andaoleas, gauen edo illunden,illunden edo gauen yon ara ta aneiñ, a, soñu edo seuser imiñi, baari taberneri bixi emoteko, olanbai» - (Hiru egun izaten ziren SanLorentzoak beharbada, eta ba,taberna bat han dagoen legez,gauean edo ilundean, ilundeanedo gauean joan hara eta hanegin, soinua edo zer edo zer ipini,ba taberna hari bizia emateko,holan bai)

san blas egune: San Blas eguna“Bai baya emen ya orrek yai

gorde estiresena paya, San Blasegune ta Santageda, San Blasiruen, ta Santageda bosten ixetendirelako dekot, ta kandelario bi,illen bin kandelario» - (Bai bainahemen ja horiek jai gorde ez dire-nak baina, San Blas eguna etaSanta Ageda, San Blas hiruan, etaSanta Ageda bostean izaten dire-lakoa daukat, eta kandelarioa bi,hilaren bian kandelarioa)

sanestebantxu: San Estebantxosaninasio egune: San Inazioeguna

sanjuan egune: San Juan eguna“San Juan besperan, oin bere

bai, oin bere itten du, eta SanJuan goxean, ire berdekas oyaportalen, eta kurtzek gero, sologustintzako bat, lexarraas kurtzek


— 243 —

ein gero San Juan egunen, ta bai-tte paskotan bere, erramu egunenbere, gari itte san solotxu bi edoitte siren garik, eta aik bereinketu-ko erramuek, kurtze imintte erotesiren gari solora lelau» - (San Juanbezperan, orain ere bai, orain ereegiten dugu, eta San Juan goi-zean, ira berdeakaz ohea atarian,eta gurutzean gero, soro guztien-tzat bat, lizarragaz gurutzeakegin gero San Juan egunean, etabaita pazkotan ere, erramu egu-nean ere, garia egiten zen sorotxobi edo egiten ziren gariak, etahaiek bedeinkatuko erramuak,gurutze ipinita eroaten ziren gari-sorora lehenago)

santa ageda egune: Santa Agedasantakrus: Santa Kruzsantantoi egune: San Antoneguna

“Gero Santantoi egunean gixo-nak yon oñes ferire, feri oin bereitten da feri, ta yon ta besegu eka-rri» - (Gero San Anton eguneangizonak joan oinez azokara,azoka orain ere egiten da azoka,eta joan eta bisigua ekarri)

santantoitxu egune: San Anton-txu eguna“Santantoi egunean feri itte san

orduen, eta oiñ esta itten, oinSantantoitxu egunean itten da, baordun Santatoi egunean itte sanferie, pentzaten dot txarriña, etaseusena bere bai eta yote sirengixonak eta an egote san, ordunsaltzallek a, feriñ, oin bere ba otendire erropakas, oiñ arrañeas estaoten, eta an erositte, besegu artuolan a, sotzeti eskegitte ta etortesiren gixonak gero kuadrillen,danak besegues seuser dakardela

19. Gizartea

— 244 —

ta arro, etzera, oñes e, Mungittikona, es oingo modun a, kotxen taseren, oñes bakotxak eskutanbesegu daula» - (San Anton egu-nean azoka egiten zen orduan,eta orain ez da egiten, orain SanAntontxo egunean egiten da, baorduan San Anton egunean egi-ten zen azoka, pentsatzen dut txe-rriena, eta zer edo zerena ere baieta joaten ziren gizonak eta hanegoten zen, orduan saltzaileak,azokan, orain ere ba egoten diraarropakaz, orain arrainagaz ezda egoten, eta han erosita, bisiguahartu holan, zotzetik eskegita etaetortzen ziren gizonak gero tal-dean, denak bisiguagaz zer edozer dakartela eta harro, etxera,oinez, Mungiatik hona, ez orain-go moduan, autoan eta zerean,oinez bakoitzak eskuetan bisiguaduela)

santomas egune: Santo Tomaseguna“Ori suk esan gurosune Santo-

mas egunen Bilbon oten dire» -(Hori zuk esan gura duzunaSanto Tomas egunean Bilbon ego-ten dira)

santotomas: Santo Tomas“Ori Santo Tomas ori a, bai a

igual irurogei urte onetan edogiauten yon da ori plasiori, etaerrentadorean egune ixete sanpaguk eitteko, ba usabari» - (HoriSanto Tomas hori, bai hura igualhirurogei urte honetan edo gehia-gotan joan da plaza hori, eta

errentadoreen eguna izaten zenordainak egiteko, ba uzabari)

sapatu santu egune: zapatu gureneguna

tostada egune: tostada eguna“Tostadak eitteko egune esakon

astuten» - (Tostadak egiteko egunaez zitzaion ahazten)

urtebarri: urte-berria“Urtebarri, urtebarri bere yaye,

ordun umek yote siren etzerik etzeesken» - (Urte-berria, urte-berriaere jaia, orduan umeak joatenziren etxerik etxe eskean)

yaye: jaia“Lemoisen imiñi euden a, yai

betzutan a, ba a palankea, amarminuton señek giautan altzau» -(Lemoizen ipini zuten, jai batzue-tan, ba palanka hura, hamarminutuan zeinek gehiagotanaltxatu)«Batek esateun an Plentziñ, ba

yai betzutan, a, Andramariñ, a,Gorlisko abade ta an mutillekasbarreka ta seratan ta, bai a pereesaeun, erropea baltza, bayagixona barruen, abade be txispe-txues mutillen modun te» - (Batekesaten zuen han Plentzian, ba jaibatzuetan, Andramarin, Gorlizkoabadea eta han mutilakaz barre-ka eta zeretan eta, bai hark ereesan zuen, arropa beltza, bainagizona barruan, abadea ere txis-patxoagaz mutilen moduan eta)

yayegune: jaieguna


— 245 —

19.15. EUSKARA

berori: berori, berorika«Berori, ori abaderi eitxen geun-

tzen len bakarrik» - (Berori, horiabadeari egiten genion lehenbakarrik)

erdere: erdaraestok eta badok, estok eta baidok: ez dok eta badok tratamen-tuaren izena«Unekada baten pentzate san,

gure epokan pentzate san orierrespeto falte dala sarraokas,estok eta bai dok eitxe, baya askokitxen ixen deu, oin bere areneitxen da, baya ori kostunbreandi kendu da, lenau gixonakdanak alkarreri» - (Unekadabaten pentsatzen zen, guresasoian pentsatzen zen hori erres-petu falta dela zaharragoakaz,eztok eta badok egitea, bainaaskok egiten izan du, orain erearean egiten da, baina ekanduhori handi kendu da, lehenagogizonek denek elkarri)«Aurek alan eitxeuden, e, emen

bai, abadek beti itxeuden, estoketa bai dok» - (Eurek halan egitenzuten, hemen bai, abadeek betiegiten zuten, eztok eta badok)

estona ta badona, estona eta baidona: ez dona eta badona trata-menduaren izena

euskere, auskere: euskara“Lemoiseti Armintzera diferentzi

andi dau auskeran, emeti Lemoi-sera diferentzi dau, eta LemoisetiArmintzera bere bai» - (LemoizetikArmintzara desberdintasun han-

dia dago euskaran, hemendikLemoizera desberdintasuna dago,eta Lemoizetik Armintzara erebai)“Danakas gauseles akostunbra-

ta, ba gaure esaten du ta dana-nak ulertuten gareleas ba aurre-ra» - (Denakaz gagozenez geroekanduta, ba geurea esaten dugueta denenak ulertzen garen ezgero ba aurrera)«Auskera eskolan eitxen baeu-

dean anillogas etzera nire amata» - (Euskara eskolan egitenbazuten eraztunagaz etxera nireama eta)«Ameti Mungire bere diferentzi

andi dau berbetan, Larraurirebere bai» - (Hamendik Mungiaraere desberdintasun handia dagoberbetan, Larraurira ere bai)

19.16. GERRATEA-SOLDADUSKA

aterpe: aterpeabake: bakea

“Itxiostesu baken» - (Utz iezada-zu baketan)

bonbe: bonbagerrate: gerrateagerre: gerratea

«Gerrek botaeun, eskolea gurea,ta sindikato daon lekun, a, sindi-katon goyen euki gendun guk, teoin frontoi tte daon lekun, a,mutillek» - (Gerrak bota zuen,eskola gurea, eta sindikatuadagoen lekuan, sindikatuarengoian eduki genuen guk, etaorain frontoia eta dagoen lekuan,mutilek)

19. Gizartea

— 246 —

kinto: kintoapreso: presoaserbitzu: zerbitzuasoldadiske, soldaduske: solda-duska“Soldaduske aurren bere ixenas

erremeriñ, oiñ a, estaitt yotenbadire, baya oñes yon gara iños» -(Soldaduska aurrean ere izan

naiz erromerian, orain, ez dakitjoaten diren, baina oinez joangara inoiz)

soldadu: soldadu“Ni Burgosen onitzen soldadu,

urte bi inittusen kaballeriñ» - (NiBurgosen egon nintzen soldadu,urte bi egin nituen zalditerian)

tiro: tiroa


— 247 —

20. OROKORRA

Atal honetako berbak ezin sartu izan ditugu arteragoko ataletan, izanere, batekoak baino gehiagokoak izan daitezke; halandaze, hona hemendenak jarraian.

aberi: aberia, matxura“Kronometro esta lotxen, aberi

espada, aberi bada, ordun gauklotxen du» - (Kronometroa ez dalotzen, matxura ez bada, matxurabada, orduan geuk lotzen dugu)

abioi: hegazkinaabisu: abisua

“Txakurrek eitten dau abisu e?» -(Txakurrak egiten du abisua e?)

ademas: gaineraafana: gogoa, nahia, grina

“Ak aukitxeun afana lope yate-ko” - (Hark edukitzen zuen gogoalopea jateko)

agintze: agintza, agintzariaagirike: agiraka, errietaakabu: 1. amaiera. 2. azkena

«Es urten akabun akabaten seittu-

lako, espadase urte beratan, se a damartiko» - (Ez urtearen amaieranamaitzen zituelako, ezpadaze urteberatan, ze hura da martikoa)

akaso: akaso, beharbadaakordu: gomuta

«Ene grasik esan dosune! se akor-duri pere estot euki» - (Ene eske-rrak esan duzuna! ze gomutarikere ez dut eduki)

alegiñe: ahaleginaamenasu: mehatxuaanillo: eraztunaanimu: adoreaantza: antza

“Kanpoko tire antza” - (Kanpo-koak dira antza)

apellidu: abizenaapenas: ez dirudi, ez du ematen

aprobe: probaardure: ardura

«Beneno bauko espauko estaitx,baya ba ardure andi» - (Pozoiadaukan ez daukan ez dakit,baina ba ardura handia)

arrimu: babesaarrisgu: arriskuarterako: arterakoaaseguro: asegurantzaasuntu: gora beheraatake: erasoaatase: ataza, betebeharraatxaki: aitzakiaaurki: aurki, beharbada

“Bai badaus aurki baya estot oripisti klase esetuten» - (Bai badagozaurki baina ez dut piztia motahori ezagutzen)

automobille: automobila

bai: baibalio: balioabalore: 1. balorea. 2. balioa

“Ak aukitteun balore geyen, tan-turik geyeneko a ixen san» - (Harkedukitzen zuen balio gehien, tan-torik gehienekoa hura izan zen)

bañu: bainua“Lelau gonakas artxen gendun

bañu bere” - (Lehenago gonakazhartzen genuen bainua ere)

barku: barkuabarri: berria, albistea

«Estakigu se barri daun or» - (Ezdakigu ze berri dagoen hor)

bayetz: baietz“Ba esaten daude bayetz” - (Ba

esaten dute baietz)bayetza: baietza

“Kasu da se sartu sanen, esaus-

20. Orokorra

— 248 —

ten gixon batek, bayes tapau! tabarre ineutzen, nik ori guro patapate gurot baya, nik esetzik esinei esan, ta bayetzi peres, semarka andi dau intte» - (Kasuada ze sartu zenean, esan zidangizon batek, baietz tapatu! etabarre egin nion, nik hori gura dutba tapatzea gura dut baina, nikezetzik ezin nezake esan, etabaietzik ere ez, ze marka handiadago eginda)

bearra: 1. beharra, lana. 2. beharri-zana“Orrek asko in diren bearra tire”

- (Horiek asko egin diren beha-rrak dira)“Ibil bearra ote san” - (Ibili beha-

rra egoten zen)“Nik ureas dalako dekot, nik

esan bearra baneko esango neus-kixu, ureas itten sala” - (Nik ura-gaz delakoa daukat, nik esanbeharra baneuka esango nizuke,uragaz egiten zela)

bentaje: abantailaberbe: berba

“Es, ori berbe emeko esta” - (Ez,berba hori hemengoa ez da)“Berba batzuk lenaukok oin gal-

duten daus ba” - (Berba batzuklehenagokoak orain galtzendagoz ba)

berbitte: berbetabeste: besteabiarrixena, bearrixena: beharri-zana

bije, bieje: bidaia

“Nik eskolara bije gitxi in doassano, sano bije gitxi» - (Nik eskola-ra bidaia gutxi egin ditut sano,sano bidaia gutxi)«Gerraosten bai, nik ein dodas

bieja batzuk Bilbora» - (Gerraostean bai, nik egin ditut bidaiabatzuk Bilbora)bildriki: bildrikiabillurre, bildurre: bildurra«Katuk urtetan daula ta gero

plantaten dala, eta orrek guri bil-durre sartxen ibiltte akusen» -(Katuak irteten duela eta geroplantatzen dela, eta horiek guribildurra sartzen ibiltzen zitzaiz-kigun)«Umeri billurre emotearren ba

sarrak kontate sittusen» - (Umeeibildurra ematearren ba zaharrekkontatzen zituzten)«Bildurre deko yausi sedakion» -

(Bildurra dauka jaus ze dakion)bisiklete, biseklete: bizikleta

“Gero biseklete, bisekletak emena, guk bisekletak oki gendusenera-ko, amabost amasei urtekok ongintzesan, arten bisekletari peres,gure aittek saldi auki eun, eta sillebera yoteko» - (Gero bizikleta,bizikletak hemen, guk bizikletakeduki genituenerako, hamabosthamasei urtekoak egon ginen,artean bizikletarik ere ez, gureaitak zaldia eduki zuen, eta silabera joateko)

bisio: ajeabitxarteko: bitartekoabiximodu: bizimoduabole: bolabote: txalupa


— 249 —

brillo: distirabrome: txantxabuelte: buelta

“Dibujok elegantek okitteudesanbuelta gustiñ» - (Marrazkiak doto-reak edukitzen zituzten bueltaguztian)

burle: trufa, burladañu: mina, kaltea, akatsadebaneo: zorabioaderrigorra, derriorra: derrigorra

“Derriorra danen bai, e? edoseinpistik atakaten dau» - (Derrigorradenean bai, e? edozein piztiakerasotzen du)

desgrasi: ezbeharradeskantzu: deskantsuadibuju: marrazkiadomiño: menperaketa, aginteadroge: droga, bihurrikeriadude: ezbaiaegi: egiaei: ei, omen

“Etorri bere es lengo modun eros-ten bere esei datos ta» - (Etorri ereez lehengo moduan erosten ere ezei datoz eta)«An oten ei siren karabiñeruk

guardiñ» - (Han egoten ei zirenkarabineroak gurdian)

enbarasu: enbarazua, eragozpena“Asittarako onek artok estau

balio, onek ba, siketu ittekolekuen, siketu kamaran edo beansueltu botateko lekuen, or iminttesiketu itten dire oboto, t´enbarasuestau aren bere itten» - (Hazitara-ko arto honek ez du balio, honekba, sikatu egiteko lekuan, sikatukamaran edo behean solte bota-

tzeko lekuan, hor ipinita sikatuegiten dira hobeto, eta enbarazuez du arean ere egiten)

endredo: endredoa“Gero or ibiltte siren usabaas or

endredon, jusgedure ta ara t´orra,estaitt akabun selan akaba san» -(Gero hor ibiltzen ziren uzabagazhor endredoan, auzitegira etahara eta horra, ez dakit azkeneanzelan amaitu zen)

engañu: engainua“Ipasterrekoa, eta beste estait

nongo ixen san, señek engañuandiau bertzolarik eiudela tratu» -(Ipazterrekoa, eta bestea ez dakitnongoa izan zen, zeinek engainuhandiagoa bertsolariek egin zute-la tratu)

enkargu: enkarguaentzute: entzutea

“Aiñ entzuterik estekosu?» -(Haren entzuterik badaukazu?)

erabagi: erabaki«Esbayen ego nas, orrek esan

gure deu ba, estot yakin ba, baiala es, setara, estot yakin setara,erabagi bet kasu beterako emonber da, erabagi bet, eta a erabagiestakitt selan emon, edo bayetzesanta ala esetz esanta» -(Ezbaian egon naiz, horrek esangura du ba, ez dut jakin ba, baiala ez, zertara, ez dut jakin zerta-ra, erabaki bat kasu baterakoeman behar da, erabaki bat, etaerabaki hura ez dakit zelaneman, edo baietz esanda ala ezetzesanda)

ere: era

20. Orokorra

— 250 —

eretxi: eritzia“Badeko inportantzi bai, badeko

inportantzi, b´or bere diferentzidau beste probadero baterik etabestera, nire eretxin” - (Badaukagarrantzia bai, badauka garran-tzia, ba hor ere desberdintasunadago beste probaleku batetik etabestera, nire eritzian)

errasoi, errosoi, arrasoi: arrazoiaerraye: erraia, marraerrege: erregeaerrekadu: erosketa, mandatuaerremese: erremesaerrespeto, errespetu: begirunea

«Errespeto areri artu ber dako ta»- (Begirunea hari hartu beharzaio eta)

erresultadu: emaitza, ondorioaerretolike: erretolikaerretratu: argazkia, erretratuaerritxe, erritte: errietaerronke: agirika, eztabaidaerru: errua

“Gero ixeten dau errue, dirumanejaten daleas, edo ididunek,edo karreteruek, edo juesak, edoorganisadorek, bata batek erruixeten dau gero, tranpe badau,irebasten daunak diru gorde bol-tzan, ta dana ondo, galtxen dau-nak, a miñ eintte lotxen da” -(Gero izaten du errua, dirua era-biltzen denez gero, edo ididunek,edo karreteroek, edo epaileek, edoantolatzaileek, baten batek erruaizaten du gero, tranpa badago,irabazten duenak dirua gorde pol-tsan, eta dena ondo, galtzen due-nak, hura min eginda lotzen da)

es: ezesalege: esalegeaeseresa: ezereza

“Eseresagaitxik eitxen daunegar” - (Ezerezagatik egiten dunegar)

esetz: ezetz«Bestek bayes batu berak, eta eses

batu se txakurre aukitxen deudelagauben bere bertan amarrata» -(Besteak baietz batu berak, etaezetz batu ze txakurra edukitzendutela gauean ere bertan amarra-tuta)

esetza: ezetzaesiñe: ezinaesixena: ezizena

“Esixena, or en jeneralean, etzenixena eroten deude orko gixonak»- (Ezizena, hor gehienetan, etxea-ren izena eroaten dute horkogizonek)

eskari: eskariaeskerrona: esker onaesker txarra: esker txarraesku bearra: esku beharraeskutu: ezkutuaestilo: molde, itxuraestorbu: enbarazuaesupide, eseupide: ezagupideaetorri: etorriaetzealdatza: etxe aldatzaeuskelerri: Euskal Herriafalte: falta, akatsa

“Berak ganadu tekon falta ba taori, daus ba, san batzuk, asuleketa gorriek, eta dekosenak gana-duk errapen» - (Berak ganaduakdaukan akats bat eta hori, dagozba, zain batzuk, urdinak eta


— 251 —

gorriak, eta dauzkanak gana-duak errapean)

fame: fama, ospea“Fama txarra auki dau umetoki

yatek» - (Fama txarra eduki duumetokia jateak)

fatxade: fatxada, itxura, moldeafetxe: datafile: ilaraforme: itxuragabarre: gabarragaltzai: galtzaia, galera

«Galtzai, ba esan gure deu ba,galdutzet» - (Galtzaia, ba esangura du ba, galdutzat)

gane: gogoa“Ba ona, ama onana edo, bairen

bat sarrarren kentxeko, edo geyauimintxeko gane edo badau, aurre-rako asi» - (Ba ona, ama onarenaedo, behiren bat zaharrarren ken-tzeko, edo gehiago ipintzekogogoa edo badago, aurrerakohazi)

ganore: ganoragarrote: garrotea, egurra, jipoia

“Asko konta leis, baya Yatabeketa Katikek beti auki daude garro-te» - (Asko konta litezke, bainaJatabek eta Gatikak beti edukidute garrotea)

gastu: gastuagause. gauza

«Batena tire orrek gausek, etaorrek pasakok ei dires» - (Batenakdira gauza horiek, eta horiekpasatukoak ei dira)

gedarra: deiagobernu: gobernua, jagokeragogo: gogoa

“Berak neskek esaun gogorikauki, esakon gustaten, ori nobioori, lengo a gustate akon antza» -(Berak neskak ez zuen gogorikeduki, ez zitzaion gustatzen,gizongai hori, lehengo hura gus-tatzen zitzaion antza)

gorroto: gorrotoa“Amarran daun txakurrek fijo

ingo eun ausi diferente, a, segunnor datorren, sarri ikusikoa, edogitxitxen ikusikoa, edo eskekoaedo, jitanuri barres sueltun dau-sena pe gorroto itzela» - (Amarrandagoen txakurrak ziur egingozuen ahausi desberdina, segunnor datorren, sarri ikusikoa, edogutxitan ikusikoa, edo eskekoaedo, ijitoari berriz solte dagoze-nak ere gorroto itzela)

grasi: grazia«Orrek grasi euken esaten» -

(Horrek grazia zeukan esaten)gusurre: gezurraia: ea

«Ia Bilbo ikusteko ia, esateoskuen» - (Ea Bilbo ikusteko ea,esaten ziguten)

idea: ideiaigul, igol: beharbada, berdinainbidi: inbidia, bekaitza

«Gu inbidies, enei selan yatendeun! ta gero geuri aurren imintteyan es» - (Gu inbidiaz, ene zelanjaten duen! eta gero geuriaurrean ipinita jan ez)

interesa: interesa“Ori interes andiko san» - (Hori

interes handikoa zen)ipuiñe, ipuñe: ipuina

20. Orokorra

— 252 —

“Guren ama esan ixen kantari,eta aitxe pere berana, sortziriyaten emoteko seuser, illunditxenedo, ipuñek eta onek konta bai,bearren gabiltzesela» - (Gureanama ez zen izan kantaria, etaaitak ere berarena, zortziri jatenemateko zer edo zer, ilundietanedo, ipuinak eta hauek kontatubai, beharrean gabiltzala)“Ipuñek lelauko ba, Lukitxonak

eta Otzotonak eta orrek» - (Ipui-nak lehenagokoa ba, Lukitorenaketa Otsotorenak eta horiek)

istoriala: istorioa, pasadizoaitxure: itxura

“Itxuren sarri askotan engañaitxen dau» - (Itxuran sarri asko-tan engainatu egiten du)

ixena, usena: izena“Beste ixen ba teko” - (Beste izen

bat dauka)«Orre pere beorren usena

eukieun» - (Horrek ere berorrenizena eduki zuen)

jenero: gauza“Olau jenerok, ori kasu ori a,

apur bet ni baño aurrerauko pere,oboto yakin bere, sorri asko aldenibiltte da, gu pere eukitten gendu-sen batzuk, e? baya lenaukokJesus Maria!” - (Holako gauzak,hori kasu hori, apur bat ni bainoaurreragokoek ere, hobeto jakinere, zorri asko aldean ibilita eta,guk ere edukitzen genituenbatzuk, e? baina lehenagokoekJesus Maria!)

kaje: kaxakamioi: kamioia

kanbio: aldaketa“Gero lantzen batek ba, aurok

kanbio eskateuden, agaittik edoorreaittik, edo karreteruagaittikedo» - (Gero lantzean batek ba,eurok aldaketa eskatzen zuten,hargatik edo horregatik, edokarreteroagatik edo)

kankarru: kankarroakargu: karguakarradere: korrikaldiakarte: gutuna, eskutitzakasu: kasua

“Kasu orren ganen bere berbaasko in du» - (Kasu horren gai-nean ere berba asko egin dugu)

kategori: maila, kategoriakeje: kexaklase: motakolore: koloreakontaala: kontatu ahalakontrako: kontrakoakontrario: arerioa, kontrarioa

«Ta es bakarrik, a, euskeren kon-trario garratza, baitte ixen santanboliñe ta txistuna bere, kontra-rio ixen san» - (Eta ez bakarrik,euskararen arerio garratza, baitaizan zen danbolina eta txistuare-na ere, arerioa izan zen)

kontu: 1. kontua, istorioa. 2. kontua“Ori su tiñosun kontu badekot

memorin baya» - (Hori zuk dino-zun kontua badaukat gogoanbaina)«Semek Pereuxen kontuk eta

badakix, e, atxitxek kontaten eiotzesan» - (Semeak Peruxen kon-tuak eta badakizki, aitaitak kon-tatzen ei zizkion)


— 253 —

kontzeju: aholkuakople: kopla

«Ba an on ei siren an kopletan» -(Ba han egon ei ziren han kople-tan)

kostunbre: ekandua«Ori estai pa, ori kostunbre asko

eukitten deude saldik eta astoketa» - (Hori ez dakit ba, hori ekan-du asko edukitzen dute zaldieketa astoek eta)

kotxe: autoa“Ba ori txe aik, a, Grupo Zarra,

edo aik etzek eta esiren on eta orote san feri, kamiñon ta, kotxeripesan oten ta» - (Ba hori eta haiek,Zarra Etxe-aldea, edo etxe haieketa ez ziren egon eta hor egotenzen azoka, kaminoan eta, autorikere ez zen egoten eta)

kuadru: kuadrua, laukialaskiduri: laskiduralastime: lastima

«Lastime euki euen» - (Lastimaeduki zuen)

lebe: leba, arduralege: legealikidu. likidoalotze: lotsamalesi, malisi: maleziamaneju: moldaeramantxure: matxura

«Erremendade ixete san grupobat, edo ganaduna edo seoser,gaixorik paraten basiren, edo illedo itxen basan, danan arten ao-nenbesteko bat pagaten sana,enterra edo in ber basan eta gal-tzai badeko mataderora eronta,galdu itxen bada baliotik, edo seo-

ser mantxure dekolako, mantxureixeten da dañu dekolako, ba,erremendadek abona sati bet» -(Erremandadea izaten zen taldebat, edo ganaduena edo zer edozer, gaixorik paratzen baziren,edo hil edo egiten bazen, denenartean haonenbesteko bat ordain-tzen zena, lurpetu edo egin beharbazen eta galtzaia badauka hilte-gira eroanda, galdu egiten badabaliotik, edo zer edo zer matxuradaukalako, matxura izaten daakatsa daukalako, ba, erreman-dadeak ordaindu zati bat)

marke: markamartxe: martxamasalgune: mazalguneamatrake: matrakamemori: oroimena, gogoa

“Estekot ori memorin ba” - (Ezdaukat hori gogotan ba)

meritxu: merituamesede: mesedeamodu: moduamolde: molde, itxura

“Diferentzi dekona apur bet,arrik, moldan deko, se moldakodan, arri bada laburre, altureandies, fasillau da ibiltten, arribada luseau, ta atzen badekopixu andie, gatxau da eroten» -(Derberdintasuna daukana apurbat, harriak, moldean dauka, zemoldekoa den, harria bada labu-rra, altuera handiagaz, erraza-goa da ibiltzen, harria badaluzeagoa, eta atzean badaukapisu handia, gaitzagoa da eroa-ten)

20. Orokorra

— 254 —

mundu: munduanagi: nagianaste: nahastea

“Erdere ixao da naste» - (Erda-raz izango da nahastea)

notesi: albistea“Katu baltzak notesi txarra

dakar» - (Katu beltzak albiste txa-rra dakar)

ofesio: ogibideaorde: ordeaordena: taxuaostabere: ostera ereostantzen: osterantzean, bestela

“Esne plasara baño, ostantzenen jeneral” - (Esnea plazarabaino, osterantzean gehienetan)

ostatu: ostatuaoste: osteapalanke: palanka

“Guren ote san aolau palankabat, palanka andi bet” - (Gureanegoten zen haolako palanka bat,palanka handi bat)

palise: jipoiaparade: parada, zita, hitzordua

«Orren amoma ta nire amomaGorlisera yote siren, eta bostatanimintteuden or parade, orra urte-teun, orra kurtzera» - (Horrenamama eta nire amama Gorlize-ra joaten ziren, eta bostetan ipin-tzen zuten hor hitzordua, horrairteten zuen, horra bidegurutze-ra)

pasade: jipoiapasadisu: pasadizoapatria: konfiantza handiapene: pena, saminaplomo: beruna

posa: pozapregunte: itauna

“Yakiñ ixen banaun selan sato-sen suok eta se pregunta ingoste-suen, ori aputxu bet obeto aukikonaun» - (Jakin izan banuen zelanzatozten zuek eta ze itaun egingodidazuen, hori apurtxo bat hobe-to edukiko nuen)

premio: sariapreso: presoaprobe: probaprobetxu: probetxua

“Umetoki yaneskeroan, ba esatesan, ba selan estaun urte atanprobetxurik emoten» - (Umetokiajanez gero, ba esaten zen, bazelan ez dagoen urte hartan pro-betxurik)

probintzi: probintziapropiñe: eskupekoapunte: puntapuntu: puntua, zer edo zer egitekoune egokia

sartuurten: sartu irtenseguru: antza

«Gaues, ostu itxen dire seguruegunes ta» - (Gauez, ostu egitendira antza egunez eta)

selo: 1. zeloa.2. jelosiasentiduri: zentzunaseñale, senalle: aztarna, seinaleaseñore: andreaseñoritxe: andereñoasera: zera

“Gero bauko beste bat a, ser bat” -(Gero badauka beste bat, zer bat)

seriñe: zer eginasidurri: zidurria, aztarna, lorratza


— 255 —

“Aitxu te sidurriri pes, onek ume-toki bota dau, te aspiñ aukikodau, sidurriri pes yan in saun» -(Aditu eta zidurririk ere ez, honekumetokia bota du, eta azpianedukiko du, zidurririk ere ez janegin zuen)

sobre: soberakinasorteo: zozketasurrumurru: zurrumurrua

«Orrek, a, or dabiltzes surrumu-rruten faltak esaten edo, surrumu-rru dabill» - (Horiek, hor dabiltzazurrumurrutan faltak esaten edo,zurrumurrua dabil)

sustu: ikara«Arrabek emo eusten niri baten,

sustu itzela, lau arraba euki doasnik, neu ixe nas bakarrik, eta,bason, a, ibiltte giñen atzaldetanganaduk yagoten igol, emeti para-je antzen, eta arraba bat etorriyaten ba, gau eintte, eta yoskilleixen san ta, orrotzak bastanteandik edo, serak eukitte sittusen,a, ta airi orrotzari, sarate, saka-mantekas edo estaitt, a, baya,orrotzan sarate asma neunen,sustu negargarri artu nik, taganadues etor giñen basoti etzera»- (Arrebak eman zidan niri baten,ikara itzela, lau arreba edukiditut nik, neu izan naiz bakarrik,eta, basoan, ibiltzen ginen arra-tsaldetan ganaduak jagotenigual, hemendik paraje antzean,eta arreba bat etorri zitzaidan ba,gau eginda, eta joskilea izan zeneta, orratzak nahiko handiak edo,

zerak edukitzen zituen, eta orratzhaiei, zarata ‘Sakamantekas’ edoez dakit, baina, orratzen zarataasmatu nuenean, ikara negarga-rria hartu nik, eta ganaduagazetorri ginen basotik etxera)

tabako: tabakoatande: txanda

«Ori tandarik tanda ixeta sanori, es urten urten, bear andieukitteun te» - (Hori txandariktxanda izaten zen hori, ezurtean-urtean, behar handia edu-kitzen zuen eta)

tape: tapa, estalkiateatro: antzerkia

«Gero teatron asi san, ta teatronlelau aste san» - (Gero antzerkianhasi zen, eta antzerkian lehenagohasten zen)

telefono: telefonoatope: topea

“Emeti don urek tope itxen tzo” -(Hemendik doan urak tope egitendio)

trabesa: trabesatranpe: tranpatrase: itxura

«Edurtze andi altzetako trasedeko» - (Elurtza handia altxatzekoitxura dauka)

trena: trenatrentiñe: trentina, andana, ganoratxonte: burua, irudi moduan era-biltzen da

ueku: hutsuneaumore: aldarteayasa: 1 itxura, planta, taxua. 2 -teko yasa, ohitura

20. Orokorra

— 256 —

21.1. ADJEKTIBO BAKUNAK

aberatza: aberatsaafo: afoa

«Gero lane garbittu te yo, yopalukas, ori ixeta san autze edodekona, dana kentxeko eta esunesun olan a, jenero garbiñ eittesan, ta ara yauste san autze lausakeleri, ta lotxe san afo afo afo» -(Gero artilea garbitu eta jo, jomakilakaz, hori izaten zen hau-tsa edo daukana, dena kentzekoeta ezagun-ezagun holan, jenerogarbian egiten zen, eta hara jaus-ten zen hautsa lako sakeleria, etalotzen zen afo-afo-afo)

ago kopiñe: aho txikerraagune: aguna

“Agune ondo ioko ta leorra txar-to ioko” - (Aguna ondo ehokoa etalehorra txarto ehokoa)

akabuko: amaierakoa, azkena“Bueno emen sonan ya, geu gara

akabukok, gero segiduko deudeigual gaste pere or dabiltzes ikis-ten edo dabiltzes ta, etorko direatzen bere” - (Beno hemen zonal-dean ja, geu gara azkenengoak,gero segituko dute beharbada gaz-teek ere hor dabiltza ikasten edodabiltza eta, etorriko dira atzeanere)

aldestayo: moldabakoa, itxuraba-koa

alegre: alaiaalperra: alperra

“Ori esaten daude, lelengo aurikyoten daune alperra dala” - (Horiesaten dute, lehenengo euriakjotzen duena alperra dela)

alperriko: alperrikoaalte: altua (f)altu: altua

“Altu eron ber, luse ixete san ta”- (Altu eroan behar, luzea izatenzen eta)“Gero neskak bentanan altu on

sireleas ikeratu in siren» - (Geroneskak leihoan altu egon zirenezgero ikaratu egin ziren)

amotza: amotzaandi: handia

«Karraju andi euki gendun,t´antxe itxen gendun guk» -(Karraju handia eduki genuen,eta hantxe egiten genuen guk)

antiguala: antigoalaantzeko: antzekoa

“Emen akaburengo antzekoUnparako ixao san” - (Hemenazken antzekoa Unparakoa izan-go zen)

antzu: antzua“Antzu da estauena ume itxeko,


— 257 —

21. ADJEKTIBOAK

Atal honetan adjektibo bakunak biltzen ditugu, noizean behin eratorri-ren bat ager daitekeen arren, hauetariko gehienak berba eratorrien ataleanagertuko dira. Bestalde, adjektibo konposatuak eta adjektibotzat erabiltzendirenak esakunen atalean agertuko dira. Azkenik, kolorei buruzko berbakazpi-atal berezian agertuko dira amaieran.

nai ardi ixen, nai auntze ixen naibaye ixen, antzu dau estaulakoume itxeko” - (Antzua da ezdagoena umea egiteko, nahiardia izan, nahi ahuntza izannahi behia izan, antzu dago ezdagoelako umea egiteko)“Antzu esaten dako, ya ume asi,

te esneri peres eta umeri pere este-konen, antzu ordun da” -(Antzua esaten zaio, ja umeahazi, eta esnerik ere ez eta umerikere ez daukanean, antzuaorduan da)

apala: apalaaparteko: apartekoa

“Bata bat ixeten da aparteko,nosonos yokatuten dauna» -(Baten bat izaten da apartekoa,noiz edo noiz jokatzen duena)

apatza: apatza“Apatza da apur bet, turru-turru

dauna, apas dau, ogi apatza” -(Apatza da apur bat, turru turrudagoena, apatz dago, ogi apatza)

apisiñedu: zaleaaproposa: aproposaaproposkoa: aproposekoaarbiñe: arbinaargala: argalaargi: argia

“Eguski suri da ba, goixen dato-rrena, argi argi datorren eguski” -(Eguzki zuria da ba, goizeandatorrena, argi-argi datorreneaneguzkia)

ariñe: arinaarraro: arraroaarro: harroaartesa: arteza

aspaldiko: aspaldikoaastokillo: astakiloaastoko: astokoa

“Katike apur bet astoko ixen daKatike» - (Gatika apur bat astokoaizan da)

astune: astuna“Astune ixen san a, a astune

ixen san bai ederra» - (Astunaizan zen hura, hura astuna izanzen behi ederra)«Astunau esta ixao seguru

antzen» - (Astunagoa ez da izan-go ziur antzean)

atrebide: ausarta (f.)atrebidu: ausartaatxiñeko: antzinakoa

“A errementarik atxiñekok eiñe-ko da” - (Hura errementariakantzinakoak eginekoa da)

axala: azala, sakonaren kontrakoabaju: baxuabakarra: bakarra

“Erroldan? gauen neskaton ben-tanatara yon, ori bakotxa bakarantzen” - (Errondan? gauean nes-katoen leihoetara joan, horibakoitza bakar antzean)

baliente: ausarta“Txori abi topetan, gure nebe

baliente san” - (Txori habia topa-tzen, gure neba ausarta zen)

baltzingo: beltzingoa, beltzaranabardingo: berdingoa, ertaina

«Bardingo da, esate les, ba, oriusaten da umekas sein pistikas,bardingotxue ixeten da txikitxue»- (Berdingoa da, esatea legez, ba,hori usatzen da umeakaz zeinpiztiakaz, berdingotxoa izaten datxikitxoa)

21. Adjektiboak

— 258 —

bardiñ antzeko: berdin antzekoabardiñe: berdina

“Len esan doten berbe da, bardi-ñe da” - (Lehen esan dudan berbada, berdina da)

bare: bareabarrabana: barrabanabarrabasa: barrabasabarri: berria

“Señe bai, señe, ba arik eta barrietorri arten” - (Seina bai, seina,ba harik eta berria etorri arte)

basto: latza, lakatza, tropeabeargiñe: beharginabero: beroabeterre: beterrea, okerra

«Beterre ori! ba pisti edo sitxelaedo» - (Beterre hori! ba piztia edozitala edo)

betiko: betikoa«Berakas sope betiko da» - (Bera-

katz zopa betikoa da)bigune: biguna

“Edur metxe da sera itxen dau-nen, biguntxu itxen daunen” -(Elur metxa da zera egiten due-nean, biguntxo egiten duenean)

biorri: bihurrabiribille: biribila

“Domekatan nauk esetu dot ori,panaderuk ekarteusen olan ogibiribiltxuek eta aik ara” - (Dome-ketan neuk ezagutu dut hori, oki-nak ekartzen zituen holan ogibiribiltxoak eta haiek hara)

bisge: betokerra (f.)bisgo: betokerrabiskorra: bizkorra

“Baya aurreti ibiltxen diren bis-korrari, eta eskiñetan yoten dire-

nari, imintxe aken, eskapalariri,nondi dabillen yakitxeko» -(Baina aurretik ibiltzen diren biz-korrei, eta bazterretan joatendirenei, ipintzen zitzaien, eskapa-lariari, nondik dabilen jakiteko)

bixi: bizia«Durangok, a, ganadu bixi edo

sera ixete siren» - (Durangok,ganadu bizi edo zera izatenziren)

burlekari: burlatiadefunte, difunte: defuntua (f)

“Gure amuma defuntek gantzer-di asko itxeun” - (Gure amamazenak galtzerdi asko egiten zuen)

defuntu, difuntu: defuntua“Despedide olan ixeten sala esa-

teun gure aitxe difuntuk” - (Agu-rra holan izaten zela esaten zuengure aita zenak)

delikedu: delikatuaderditxedu: ugaria

“Egurreas eintxe bearrak itzelatekes askok, orrek etze sar sarrak!an bearrak derditxeduk!” - (Egu-rragaz eginda beharrak itzelakdauzkate askok, horiek etxezahar-zaharrak! han beharrakugariak!)

desbardiñe: desberdinadiferente: desberdina

“Arbi eta naboa diferente tire” -(Arbia eta naboa desberdinakdira)

dotore: dotoreadultze: gozoa, eztiaedadeko: edadekoaederra: ederra

“Ta orduntxe beskaritxen dause-


— 259 —

la topa eusen ta beskari ederrayan, errekadu in txe etor san atze-ra” - (Eta orduantxe bazkaritandagozela topatu zituen eta bazka-ri ederra jan, errekadu egin etaetorri zen etxera)

elegante: dotorea“Antzar lumeas oten siren, baya

orrek elegantek ixeten siren” -(Antzar lumagaz egoten ziren,baina horiek dotoreak izatenziren)

eletriku: elektrikoaepela: epelaerako: erakoa, ganorazkoa, itxura-koa

errisau, errisedu: kirrudunaerrubie: ilegorria (f.)errubio: ilegorriaeskasa: eskasaesaune, esune: ezagunaeso: hezeaestimedu: estimatuaestu, istu: estuafaltzo, faltzu: faltsuafamade: ospetsuafamadu: ospetsua

“Kuike famadu ixete san” -(Kuika ospetsua izaten zen)“Ai pere famaduk ixete siren” -

(Haiek ere ospetsuak izaten ziren)«Famadu te gero imieuden andi

urtegarrenen Urondon» - (Ospe-tsua eta gero ipini zuten handikurtegarrenean Urondon)

fasille: errazafiñe: finaformala: zintzoafresko: freskoafuerte: indartsua

“Auri fuerte itxen dau” - (Euriaindartsu egiten du)«Ori bere suabe koisterik eta fuer-

te koistera bere!» - (Hori ere suabehartzetik eta gogor hartzera ere!)

fuertote: mozkotegaixoki: gaixokiagalanta: galanta

“Enei orrek txarrak unekadagalantak eukitten dittus ba” -(Enei horiek txarrak unekadagalantak edukitzen ditu ba)

garbi: garbiagarratza: garratzagasa: gaza, gezagasi: gaziagaste: gaztea

«Nik entzute dekot au,. a. gaste-tan aurki ixen sala bromak etaonetarikok eitxen, usaba» - (Nikentzutea daukat hau, hura gasta-tzen aurki izan zela txantxak etahauetarikoak egiten, uzaba)

gatxa: gaitza, zaila“Emetiko alderdirantza gas-

txuau on san, aren aren gatxau» -(Hemendiko alderdirantz gaiz-txoago egon zen, arean-areangaitzago)“Gitxi ixeta sireleas, gatxau ote

san a koisten” - (Gutxi izatenzirenez gero, gaitzago egoten zenhura hartzen)

giputze, kiputze: giputza“Kiputzek ibiltxe siren» - (Gipu-

tzak ibiltzen ziren)gixaje: gajoa, gizajoa (f.)gixajo: gizajoagogorra: gogorragoixetiko, goxetiko: goizetikoa

21. Adjektiboak

— 260 —

golfo: golfoagordiñe: gordinagorra: gorragosekille: gosekilagoso: gozoa

“Goso ixeten da» - (Gozoa izatenda)

guape: polita (f.)guapo: polita (m.)ierra: igerra, labetik pasatukoaiguala: berdinaillune: iluna

«Illunetan on gara» - (Ilunetanegon gara)«Emen gure alden dausen lurrek

en jeneral lur illune tire» - (Hemengure aldean dagozen lurrakgehienetan lur ilunak dira)

iñusente: inuzentea, leloa, ergelaitzela: itzela

«Sarartotza itzela dakarde orrek»- (Zaratotsa itzela dakarte horiek)

itzu: itsuaixille: isilakabroi: kabroiakalbo: burusoilakankale: kankala, mamalakankallu: kokoloakaru: garestia

«Plasan beti karutxuao saltxesan, ba gero plasan saldu esindanen, orretara almasenatara,pentzu almasenatara eroten sirenbaya aik eukitxeuden auren tru-koa, pisa itxeuden, ta lau, selemi-ñe pagateko ba, ori ber san, laukilo eta liberdi» - (Plazan betigarestitxoago saltzen zen, ba geroplazan saldu ezin denean, biltegihorietara, pentsu biltegietara

eroaten ziren baina haiek eduki-tzen zuten euren amarrua, pisatuegiten zuten, eta lau, zeleminaordaintzeko ba, hori behar zen,lau kilo eta libra erdi)

klaru: argiakategoriko: kategorikoakillibere: kilikabera

«Oten dire bei betzuk, killibereorti dator, yatzitten danen, lenen-gon, a, sustu artxen deude, estaokerra igol, baya a sustu artxendeuleas, baken esta egoten, etanorberari abrosidu eraitten tzo,yatzitten donari beste batzu pa,masal masalak yon eratzitten taigusi tte, ta bake bake baken taausnarrean para, ta ori killiberedana nerbiosa oten da beti» -(Egoten dira behi batzuk, kiliberahortik dator, jaisten denean, lehe-nengoan, ikara hartzen dute, ezda okerra beharbada, baina ikarahura hartzen duen legez, bakeanez da egoten, eta norberari abro-zidu eragiten dio, jaisten doanaribeste batzuk ba, mazal-mazalakjoan eraisten eta igurtzi eta, etabake-bake-bakean eta hausna-rrean paratu, eta hori kiliberadena artega egoten da beti)

koitxede: koitadua (f.)koitxedu, koittedu: koitadua (m.)

«Kriedu ixen san apur bet koitte-du» - (Morroia izan zen apur batkoitadua)

kokole: mamala (f.)kokolo: kokoloa (m.)konpleto: osoakontrako: kontrakoa


— 261 —

koxu: koxuakuadradu: karratualabana: labainalaburre: laburralarri: larria

“Larri antzeko da” - (Larri antze-koa da)

latza: latza“Ama difunteak auki seittusen

arriokok, asko on siren guren,ama difuntek ekarrikok miesas-kok, apur bet latza pai, baya fuer-tek aik» - (Ama defuntuak edukizituen arreokoak, asko egon zirengurean, ama defuntuak ekarri-koak mihisezkoak, apur bat latzakbai, baina sendoak haiek)

lele: lela (f.)lelo: leloa (m.)leorra, liorra: lehorralerde: lerda (f.)lerdo: lerdoa (m.)libre: askea

«Ba itxen dire baten batzuk, eukidot nik, a, soso libre itxitxe ta kan-pon» - (Ba egiten dira batenbatzuk, eduki dut nik, zozoa libreutzita eta kanpoan)

listo: argia, azkarralisu: laua

“Lisu lisu ixen daitxela!” - (Lau-laua izan dadila!)

lodi: lodia«Narru lodi deko onek, et´onek

estau asko pisako, onek, a, narrundeko kilo asko ta» - (Narru lodiadauka honek, eta honek ez duasko pisatuko, honek, narruandauka kilo asko eta)

loye: lohia, zikinalupu: lupua, zitala, ziztrina

“Lupu ori!» - (Lupu hori!)luse: luzea

“Gero orrek mustur lusek eta ule-tzuk edo suriauk etorri siren,antzekok etorri siren gero» - (Gerohoriek mutur luzeak eta iletsuakedo zuriagoak etorri ziren, antze-koak etorri ziren gero)

lusenge, lusinge: luzanga«Lusingeas guren eitxe san» -

(Luzangagaz gurean egiten zen)luseske: luzangamaje: polita, izakera onekoa, begi-koa (f.)

majo: polita, izakera onekoa, begi-koa (m.)

makala: makala, gaixoamakarra: makarra, txikerra, eskasamaketo: erdalduna, kanpotarramamale: mamalamanku, mangu: maingua, besa-motza, hankamotza«Mangu beso falta dauna edo

kadera bat falta dauna da» -(Maingua besoa falta duena edozango bat falta duena da)

mantxu: besamotza“Nik estot esetu baya mantxue” -

(Nik ez dut ezagutu baina besa-motza)

masala: mazalamea: mehea

“Orretarako jeneralmentenonena antzeko ixete san lexarra,me metxu beti gora tantai, bertanyayoko es errame, aritxe edo lexa-rra, gastañe bere bai baya emensonan gastañe gitxi on da orreta-rako, gitxi, lexarra asko” - (Horre-tarako gehienetan onena antze-

21. Adjektiboak

— 262 —

koa izaten zen lizarra, mehe-mehetxoa beheti gora tantaia, ber-tan jaiokoa ez abarra, haritza edolizarra, gaztaina ere bai bainahemen lurraldean gaztaina gutxiegon da horretarako, gutxi, liza-rra asko)«Galtzerdi beti, galtzerdi lodiek

eta galtzerdi meak ixete siren» -(Galtzerdia beti, galtzerdi lodiaketa galtzerdi meheak izatenziren)

meatza: mehatzamengela: mengela

“Lusen ademas gitxi badau men-gelau” - (Luzean gainera gutxibadago mengelago)

merke: merkeamiko: mikoamiliki: milika

“Gure ama milikitxu bere basan

yaten, ta eseun yaten, ardau ekar-te sen a, bost litroko botillek, iñosikusi dosus suk, axetariko botillebat, anditzet ekarteun a, ta aitxekedateun berak eseun edaten ta» -(Gure ama milikitxoa ere bazenjaten, eta ez zuen jaten, ardauaekartzen zen, bost litroko botilak,inoiz ikusi dituzu zuk, haiexetari-ko botila bat, handitzat ekartzenzuen hura, eta aitak edaten zuenberak ez zuen edaten eta)

mingorra: mingorramingotza: mingotsamiskiñe: mizkinamorene: beltzarana (f.)moreno: beltzarana (m.)morrosko: morroskoamotza: motza

«Ori gaste bateri esate motza da» -(Hori gazte bati esatea motza da)


— 263 —

mutu: mutuanagi: nagianaturala: naturalanausi: nagusianormala: normala

«Batzu eongo dire normalapaya, ostantzeko pere badaus ain-bet sartute» - (Batzuk izango diranormalak baina, osterantzekoakere badagoz hainbat sartuta)

obe: hobeaoidalau: ohidalakoa, nahikoa han-dia«Beñekati ona oidalau alde dau»

- (Meñakatik hona ohidalakoaldea dago)

okerra: okerraona: ona

“Ni enitzen ixen korrittan ona» -(Ni ez nintzen izan korritzenona)

oso: osoaosoko: osokoaostantzeko: osterantzekoaotza: hotza

“Bueno emen otza deku gosanaorra sutera» - (Beno hemen hotzadaukagu goazen haorra suetera)

otzakille: hozberapike: pikeapobre: txiroa, pobrea

«Emen jente pobre on gara taesin txala ill etzen, saldu in bertxala» - (Hemen jende pobreaegon gara eta ezin txahala hiletxean, saldu egin behar txahala)

politxe, politte: polita“Politte da ori sano» - (Polita da

hori sano)potole: potolo (f.)

potolo: potolo (m.)printzipala: nagusia, gorengoaputze: putzasabala: zabala

«En jeneral asko pisaten deunganaduek, ba, lusero yaten egon,yaten lusero lodi, eta ganadu luseedo sabala edo, orrek pisaten deuasko» - (Gehienetan asko pisatzenduen ganaduak, ba, luzaro jatenegon, jaten luzaro lodi, eta gana-du luzea edo zabala edo, horrekpisatzen du asko)

sagradu: sakratuasakona: sakonasala: zaila, gogorra baina malgua

“Sal dauna da gogor daun okele,okela sala da, ba tiretu te tiretu tegome modun tiretuten dan batasala» - (Zail dagoena da gogordagoen okela, okela zaila da, batiratu eta tiratu eta goma moduantiratzen den bat da zaila)“Sal bai gogorra dana» - (Zail bai

gogorra dena)“Gixon sala da ba, kantza itxen

estan persona bata sala, sala daori gixona!, esta kantza bere itxenbearren esateko lekun ba sala,ekiñ txe ekiñ, ba orixe gogorra,esate les, tiretu te tiretu te tiretuitxen daun gixona bata» - (Gizonzaila da ba, nekatu egiten ez denpertsona bat da zaila, zaila dagizon hori! ez da nekatu ere egi-ten beharrean esateko lekuan bazaila, ekin eta ekin, ba horixegogorra, esatea legez, tiratu etatiratu eta tiratu egiten duen gizonbat da)

21. Adjektiboak

— 264 —

“Sal dau au okele” - (Zail dagookela hau)

sale: zaleasamurre: samurra

“Samurre da bigun dauna» -(Samurra da bigun dagoena)

saparra: zaparrasarra: zaharra

“Karo oiñ estau, arbola sarrikestau on bere ta» - (Jakina orainez dago, arbola zaharrik ez dagoegon ere eta)«Onek amalau urten diferentzi

deke, onek eta sarrak» - (Hauekhamalau urteren aldea daukate,honek eta zaharrak)

sarratu: zerratuasaskela: saskela, lohiaseatza: zehatzasekena: zekenaselebre: xelebrea

«Olan bertzo imiñi, a, ta selaubertzok! Mungiñ, a egun beten, a,orren Taketen, omenaje egonsanen, a, orrek imiñi otzesan, a,ofisio imintteko, au markiñarraselebre selan da ba?» - (Holan ber-tsoa ipini, eta zelako bertsoak!Mungian, hura egun baten, Takethorren, omenaldian egon zenean,horrek ipini zizkion, ofizio ipin-tzeko, markinar hau xelebrezelan da ba?)

sendo: sendoasiku: sikua

“Ardau baño obe da, siku te ure,ure fresko da ona» - (Ardauabaino hobea da, sikua eta ura, urfreskoa da ona)

singriñe: itxura oneko mutila

sistriñe: ziztrinasitxela: zitalasoro: zoroasorrotza: zorrotza

“A bere galtzues a kargatasakues yositxe imintxe ixete sanpuntera sorrotza, erdiñ altureemon daiñ» - (Hura ere galtzua-gaz hura kargatuta zakuagazjosita ipinita izaten zen puntarazorrotza, erdian altuera emandezan)

suabe: suabea, leunasueltu: solte, soltua

«Fraka mendela darosu sueltun»- (Praka mendela daroazu solte)

surre: zuhurrasurtze: zurtzaterko: tematia

“Ba torpe dalako ibiltxeko ta,terko ta torpe da ibiltxeko ta,manejable esta» - (Ba torpea delakoibiltzeko eta, tematia eta torpea daibiltzeko eta, erabilgarria ez da)

terrible: itzelatorpe: torpeatrankille: lasaia, barea

«Es es, usaba trankill aukiko su,egon ber dosu emen» - (Ez ez,uzaba trankil edukiko duzu, egonbehar duzu hemen)

triste: hitsa, tristeatrope: dorpea, astuna

«Batzuk beyek ba, txal txiki txiki-txu itten deudea ta fasill, bayabeste batzuk txal trope, ta esiñ eiñ»- (Batzuek behiek ba, txahal txiki-txikitxoa egiten dute eta erraz,baina beste batzuek txahal dor-pea, eta ezin egin)


— 265 —

txarra: txarra«Txarra, sano txarra, ak, a, ama-

rra itten dau inyabe seiñ arto seinsera, apur bet koisten badauondo» - (Txarra, sano txarra,hark, amarratu egiten du indabazein artoa zein zera, apur bathartzen badu ondo)

txato: sudurmotzatxikerra: txikerra

“Señe esaten gendun ba txikerre-na” - (Seina esaten genuen ba txi-kerrena)

txikitxu: txikitxoaugeri: ugariaulegorri: ilegorriaule suri: ile zuria, ile zuriduna

“Suk esetu sendun? ule suri bet?ni baño gasteau da, ule suri bet» -(Zuk ezagutu zenuen? ile zuribat? ni baino gazteagoa da, ilezuri bat)

umedu: hezeaurrengo, urrao, urreo: hurrengoa

“Ta gero urrengo non imin san?»- (Eta gero hurrengoa non ipinizen?)

urri: urria“Intxurrek bere ordun urri ote

siren» - (Intxaurrak ere orduanurri egoten ziren)

ustela: ustelautze: hutsayakana: jakana, txarto eta gutxijaten duena

yaseko: itxura onekoa

21.2. KOLOREAK

asule: urdina“Txori politte da, asule» - (Txori

polita da, urdina)

asuliske: urdinxkabaltza: beltzabaltziske, baltzuske: belxkabellegi: beilegia, horiabellegiske, bellegiste: beilegixka,horixka

berde: berdea“Errama berde t´orri berdeas

sagarrari berari urteten tzo bera-na balitte modun» - (Errama ber-dea eta orri berdeagaz sagarrariberari irteten dio berarena balitzmoduan)

berdiske, berduske: berdexkagorri: gorria

«Oin bere, oiñ asi dire, oraintzu,urte gitxis onantza, gorrik, katala-nak edo direla diñe baya es eme-kon modukok, surin formakoketa, gorri suri naste balitzesanmodun, emekok gorri gorri tire» -(Orain ere, orain hasi dira, orain-tsu, urte gutxiz honantz, gorriak,katalanak edo direla dinote bainaez hemengoen modukoak, zurienitxurakoak eta, gorri-zuri nahastebalira moduan, hemengoak gorri-gorriak dira)

gorriske: gorrixka“Batzuk alan gorriskeau pere ote

siren» - (Batzuk halan gorrixka-goak ere egoten ziren)

grise: gris«Nabarrak batzuk, nabartxu

gorrik, nabartxu illunek, ta bestebatzuk grisek, baltza ta suriek,t´olan, katuk kolore askotakokoten dire» - (Nabarrak batzuk,nabartxo-gorriak, nabartxo-ilu-nak, eta beste batzuk grisak, bel-

21. Adjektiboak

— 266 —

tza eta zuriak, eta holan, katuakkolore askotakoak egoten dira)

kolorge: kolorgeamarroi: marroi

“Karakola taus batzuk, ganenmarroi dekenak» - (Barraskiloakdagoz batzuk, gainean marroiadaukatenak)

marroiske: marroixkamorau: morea

nabarra: nabarrapardu: nabarrasuri: zuriasuriske: zurixka

“Aik nabarrak, ollo geyenak, erdinabartxuk edo suriskek edo gorrikedo» - (Nabar haiek, oilo gehienak,erdi nabartxoak edo zurixkak edogorriak edo)


— 267 —

22. ADITZONDOAK

Batu ditugun aditzondoak sailkatzeko euron esangura hartu dugu oina-rritzat. Era honetara, atal honetako azpi-atalak denbora aditzondoak, lekueta kokaguneak, modu aditzondoak, maila aditzondoak eta zenbatekoakizango dira.

22.1. DENBORA ADITZONDOAK

ariñ: lasterarreskero: harrezkeroarten: artean, lehenagoaspaldi: aspaldi

“Guk ganadurik esteku aspaldi-ko urtetan» - (Guk ganadurik ezdaukagu aspaldiko urteetan)«Estu iñ oiñ aspaldi, aspaldiko

urtetan ta» - (Ez dugu egin orainaspaldi, aspaldiko urteetan eta)

aspaldiñ: aspaldianaton: atoan, behingoan

«Aton korrikunek eta danakeingo seitxusen» - (Atoan korriku-neak eta denak egingo zituen)

atxiñe: antzina«Seuser esateuden atxiñe» - (Zer

edo zer esaten zuten antzina)atzera: atzera, berrizaurten: aurten

“Bai aurten bere, labasu in yuguk» - (Bai aurten ere, labasuaegin dugu guk)

baiñ: behin“Ni lagunduten, a, ba yon inas

bain baño giautan, baya es olanokerrakaitxik» - (Ni laguntzen, bajoan egin naiz behin baino gehia-gotan baina ez holan okerrenga-tik)

barriñ: berriro, berrizbeingon: behingoan

belu: belu, berandu“Oin belutxuau bere ereitxen

dire» - (Orain belutxoago ere erei-ten dira)«Ure guri belu etor daku, ta

kamiño bere belu, ure lelengokamiño gero guk ein gendun» -(Ura guri belu etorri zaigu, etakaminoa ere belu, ura lehenengokaminoa gero guk egin genuen)

beti: beti«Ure ona beko errekara yoten

gintzen, an eitten gendun, olanein tte prese, erropentzat, ta geroemeti yote nitzen ure bille araxebeti» - (Ura hona beheko errekarajoaten ginen, han egiten genuen,holan egin eta presa arroparen-tzat, eta gero hemendik joatennintzen ura bila haraxe beti)

bider: biderbirritteko aldis: birritako aldiz

“Ni birritteko aldis ego nas urtebitten, enitzen urte gustittenyoten, ba birritteko aldis ego nas,iru abarketa pare apurtu nittusenurte baten, Yatati yon ber b´oñeseta garo goxen goxeti, eta ero nittu-sen brusek, atxiñekok, gero brusepere akabun, suon pariente, a lotusan brusekas, eta bueno, eron a,boltzan, sartxuauk ero nittusenbotateko ta, barriek bruseko bol-tzan, Bakiora allegate nasenenkamiñora, yantzitteko, auri apu-txu be pere i saun, San Juan ixe-naittik, bota nittusen an abarketasarrok, yantzi nittun barrik, bayanik yantzan bere asko iñ, eta askoibilli, eta atzera San Juaneti

Bakiora buelta beatzak kanpondirela, sei peseta! diru ixen sanorduko gero! sei peseta barrikpaga nittusen Bakion, eta etzekokesiren enterau, e? oba! ostabereyantzitte, ai pere beatzak kanpondausela, etzera orduko, goxen ba,gaueko amabik edo ordu batak,apurtu bere ariñ itte siren, busties-kero ta ensegida errementa, geroaldatz andi tte Yatati selau bidek!”- (Ni birriteko aldiz egon naiz urtebitan, ez nintzen urte guztietanjoaten, ba birriteko aldiz egonnaiz, hiru abarketa pare apurtunituen urte baten, Jatatik joanbehar ba oinez eta gero goizeangoizetik, eta eroan nituen brusak,antzinakoak, gero brusak ereazkenean, zuen senide, hura, lotuzen brusakaz, eta beno, eroanhura, poltsan, zahartxoagoakeroan nituen botatzeko eta,berriak brusako poltsan, Bakioraailegatzen naizenean kaminora,janzteko, euri apur bat ere eginzuen, San Juan izanagatik, botanituen han abarketa zaharrok,jantzi nituen berriak, baina nikdantzan ere asko egin, eta askoibili, eta atzera San JuanetikBakiora buelta behatzak kanpoandirela, sei pezeta! dirua izan zenorduko gero! sei pezeta berriakordaindu nituen Bakion, eta etxe-koak ez ziren enteratu, e? hobe!ostera ere jantzita, haiek erebehatzak kanpoan dagozela, etxe-ra orduko, goizean ba, gauekohamabiak edo ordu batak, apurtu

22. Aditzondoak

— 268 —

ere arin egiten ziren, bustiz geroeta behingoan errementatu, geroaldats handia eta Jatatik zelakobideak!)

birritten: birritaneguno: egundoeguno beti: egundo beti

«Ta gero, lenengo, ibiltten dandenporan, ba mesa bat atara,kuadrille dustiñ ixenen abaderiesanta, ori eguno beti usa du bai»- (Eta gero, lehenengo, ibiltzenden sasoian, ba meza bat atera,talde osoaren izenean abadeariesanda, hori egundo beti usatudugu bai)

en jeneral: gehienetan«Ori da atxa antzeko da ori,

atxa, estai nik, e, olau, illunantzeko, ta atxa daun lekun enjeneral ba, lurre gitxi oten da» -(Hori da haitza antzekoa da hori,haitza, ez dakit nik, holakoa, ilunantzekoa, eta haitza dagoenlekuan gehienetan ba, lurra gutxiegoten da)

ensegida: behingoan«Etzeri txe bentanak eta orrek

galduten dire ensegidako baten» -(Etxeei eta leihoak eta horiek gal-tzen dira berehalako baten)

gero: gero«Gero esto, serakas eintxe, egu-

rrekas eintxe, bidurregas» - (Geroestoa, zerakaz eginda, egurrakazeginda bidurragaz)

gesu beten: gesu baten, une baten“Piñuk a, gesu beten, or aprill

ingerun edo, aus bet botaten dau,

autze bellegiske bat, ta ak autzekitten dau ori» - (Pinuak, gesubaten, hor apiril inguruan edo,hauts bat botatzen du, hautsa bei-legixka bat, eta hauts hark egitendu hori)

geyen bat: gehien batgeyenen: gehieneangitxienen: gutxieneangoxeti, goxetik: goizetik

«Autobus bet beti ote san Bilbora,goxeti urtenta, egunes urten,sasoittako etzen egon berrixetasan ta» - (Autobus bat beti egotenzen Bilbora, goizetik irtenda, egu-nez irten, sasoietako etxean egonbehar izaten zen eta)

iges, ies: iaz, igazlantzen: lantzeanlantzen beiñ: lantzean behin

«Berak ma ma ma itxeun lan-tzen beiñ, ta auntzerdera da ori» -(Berak ma-ma-ma egiten zuenlantzean behin, eta ahuntzerdarada hori)

lantzen beiñen, lantzen biñen:lantzean behin, noizean behin“Asko gustate yakon Joseri olan

bertzotan, nies bere itteun lantzenbeiñen» - (Asko gustatzen zitzaionJoseri holan bertsotan, nigaz ereegiten zuen lantzean behin)

laster: lasterlelengo: lehenengolen: lehen

“Len sikeran olan esate akon» -(Lehen behintzat holan esatenzitzaion)

lengo aldiñ: lehengo aldian


— 269 —

“Lengo aldiñ enterru bet on sanLemoisen» - (Lehengo aldian hiletabat egon zen Lemoizen)

lengoan: lehengoanlengo egunen, lengunen: lehen-go egunean

nosepeiñ, nosipeiñ: noizeanbehin«Eitten de barres, barikutan,

nosipeiñ, buskentzakas, menu bet»- (Egiten dute berriz, barikuetan,noizean behin, buzkantzakaz,menu bat)

nosgure: noizguraoiñ: orainoindokarren, ondikarren, ondi-ñokarren: oraindinokarren“Ondikarren anaje bixi da» -

(Oraindinokarren anaia bizi da)ondiño: oraindino

oñikarren, oñokarren, oñarren:oraindinokarren“Ain buru oñokarren gure

kamaran disekata dau» - (Harenburua oraindinokarren gurekamaran disekatuta dago)

oño: oraindinooraintzu: oraintsu

«Oraintzu erosi da» - (Oraintsuerosi da)

ordun: orduanostabere: berriro, ostera ereosten: osteansarri: sarri

“Sarri alkarreas egoten gintzenan» - (Sarri elkarregaz egotenginen han)

sarritten, sarritxen: sarritansegidun: segituan

«Beste gustu be tekoleas, segidunyateko emeko jenteri estako gusta-

22. Aditzondoak

— 270 —

ten» - (Beste gustu bat daukanezgero, segituan jateko hemengojendeari ez zaio gustatzen)

sekule: sekula

22.2. LEKUA-KOKAGUNEAK

akabun: amaieran, azkeneanalbo: alboa

«An bason bixi sireleas, saldibaño eseuden aukiko andi urteta-ko ta basea, albo gustitxati, bidesalle gustitxan» - (Han basoan bizizirenez gero, zaldia baino ezzuten edukiko handik irteteko etabasa, albo guztietatik, bide sailosoan)

alde: aldeaalderdi, aldardi, alderri, aldarri:alderdia“Andi beste alderditti yon espa-

bere, andi pasa» - (Handik bestealderditik joan ezpabere, handikpasatu)“An dau oin bere Yataben goiko

alderditti arrisko maye» - (Handago orain ere Jataben goikoalderditik harrizko mahaia)

aparte: aparteasau, asao: asago

«A pere saspi ume edo aukieusen, eta etorri, kanpoti edo ixen,eta ume bautisaten eroteko, urraoegunerako, a, tasise artu, ordunondiño esauden kotxeri pere auki-ko aik, seguru, eta tasise artu, nikestait non, asau nonon, ta umebautisaten eroteko etorri» - (Harkere zazpi ume edo eduki zituen,eta etorri, kanpotik edo izan, etaumea bateatzen eroateko, hurren-

go egunerako, taxia hartu,orduan oraindino ez zuten kotxe-rik ere edukiko haiek, ziur, etataxia hartu, nik ez dakit non,asago non edo non, eta umeabateatzen eroateko etorri)

aspi: azpiaatze: atzea

«Ibiltxen irekasteko pañelu betamarra, olan, ta atzeti, a, sarri-txen in dot nik, atzeti» - (Ibiltzenirakasteko zapi bat amarratu,holan, eta atzetik, sarritan egindut nik, atzetik)

aurre: aurreabarru: barruabea: beheabestekalde: besteko aldeabitxarte, bittarte: bitartea

«Ori urrengo layetako asuntun,eta gero bitxartek eta eraitxeko ta,exe» - (Hori hurrengo laiatzekogora beheran, eta gero bitarteaketa ereiteko eta, exea)

erdi: erdia“Ama defuntek eta, gixon biñ

erdiñ esateun berak eitteula amapaya” - (Ama defuntuak eta gizonbiren erdian esaten zuen berakegiten zuela amak baina)

gane: gainagoye: goia

“Emeti Andraka dau lelengo, orgoyen» - (Hemendik Andrakadago lehenengo, hor goian)“Goyen ote san» - (Goian egoten

zen)ingeru, ingiru: ingurua

“Emen ingerun esan on a, niremodun a palanke altzaten dau-


— 271 —

nik, ta ni paño inyer giau dekenmutillek on siren emen» - (Hemeninguruan ez zen egon, niremoduan palanka hura altxatzenduenik, eta nik baino indargehiago daukaten mutilak egonziren hemen)«Nik ser eukiko neun ordun, urte

pa amabost urte ingeru olan» -(Nik zer edukiko nuen orduan,urteak ba hamabost urte inguruholan)

kanpo: kanpoa“Plase kanpon ote san» - (Plaza

kanpoan egoten zen)ondo: ondoaparaje: 1. paraje, hurbil. 2. ingu-rua, lurraldea“Emen parajen eston askoran

bere» - (Hemen inguruan ez daegon aizkoran ere)

pare: parea«Andrak ibiltteuren, gorantza,

lelau, onexen pareti, aukitxeusen,a, barille batzu pere aukitxeure-san, edo etzen itxe siren espere,aurren alan istutu» - (Andreekerabiltzen zuten, gorantz, lehena-go, honexen paretik, edukitzenzituen, barila batzuk ere eduki-tzen zituzten, edo etxean egitenziren ezpabere, aurrean halanestutu)

paren: pareanparte: aldeapunte: punta, muturra

22.3. MODU ADITZONDOAK

adi: adi, begira«Gorri lepoa, ta olan bulertxu

suri ta burutxu alan goyen deulaadi oten da» - (Gorria lepoa, etaholan bulartxoa zuria eta buru-txoa halan goian duela adi egotenda)

agiriñ: agirian“Agirin baukos, ontxe datorkos,

markata dekos» - (Agirianbadauzka, oraintxe datozkio,markatuta dauzka)

albos: albozalrrebes: aldrebesamarran, amarren: amarranamesetan: ametsetanandan: andanandaran: abiadanantzen: antzean

“A pere besten antzen eukikoeun» - (Hark ere bestearenantzean edukiko zuen)

aparte: aparteapenas: 1. nekez. 2. ez dirudi, ezliteke pentsa

apropos: nahitaardures: ardurazariñ: arinarrimun: babespeanartega: artega, urduriartesen: artezeanarto yorran: arta-jorran

“Nok yagon? amak guren, a, sor-tzi ixen gintzesan, eta, ni yagotenegonintzen sei urte dekosen umebat, seguru bere, eta gero bestek a,ba a bere yon in san antza apu-txu bet, asi sanen, ni asi nintze-nen ta gero beste bat, ausoko bat,ta gero, bestentzako, aorko bat,erdi ingerukok ixeten siren a, etor-ten sirenak yagoten, ta aik yon,

22. Aditzondoak

— 272 —

yon san sei urteas nik artu neuna,bi, laugarrena, neuk, sei urteas,ta bakixu ser eineutzen? ama taaitxe yon siren solora, artoyorran, eta esne imiosten prepara-ta uregas umeri emoteko, eta aesne bota, arritxi bera, eta geromasustek yaten ibil nintzen tamasustek emon umeri, ta geroberaskoas, aditxu selau a, ta oriakordun dekot, ta makiñe bateriesan tzet, orixe, ta amari bere baigero, amari txe aitxeri baya lelen-gotan es” - (Nork jagon? amakgurean, zortzi izan ginen, eta, nijagoten egon nintzen sei urtedauzkan ume bat, seguru ere, etagero bestea, ba hura ere joan eginzen antza apurtxo bat, hazizenean, ni hazi nintzenean etagero beste bat, auzoko bat, etagero, besteentzat, haorko bat, erdiingurukoak izaten ziren, etortzenzirenak jagoten, eta haiek joan,joan zen sei urtegaz nik hartunuena, bi, laugarrena, neuk, seiurtegaz, eta badakizu zer eginnion? ama eta aita joan zirensorora, arta-jorran, eta esneaipini zidan prestatuta uragazumeari emateko, eta esne hurabota, harritik behera, eta geromasustak jaten ibili nintzen etamasustak eman umeari, eta gerobeherazkoagaz, aditu zelako, etahori gogoan daukat, eta makinabati esan diot, horixe, eta amariere bai gero, amari eta aitaribaina lehenengotan ez)

asarre: haserre

askoran: aizkoranatzekos aurrera: atzekoz aurreraatzes: atzez

«Kasu beterako, atzes badatos,aurres badator olan kaderak,t´onen kaderan aurreko, edo apurapur bet atzeratxuau buru ekarber deu txalak, ta buru ikustenespaosu atzera datortzu, ta atxala txarto dau» - (Kasu batera-ko, atzez badatoz, aurrez badatorholan hankak, eta hanka hauenaurrekoa, edo apur-apur bat atze-ratxoago burua ekarri behar dutxahalak, eta burua ikusten ezbaduzu atzera datorkizu, eta txa-hal hura txarto dago)

aurki: aurki, hurreanaurrekos atzera: aurrekoz atzeraaurres: aurrezauskera: euskarazauspes: ahozpezbakarren: bakarreanbanan: bananbanan-banan: banan-bananbandan: taldeanbardiñ: berdin

“Botaixu bardin da ta» - (Botaezazu berdin da eta)

barres: berrizbearren: beharrean

“Guges bearren dabillela eskon-du san, orregas neskatogas, taardi bet erosi, eta Armintzen afariemoskun» - (Gugaz beharreandabilela ezkondu zen, neskatohorregaz, eta ardi bat erosi, etaArmintzan afaria eman zigun)

beintzet: behintzatbeluniko, beluneko: belauniko


— 273 —

benetan: benetanberbas: berbazberbetan: berbetan

“Suk berbetan bere badakixu» -(Zuk berbetan ere badakizu)

beres: berezbestela: bestela, ederto

«Labra bestela ingo su, olan, etabera botata fasillau, baya gerogoyenean, solo goyenean, gixelanbat edo bi, ensegida galdu eraingotzesus ari solori, se a lur barik itxi-kosu, te lur barik esta koisten eser» -(Landu bestela egingo duzu, holan,eta behera botata errazago, bainagero goienean, soro goienean, giza-lan bat edo bi, behingoan galdueragingo dizkiozu soro hari, ze lurhura barik utziko duzu, eta lurbarik ez da hartzen ezer)

burus: buruz“Ori yaki neun burus dana nik,

baya oiñ astu in dat» - (Hori jakinnuen buruz dena nik, bainaorain ahaztu egin zait)

dana dala: dena deladandarres: dandarrezdardakadan: dardakadandebalde: doanderrepente: bat-batean, halakobaten

derrigor: derrigorderrigorres: derrigorrezdrogan: drogan, bihurrikerietanegas: hegazen jeneral: gehienetaneras: eraz, eskuraerdera: erdarazerderas: erdarazerdi bana: erdi bana

errentan: errentanerreskadan: erreskadanerreskan: ilaran, erreskanerroldan: errondaneskapan: iheskaesken: eskeaneskus: eskuzfatxadas: fatxadaz, itxuraz, moldezfijo: ziur

“Gixonak fijo golpera, dak!abantza eraitten tze apur bet» -(Gizonak ziur golpera, dak!aurreratu eragiten die apur bat)

ganera: gainerageldi: geldigeldiñ: geldi

“Gure estala bere geldiñ esirenoten ta» - (Gura ez dela ere geldiez ziren egoten eta)

geyenen: gehieneangitxienen: gutxieneangusture: gusturailledan: ilaraniruntzire: iruntzirajeneralen: orokorreanjeneralmenten: gehienetanjusto-juston, justu-justun: justu-justu

karraderan: karraderan, korrikakasan: ehizankonforme: ados

“Konforme estaunen kontu daori» - (Ados ez dagoenean kontuada hori)

kontrara: kontrarakontus: kontuz

“Ene erre, kontus ibilli esen a,jenerok eitten dittus» - (Ene erre,kontuz ibili ezean, gauzak egitenditu)

22. Aditzondoak

— 274 —

laprast: laprast“Bason igual denpora bero esta?

t´otatan yon eta laprast» - (Basoanigual aro beroa ezta? eta otetanjoan eta laprast)

lapurretan: lapurretanlarri: larrilau dardan: dardarkalepon: lepoanlibre: libre, aske

“Or libre ote san, pixa arten libreote san» - (Hor libre egoten zen,pisatu artean libre egoten zen)

lo: lolo gogorren: lo gogorreanlotan: lotan

«Erdi lotan dau» - (Erdi lotandago)

maja: ondo, itxura oneanmakal: makal, gaixorikmartxan: martxan

megiden: neurrianmesedes: mesedeznarras: narrasnasten: nahasteannegarres: negarreznekes: nekeznormalen: normalean

«Bataren batek eukiko dau, bayaosten normalen Yataben estauorretariko asko» - (Baten batekedukiko du, baina ostean norma-lean Jataben ez dago horietarikoasko)

okerren: okerreanoñes: oinez

«Ie ie oñes ikesi dau» - (Ea eaoinez ikasi du)«Ai, Anselmo bere bai, ointxe ikus

dot oñes datorrela onantza» - (Ai,Anselmo ere bai, oraintxe ikusidut oinez datorrela honantz)


— 275 —

oson: osoanprest: prestprisas: presazsakadis: sakadizseatz: zehatzsegun: segunseguru: 1. ziur. 2. antza denezsikeran: behintzat

“Estot nik esetu, ori sikeran» - (Ezdut nik ezagutu, hori behintzat)“Askok sikeran gero ibiltxeko

moduko traje» - (Askok behintzatgero ibiltzeko moduko jantzia)“Niri emoeusten lelengo sikeran»

- (Niri eman zidan lehenengoabehintzat)

sueltu: solte“Bata bat ote san amarran bere,

baya geyenak sueltu, etze ingerunta» - (Baten bat egoten zen ama-rran ere, baina gehienak solte,etxe inguruan eta)

surrut: zurruttrabes: trabestrabesetara: trabesetaratrankill: lasai, baretranpas: tranpaztxikon: txikoan, lepoan, andan

«Bata sagiges ta beste, txikon, e?es, e, eta eskun kasuela bi, eta sagiardau, a, karabiñerukana, tagero ba, urreo egunen edo bodaitxeko auki eudenak, okela faltata ardau falta» - (Bata zahagia-gaz eta bestea, txikoan, e? ez, etaeskuan kazola bi, eta zahagiardau, karabineroengana, etagero, eta gero ba, hurrengo egu-nean edo boda egiteko eduki zute-

nak, okela falta eta ardaua falta)utzean: hutseanyantzan: dantzanyorran: jorran

22.4. MAILA ADITZONDOAK

aiñ: hain«Baye esan artesaten aiñ ariñ» -

(Baina ez zen artezatzen hainarin)

apur bet: apur bat«Baya piñutan usaten da ori,

okalitu pa apur bet meastxu edoimiñi» - (Baina pinuetan usatzenda hori, eukalituak ba apur batmehaztxo edo ipini)

aputxu bet: apurtxo bat«Ori aputxu bet obeto aukiko

naun» - (Hori apurtxo bat hobetoedukiko nuen)

bastante: nahikoa«Eskondu t´osten, bastante belu

ure ta imintte daus emen» -(Ezkondu eta ostean, nahiko beluura eta ipinita dagoz hemen)«Ni tekot emen propietario bat

esetute, a or goyen, etzalde bas-tante ona» - (Nik daukat hemenetxagun bat ezagututa, hura horgoian, etxalde nahikoa ona)

begi: begi, apur bat, samar«Oin kasu beterako, oñiarren

goixa da ba, ta labrantza sasoiesta, baya oiñ ostantzean, satibeten auririk esta ber, asko eindeu te, eta oñiarren goixa begitxuda, baya kanpoko bedarra berda-tuten ta ingeruten asi deu, talayek oiñ etorko balittikes, layek,eser txarrena» - (Orain kasu bate-

22. Aditzondoak

— 276 —

rako, oraindinokarren goiz da ba,eta laiatzeko sasoia ez da, bainaorain osterantzean zati bateneuririk ez da behar, asko egin dueta, eta oraindinokarren goizbegitxo da, baina kanpoko bela-rra berdatzen eta inguruetan hasidu, eta leiak orain etorriko balira,leiak, ezer txarrena)

ie, ia: eakonpleto: guztiz

«Kriedu ixen san apur bet koitte-du, ta gixona bera espabilledukonpleto» - (Morroia izan zenapur bat koitadua, eta gizonabera zuhurra guztiz)

lar: lar«Lar goixetiegi, erain baño, apur

bet belutxuau eraintte, inyaben-tzat, en jeneral obe» - (Lar goize-tiegi, erein baino, apur bat belu-txoago ereinda, indabarentzat,gehienetan hobea)

naiko: nahiko«Andik, e, naiko diferente itxen

deude gure alden» - (Handik,nahiko desberdina egiten dutegure aldean)

ondo: ondo, sano“Ondo goso barres!» - (Ondo

gozoa berriz!)«Boskantoi a bere bai, oin bere

badaus orrek, ta ondo goso tire» -(Bost kantoia hura ere bai, orainere badagoz horiek, eta ondogozoak dira)

orren: horren“Oiñ orren diferentzi gitxies,

gitxitten ixeten dire, enpate bereikus du iños” - (Orain horren des-

berdintasun gutxigaz, gutxitanizaten dira, parra ere ikusi duguinoiz)

sano: sano“Asi, ori eraitten bada, pobre

etorten da sano» - (Hazi hori erei-ten bada, pobre etortzen da sano)

seatz: zehatztotal: guztiz

23.5. ZENBATEKOAK

ainbeste: hainbesteainbet: hainbat

«Ainbet yaki euren ak irekatzi-txe» - (Hainbat jakin zuten harkirakatsita)

amaka: hamaika«Amaka sokorru in dosku» -

(Hamaika oihu egin digu)apur bet: apur bat

“Apur bet pasata dau» - (Apurbat pasatuta dago)

aputxu bet: apurtxo bataren: arean, zertxobait, apur bat

“Gure denporan ya emen gasta-ñe akaba in da, aren egon san» -(Gure denboran ja hemen gaztai-na amaitu egin da, arean egonzen)“Erregateruk, plasara erosten

yote sirenak, oin bere, aren bereibilko da» - (Erregateroak plazaraerosten joaten zirenak, orain ere,arean ere ibiliko da)«Estot orrexetan eiñ arenetan» -

(Ez dut horrexetan egin arene-tan)

asko: asko«Oin askori itten dako ta len esa-

ken lengo erropari itten ori» -


— 277 —

(Orain askori egiten zaio etalehen ez zitzaien lehengo arropeiegiten hori)

banaka bat: banaka batbastante: nahikoa

«Aspaldiko urtetan, afesiño artuda bastante» - (Aspaldiko urtee-tan, zaletasuna hartu da nahiko)

batzuk: batzuk«Aittu batzuk, ointxe bere, yokon

afesiño itzela deke» - (Aditubatzuek, oraintxe ere, jokoanzaletasun itzela daukate)

dana: dena«Gero imintten dau dana aba-

deak» - (Gero ipintzen du denaabadeak)

derditxe: asko, ugari“Unekada baten an satorra der-

ditxe dabill!» - (Unekada batenhan satorra asko dabil!)

eskandalu: askofranko: frankogeyau, giau: gehiago

«Asule edo grise edo onetarikogiau ikusi dot suri baño» - (Urdinaedo grisa edo hauetariko gehiagoikusi dut zuria baino)

geyena: gehiena“Bai, bai erdeldunek sirelako

geyenak aik» - (Bai, bai erdaldu-nak zirelako gehienak haiek)

gitxi: gutxi“Urte gitxies onantza besteran

bat ill in da» - (Urte gutxizhonantz besteren bat hil egin da)«Urdulisen sagarra edo olan dao-

nen, bai yoten siren, a, asko, bayaosten gitxi, bai bataran batzuk» -(Urdulizen sagarra edo holan

dagoenean, bai joaten ziren,asko, baina ostean gutxi, baibaten batzuk)

gitxiau: gutxiago“Oin gitxiau esaten dake» -

(Orain gutxiago esaten zaie)gusti, dusti: guzti

«Asko gitxiau lenau baño, lenaugustirik oten san» - (Asko gutxiagolehenago baino, lehenago guztie-tatik egoten zen)

ingeru, ingiru: inguru“Aun urte ingeruti gora dekos» -

(Ehun urte ingurutik gora dauz-ka)“Amar mille ardi ingeru egon

siren Yatan, eta gaur estau bape-re» - (Hamar mila ardi inguruegon ziren Jatan, eta gaur ez dagobat ere)

konpleto: guztiz, osotorokontaala: konta ahalalar, larregi: larmakiñe bat: makina bat

«Ak makiñe bat olgeta kontatendeitxus» - (Hark makina bat olge-ta kontatzen ditu)

naiko: nahikoanaye: nahia

«Okele naye ekarko du, ta sagiardau oso, ardau sagi beterik» -(Okela nahia ekarriko dugu, etazahagi ardau osoa, ardaua zaha-gia beterik)

oidales, oidaleas: ohidalez, nahi-koa, asko, ugari«Labrantze ber dan modun eiñes-

keronean, onek sano onak, orrexetire len esan duna, aspiñ atxa, ei-tten daken lurrek, baya lurre

22. Aditzondoak

— 278 —

ganen ba, es lodi lodi bere oidaleseta jenero sano ondo emotendauna» - (Nekazaritza behar denmoduan eginez gero, hauek sanoonak, horiexek dira lehen esanduguna, azpian haitza, egitenzaien lurrak, baina lurra gaineanba, ez lodi-lodia ere ohidalez etajeneroa sano ondo ematen duena)

onenbeste: honenbesteorrenbeste: horrenbeste

“Oiñ esta itten orrenbeste berba»- (Orain ez da egiten horrenbesteberba)

pillo bat: pilo batpiti bet: apur batsenbegure: zenbaguraugeri: ugari


— 279 —

23. ADITZAK

Atal honetan aditz partizipio bakunak eta konposatuak aurkeztu etaostean, partizipio eta aditz izenen erabileraz jardungo dugu, horretarakopartizipio soilen erabilera, partizipioei eransten zaizkienak eta aditz izenenerabileren gainerako adibideak emango ditugu.

23.1. ADITZ BAKUNAK

abanta: 1. iraun. 2. eutsi“Yokolari danak esin dau abanta

yokatu barik” - (Jokalari denakezin du iraun jokatu barik)

abarotu: abarotu, basoa itxi, lohituaberastu: aberastuaberittu: aberiatu, matxuratuabia: abiatu, hasi, ekinabisa: abisatu

«Anjela abisaten dan arten, tele-fonori peres, ta abisaten danarten, ama bille yon ta, bera paka-rrik» - (Angela abisatzen denartean, telefonorik ere ez, eta abi-satzen den artean, ama bila joaneta, berak bakarrik)

abixerittu: arraultzak usteldu, abi-zaritu

abrosidu: abrozidu, gogaituadabatu: adabatu

“Sapatak adabaten deitxuesanaketa yoskillek andraskok, ta besterikyoskilles kanpora, estaipa» - (Zapa-tak adabatzen dituztenak eta jos-kileak andrazkoak, eta besterikjoskilez kanpora ez dakit ba)

aditxu, aittu, aitxu, adittu: aditu,begiratu“Ene! an gause arraro bat, aittu

te esiñ ikusi ba» - (Ene! han gauzaarraro bat, aditu eta ezin ikusiba)

afotu: afotuafusila: afusilatu

agarra: oratu“Ak buruk agarraten dau, mami

igol» - (Buru hark oratzen du,mamia beharbada)

agertu: agertu“A agertu akon gero nobio,

orreas besteas dabillela» - (Huraagertu zitzaion gero gizongai,beste horregaz dabilela)

agindu, aginyu: 1 agindu. 2.opatu, eskaini“Satarrerik balegos ba aginyuko

leuke garbitxuteko” - (Zatarreriakbalegoz ba aginduko lukete garbi-tzeko)“Ori da fama txar bat auki

dauna beti, bai betek ume itxeaunean, guardiñ egoten gintze-san, aitxek aginyute, umetoki yanesatiñ» - (Hori da ospe txar bateduki duena beti, behi batekumea egiten zuenean, guardianegoten ginen, aitak aginduta,umetokia jan ez dezan)

aguanta: 1. iraun. 2. eutsi“Gastañe bere ona da, materill

ona, suabe bear eitxeko, etaaguantateko ona” - (Gaztaina ereona da, gai ona, suabea beharegiteko, eta irauteko ona)«Urte gitxin aguantaten deude

orrek sagarrok emen» - (Urtegutxian irauten dute horiek saga-rrok hemen)

airatu: airatuaittetu: aitatu, aipatu

«A bere esateuden sorgiñena,ango, a ixitte, an barrun sorgiñek,es iri ori, sorgiñek urteteten de ta,ori sorgiñen toki da, orixe bere

aittetuteuden» - (Hura ere esatenzuten sorginena, hangoa, hurautzita, han barruan sorginak, ezireki hori, sorginek irteten duteeta, hori sorginen tokia da, horixeere aitatzen zuten)

ajusta: ajustatu“Bueno ajusta eitxe san alik

ondon, ta gero untzek emote ako-san kanpoti, lau untze, erruedenkanpokaldeti” - (Beno ajustatuegiten zen ahalik ondoen, eta geroiltzeak ematen zitzaizkion kanpo-tik, lau iltze, gurpilaren kanpokoaldetik)

akaba: amaitu“Yatabeko sarrak akaba siren

ya” - (Jatabeko zaharrak amaituziren ja)“Gerniken dabiltzes oiñ, gaur

akabako dire” - (Gernikan dabil-tza orain, gaur amaituko dira)“Oin neuk pixaten badot akaba

da” - (Orain neuk pisatzen badutamaitu da)

akanpa: akanpatuaklara: aklaratu, jaboia kendu

“Gero errope aklara ta ostean aemote san” - (Gero arropa aklara-tu eta ostean hura ematen zen)

akorda: gomutatu, gogoratu“Momentun enas akordako» -

(Momentuan ez naiz gomutatu-ko)

akostunbra: ohitu, usatu“Baya igul nonon akostunbrako

da ori bere» - (Baina beharbadanon edo non usatuko da hori ere)

alargundu: alargundualboratu: alboratu

23. Aditzak

— 280 —

aldatu: aldatu landareen gaineanesaten da

aldendu: aldendu, galdu, desager-tu

alegindu: ahalegindu, saiatualegratu, alegrau: alaitualkartu: elkartualkila: alokatuallega: ailegatu

“Apatxan barrun gero limitebatera allegaten danen arbi esa-ten dakona ya mami dator» -(Apatxaren barruan gero mugabatera ailegatzen denean arbiaesaten zaiona ja mamia dator)

altza: altxatu“A atzeko are mako, andi in ber

da altza ta, librateko ta” - (Atzekohura are-eskudela, handik eginbehar da altxatu eta, libratzekoeta)

altziketu: altzikatu, gaztainei ebakibat egitea erretzeko«Altziketu, ta gero erretan sire-

nen, a, auki traputxu betenbarrun edo, bigundu daitxesanapur bet, eta egosi uregas etagatzagas» - (Altzikatu, eta geroerretzen zirenean, eduki traputxobaten barruan edo, bigun daite-zen apur bat, eta egosi uragaz etagatzagaz)

amarra: amarratu, lotu“Bidurre amarrateko esate san” -

(Bidurra lotzeko esaten zen)amasa: amasatu, orea eginamata: amatatuamenasa: zemaitu, mehatxatuamostu: amoztuamurrutu: amorratu

anditxu, andittu: handitu“Txinbon bere asko, esoskun itxi-

txen guri amak, aputxu bet andi-txu iñ arten, baya ostantzen esos-kun itxitxen” - (Txinboan ereasko, ez zigun guri amak, apurtxobat handitxo egin artean, bainaosterantzean ez zigun uzten)

antoja: antojatu, nazkatuantzutu: antzutu

“Antzututen danen ordun daantzu, antzututen dakonen esne,gaste larga itxen dakonen daantzu, esne itxen estakonen daantzu» - (Antzutzen deneanorduan da antzua, antzutzenzaionean esnea, gazte largatuegiten zaionean da antzua, esneaegiten ez zaionean da antzua)

anula: anulatu“Kanpora urteneskeron anula

itten da, estau balio» - (Kanporairtenez gero anulatu egiten da, ezdu balio)

apara: aparatu«Orrek estau esan gure apara

itxen dosule, igerri apur bet gorabera bai» - (Horrek ez du esangura aparatu egiten duzula, iga-rri apur bat gora behera bai)

aparta: 1 apartatu, aukeratu. 2 bizialargundu, dibortziatu“Noperak lagundu edo gure

bada atzeti tiretu, aparta igualatzera itxe san neskato» - (Norbe-rak lagundu edo gura bada atze-tik tiratu, apartatu beharbadaatzera egiten zen neskatoa)

aplasta: zapartuapresia: apreziatu, preziatu


— 281 —

aproba: aprobatuaprobetxa: aprobetxatu

“Bueno oten sirenen negu txa-rrak edo direnen, aprobetxate sana» - (Beno egoten zirenean negutxarrak edo direnean, aprobetxa-tzen zen hura)

apunta: apuntatuapurtu: apurtu

“Gero esan ederik apurtuten!» -(Gero ez zen hederik apurtzen)

arbinyu, arbindu: arbindu“Ganadu arbindu itxen dau, ba

orrexek, auliek eta bero larriek,arbindu itxen dau, persone itxendaun modun ganadu bere» -(Ganadua arbindu egiten du, bahorrexek, euliek eta bero larriak,arbindu egiten du, pertsona egitenduen moduan ganadua ere)

arena: hareatuargaldu: argalduargitxu: argitu

“Argitxu in dau denpore» - (Argi-tu egin du eguraldia)

arindu: arinduaritxu: aharituarranka: 1. arrankatu, martxanparatu. 2. erauzi

arraska: 1. hazka egin. 2. karran-katu

arregla: konpondu“Ori esiñ arregla ixete ixen du

guk iños» - (Hori ezin konponduizaten izan dugu guk inoiz)

arrima: hurbilduarritxu: harrikatu

“Gero bestek yon gure ixeteunigual, eta arrik artute ari arritxulatigo! atara etze ingeruti txe” -

(Gero besteak joan gura izatenzuen beharbada, eta harriak har-tuta hari harrikatu latigo! ateraetxe ingurutik eta)

arrotu: harrotuartega: artegatuartesa: artezatu, zuzendu, konpon-du

artestu: arteztu, zuzenduartu: hartu

«Txikon erongo as, au da txikonerote, txikon artu, a, saku beteron» - (Txikoan eroango haiz,hau da txikoan eroatea, txikoanhartu, zaku bat eroan)

asarratu: haserretu«Iru abade erriñ ote siren, ta

danak alkarreas asarratute» -(Hiru abade herrian egoten ziren,eta denak elkarregaz haserretuta)

asegura: aseguratuaserta: asmatuasetu: 1 ase. 2. asetu arte busti,hondatu

asfalta: asfaltatuasi: 1. hasi. 2. hazi

“Orrek bururik esteude asten bes-ten modun» - (Horiek bururik ezdute hazten besteen moduan)

asitxu: hazitu“Asitxu itxen dire denpora paño

lenau» - (Hazitu egiten dira den-borak baino lehenago)

askatu: askatu«Gane labrantze ixete san, gane

askatu igol, seoseas ta itxi apurbeten, illebeten edo ba, seosetanitxi, usteldu in deitten apur bet,fasildu in deitten» - (Gain lanketaizaten zen, gaina askatu behar-

23. Aditzak

— 282 —

bada, zer edo zegaz eta utzi apurbaten, hilabetean edo ba, zer edozertan utzi, usteldu egin dadinapur bat, erraztu egin dadin)

asma: sentitu, asmatu«Emen imiñi eskue, ta takade

asmaten da» - (Hemen ipinieskua, eta taupada asmatzen da)

astilletu: arrakalduastraka: aztrakatu, azterkatu

«Olau usiñe daonen astrakatendeu txakurrek» - (Holako usainadagoenean aztrakatzen du txaku-rrak)

astu: ahaztu“Niri gausek astu itxen dates oiñ

ya, edade bere baitxe, sano, bas-tante dekot, ta astu itxen dates» -(Niri gauzak ahaztu egiten zaiz-kit orain ja, edade ere baita, sano,nahikoa daukat, eta ahaztu egi-ten zaizkit)“Berbak astu dotes oiñ» - (Berbak

ahaztu ditut orain)ataka: erasoatara: atera

“Orre pere Eustakio eulek atara-kok ixen siren, eta ixen sirenYatabeko mutillek, iru mutill» -(Horiek ere Eustakio ehuleak ate-rakoak izan ziren, eta izan zirenJatabeko mutilak, hiru mutil)

atendidu: atendituatertu: atertuatondu: atonduatrebidu: ausartuatxurtu: aitzurtuatzeratu: atzeratu

“Dekosusenak atzeratute iñusen-tekeri da» - (Dauzkazunak atzera-

tzea inuzentekeria da)auki, euki, oki: eduki

“An aukitten ttus igul a, ogeta-mar kaja eukalitu arten» - (Hanedukitzen ditu igual, hogeitahamar kaxa eukaliptu artean)«Elegantek eukiusen gonak amo-

mak» - (Dotoreak eduki zituengonak amamak)

aurreratu: aurreratuausi: hautsiaustu: haustuautzi: eutsi

“Otatan igul yon ta, ote kargatenganaduk autzi esiñ a, pika itteotzon ta» - (Otetan igual joan eta,otea kargatzen ganaduak eutsiezin, pikatu egiten zion eta)

baja, bajatu: jaitsi, baxatubalora: baloratubaltzittu: belztu, baltzitubanandu: banandubaña: bainatubarausi: barautsi, barau hautsibardindu, bardinyu: berdindubarrista: berriztatu

«Kastillo bere barristata dau» -(Gaztelua ere berriztatuta dago)«Ba oin barristako itxi baya,

lelau bere kantek orrek, nik lelauikesitxe dekot ori» - (Ba orainberriztatukoa utzi baina, lehena-go ere kantak horiek, nik lehenagoikasita daukat hori)

barrunta: barruntatu, sentitu“Aik gero erosi bere, nosonos

estaitx a, barrunta badoas eitxen»- (Haiek gero erosi ere, noiz edonoiz ez dakit, barruntatu ditudanegiten)


— 283 —

bateatu: bataiatubatu: batu

«Batxen banan banan inyabakartoarten gatx ote san batxen» -(Batzen banan-banan indabakarto-artean gaitz egoten zenbatzen)

batzandu: batzandu, elkartubautisa: bataiatu

«Induljentzik irebaste siren, oge-talau ordu baño lenau bautisatenbasan» - (Induljentziak irabaztenziren, hogeita lau ordu bainolehenago bateatzen bazen)

bellegittu, bellegitxu: beilegitu,horitu«Ori bellegi ote seuser entzunte

nau ni ori txe estat akordaten, oribellegitxasune, persone bellegitxuitxen sala» - (Hori beilegi egoteazer edo zer entzunda nago ni horieta ez zait gomutatzen, beilegita-sun hori, pertsona beilegitu egitenzela)

beratu: beratuberdatu: berdetu, haserretubereinketu: bedeinkatu

«Don Fransisko bere batxen etor-te san seuser, bereinketuten dato-rrela solok san juanatan, ta a pereseuser eroteun, emeti, ate eukigendun ementxe, emeti sartu, ortiurten itteun» - (On Franzisko erebatzen etortzen zen zer edo zer,bedeinkatzen datorrela soroakSan Juanetan, eta hark ere zeredo zer eroaten zuen, hemendik,atea eduki genuen hementxe,hemendik sartu, hortik irten egi-ten zuen)

berotu: berotu«Bueltak emoten olan badabill en

jeneral katu dau berotute, niksikeran ori dakitt ondo, katu onekbueltak emoten asten bada bean,ak arra gure dau» - (Bueltak ema-ten holan badabil gehienetankatua dago berotuta, nik behin-tzat hori dakit ondo, katua bueltahauek ematen hasten badabehean, hark arra gura du)

beskaldu: bazkaldubetatu, betetu: betebigundu: bigundubijila: zelatatu

«Orrek eitten deu orrek! botagixonak gustik, a, tabernara tabijila nondi diren, eta gero yonsolotara ta patatak koyu» -(Horrek egiten du horrek! botagizonak guztiak, tabernara etazelatatu nondik diren, eta gerojoan soroetara eta patatak hartu)

billetu: bilatubillurtu: bildurtubiortu, biurtu: bihurtu

«Biurtu, gero olan yalgi apur beteta eskei, oin bere alan eitten du»- (Bihurtu, gero holan jalgi apurbat eta eskegi orain ere halan egi-ten dugu)

birrindu: birrindu«Babe ikutu te birrindu itten da»

- (Baba ikutu eta birrindu egitenda)

bisita, bisitxa: bisitatubiskortu: bizkortubistu: biztu

“Atxiñe ardure andies, ordunkandele trugoi asi orduko bistute

23. Aditzak

— 284 —

imiñi martxan» - (Antzina ardurahandiagaz, orduan kandela tru-moia hasi orduko biztuta ipinimartxan)

borda: bordatubota: 1. bota. 2. bidali

“Arriri ure bota itxe ixen tzu betiberotu esitxeko, ure, aspiñ a, arrikbuelte artxen deun lekun bota ureta andi uretati paste san beti, alanbeti uretan» - (Harriari ura botaegiten izan diogu beti ez berotze-ko, ura, azpian, harriak bueltahartzen duen lekuan bota ura etahandik uretatik pasatzen zen beti,halan beti uretan)«Serriñe baño are oba ixeten

deude, serriñe bota itxen deudeasko» - (Zerrautsa baino hareahobea izaten dute, zerrautsa botaegiten dute asko)

brota: ernebuelta: bueltatu, itzuliburutu: burutubustertu: buztartubusti: busti

“Gibela esta busti ber, gibela bus-tieskeron suritxu itxen da» - (Gibe-la ez da busti behar, gibela bustizgero zuritu egiten da)

damutu: damutudedika: dedikatu

“Atan dedika ber da» - (Hartandedikatu behar da)

defendidu: defendatudeitxu: deitudendatu: dendatu, saiatudesaparesidu: desagertu

“Oin ganadu desaparesidu indok» - (Orain ganadu desagertu

egin duk)desiñ: desegindeskantza: deskantsatu

“Lixar bat, ebai txe, troka batekolixar bat ebai txe esetz ekarritabernara ta bayetz, eta yon etalepon artu lixarra ta etzerantzaedo tabernarantza, eta, bideandeskantzateko sututik imiñi, etagixona eskaitxe, larga bertan berata» - (Lizar bat, ebaki eta, trokabateko lizar bat ebaki eta ezetzekarri tabernara eta baietz, etajoan eta lepoan hartu lizarra etaetxerantz edo tabernarantz, eta,bidean deskantsatzeko zutunikipini, eta gizona eskegita, utzi ber-tan behera eta)

deskarga: deskargatu“Deskarga, ta barrin karga, ta

bear txarra se iruli itxen saneanbideti en jeneralen derrigor bekal-dera irulte san ta andi beti goraaltza ber gero danak ostabere,aori, bear txarra iruli eskeon» -(Deskargatu, eta berriro kargatu,eta behar txarra ze irauli egitenzenean bidetik gehienetan derri-gor beheko aldera iraultzen zeneta handik behetik gora altxatubehar gero denak ostera ere,haori, behar txarra irauliz gero)

despresia: mespretxatudestenpla: tenplea galdu, desten-platu“Olan esta berotan, ostantzen

berotan bada destenpla itxen daostabere» - (Holan ez da berotzen,osterantzean berotzen bada des-tenplatu egiten da ostera ere)


— 285 —

detenidu: atxilotudirutu: dirutu, aberastudiskutidu: eztabaidatudobla: tolestu

“Bueno berotute dobla ta gerominerala ote san, burni berantipo dekona, begin tipo dekona, taara erreajusta gero» - (Beno bero-tuta tolestu eta gero minerala ego-ten zen, burdina beraren eradaukana, begiaren era daukana,eta hara erreajustatu gero)

domiña: menperatu“Pikeka itten dau, baya domiña-

ten da, txikerra daleas domiñatenda» - (Pikaka egiten du, bainamenperatzen da, txikerra denezgero menperatzen da)

droga: drogatudutxa: dutxatuebai: ebaki

«Ebaitxe dekoles, ba allega esiñitaus» - (Ebakita daukanez gero,ba ailegatu ezinik dagoz)

edan: edanegon, eon, on: egon

“Ba egote san oiñ, a, a parkiñedaun lekuen atzean» - (Ba egotenzen orain, aparkaleku huradagoen lekuaren atzean)“Nosonos ongo siren baya bi

geyenen» - (Noiz edo noiz egongoziren baina bi gehienean)

egosi: egosiegostu: egostu, beroa eta izerdia-gatik azala erre«Egostu bere bai, au ixerdiges

egostu baya» - (Egostu ere bai, hauizerdiagaz egostu baina)

eiñ, iñ: egin

ekarri: ekarri“Nire semek ordun idi onak auki

ausen, orti Sandanderreti ekarri-kok” - (Nire semeak orduan idionak eduki zituen, hortik Santan-derretik ekarrikoak)

ekiñ: ekinekusi, ikusi, ukusi: ikusi

«Lenengo ikusten dauna ixetenda ostabere lotxen dana lo itxen» -(Lehenengo ikusten duena izatenda ostera ere lotzen dena lo egi-ten)«Telebisiñon nik, a, deporte

asuntu, fubola ta andi gora gitxiikusten dot» - (Telebistan nik, kirolgora behera, futbola eta handikgora gutxi ikusten dut)

eldu: heldu, onduelejidu: aukeratu, hautatu

“Bakotxak elejidu dailla!» -(Bakoitzak aukera dezala!)«Estau oin bere, nor elejiduri pe

estau baya» - (Ez dago orain ere,nor aukeraturik ere ez dagobaina)

emon: emanenbota: enbotatuendreda: endredatuengantxa: engantxatuengaña: engainatuenkarga: enkargatuenpalma: erantsienpata: hainbanatu, parra eginenpatxa: enpatxatuentera: enteratuenterra: ehortzi, lurpetuentrega: emanentrena: entrenatu

“Entrena ba erabilli asko, karga

23. Aditzak

— 286 —

gitxies, karga gitxi, fasil dabiltzelabaya ibilli asko, kilometrok korri-du eraiñ, ori ixeten da ba yatenemoten tzeles ondo, yaten ondoemon, ta lodittu iñ esitteko ixetenda ori entrenate, bateti ori, ta bes-teti, geldi daunak ba esteko inyerripere, a geldi dau» - (Entrenatu baerabili asko, karga gutxigaz,karga gutxi, erraz dabiltzalabaina ibili asko, kilometroakkorritu eragin, hori izaten da bajaten ematen diotenez gero ondo,jaten ondo eman, eta loditu egineziteko izaten da hori entrena-tzea, batetik hori, eta bestetik,geldi dagoenak ba ez dauka inda-rrik ere, hura geldi dago)“Arra esateutzena probalari ixen

san, esixena Arra imintte eukieun» - (Arra esaten ziotena proba-laria izan zen, ezizena Arra ipi-nita eduki zuen)

entretenidu: entretenitu“Ordun ba ser, edoser gauseas

entretenidu erain bai, itxe san» -(Orduan ba zer, edozer gauzagazentretenitu eragin bai, egiten zen)

entzun, intzun: entzun“Estosu entzun iños?» - (Ez duzu

entzun inoiz?)eon: egon

«Suten ote san lenau, ori bere ixe-konen estakixu ela? ixekonen eo-neko da ori» - (Suetean egoten zenlehenago, hori ere izekoenean ezdakizu ala? izekoenean egonekoada hori)

epeldu: epelduerabilli: erabili

eraiñ: 1. erein. 2. eragin. 3. eraginfaktitiboa“Idiri atara eraitten, onenatariko

ixen san» - (Idiei atera eragiten,onenetarikoa izan zen)«Gitxiau eraitxen da, saldu esta-

lako itxen asko» - (Gutxiago erei-ten da, saldu ez delako egitenasko)“Gero, aputxu bet ereiñ txe kade-

reas sartu te, bota” - (Gero, apur-txo bat eragin eta oinagaz sartueta, bota)

erakutzi: erakutsi«Sarritxen esan dosku, berak, a,

bruseas esetu eula aitxe, erakutzibere erretratu bruseas» - (Sarritanesan digu, berak, brusagaz eza-gutu zuela aita, erakutsi ereargazkia brusagaz)

erantzi: erantzierantzun: erantzunerason: mezan lagundu

«Emen lenau iru abade ote sirent´iru mesa erason, umek edo yotenespadire berak» - (Hemen lehena-go hiru abade egoten ziren etahiru meza erason, umeak edo joa-ten ez badira berak)«Mese erasoten ba yote siren, a,

umek» - (Meza erasoten ba joatenziren, umeak)«Mese erason esaten yakon

lagunduten abaderi, eta se aikumek kontesta itxeuden, latinganera, txiker txikerretarik ikisi-txe» - (Meza erason esatenzitzaion laguntzen abadeari, etaze ume haiek erantzun egitenzuten, latin gainera, txiker-txike-rretarik ikasita)


— 287 —

eratzi: 1. eratzi. 2. eraitsi, jaitsi“Eratzi lenau, yorratu gero, aka-

bure yorratu, arten eratzi, eratzibedarra bai siketu ditxen, eratzi,ta gero akabu emoteko yorre» -(Eraitsi lehenago, jorratu gero,azkenera jorratu, artean eraitsi,eraitsi belarra bai sika dadin,eraitsi, eta gero amaiera ematekojorra)“Eratzi bedarra kendu baño es ta

gero yorre emoten dakonen artosotok eta betatu» - (Eraitsi belarrakendu baino ez eta gero jorraematen zaionean arto sotoak etabete)

erdibitxu: erdibituerdu, erduse: erdu, erduzie; etortze-ko agintera moduan erabiltzen dira

eretxi: eritzi, iritzierne: erne

“San Markotan esetu dot Katikeneraiñ tte erneta bere arto» - (SanMarkoetan ezagutu dut Gatikanerein eta erneta ere artoa)

ernega: ernegatueron: eroan

“Oñes erote siren, ni osaba Feli-seas ta, ixe nas aitxeas ta, erei-txen, a, txalari Mungire askotan» -(Oinez eroaten ziren, ni osabaFelixegaz eta, izan naiz aitagazeta, eragiten, txahalari Mungiaraaskotan)

erosi: erosierra: perratuerre: erre

“Erre itxen da ill eta artes» - (Erreegiten da hil eta artez)

errebaja: errebajatuerrebesa, gonbitxa, bomitxa:bota, errebesatu, goitik egin

23. Aditzak

— 288 —

errebolbidu: eragin, nahastuerrega: ureztatu, ura eginerregala: erregalatu, opaldu

“Gero ba, kafe bana edo artugendun, gero asi gintzesan ber-tzok kantaten bere an, bar batenak erregala sosten a, olau marka-ko koñak botille ba pere, taberne-ruek, eta egun itzela pasa gen-dun» - (Gero ba, kafe bana edohartu genuen, gero hasi ginenbertsoak kantatzen ere han, taber-na baten hark erregalatu zidan,holako markako koinak botila batere, tabernariak, eta egun itzelapasatu genuen)

erregatea: erregateatuerrekalsa: errekaltzatu

“Orrek ekarri eitxe siren, geroerrekalsa bai, kasureko bolantebatek a, olgure artxen deu ba,grasen falteas edo ingerukas, geroari itxe akon sati bet bota, etaajusta gero ostabere, bearra gogo-rra ixete san ori» - (Horiek ekarriegiten ziren, gero errekaltzatubai, kasu baterako bolante batek,tartea hartzen du ba, koipearenfaltagaz edo inguruakaz, gerohari egiten zitzaion zati bat bota,eta ajustatu gero ostera ere, beha-rra gogorra izaten zen hori)

errekonosidu: onartuerremata: errematean emanerrematxa: errematxatuerrementa: lehertuerrenoba: berriztatuerrepartidu: banatu, bananduerrepasa: errepasatuerrepetidu: errepikatu

“Orrek sarritxen aitxek esateoskusen orrek, beti errepetidu, betierrepetidute, entretenidu eraintxe, bear eraiñ eitxe oskun, taposik» - (Horiek sarritan aitak esa-ten zizkigun horiek, beti errepika-tu, beti errepikatuta, entretenitueragin eta, behar eragin egitenzigun, eta pozik)

erresa: otoitz eginerrespeta: errespetatuerresulta: erresultatuerretira: erretiratu, aldenduerrikotu: herrikotu

«Oiñ in deude errikotu» - (Orainegin dute herrikotu)

errima, arrima: parajetu«Eratzi esaten dako, kasu betera-

ko, arto edo edosein dekosu solon,eta lelengo paso emote otzesuneatxurreas eratzi, ta gero bigarre-na emoten botzesu yorratu, geroyorratu ixeten da en jeneral, era-tzi da ba, atxurre pasa, ta yorratuda apur bet eperdire, artori edojenerori, lurre errima apur beterrima, ori da yorratute» - (Eraitsiesaten zaio, kasu baterako, artoaedo edozein daukazu soroan, etalehenengo pasoa ematen diozu-nean aitzurragaz eraitsi, eta gerobigarrena ematen badiozu jorra-tu, gero jorratu izaten da gehiene-tan, eraitsi da ba, aitzurra pasa-tu, eta jorratu da apur bat ipurdi-ra, artoari edo jeneroari, lurraparajetu apur bat parajetu, horida jorratzea)

errisa: txirigordatuesan: esan


— 289 —

“Danatan dau ondo esanta» -(Denetan dago ondo esanda)“Bai baya ni paño ogoto esanta

esateun gure aitxek» - (Bai bainanik baino hobeto esanda esatenzuen gure aitak)“Su pere yakin ber dosu amak

edo esanta» - (Zeuk ere jakinbehar duzu amak edo esanda)“Ser esango tzut, nik ser dai pa

ser esaten dakon» - (Zer esangodizut, nik zer dakit ba zer esatenzaion)«Ori eneitzu esan selan esaten

dakon orreri» - (Hori ez niezazukeesan zelan esaten zaion horri)

esarri: ezarri, oiloak habian txitakateratzeko jesartzen denean esa-ten da

esetu: ezagutu“Aik neuk esetu doas ameti pasa-

ten a, Sanesteban egunen kasaneitten» - (Haiek neuk ezagutu dituthamendik pasatzen hura, SanEsteban egunean ehizan egiten)

eskai, eskei: eskegi“Oiñ a, likido dau, baya len ote

san ba, sera, telatxu beten barrunbolatxuk gogortute, uretan bigun-du te gero errope aklara ta osteana emote san akaburengo, eskai-txeko» - (Orain, likido dago, bainalehen egoten zen ba, zera, oihal-txo baten barruan bolatxoakgogortuta, uretan bigundu etagero arropa aklaratu eta osteanhura ematen zen azkenean, eske-gitzeko)

eskapa: eskapatueskastu: eskastu

“An arbolapen jente asko batutesan barrabasa! gero geldi geldi,geldi geldi eskastuten yon san, bayajente asko batute san Butroire,famadu ixen san Butroi” - (Hanarbolapean jende asko batzen zenbarrabasa! gero geldi-geldi, geldi-geldi eskasten joan zen, bainajende asko batzen zen Butroera,ospetsua izan zen Butroe)“Txori asko emen desaparesidu

edo, estire ikusten, eskastu in direemen txorik» - (Txori asko hemendesagertu edo, ez dira ikusten,eskastu egin dira hemen txoriak)

eskatu: eskatueskondu: ezkondu

“Axen osabe san au, ona eskon-dute» - (Harexen osaba zen hau,hona ezkonduta)«Katiken arraba ba tekot eskon-

dute nik» - (Gatikan arreba batdaukat ezkonduta nik)

eskribidu: idatziesplika: azalduestaldu: estali, ezkutatuestima: preziatuestreña: estrenatuestropesa: estropezatuestudia: estudiatu

«Amairu urte ditxusela asi sanestudiaten» - (Hamahiru urtedituela hasi zen estudiatzen)

estutu, istutu: estutuetorri: etorri

“Orrek gari sasoiñ etorri ittesiren ona abi bean eitten dauorrek, bean lurren ganen» -(Horiek gari sasoian etorri egitenziren hona habia behean egiten

23. Aditzak

— 290 —

du horrek, behean lurraren gai-nean)

etxa: botaeuki: edukiexatu, ixatu: exa erabilita beharegitea

falla: huts eginfalta: faltatufasildu: erraztu

“Baya onek Yatabekok fasildubarik apurten dire onek» - (BainaJatabeko honek erraztu barikapurtzen dira hauek)

fermenta: garraztufia: fida izan, fidatufiltra: iragazifindu: findu

«Gorute ixeten da lane batxen,lane, ardiri kendute karda taimintxen da lanea, txanbeletagasta seragas, bueltaka lanatxu fiñe,finduten» - (Gorutzea izaten daartilea batzen, artilea, ardiei ken-duta kardatu eta ipintzen da arti-lea, txabilagaz eta zeragaz, buel-taka artiletxo fina, fintzen)

forja: forjatuforma: egin, osatu

“Eser bere itten espadako bere,beres pasaten da kanpon dabillenganaduri ak aulik pikatzen tzo ta,andi ak pikaten daun lekuti orisuldarra formaten da” - (Ezer ereegiten ez bazaio ere, berez pasa-tzen da kanpoan dabilen gana-duari euli hark pikatzen dio eta,handik hark pikatzen duen leku-tik zuldar hori egiten da)

frota: igurtzifrunsidu: fruntzitu, izurrak egin

fuma: erre“Nik estot fumaten, one pere bai

gure badau fuma dailla» - (Nik ezdut erretzen, honek ere bai gurabadu erre dezala)

funtziona: funtzionatugaixotu: gaixotugalaraso, galaso: galarazo, galazo,debekatu“Seoselan galaraso i otzean, eta

a nobio itxi tte besteas eskondusan» - (Zer edo zelan galarazoegin zioten, eta gizongai hurautzi eta besteagaz ezkondu zen)

galdu: galdu“Dana galdu da, baya bertzo» -

(Dena galdu da, baina bertsoa)galtzairetu: galtzairatu, altzairatugarandu: garandugaratu: garatugarbittu, garbitxu: 1. garbitu 2. hil

«Errekara beti, errope garbittanta dana» - (Errekara beti, arropagarbitzen eta dena)

gardatu, karda: kardatu, artileagardaz landu«Kardate gatxau, olau orrosdun,

a, ol bi ixeten dire, sarrantxabaten moduko, sarrantxak balei-txesan modun» - (Kardatzea gai-tzagoa, holako orrazdun, ohol biizaten dira, txarrantxa batenmodukoa, txarrantxak baliramoduan)

gardostu: gardolostugarrantziñotu: garrantziotu

«Garrantziñotu itten dire txorixopere batzutan, barru surittu» -(Garrantzinotu egiten dira txori-zoak ere batzuetan, barrua zuritu)


— 291 —

garrastu: garraztugasatu: gezatugasittu: gazitugasta: gastatugastetu: gaztetugeitxu, gaitxu, geittu, deitxu:deitu

gitxittu: gutxitugixa: gisatugixondu: gizondugoberna: gobernatu

«Ak ganadu ondo gobernatendau» - (Hark ganadua ondogobernatzen du)

gogortu: gogortugorde: gorde

«Ta gero batxeutzen olan, ta bol-tzan gordeteuden» - (Eta gerobatzen zioten holan, eta poltsangordetzen zuten)

gorittu: goritugorritxu: gorritugortu: gortugosatu, gosotu: gozatugosetu: gosetugosotu: gozotugraba: grabatu

“Graba itten dau onek?» - (Gra-batu egiten du honek?)

gusta: gustatu«Niri gustaten dat sano» - (Niri

gustatzen zait sano)ibilli: 1. ibili. 2. erabili

“Au ibil da askotan» - (Hau ibilida askotan)“Ordun asko ibiltte san» -

(Orduan asko ibiltzen zen)idi, iri: irekiieltza: igeltsatuien: igan

“Amomak eta aittittek amen oki-tteuden kuarture ieteko sille auki-tteuden ta andi ieteuren» - (Ama-mak eta aitaitak hamen eduki-tzen zuten gelara igateko aulkiaedukitzen zuten eta handik igatenzuten)

ieron: igeronieskatu: ieskatu

“Barru, sarrarren, ba aris beteriitxen dako ieskatu barru» -(Barrua, zaharrarren, ba haritzbati egiten zaio ieskatu barrua)

igerri, ierri: igarri“Guk ierri ser ierriko du, gu oin

sarrak gara ta» - (Guk igarri zerigarriko dugu, gu orain zaharrakgara eta)“Igerten da nondi dabiltzen» -

(Igartzen da nondik dabiltzan)igertu: igertu

“Botike bota bearra oten da se,patate pere, botike itten espadakoorri igertu itten dako, orra, baaputxu bet proba itten daunen,garok a, mami itteko lekuen, iger-tu itten da» - (Botika bota beharraegoten da ze, patatak ere, botikaegiten ez bazaio orria ihartu egi-ten zaio, horra, ba apurtxo batproba egiten duenean, garauak,mamia egiteko lekuan, ihartu egi-ten da)

igosi, iosi, igusi, igurdi, iordi:igurtzi“Katarro kenduteko igosi bularren

ta, itxe san” - (Katarroa kentzekoigurtzi bularrean eta, egiten zen)

ikeratu: ikaratu“Yusturik oin bere jente ikeratu-

23. Aditzak

— 292 —

ten dau» - (Juzturiak orain erejendea ikaratzen du)

ikesi, ikisi: ikasi“Beragana yon gintzesan ikisten,

lau edo bost egunean, kantatenasi baño lelau» - (Beragana joanginen ikasten, lau edo bost egu-nean, kantatzen hasi baino lehe-nago)

ikoldu: igertu, ikolduikusi: ikusi

“Nik estot ikusi baya itten eideude, fuma itten ei deude» - (Nikez dut ikusi baina egiten ei dute,erre egiten ei dute)

ilbandu: ilbainduill: hil

“Ainbet denpora da il sala» -(Hainbat denbora da hil zela)

illundu: ilunduimiñi: ipini

«Orio beroas edo imintte ba,trapu edo imintteuden emeti, oriobero ta kenpule bero imintte taemeti, seuser imintteuden baya» -(Olio beroagaz edo ipinita ba,trapu edo ipintzen zuten hemen-dik, olio beroa eta kipula beroaipinita eta hemendik, zer edo zeripintzen zuten baina)

inka: inkatuinteresa: interesatuintxun, itxun, itxundu: etzan

«An intxundute ta albos para, etagoitxi yoten gintzesan beko karka-baraño» - (Han etzanda eta albozparatu, eta goitik joaten ginenbeheko karkabaraino)

iñ: eginiñusentetu: inuzentetu

iñusi: inausiio: ehoirebasi: irabazi

“Bueno gaur yongo gara Lemoi-sera ta Lemoisko diru danak gukirebasikus» - (Beno gaur joangogara Lemoizera eta Lemoizko dirudenak guk irabaziko ditugu)

iregarri: iragarriirekatzi: irakatsi

“Ta olau kantak aitxek irekasteoskusen» - (Eta holako kantakaitak irakasten zizkigun)«Garritxik amarrata, oñes irekas-

ten ta, ibiltten gintzen len, pañelubet amarrata» - (Gerritik amarra-tuta, oinez irakasten eta, ibiltzenginen lehen, zapi bat amarratuta)

iri: irekiirikiñ: irakin

«Ordu bi edo iru edo an pi pi pipi irikitxen aukitxe, intxur saltze,gero goso ixeten da» - (Ordu bi edohiru han pi-pi-pi-pi irakiten edu-kita, intxaur saltsa, gero gozoaizaten da)

irisi: iragaziiruli: irauliiruntzi: irentsiistutu: estutuitxeron, itxedon: itxaron

«Aik atzera yon direnen itxedonan ingeruen» - (Haiek atzera joandirenean itxaron han inguruan)

itxi: utzi“Nik atxiñe itxi neutzen» - (Nik

antzina utzi nion)“Es itxi, altza in ber du» - (Ez

utzi, altxatu egin behar dugu)itxo, itto: ito


— 293 —

itzutu: itsutuixartu: itzartu

«Batzuk goxetan, a, esi leis ixar-tu, ta gaues dabiltzes, a, erroldan,oirako prisarik esteke, ba goxetangero logure» - (Batzuk goizetan,ezin litezke itzartu, eta gauezdabiltza, errondan, oherako pre-sarik ez daukate, ba goizetan gerologura)

ixen: izan“Bost urteas bere bai, baya en

jeneral sei urteas ixete san lelau» -(Bost urtegaz ere bai, baina gehie-netan sei urtegaz izaten zen lehe-nago)“Unben biste san ori, baya ixen,

e, sereko ixen san, Loyuko ixensan, esta?» - (Unben bizi izatenzen hori, baina izan, zerekoaizan zen, Loiukoa izan zen,ezta?)

ixerratu: izarratu“Ixerratu argi argi dau, ta den-

pora dau biar» - (Izarratu argi-argi dago, eta denbora dagobihar)

ixi: itxi«An barrun ote siren, ta gero

olan ixitte siren, yausi te galdu sedittesan, amomak partikeran ibil-tteun» - (Han barruan egotenziren, eta gero holan ixten ziren,jausi eta galdu ze daitezen, ama-mak patrikan erabiltzen zuen)

ixildu, ixeldu: isildu«A lenengo ondo ibil san, gero

ixildu in san ariñ a» - (Lehenengohura ondo ibili zen, gero isilduegin zen arin hura)

jubila: jubilatu, erretiratu“Ordun jubila nitzen» - (Orduan

jubilatu nintzen)junta: elkartu

“Gastekas eskareles juntateniñon estus esetu bere itten gastek» -(Gazteakaz ez garenez gero elkar-tzen inon ez ditugu ezagutu ereegiten gazteak)

kabidu: sartu, edenkakotu: kakotu, aitzurtukalda: galdatu, burdina berotu

“Bejetala ona da iketza, bero,garbi ganera kaldeateko ta burniona” - (Begetala ona da ikatza,beroa, garbia gainera galdatzekoeta burdina ona)

kalkula: kalkulatu«Kasu beterako okalitu beteri ba,

suk a beti ba metro bat edo bigarre-nean, garriñ, sintte etxate otzesu,ta atati kalkula ber dosu apur betespabiladu basara edo entenidubasara, aonenbeste estereo dekoonek okalituk, t´orretara korrittandeudea, orretara tasatosu basodusti, ta gero aonenbeste estereo,aonen presiotan, saldu tzesumaderisteri» - (Kasu baterakoeukaliptoa ba, zuk hura behetik bametro bat edo bigarrenean,gerrian, zinta botatzen diozu, etahartatik kalkulatu behar duzuapur bat azkarra bazara edo adi-tua bazara, haonenbeste estereodauka honek eukaliptoak, etahorretara korritzen dute, horretaratasatzen duzu baso osoa, eta gerohaonenbeste estereo, haonen pre-ziotan, saldu diozu tratulariari)

23. Aditzak

— 294 —

kanbia: aldatu, trukatu“Patate bere esaten deudea, ba

urte gustitxen kanbia, lenau auki-txen gendun, erdi kanbia urterikurtera» - (Patata ere esaten dute,ba urte guztietan aldatu, lehena-go edukitzen genuen, erdia alda-tu urtetik urtera)“Aren kanbia nik pentzaten dot

emekorik» - (Arean aldatu nikpentsatzen dut hemengotik)«Ordureko ya kanbiata egon san

asko» - (Ordurako ja aldatutaegon zen asko)

kanta: kantatu“Etze gustittan kanta gendusen

orrek, eta karo luse urtete saun tagero egun t´erdi ber ixete san» -(Etxe guztietan kantatu genituenhoriek, eta jakina luze irtetenzuen eta gero egun eta erdi beharizaten zen)«Kanta bere emeti gitxi, oingok

kantaten de ta, atxiñe etor siren,txikitxuk ixen gintzesenen asko,gaues» - (Kantatu ere hemendikgutxi, oraingoek kantatzen duteeta, antzina etorri ziren, txiki-txoak izan ginenean asko, gauez)«Maritxuri kanta otzesu? Mari-

txuri?» - (Maritxuri kantatudiozu?`Maritxuri?)

kantza: nekatu«Segidun yateko, kantza itxen

deu, beintzet emeko jente» - (Segi-tuan jateko, kantsatu egiten du,behintzat hemengo jendea)«Jeobako batzuk emen etorten

ixen dastes, kantza erain doste,gastek, bi» - (Jeobako batzuk

hemen etortzen izan zaizkit, nekaeragin didate, gazteak, bi)

kapa: irendu, kapatu“Katuk kapaten bai esetu doas

mutillek» - (Katuak irentzen baiezagutu ditut mutilak)

karga: kargatu“Aurrera lar esan kargaten se

espere ganaduri buru bajateotzon» - (Aurrera lar ez zen kar-gatzen ze ezpabere ganaduariburua bajatzen zion)“Kasureko berrotamar a, kilo

badekos a, megideti kanpora, aik,irotamabost kilo kargaten dake,len olan itte san» - (Kasurakoberrogeita hamar, kilo badauzka,neurritik kanpora, haiek, hiruro-geita bost kilo kargatzen zaie,lehen holan egiten zen)

karutu: garestitukastiga: zigortu

“Esales kastigata on, aurreraolan segidu eun baya ill in san» -(Ez zenez gero zigortuta egon,aurrera holan segitu zuen bainahil egin zen)“Oin kastigata dau» - (Orain

zigortuta dago)katiretu: katiratukauskitxu: kauskitukeja: kexatukendu: kendu

“Ta Basortuti serera kendueuden gero, Sorrotzara» - (EtaBasurtutik zerera kendu zutengero, Zorrotzara)«Beti a kendu, ta eskegitxeusen,

a, eskegitxe siren aik» - (Behetik


— 295 —

hura kendu, eta eskegitzen zituen,eskegitzen ziren haiek)

ketu: ketukima: kimatu, gimatu

“Kima, aritxe edo onek erramameak ixeten dire kimek, erramameak» - (Kimatu, haritza edohauek errama meheak izaten dirakimak, errama meheak)

kiña: kinatukita: kendukobra: kobratukoipesta: koipeztatu

«Ori sarataka dau, orio bota berdako, koipesta in ber da ori» -(Hori zarataka dago, olio botabehar zaio, koipeztatu egin beharda hori)

komenidu, komonidu: komeniizan“Urte beten esta galtxen aren ba

arbole, se arintxuau altzate komo-nidu ixeten sana lexarra ixetesan, lexarra ejek eitxeko ta mane-jaten san ba lenauko gurdik, aebaitxe ariñ a, lastegire edo ater-pera atara oba!” - (Urte baten ezda galtzen arean ba arbola, zearintxoago altxatzea komeni iza-ten zena lizarra izaten zen, liza-rra ardatzak egiteko eta maneia-tzen zen ba lehenagoko gurdiak,hura ebakitzea arin, lastegira edoaterpera atera hobe!)«Berrogei edo berrotamar sagar

badaus, bat edo bi arrak oteakomonidu ixeten ei da» - (Berrogeiedo berrogeita hamar sagar bada-goz, bat edo bi arrak egotea kome-ni izaten ei da)

komulga: komulgatukonbida: gonbidatukonfesa: aitortukonta: kontatu

«Kontu gitxi kontate oskuen» -(Kontu gutxi kontatzen ziguten)

kontesta: erantzunkontrola: kontrolatukonturetu, konturotu: konturatu

“Ba a tekon musturren gogorra-gas, txakurrena txarra bada, txa-rriña konturotu» - (Ba hark dau-kan muturraren gogorragaz, txa-kurrarena txarra bada, txerriare-na konturatu)

kontzegidu: lortukontzerba: kontserbatukordatu: kordatu, txortatu

“Kinpulle da kordatuten dana” -(Kipula da kordatzen dena)«Ori piperrak kordatuteko da» -

(Hori piperrak kordatzeko da)korridu: korritukosta: kostatukoxu, koyu: koiu, hartukrusa: gurutzatu, zeharkatukunplidu: bete, eginkura: ondu, heldukurtzea: gurutzatukutxilletu: kutxilatu

«Orre tire, orrekas adabukaskutxilletu frakak, au dana kendu,te a sati imiñi, beste fraka batena,edo barri erosi tte» - (Horiek dira,adabu horiekaz kutxilatu prakak,hau dena kendu, eta zati huraipini, beste praka batena, edoberria erosi eta)

labandu: labandulabra, labrau: 1. laiatu. 2. landu

23. Aditzak

— 296 —

“Gero ori lurre okitten basu,goxeti a, labraute eguskik etaaurik eta erreta fasildu itten da,baya onek Yatabekok fasildubarik apurten dire onek» - (Gerolur hori edukitzen baduzu, goize-tik, landuta eguzkiak eta euriaketa erreta erraztu egiten da, bainaJatabeko hauek erraztu barikapurtzen dira hauek)«Pentzaten dot bata batek errega-

la eula barri, se emen, aurpegikasta olan egon siren, arrik labrauteorretarako» - (Pentsatzen dutbaten batek erregalatu zuelaberria, ze hemen, aurpegiakaz etaholan egon ziren, harriak landu-ta horretarako)

laburtu: laburtulagundu: lagundu

«Lagundu iostesu yausi se daki-den» - (Lagun iezadazu jaus zedakidan)

landatu: landatulandu: landulañotu: lainotularga: largatu, laga

“Andi errayati kanpora urteu-den, ta kanpora urtekeran onek a,irebasi deudela ta larga i eutzen,ta bertoko juesak ixen sireles baairi emon» - (Handik marratikkanpora irten zuten, eta kanporairtekeran hauek, irabazi dutelaeta largatu egin zioten, eta berto-ko epaileak izan zirenez gero bahaiei eman)

larritxu, larrittu: larritulasau: lasatu, nasaitulaskitxu: laskitu, lardaskatu

«Arto gaste daon lekun, artoarte-tan geyena, laskitxu giau yanbaño, eitxeuden, sallek laskitxu» -(Arto gaztea dagoen lekuan, arto-arteetan gehiena, laskitu gehiagojan baino, egiten zuten, sailak las-kitu)

lastandu: laztandulaurendu: laurdendulausotu, lauso iñ: lausotu, lausoaegin«Lauso in dast begitxan» - (Lau-

soa egin zait begietan)layatu, layetu: laiatu

“Atxiñe ba layatu in ber ixetesiren solo dustik» - (Antzina balaiatu egin behar izaten zirensoro guztiak)“Atxiñe ikusten siren orrek giau,

lenau idikas ta layetan eitten gen-dunean, solo layetan salle ba,layetan eta, an layetukoan arraketa ataraten dittu makiñek kanpo-ra, ta an ibiltte siren orrek saltukesaltuke» - (Antzina ikusten zirenhoriek gehiago, lehenago idiakazeta laiatzen egiten genuenean,soro laiatzen saila ba, laiatzeneta, han laiatukoan harrak etaateratzen ditu makinak kanpora,eta han ibiltzen ziren horiek salto-ka-saltoka)

laxa: lasatu, nasaitu«Nik laxa itxeneun apur bet, ta

laxaten danean, ba saye gei-txuau» - (Nik lasatu egiten nuenapur bat, eta lasatzen denean, bazahia gehitxoago)

legidu: irakurrileortu: lehortu


— 297 —

lexatu: leizatulibra: libratulisentzia: lizentziatulisutu: lisutuloditxu, lodittu: lodituloguretu: loguratu

“Loguretu au elittike ingo» -(Loguratu hau ez litzateke egingo)

loitxu, loittu: lohitu«Gitxi gitxi, orretan gitxi in du

guk, errekara, errekan urek loitxuitxe siren» - (Gutxi-gutxi, horretangutxi egin dugu guk, errekara,errekan urak lohitu egiten ziren)

lokatu: lokatu«Ollo egoten da lokatute, ume

atarateko aspiñ» - (Oiloa egotenda lokatuta, umea ateratzekoazpian)

loratu: loratulorrinyu: lorrindulotu: lotulotzatu: lotsatu

«Gu lotzatute amoma fumalaritte burle itte oskun te» - (Gu lotsa-tuta amama erretzailea eta burlaegiten ziguten eta)

lumetu: lumatu«Almude bere orrena ixeta san

ollona ta, ollori bere nausik kendubarik, orrek txikitxuk, fiñekkendu, gorde itteudesan guren,almude itteko direla ta, olloklumetuten sirenen» - (Burrukoaere horrena izaten zen oiloarenaeta, oiloei ere nagusiak kendubarik, txikitxo horiek, finakkendu, gorde egiten zituztengurean, burrukoa egiteko direlaeta, oiloak lumatzen zirenean)

lusetu: luzatumakiñetu : makinatu, goldatumakurtu: makurtumallatu: mailatumamurtu: mamurtumaneja: maneiatu, erabili

“Diru manejaten da” - (Diruaerabiltzen da)

manga: nekatumantenidu: mantendumarea: zorabiatu

«Nau enas iños eiñ, a, kotxen, eli-xan beti itxe nitzen lelau, yon sor-tzi txerditxan edo egongo sanmesea, ta beti beti marea, ta yausiitxe nitzen ta, ba serean otenitzen, konosemintxu yonta, tagero argitxu itxe nitzen» - (Neu eznaiz inoiz egin, autoan, elizanbeti egiten nintzen lehenago, joanzortzi eta erdietan edo egongo zenmeza, eta beti-beti zorabiatu, etajausi egiten nintzen eta, bazerean egoten nintzen, konorteajoanda, eta gero argitu egiten nin-tzen)«Eta trenen nai kotxetan nai

autobusen nai olau gausetaniñon bere enitzen mareaten, eli-xan bakarrik» - (Eta trenean nahiautoan nahi autobusean nahiholako gauzetan inon ere ez nin-tzen zorabiatzen, elizan baka-rrik)

marka: markatu«Bakotxak bere artegi aukitxeun

markata ta gusti» - (Bakoitzakbere artegia edukitzen zuen mar-katuta eta guzti)

martxa: joan

23. Aditzak

— 298 —

masaldu: mailatumatxaka: txikitu, zapartumeastu: mehaztumegidu, meidu: neurtu

«Neu pere auri asuntu ori, ara!neu pere asuntu ori, es, a, iñopaño oboto es igol baya, bai betedo txal bat kentxeko dekot, tamegidu» - (Neuk ere euri gorabehera hori, hara! neuk ere gorabehera hori, ez, inork baino hobe-to ez beharbada baina, behi batedo txahal bat kentzeko daukateta neurtu)

menda: mendatumeresidu: merezitu, merezi izanmerkatu: merkatumetatu: metatumetu: mehetumindu: mindumingostu: mingostumiska: miazkatumisketu: mizkatumoskortu: mozkortumotzittu: motzitu, itsustumugidu, mogidu, mobidu: mugi-tu“Ba ta gero sertute ote saleas,

lusero arik eta satza iñ artean,gero a mogidu eser es, gero mogi-tten aste sanean atarateko ta, uff!txixatza edo satzatza itzela» - (Baeta gero zertuta egoten zenezgero, luzaro harik eta satsa eginartean, gero hura mugitu ezer ez,gero mugitzen hasten zenean ate-ratzeko eta, uff! txiza hatsa edosats hatsa itzela)

munarritxu: munarritumutildu: mutildu. 1. ilea ebaki. 2.

ardiei ilea eraitsinarrutu: narrutunasta: nahastuobedesidu: obedituobetu: hobetu

“Errasak obetu in dire» - (Endakhobetu egin dira)

obliga: behartuofresidu: agindu, opetsiokertu: 1. okertu. 2. okertu, gaiztotu

«Tiki-taka irekasteko garritxik,emeko amarrate sana san, txiki-txuten, au, a, okertu se deyen» -(Tiki-taka irakasteko gerritik,hemengoa amarratzen zena zen,txikitxotan, hau, okertu ze die-zaioten)

oki: eduki“Ori Eustakio Eule, Laukisko, eta

Katikeko pentzatot okiela» - (Eus-takio Ehule hori, Laukizkoa, etaGatikakoa pentsatzen dut edukizutela)“Neu pere okiot iños» - (Neuk ere

eduki dut inoiz)okulta: ostu, ezkutatu

«Gu okulta itxen gendusen» - (Guostu egiten gintuzten)

olga: olgatu«Mutille pere olgetako auren

sasoik, ordun erote san ori, bestebatzutan pelote, pelotara olgateu-den aik» - (Mutilak ere olgatzekoeuren sasoiak, orduan eroatenzen hori, beste batzuetan pilota,pilotara olgatzen zuten haiek)

on: egonondatu:1. hondatu. 2. guztiz busti

«Ondatute ixe leitxe bai auriai-txik edo bai sakeldute» - (Honda-


— 299 —

tuta izan liteke bai euriagatik edobai lohituta)

ondu: ondu«Indabe kasureko, e, ureas ta

imiñi, tte utzen esteu balio, seoserber deu, onduteko, orixe da,onduteko ber deu, ba, edo okelasati bet, edo urdei, edo txorixoaedo, orre tire ondutekok» - (Inda-ba kasurako, uragaz eta ipini, etahutsean ez du balio, zer edo zerbehar du, ontzeko, horixe da,ontzeko behar du, ba, edo okelazati bat, edo urdaia, edo txorizoaedo, horiek dira ontzekoak)

opera: operatuopilyu: opilduoratu: oratuorbista: orbiztatu

“Inyarka etor da, baya agarra intzo lurreri eta orbista in da» -(Indargea etorri da, baina oratuegin dio lurrari eta orbiztatu eginda)

ordena: tajutuorganisa: antolatuornidu: hornituorrastu: orraztuosatu: osatuostu: 1. ostu. 2. ostaldu

“Ostute gaus, axeri gordeta gaus»- (Ostuta gagoz, harexeri gordetagagoz)

otzitxu: hotzitu, hoztupaga: ordaindu

“Sei peseta Bakion dendanpagau, ta ai pere etzera ordukoapurtute» - (Sei pezeta Bakiondendan ordaindu, eta haiek ereetxera orduko apurtuta)

«Santo Tomas egune ixete sanerrente pagateko» - (Santo Tomaseguna izaten zen errenta ordain-tzeko)

para: paratu«Aitxek bakixu ser eitxeun neguen?

sutondon para ta gu artxen gendu-sen» - (Aitak badakizu zer egitenzuen neguan? sutondoan paratueta gu hartzen gintuen)

parajetu: parajetuparkatu: barkatu

«Bera pe jenio txarra eukitxeunba, beste pe eseutzen beti parkatu-ten» - (Berak ere jenio txarra edu-kitzen zuen ba, besteak ere ezzion beti barkatzen)

partidu: partitu, banatupasa: pasatu

“Amalau urten diferentzi dekugero, eta danak neues pasa dire» -(Hamalau urteren aldea daukagugero, eta denak neugaz pasatudira)“Andi pasako sara» - (Handik

pasatuko zara)pega: erantsi, atxiki

«San Bernardo etze bateri pegatadau» - (San Bernardo etxe batierantsita dago)

pentza: pentsatu“Kasi kasik bera piñu dala pen-

tza lei» - (Kasik-kasik bera pinuadela pentsa daiteke)«Apur bet geyau Larrauriko alde-

rantza dalako pentza lei» - (Apurbat gehiago Larrauriko alderantzdelako pentsa liteke)

permitidu: baimendu, zilegi izanpertzegidu: pertsegitu

23. Aditzak

— 300 —

“Orreri pertzegidu itte akon askoorreri mikeri» - (Horri pertsegituegiten zitzaion asko mika horri)

pika: 1. haginka egitea, sugeek,mamarroek, e. abarrek. 2. xehatu,txikitu«Beargiñek ibil siren an, ta luse

se eskus arri bere pika ber san, orser arri pikata daon!» - (Behargi-nak ibili ziren ha, eta luze zeeskuz harria ere pikatu behar zen,hor zer harri pikatuta dagoen!)

pillotu: pilotupinta: pintatupintxa: ziztatupisa, pixa: pisatu

“Suk yakixu lenau idik senbetpixako daun» - (Zuk jakin ezazulehenago idiak zenbat pisatukoduen)

planta: 1. plantatu, paratu. 2. lan-datu

plantxa: lisatu, plantxatuplega: tolestupoda: inausipostu: poztupregunta: itaundu

“Pregunta seuk gurosune oiñ» -(Itaundu zuk gura duzuna)

prentza: prentsatuprepara: prestatu

«Estudiorik esteko, orren moduenprepareko esta» - (Ikasketarik ezdauka, horien moduan prestatu-koa ez da)

presenta: aurkeztupresta: prestatuprijidu: prijitu, frijituproba: 1. probatu, dastatu. 2. haziproibidu: galarazo

pustu: puztuputzitxu: puztusabaldu: zabaldu, hedatu

«Barrun, a, berakatzan modunedo kinpulen modun dekos, a,garauk eta gora ienta artaburubet emoten deu, ta sustai andidekona, sustraik, a, suri surikaukitxeitxus sabaldute» -(Barruan, berakatzen moduanedo kipulen moduan dauzka,garauak eta gora iganda artabu-ru bat ematen du, eta sustrai han-dia daukana, sustraiak, zuri-zuriak edukitzen ditu zabalduta)

safa: zafatusakatu: sakatusakeldu: sakeldu, lohitusakondu: sakondusalba: salbatusalbajetu: basokotusaldu: saldu

“Es es, ni bendejeas ta olan es,ikusten iños ixenas baya, saltxenta es» - (Ez ez, ni bendejagaz etaholan ez, ikusten inoiz izan naizbaina, saltzen eta ez)

salta: saltatusaluda: agurtusangra: odolustusapaldu: zapaldu

«Orrek, a, forma igul ointxe bereitten dire, ta oin daus bigunbigun, barru bera, ba bigun dekeoiñ, ta gero siketukeran, ganetiolan, a, poro modun paraten daan, eta sapaldukeran puf! eittendeude orrek eta barrun autzedeke» - (Horiek, itxuratu beharba-da oraintxe ere egiten dira, eta


— 301 —

orain dagoz bigun-bigun, barruabera, ba bigun daukate orain, etagero sikatukeran, gainetik holan,poro moduan paratzen da han,eta zapaldukeran puf! egiten dutehoriek eta barruan hautsa dauka-te)

sarratu: zarratu, itxisartu: sartu

“Sartuik barrure» - (Sar ezazubarrura)

sastralandu, sastarlandu: sastra-landu, zotazaldu«Sastralandu esaten dako orreri,

ganeko bedarra dusti kentxenbatzesu atxur beteas, solo sastra-landu in du» - (Sastralandu esa-ten zaio horri, gaineko belarraguztia kentzen badiozu aitzurbategaz, soro sastralandu egindugu)

satitxu, satittu: zatitusatzitxu, satzittu: satsitu

«Baya egote siren urtek asko,auritzuk edo badire t´ondo satzi-txute edo badaus, inyaba askokoyute san ordun bere» - (Bainaegoten ziren urteak asko, euri-tsuak edo badira eta ondo satsitu-ta edo badagoz, indaba asko har-tzen zen orduan ere)

seatu: xehatusegidu: segitu

“Gure artean apur bet segittandau oin bere orrek» - (Gure arteanapur bat segitzen du orain erehorrek)«Guri ori irekatzi oskun, ta guk

orreri segidu berko tzu» - (Gurihori irakatsi ziguten, eta guk horri

segitu beharko diogu)«Sumetzagiño atzen segidu ei

otzen» - (Sumetzaraino atzeansegitu ei zioten)

sekortu: zekortuselebra: ospatusentidu: 1. sentitu. 2. txahala egite-ko dagoenean behia sentitu egitenda“Beye sentidute dau» - (Behia

sentituta dago)«Emen kaderan sentittan dot

aspaldien, miñ, ta ibilli banabillgitxiau» - (Hemen oinean senti-tzen dut aspaldian min, eta ibilibanabil gutxiago)

separa: banandusepilla: zepilatuserbidu: zerbitzatuserratu: 1. zerratu, itxi. 2. zerranebaki“Egurrek preparau a, serran

eitxen siren, serratu, saspi senti-metro ingeru, sortzi altuera» -(Egurrak prestatu, zerran egitenziren, zerratu, zazpi zentimetroinguru, zortzi altuera)“Gero alkarren ganen imin ber

dire ba, gorrin dausenen, kasure-ko sati bi badire, ra! batek sertxendeu te bestek golpea gero, serratute ariñ ixen ber deu se, kalore gal-txen bada gero estau pegateriketa, ori momentun ixeten da,atzamarra ta txispek erretenbadeu aurrera in ber da! aurreraor estau seiñik, espase» - (Geroelkarren gainean ipini behar diraba, gorrian dagozenean, kasura-ko zati bi badira, ra! batek zer-

23. Aditzak

— 302 —

tzen du eta besteak kolpea gero,zerratu eta arin izan behar du ze,kolorea galtzen bada gero ez dagoitsasterik eta, hori momentuanizaten da, atzamarra eta txispakerretzen badu aurrera egin beharda! aurrera hor ez dago zer eginikezpadaze)

sertu: zertusiketu: sikatu

“Siketu senbet ariñau in bere obada» - (Sikatu zenbat arinago eginere hobea da)

sildu: zildusimeldu: zimeldusiñestu, siñistu: sinistusitxeu: zirikatusobra: sobratusoldu: zoldusolta: soltatu

“Marti ingirun asten dire orre paya, San Joseskeronen basora ardisoltaten da» - (Marti inguruanhasten dira horiek ba ja, SanJosezkero basora ardia askatzenda)

soratu: zoratusorrostu: zorroztusototu: sotatu, txorkatusuerta: suertatu

“Niri estat suerta iños» - (Niri ezzait suertatu inoiz)

sufridu: sufritusujeta: eutsi

«Poste da, goirik oten dana, suje-taten daona, portalen ta dause-nak orrek» - (Postea da, goitik ego-ten dena, eusten dagoena, ata-rian eta dagozenak horiek)

sulotu: zulatu

suritxu, surittu: 1. zuritu, azalakendu. 2. zuritu, zuri egin«Lenau autze eroten ei san Bilbo-

ra saltxen egurren autze, erropesuritxuteko» - (Lehenago hautsaeroaten ei zen Bilbora saltzenegurraren hautsa, arropa zuritze-ko)

suseratu: suseratusutundu: zutundutabloitxu: oholak egintapa: tapatu

“Aor etze ondon, gure andrekauki eun a, sare bat imintte, sarea,onek a, peskadorek aukitten deu-den antzeko, imintte, serak,sosoak babe yan esteyen, babetapata, se orrek txorik estire andisarati pasaten, ta kirikolatza eto-rri tte enrredata, bertan lotuteikusi dus» - (Haor etxe ondoan,gure andreak eduki zuen, sarebat ipinita, sarea, hauek, arran-tzaleek edukitzen duten antzekoa,ipinita, zerak, zozoek baba jan ezdezaten, baba tapatuta, ze txorihoriek ez dira handik saretikpasatzen, eta kirikolatza etorri etaendredatuta, bertan lotuta ikusiditugu)

tarda: belutu, berandutu tasa: tasatutenpla: 1. epeldu. 2. galdatutiretu: tiratu

“Kodañek edo burriñe pai tiretu-ten dotzo» - (Kodainak edo burdi-nak bai tiratzen dio)«Baleitxike igol, baya neu pein-

tzet, bestera itxen ixen du guketzen, se pañelu betek elei orren-


— 303 —

beste tiretu» - (Baliteke beharbada,baina neuk behintzat, bestera egi-ten izan dugu guk etxean, ze zapibatek ez lezake horrenbeste tira)

toka: tokatu“Mala eitxen daunak, ba erei-

txen tokate akon» - (Txarra egitenduenak, ba eragiten tokatzenzitzaion)

topa: topatu“Gero suk topa ber ixete sendu-

sen aik» - (Gero zuk topatu beharizaten zenituen haiek)

tosta: igertutraga: 1. irentsi. 2. tragatu, piztiakhil, tragatu, akabatu

trata: tratatutriskilla: mutildu

«Leku gustitxan Laperu ibiltxesan, serak triskilla, astok triskilla,eta eitxeusen, a, taloburniek, tre-bedak, eta errementari ixen sanantza» - (Leku guztietan Laperuibiltzen zen, zerak mutildu,astoak mutildu, eta egiten zituen,talaburdinak, trebedeak, eta erre-mentaria izan zen antza)

tristetu: txikertu, birrindutxikertu: txikertutxikitxu: txikitutximurtu: tximurtutxupa: lamizkatu, xurgatuugeritxu, ugerittu: ugaritu

“Ugerittu bere bai in dire» - (Uga-ritu ere bai egin dira)

ugertu: ugertuukusi: ikusiukutu: ikutu

“Gero dariola ongo san an a,urten esiñik igul, miñ txe esiñ

ukutu» - (Gero dariola egongo zenhan hura, irten ezinik beharbada,min eta ezin ikutu)«A datorrena, ba ikusi barik

ukutu botzon kuin atea, libre otesan, baya ikusten badau es» -(Hura datorrena, ba ikusi barikikutu bazion kuiaren atea, libreegoten zen, baina ikusten badu ez)

ulertu: ulertuumedatu, umeda: umelduunidu: batu, elkartuunta: gantzutu, koipea eman, bazi-tan egin

urdindu: urdinduurketu: urkatuurrutu: urratuurten: irten

“An urtengosu gero» - (Hanirtengo duzu gero)

urtu: urtu«Urtu itxe san, ba, gero osala lodi

itxeun ak» - (Urtu egiten zen, ba,gero osala lodia egiten zuen hark)

usa: erabili, usatu“Guk gitxi usa du ori» - (Guk

gutxi erabili dugu hori)“Estu usa etzen guk ori» - (Ez

dugu erabili etxean guk hori)usindu: 1. usaindu. 2. okela likin-du“Usindute dau» - (Usainduta

dago)usteldu: ustelduutzitxu: hustu

“Gero aldean euki gendun, baiños esana utzitxu utzitxu itxen,baya an bere eskastu askotan itxesan» - (Gero aldean eduki genuen,ba inoiz ez zena hustu hustu egi-

23. Aditzak

— 304 —

ten, baina han ere eskastu asko-tan egiten zen)

uxetu: uxatuyabona, yagona: xaboiztatu

«A yagoi bere esateuden orduen,ba, olan erropa delikede bere, autxinbona dales, txinbo, ba yagonaondo mantxak, mantxe ta eguski-ttan imiñi» - (Xaboi hura ere esa-ten zuten orduan ba, holan arro-pa delikatua ere, hau txinboare-na denez gero, txinbo, ba xaboiz-tatu ondo espilak, espila eta eguz-kitan ipini)

yagi: jagiyagon: jagon

“Umek yagoixus» - (Umeak jagonitzazu)“Yagon etze! yagon itzel eitxeu-

den aik» - (Jagon etxea! jagon itzelegiten zuten haiek)

yakiñ: jakin“Danak yakixen doas len, ba oin

pasa dates» - (Denak jakin izanditut lehen, ba orain pasatu zaiz-kit)“Bueno ofisiala perak yakitxen

dau tipoa, batzuri igual emotendotzesu lusetxuau, beste batzuriaurrerau giau, diferentzik otendire ba» - (Beno ofizialak berakjakiten du era, batzuei beharbadaematen diezu luzetxoagoa, bestebatzuei aurrerago gehiago, des-berdintasunak egoten dira ba)

yalgi: jalgi, erion, urustu“Siketan esateko lekun yalgitxen»

- (Sikatzen esateko lekuan jalgi-tzen)

yan: jan

“Neuk estot esetu orixe, eser emo-ten, eseuren yan gure ixeten,berasko bere emoteutzean, etaeseuren yan gure ixeten» - (Neukez dut ezagutu horixe, ezer ema-ten, ez zuten jan gura izaten,beherazkoa ere ematen zioten, etaez zuten jan gura izaten)

yantzi: jantzi«Yake ta goneas yaste siren» -

(Jaka eta gonagaz janzten ziren)yarri: jesarriyatzi: eraitsi, jatsi«Yasten ta neuri bere eraitten,

selan yasten dien, atzeti yatzitte,ardik eta, ardi asko euki eun aitti-ttek» - (Erasten eta neuri ere eragi-ten, zelan erasten diren, atzetikeraitsita, ardiak eta, ardi askoeduki zuen aitaitak)

yaurta: jaurti, jaurtikiyausi: jausi

«Ba a yausi in san sarrarren» -(Ba hura jausi egin zen zaharra-rren)

yayo: jaio“Etzen yayoko ixen san ta

durange garbi dala esateudean» -(Etxean jaiokoa izan zen etadurango garbia dela esatenzuten)«Bi yayote bere bayentzako esta

ixeten ona» - (Bi jaiotzea erebehientzat ez da izaten ona)

yesarri: jesarriyo: jo

“Rufinok eta onek yoko eudenigual, se Rufino sarra ixen da» -(Rufinok eta hauek joko zutenbeharbada, ze Rufino zaharraizan da)


— 305 —

yokatu: 1. postura egin. 2. kartajokoan ibili“Bakixu ser in ber dosun, es

yokatu, ta yokatuten esposu estosugalduko, se yokatuten dosunenirebasi itten badosu, a irebasittegorde boltzan eta dana dau ondo,baya galtxen daunak? orreaittikein ber dosune ba yokatu es” -(Badakizu zer egin behar duzun,ez jokatu, eta jokatzen ez baduzuez duzu galduko, ze jokatzenduzunean irabazi egiten baduzu,hura irabazita gorde poltsan etadena dago ondo, baina galtzenduenak? horregatik egin beharduzuna ba jokatu ez)“Seoser aolan yokatute san» -

(Zer edo zer haolan jokatzen zen)yon: joan

«Ta yote san tandarik tandaratandarik tandara yosten» - (Etajoaten zen txandatik txandaratxandatik txandara josten)«Soldadu estire yoten» - (Soldadu

ez dira joaten)yorratu: jorratu

“Yorratuteko edo ixeten siren” -(Jorratzeko edo izaten ziren)«Lenengo atxurre pasa baño esta,

a ganeko bedartxue, a garbitxu,eta yorratu da, ya atxurre sakonibilli, eta kargatxu imiñi landara-ri» - (Lehenengo aitzurra pasatubaino ez da, gaineko belartxohura, hura garbitu, eta jorratuda, ja aitzurra sakon erabili, etakargatxoa ipini landareei)

yosi: josi«Gure aitxek belurarten yosteu-

sen abarkak» - (Gure aitak beluraarte josten zituen abarkak)

23.2. ADITZ KONPOSATUAK

IZANagiriko ixen: agirikoa izanal ixen: ahal izanardure ixen: ardura izanaurrerako ixen: aurrerako izanbalio ixen: balio izan

“Orrek estau balio piperrantzateta, orrek balio dau ba, inyarraemoteko gause bateri” - (Horrek ezdu balio piperrentzat eta, horrekbalio du ba, indarra ematekogauza bati)

bat ixen: bat izanber ixen: behar izan

“Botike iñeskeron koisten direorre pere, botikek koisten dittusbaya iñ in ber da» - (Botika eginezgero hartzen dira horiek ere, boti-kak hartzen ditu baina egin eginbehar da)

bero ixen: bero izanbillur ixen, bildur ixen: bildurizan“Billur andi ixetan geuntzen

orreri» - (Bildur handia izatengenion horri)

bixi ixen: bizi izanegarri ixen: egarri izanekiñen ixen: ekinean izanelixas ixen: elizaz izanerris ixen: herriz izan

“Mungierrota ixen san, errisMungi, ta elixas Yatabe» - (Mun-gierrota izan zen, herriz Mungia,eta elizaz Jatabe)

23. Aditzak

— 306 —


— 307 —

esiñ ixen: ezin izan“A esin da mogidu» - (Hura ezin

da mugitu)esun ixen: ezagun izanfalta ixen: falta izan

«Galdarille ta gastañek falta dire,egositxe sastegin itxi daitxu» -(Galdarila eta gaztainak faltadira, egosita sastegian utzi ditu)

gause ixen: gauza izangose ixen: gose izangure ixen: gura izan

“Kantako tzues gure basu orrek”- (Kantatuko dizkizut gura badu-zu horiek)«Emen gorri geyen gure ixeten

da» - (Hemen gorria gehien guraizaten da)

kapas ixen: gai izankargu ixen: kargu izanlagun ixen: lagun izanleba ixen: ardura izan, leba izan

“Ogoto itten dosu, ta su pere baiitxitten badotzesu, niri esteustlebarik esta?” - (Hobeto egitenduzu, eta zuk ere bai uzten badio-zu, niri ez dit lebarik ezta?)

parte ixen: parte izansale ixen: zale izanuste ixen: uste izan

EGINaginke iñ: haginka eginagirika iñ: agirika egin, errieltanegin

agur iñ: agur eginaitxearen eiñ: aitearen eginalegiñe iñ: ahalegin egin

«Esteude alegiñi pere itten» - (Ezdute ahaleginik ere egiten)

amesetan iñ: amesetan eginaproba iñ: aproba eginargi iñ: argi eginarrapadak eiñ: harrapadak egin,zirriak egin

arrike iñ: harrika eginarrosi eiñ: aharrausi eginarrotze iñ, arrutze iñ: arrautzaegin

asala iñ: azala egin«Inyabeas bere bardiñ, ta pata-

teas bere bai, se lurre teko diferen-tzi andi, se arotan, labrate osun,edo inyarra emoten bere bai, bayase arotan labrate osun, ta layetuitten dosunean, ariñ, urreo egu-nen edo momentu antzen, aurietorri baño, egun betzuk, denporaona ta asala in, asala ona iñ,t´orre pere alde andi deko lurren»- (Indabakaz ere berdin, eta pata-tagaz ere bai, ze lurrak daukadesberdintasun handia, ze aro-tan, lantzen duzun, edo indarraematen ere bai, baina ze arotanlantzen duzun, eta laiatu egitenduzunean, arin, hurrengo egu-nean edo momentu antzean, eurietorri baino, egun batzuk, egural-di ona eta azala egin, azala onaegin, eta horrek ere alde handiadauka lurrean)

aska iñ: hazka eginastrakan iñ: aztrakan eginauri iñ: euria eginausi iñ: ahausi eginausnar iñ: hausnar eginaxe iñ: haizea eginbaltzion iñ: baltseoan egin, dantzalotuan egin

barau iñ: barau eginbarausi iñ: barautsi eginbarre iñ: barre eginbasi iñ: bazi eginbat eiñ: bat eginbear eiñ: behar eginbegiskones eiñ: begizko eginberba iñ: berba eginbero iñ: bero eginbero-bero iñ: bero-bero egin,astindu, jo

bertzotan iñ: bertsotan eginbesaka iñ: besaka eginbidegintzen iñ: bidegintzan eginbolaka iñ: bolaka egin

“An bolaka itten gendun” - (Hanbolaka egiten genuen)

botike iñ: botika egin, landareeibotika bota

bueltan bueltan iñ: bueltan-buel-tan egin

buelte iñ: buelta eginburle iñ: burla egin, txitxekar egindamistiku iñ: damistiku eginedurre iñ: elurra eginegas iñ: hegaz eginegune iñ: eguna eginegurre iñ: egurra eginenbarasu iñ: enbarazua eginerdi bana iñ: erdi bana eginerregaten iñ: erregatean egin,errekardaritu

errekadu iñ: errekadu eginerritxan eiñ, erritxen iñ, errittaneiñ: errietan egin«Sakristauk ser eiñ? geuri errittan,

berak bearra ingo eun an, an ei-tteun, elixako ardure eukitteun» -(Sakristauak zer egin? geuri errie-tan, berak beharra egingo zuen

han, han egiten zuen, elizakoardura edukitzen zuen)«Olan paraten gintzen, baya

erritxan itxe oskun bentanati,paraten gintzesan olan, astoganeka» - (Holan paratzen ginen,baina errietan egiten ziguten lei-hotik, paratzen ginen holan, astogaineka)

eske iñ: eske egin, eskean eginfrente iñ: aurre egingarbi garbi iñ: garbi-garbi egingarbikusi iñ: garbikuzia egingatx iñ: gaitz egin

“Larrak gatx itxen tzo edoseñeri”- (Larrak gaitz egiten dio edozeini)

gau iñ, gaube iñ: gaua egingedar eiñ: gedar egin, deitugirrintze iñ: girrintze egingoruten iñ: gorutan egin

«Emen esan ixen goruten guredenporarik ona» - (Hemen ez zenizan gorutan gure sasoian)«Neu pere in dot goruten» - (Neuk

ere egin dut gorutan)guarde iñ, guardi eiñ: guardiaegin

inderriñ: bultzatu, sakatukaka iñ: kaka eginkalte iñ : kalte egin

“Ademas txori txikerra da ta,kalte itteko esta» - (Gainera txoritxikerra da eta, kalte egiteko ez da)

kargu iñ: kargu eginkasan iñ: ehizan eginkasu iñ: kasu egin

“Entzun in dot, baya nik estotzetkasurik iños iñ” - (Entzun egindut, baina nik ez diot kasurikinoiz egin)

23. Aditzak

— 308 —

kiñu iñ: keinu eginkiribillo iñ: kiribilo eginkontrara iñ: kontrara eginkosiñe iñ: sukaldaritzan egin

«Errade ixete san, ba ur garbiaukitxe sana, ordun ure, kosiñeitxeko edo edateko edo aukitxesana, katxarro garbi bet, jeneralporselanaskok ixete siren, beasabalaua, ta gorantza apur betistututen direnak, ta goye tapabateas aukitxeuden, ure garbi, bakosiñe itxeko ta eroten san a» -(Errada izaten zen, ba ur garbiaedukitzen zena, orduan ura, sue-tean egiteko edo edateko edo edu-kitzen zena, katxarro garbi bat,gehienean portzelanazkoak iza-ten ziren, behea zabalagoa, etagorantz apur bat estutzen dire-nak, eta goia tapa bategaz eduki-tzen zuten, ura garbi, ba sueteanegiteko eta eroaten zen hura)

kristala iñ: kristala egin, ur potxin-goetako ura izoztu

kuku iñ: kuku eginkukurruku iñ: kukurruku eginkurtze santearen eiñ: gurutzesantuarena egin

laban eiñ: laban egin«Eskillere koyu eun te seuser arre-

glaten edo, gora ieun, ta eskillerekatzeti laban eiñ, t´oson yausibera» - (Eskailera hartu zuen etazer edo zer konpontzen edo, goraegin zuen, eta eskailerak atzetiklaban egin, eta osoan jausi bera)

labasu iñ: labasu eginlapurretan iñ: lapurretan egin

«Bestek gortan begire sutera sar-

txeko lapurretan itxeko, yakiñ, a,ausokok yakin non dausen gausekimintxe» - (Besteak kortan begirasuetera sartzeko lapurretan egite-ko, jakin, auzokoak jakin nondagozen gauzak ipinita)

lasto iñ: lasto egin, lastoa ebakilo iñ: lo eginmesede iñ: mesede eginmiñ iñ: min eginmurruke iñ: murruka eginnegar eiñ: negar eginon iñ: on eginore iñ: orea eginpelotaka iñ: pilotaka eginpeskan iñ: arrantzan eginpikeka iñ: pikaka egin, ziztatupitxitxeka iñ: piltxikada egin,zimikoa egin“Pitxitxeka in dostesu” - (Piltxi-

kada egin didazu)posture iñ : postura egin

«Beste baten bere, bataren batzu-kas olan posture iñ, neskatorenbatzuk, Elespurun, Bakioko Eles-purun neskatok edo egon, etaberari kasurik eiñ es» - (Bestebaten ere, baten batzuekaz holanpostura egin, neskatoren batzuk,Elespurun, Bakioko Elespurunneskatoak edo egon, eta berarikasurik egin ez)

proba iñ: 1. proba egin. 2. hazi“Nik estot iños yan baya bai

yaten deudea, aurten proba indot» - (Nik ez dut inoiz jan bainabai jaten dute aurten proba egindut)

promesa iñ: promesa eginpuntu iñ: puntu egin


— 309 —

putz iñ: putz eginsaka iñ: saka eginsaltu iñ: salto eginsantzo iñ: zantzo eginsar iñ: zahar egin

«Ori asko usa du te usaten duoñiakarren, lusero abantakosku,estaitt abantakoskun se sar ittengos ta» - (Hori asko usatu dugu etausatzen dugu oraindinokarren,luzaro iraungo digu, ez dakitiraungo digun ze zahar egitengoaz eta)

satzetan eiñ: satsetan egin, neskalagunari lagundu«Kasu beterako lau neskato edo

bost edo sei, kuadrillen dos kami-ñon, a, etzerantza, gau eintteetzerantza, ta gu irurok gos kasubeterako neskaton atzen, eta airineskatori seuk gure otzesunari,suk atzeti, abrigoti edo yantzitti,tiretu otzesu, seuana apartateko,ulertu osu? seues parejan geroyoteko, eta apartaten espadatzu,suri kalabasak emon tzus ak nes-katok, t´ostantzean, atzeratutesan, ta agas yote siñen, satzetanesaten geuntzen» - (Kasu baterakolau neskato edo bost edo sei, tal-dean doaz kaminoan, etxerantz,gau eginda etxerantz, eta gu hiru-rok goaz kasu baterako neskatoenatzean, eta neskato haiei zeukgura diozunari, zuk atzetik, bero-kitik edo jantzitik, tiratu diozu,zugana apartatzeko, ulertu duzu?zeugaz bikotean gero joateko, etaapartatzen ez bazaizu, zuri kala-bazak eman dizkizu neskato

hark, eta osterantzean, atzeratzenzen, eta hagaz joaten zinen, satse-tan esaten genion)

sintz iñ: zintz eginsirkiñ iñ: zirkin eginsirrik eiñ: zirriak egin

«Sirrik eiñ, gero arrapadan oste-ko da» - (Zirriak egin, gero harra-paden ostekoa da)

sokorru iñ: oihu egin, alarau eginsue iñ: sua eginsurrunke iñ: zurrunka egintope iñ: topo egintoto iñ: totoa egintranpa iñ: tranpa egintratu iñ: tratu egintuten eiñ: tutean egintxixe iñ: txiza egin

«Ta gero beste kostunbre bateukitten gendun, piñukas bere,ain piñun puntakas, fumaten ta,bistu an bekosuen ta, sulo eukitteu-den, piñu serak, ea txixe ingosueesateoskuen» - (Eta gero besteekandu bat edukitzen genuen,pinuakaz ere, pinu haren punta-kaz, erretzen eta, piztu han behe-ko suan eta, zulo edukitzen zuten,pinu zerak, ea txiza egingo duzueesaten ziguten)

txole iñ: txola eginuger eiñ: igeri eginume iñ: ume egin

«Sentidu guk esaten du ume itte-ko, ta luserotxu, ta eser agiri espa-da, edo inyarka dabil baye ta,txalik esta agiritten, ba igol eskusartu seuk, ta seu pere igerrikotzesu igol, baya suk esku sartu teasuntu, txarto topaten baosu edo

23. Aditzak

— 310 —


— 311 —

emen estau argittasunik, ba bete-narioa ordun abisaten da» - (Sen-titu guk esaten dugu umea egite-ko, eta luzarotxo, eta ezer agiri ezbada, edo indarka dabil behiaeta, txahalik ez da agiri izaten, babeharbada eskua sartu zeuk, etazeuk ere igarriko diozu beharba-da, baina zuk eskua sartu etagora behera, txarto topatzenbaduzu edo hemen ez dago argi-tasunik, ba albaiteroa orduanabisatzen da)

ustela iñ: ustela eginutziñ: huts eginyantzan eiñ: dantzan eginyokon iñ: kartetan egin

EGONadi egon: begira egon, zain egonagoniñ on: hil zorian egon

«Es, ori, su tiñosuna estot, a,esetu modurik baya entzun in dot,gure sarrari edo estai nos, kasubeterako, persona bat txarto dau,agonin dau txarto, ill esiñi tau,eta arin ta oboto il daitten edo,seoser mesa bat atara, edo orrekgausek, bai iños entzun doas, tadiru batu ba, lagunen arten amese atarateko» - (Ez, hori, zukdinozuna ez dut, ezagutu modu-rik baina entzun egin dut, gurezaharrei edo ez dakit noiz, kasubaterako, pertsona bat txartodago, hil zorian dago txarto, hilezinik dago, eta arin eta hobetohil dadin edo, zer edo zer mezabat atera, edo gauza horiek, baiinoiz entzun ditut, eta dirua batu

ba, lagunen artean meza huraateratzeko)

amarren egon, amarran on:amarran egon

arbiñ egon: arbin egonardure egon, arduren egon:ardura egon

artega egon: artega egon“Artega egon leitxeke edosein

gauseaitxik eta arbindu itxen daberoaitxik en jeneralen” - (Artegaegon liteke edozein gauzagatik etaarbindu egiten da beroagatikgehienetan)

aterri egon: aterri egonbegire egon: begira egonbete beten egon: bete-beteanegon

bulerreti on: bularretik egon«Bulerreti on da lelau unekada

bat, a, urte batzuk, a, gerraostenasko on san emen a» - (Bularretikegon dela lehenago unekada bat,urte batzuk, gerra ostean askoegon zen hemen hura)

dardakadan egon: dardakadanegon

dariola on: erion, dariola egon“Ur goran ure dariola dau okele»

- (Ur goran ura dariola dagookela)

duden egon: ezbaian egonereiñ onen egon: erein oneanegon

esbayen egon: ezbaian egonesun egon: ezagun egonill esiñik on: hil ezinik egonillunetan on: ilunetan egonkontun eon: kontuan egonkorriñ egon: korrian egon

lantzar egon: lantzar egon, landubarik egon

leba egon, lebe egon: garrantziegon

lo egon: lo egonloran egon: loretan egonlo sorren on: lo zorroan egononak on: onak egonsur egon, sur on: zuhur egontenplen on: tenplean egontenple onen on: tenple oneanegon, gorputzaldi onagaz egon

umedu egon: heze egon

EMANabisu emon: abisu emanagek emon: habeak eman, batenbati daukan joera edo izakerafamiliatik datorkiola adieraztekoerabiltzen da“Ori agek emoten deu olan” -

(Hori habeak ematen du hola)akabu emon: amaiera emanaldik emon: aldiak eman, zora-bioak eman

animu emon: adore emanantoju emon: nazka emanantza emon: antza eman

“Ori estakiñak, eseutzen antzipere emoten, ni paño inyer giaueukitte beres» - (Hori ez dakienak ezzion antzik ere ematen, nik bainoindar gehiago edukita ere ez)

buelte emon: buelta eman«Auri koisten badau, ba iru edo

lau edo bost buelta emon ber, sike-tuko badire» - (Euria hartzenbadu, ba hiru edo lau edo bostbuelta eman behar, sikatuko badi-ra)

bultzekade emon: bultzatudeskantzu emon: deskantsuaeman“Miñe atara arren aurrera,

emon deskantzu te ostabereaurrera» - (Mihia atera arrenaurrera, eman deskantsua etaostera ere aurrera)

epelak emon: epelak eman, ziriasartu«Epelak emon tzos» - (Epelak

eman dizkio)garrote emon: garrote eman, egu-rra eman

gatza emon: gatza emangiltze emon: giltza eman, giltzanitxi

inportantzi emon: garrantzi eman“Batzuk ureri bere inportantzi

andi emoten dotze” - (Batzuekurari ere garrantzi handia ema-ten diote)

inyarra emon: indarra emanixerdi emon: izerdi emankasu emon: kasu eman

“Dopiñeri len esakon kasurikemoten” - (Dopinari lehen ezzitzaion kasurik ematen)

komuniño emon: komunioaeman«Komuniño emonta, nosonos

forma bat yausten bada bere, baandraskok, esiñ ikutu bere iñ,beneno eskutan baneuken modun,abadek ukutu bere in bear, ta an,traputxu bet bota ganera, ta bendi-siñok emonta abade patu, deskui-du bet ixeten bada nosonos yauste-ko bere» - (Komunioa emanda,noiz edo noiz forma bat hausten

23. Aditzak

— 312 —

bada ere, ba andrazkoak, ezinikutu ere egin, pozoia eskuetanbaneuka moduan, abadeak ikutuere egin behar, eta han, traputxobat bota gainera, eta bedeinka-zioak emanda abadeak batu, des-kuido bat izaten bada noiz edonoiz jausteko ere)

moskorra emon: mozkorra emanorde emon: ordea eman

«Bestek elixarako emoteko bai berdana baya, orde an dekola elixekser emona, emon dayela an» -(Besteak elizarako ematen baibehar dena baina ordea han dau-kala elizak zer emana, emandezala han)

pa emon: pa eman, musua emanpene emon: pena emansue emon, su emon: sua eman

«Oiñ estau ori bere, orreri su emoaken» - (Orain ez dago hori ere,horiei sua eman zitzaien)

sustu emon: ikara emantardantze emon: tardantza eman,umeei esaten zaie beste bateganajoan daitezen tardantza emateko,bien bitartean norberari baketanuzteko

tronbille emon: tronbila eman,troinua eman

troñu emon: troinua eman«Punteri gero troñu emoten dako»

- (Puntari gero troinua ematenzaio)

untze emon: iltzea emanyorre emon: jorra eman

ATERAbegi atara: begia atera, soka batenpuntan egiten den begiaz esaten da

bertzok atara: bertsoak aterakontu atara: kontu ateramatzak atara: mahatsak ateramese atara: meza ateranagik atara: nagiak ateraoske atara: oska atera, akatsa atera

“Segun nora bota gure dan oskeatara andi kontrati txe ain falloragero bean daonen erramak ken-dute imintxen da” - (Segun norabota gura den oska atera handikkontratik eta haren hutsera gerobehean dagoenean abarrak ken-duta ipintzen da)

satzak atara: satsak ateratxispe atara: txinparta ateratxitxek atara: txitak atera

BOTAbertzo bota: bertsoa botaerrematen bota: errematean bota,enkantean bota

fue bota: fua bota, azpia bota kartajokoan

lore bota: lorea botamulte bota: isuna kendusantzo bota: zantzoa bota

EDUKIakordun auki: gogoan edukiamarran auki: amarran edukiardure auki: ardura edukiautzek auki: hautsak edukifameli auki: familia edukigogo oki: gogoa edukigogon oki: gogoan edukikargu auki: kargua edukikontu euki: kontu edukileba oki: garrantzi edukimemoriñ oki: gogoan eduki


— 313 —

patria andi oki: konfiantza handiaeduki

promesa auki: promesa edukisorgiñek auki: sorginak edukitranpak auki: tranpak eduki

HARTUalkar artu: elkar hartuardure artu: ardura hartu

“Aurok artu ber ixeten daudeardure or, erlejuk dana korrittandau” - (Eurok hartu behar duteardura hor, erlojuak dena korri-tzen du)

arnase artu: arnasa hartu«Orrek nonondi arnase artu deu»

- (Horrek non edo nondik arnasahartu du)

artek artu: arteak hartubañu artu: bainua hartubiorrik artu: bihurriak hartubuelte artu: buelta hartuburlesar artu: burlezar hartu, txi-txekar hartu

errentan artu: errentan hartugatza artu: gatza hartu

“Ordun gatza artxen dau obetourberakok» - (Orduan gatza har-tzen du hobeto urbeherakoak)

inyarra artu: indarra hartukargu artu: kargu hartuleba artu: leba hartu

loak artu: loak hartumegide artu: neurria hartuparte artu: parte hartu

“Gixonak pixa itten badireordun bai, ordun geuk artxengendun parte” - (Gizonak pisatuegiten badira orduan bai, orduangeuk hartzen genuen parte)

sue artu, subartu: sua hartu“A sartute san an sue artu sedaiñ

imintte san an balde bete ur analbon” - (Hura sartzen zen hansua har ze dezan ipintzen zenhan balde bete ur han alboan)

sustu artu: ikara hartuugerrak artu: ugerrak hartu, ugertuurek artu: urak hartu

IBILIandi-orti-emeti ibilli: handik-hor-tik-hemendik ibili, edonondik ibili

berde ibilli: berde ibili, haserreibili

debaneon ibilli: zorabioan ibilidrogan ibilli: drogan ibili, bihurri-kerietan ibili

ekiñen ibilli: ekinean ibilierroldan ibilli: errondan ibilitestotan ibilli: testotan ibilitrugoi ibilli: trumoia ibiliyokon ibilli: jokoan ibili

23. Aditzak

— 314 —

23.3. PARTIZIPIO DEKLINATUAK

Partizipio soilen erabilera aztertzeko, jaso ditugun adibideak deklinabi-dearen kasu marken arabera aurkeztuko ditugu.

absolutua:“Buskentzak eta solomo patata prijidukas ta, solomo fresko ta, gastañe

egosik eta» - (Buzkantzak eta solomo patata frijituakaz eta, solomo fres-koa eta, gaztaina egosiak eta)

partitiboa:«Non sarturik estalako» - (Nor sarturik ez delako)

instrumentala:«Orrek, a, urten porasus aurek itxiko deurela eiñes eiñes» - (Horiek,

urteen poderioz eurek utziko dutela eginez-eginez)

motibatiboa“Ba eskerreti botateuden, eta beste batzuk eskerrak ixenaittik eskoittik

bere bai» - (Ba ezkerretik botatzen zuten, eta beste batzuk ezkerrak iza-nagatik eskoatik ere bai)«Seoselan, txarto egonaittik estau ardure baya» - (Zer edo zelan, txarto

egonagatik ez du ardura baina)

eskero:«Fuerte iñeskeron barre santzok eitxen deitxus» - (Ozen eginez gero

barre zantzoak egiten ditu)“Ordu bete iñeskero naiko da” - (Ordu bete eginez gero nahikoa da)“Eguskik urteten daun alderdire aurre emoneskeronean axe asko lotxen

da se eguskik emeti urteten dau” - (Eguzkiak irteten duen alderdira aurreemanez gero haize asko lotzen da ze eguzkiak hemendik irteten du)«Ba lotueskeronen elei yan, es eser ein ba» - (Ba lotuz gero ez liteke jan,

ez ezer egin ba)«Ur apur bet bota eskeroan serure, serure yoten ei siren» - (Ur apur bat

botaz gero zerura, zerura joaten ei ziren)

leku genitiboa:«Begis beteko bat, andi itxe san, baya basto» - (Begiz beteko bat, handi

egiten zen, baina bastoa)«Orrek pasakok ei dires» - (Horiek pasatukoak dira)


— 315 —

«Probadero neure denporan eiñeko da» - (Probalekua neure sasoian egi-nekoa da)“Etzen yayoko ixen san ta durange garbi dala esateudean» - (Etxean

jaiokoa izan zen eta durango garbia dela esaten zuten)«Ointxe erakutziko tzu gastai, gaur eiñeko» - (Oraintxe erakutsiko dizu

gaztaia, gaur eginekoa)

23.4. PARTIZIPIOEN GEHIGARRIAK

Izenburu honen azpian partizipioari erans dakizkiokeen posposizioaketa gainerako gehigarriak aurkeztuko ditugu; era berean erabilera agerra-razteko esaldi eredu batzuk emango ditugu.

arren:“Miñe atara arren aurrera, emon deskantzu te ostabere aurrera» -

(Mihia atera arren aurrera, eman deskantsua eta ostera ere aurrera)«Ta apur beten auririk eiñ es arren bere, oin bedarrak onik aurrera, bis-

kortan biskortan, ya martireskeron oidalau probe ingo leuke» - (Eta apurbaten euririk egin ez arren ere, orain belarrak honik aurrera, bizkortzen-bizkortzen, ja martirazkero ohidalako proba egingo luke)

aunke«Gastxuau paraten da, aunke idik ona padire, ba giau itten deude» -

(Gaiztxoago paratzen da, idiak onak badira ere, ba gehiago egiten dute)«Gosamena ixe leitxe, ya eskritxuretan edo, imintxe, aunke etzeko ixen

es» - (Gozamena izan liteke, ja eskrituretan edo, ipinita, etxekoa izan ezarren)

artean, arten, arte:“Ba ta gero sertute ote saleas, lusero arik eta satza iñ artean» - (Ba eta

gero sartuta egoten zanez gero, luzaro harik eta satsa egin arte)«Estot eguno entzun, ointxe seuk esan arte» - (Ez dut egundo entzun,

oraintxe zeuk esan arte)

baño ariñau:«Orrik urten baño ariñao, yote siren» - (Orriek irten baino arinago, joa-

ten ziren)

baño lenau:«Txoritxara afesiño auki neun, lenengo, kasan asi baño lenau txorik» -

23. Aditzak

— 316 —

(Txoritara zaletasuna eduki nuen, lehenengo ehizan hasi baino lehena-go txoriak)“Beragana yon gintzesan ikisten, lau edo bost egunean, kantaten asi

baño lelau» - (Beragana joan ginen ikasten, lau edo bost egunean, kan-tatzen hasi baino lehenago)“Asitxu itxen dire denpora paño lenau» - (Hazitu egiten dira denborak

baino lehenago)

barik:«Elgorri pasa barik iñor esta lotxen» - (Elgorria pasatu barik inor ez da

lotzen)“Yokolari danak esin dau abanta yokatu barik” - (Jokalari denak ezin

du iraun jokatu barik)«Demoniño guk esaten gendun, diabru barik demoniño» - (Demonioa

guk esaten genuen, deabrua barik demonioa)

esen:“Ene erre, kontus ibilli esen a, jenerok eitten dittus» - (Ene erre, kontuz

ibili ezean, gauzak egiten ditu)

esik:«Begiskones eitxen ei da jainkok bereinketurik esan esik» - (Begizkoa egi-

ten ei da jaungoikoak bedeinkaturik esan ezik)«Barru busti esik ondo kontzerbate san» - (Barrua busti ezik ondo kon-

tserbatzen zen)

ordureko:«Kutuntxuk imiñi begiskones ein se deyen, kutuntxuk imiñi orrostxukas,

ta yayo ordureko, begiskones ein se deyen» - (Kutuntxoak ipini begizkoaegin ze diezaioten, kutuntxoak ipini orraztxoakaz, eta jaio ordurako,begizkoa egin ze diezaioten)“Umeak, atara ordureko korriñ asten dire « - (Umeak atera ordurako

karraka hasten dira)

orduko:“Atxiñe ardure andies, ordun kandele trugoi asi orduko bistute imiñi

martxan» - (Antzina ardura handiagaz, orduan kandela trumoia hasiorduko biztuta ipini martxan)


— 317 —

ta:“Usindute dau» - (Usainduta dago)«Nik aitteri esetute dekotzet» - (Nik aitari ezagututa daukakiot)«Gero beingon iderrak oiñ eraintxe daus» - (Gero behingoan ilarrak

orain ereinda dagoz)«Gero itxe siren alan aputxu bet politxaok, estoak, ba gurbixegas, ba aik

untzekas yositxe» - (Gero egiten ziren halan apurtxo bat politagoakestoak, ba gurbitzagaz, ba haiek iltzeakaz josita)“Erramuk gordeta auki siketute, eta gero erre, eta a autze gero emoten

da” - (Erramuak gordeta eduki sikatuta, eta gero, erre, eta hauts huragero ematen da)«Altareri atze emonta itxe san» - (Aldareari atzea emanda egiten zen)«Eta itto in ixen san gau beten a, anis asko edanta» - (Eta ito egin izan

zen gau baten hura, anis asko edanda)

ta bere:«Etzeko ixen esta bere egoten dire gosamena eukitxen deudenak» - (Etxe-

koa izan ezta ere egoten dira gozamena edukitzen dutenak)

ta artes:“Erre itxen da ill eta artes» - (Erre egiten da hil eta artez)

ta ostian:«Eta gero arimenak, gaube in txe osten» - (Eta gero arimenak, gaua egin

eta ostean)«Imintxe osten, tenpla in ber ixete san» - (Ipini eta ostean, tenplatu egin

behar izaten zen)«Errope aklara ta ostean a emote san akaburengo, eskaitxeko» - (Arropa

aklaratu eta ostean hura ematen zen azkenean, eskegitzeko)“Auri in txe osteko edo gaueko freskurek itxen dau” - (Euria egin eta

ostekoa edo gaueko ihintzak egiten du)

23.5. ADITZ IZENAK

Azpi atal honetan aditz izenen erabilerari buruzko esaldi ereduakemango ditugu.

-keran:“Poso Sabale dau, a, Urdulistik Erandiorantza yokeran alturen” - (Pozo

Zabale dago, Urdulizetik Erandiorantz joakeran altueran)

23. Aditzak

— 318 —

«Ta auri garrotxu ikeran aren aren fasiltxuau on san» - (Eta euri apur-txo bat egikeran arean-arean erraztxoago egon zen)

-tia:«Ori da mendate» - (Hori da mendatzea)«Askore gora adi imintxe, arbolan aspiñ sartu esitxea ta» - (Aizkora gora

adi ipintzea, arbolen azpian ez sartzea eta)“Axen eskutunen egote da ba, troka baten egote nai etze baten kontran

egote» - (Haizearen ezkutunean egotea da ba, troka baten egotea nahietxe baten kontra egotea)«Ori gaste bateri esate motza da» - (Hori gazte bati esatea motza da)

-tiak:«Niri pene emoten dost kentxek se fuerte yau pa» - (Niri pena ematen dit

kentzeak ze indartsu zagok ba)

-tiari:«Gero urtetan estu ein gastairik guk, a, esne saltxen gendun te, gero esne

saltxeri itxi geuntzenean, lantzen beiñ itten deu» - (Gero urteetan ezdugu egin gaztairik guk, esnea saltzen genuen eta, gero esnea saltzeariutzi genionean, lantzean behin egiten du)

-terik:«Or egun orretan, ganadu yatekori pere itteri pere eseun gure ixeten gure

aitte pere amabittararten» - (Hor egun horretan, ganadu jatekorik ere egi-terik ere ez zuen gura izaten gure aitak ere hamabietara arte)“Aiñ entzuterik estekosu?» - (Haren entzuterik badaukazu?)

-tiagaitxik:“Berromatamar kilo gitxiau aukitteaittik ba aun kiloko gixon bat sar-

txen da airi laguntan» - (Berrogeita hamar kilo gutxiago edukitzeagatikba ehun kiloko gizon bat sartzen da haiei laguntzen)“Hru kiloaittik karreteru bat esin sartu, iru kilo giau aukitteaittik» -

(Hiru kilogatik karretero bat ezin sartu, hiru kilo gehiago edukitzeagatik)

-tearren:«Ori aiste esan esitxearren aisteorde edo» - (Hori ahizta ez esatearren

ahiztaordea edo)«Umeri billurre emotearren ba sarrak kontate sittusen» - (Umeei bildurra

ematearren ba zaharrek kontatzen zituzten)


— 319 —

-tez:«Onek ona tire ixen eittes» - (Hauek onak dira izan egitez)“Su nongo sara ixen ittes?» - (Zu nongoa zara izan egitez?)

«Setan etor sara? edo ori asko esaten da eiñ ittes» - (Zertan etorri zara?edo hori asko esaten da egin egitez)«Onek ona tire ixen eittes» - (Hauek onak dira izan egitez)

-ten:«Botillen barrutxun edo aukitxe siren ta, grillu lorak emon yaten» - (Boti-

laren barrutxoan edo edukitzen ziren eta, txirri-txirri loreak eman jaten)«Oin berton bere jente kostunbra da suri artxen» - (Orain berton ere jen-

dea ekandu da zuria hartzen)«Arri bada laburre, alture andies, fasillau da ibiltten» - (Harria bada

laburra, altuera handiagaz, errazago da ibiltzen)«Kenduten asko kosta yakun» - (Kentzen asko kostatu zitzaigun)“Etorri bere es lengo modun erosten bere esei datos ta» - (Etorri ere ez

lehengo moduan erosten ere ez ei datoz eta)

-tera«Ori bere suabe koisterik eta fuerte koistera bere!» - (Hori ere suabe har-

tzetik eta gogor hartzera ere!)

-teko:“Yorratuteko edo ixeten siren” - (Jorratzeko edo izaten ziren)“Esne imi osten preparata uregas umeri emoteko» - (Esnea ipini zidan

prestatuta uragaz umeari emateko)“Aixen ure egosi, ta aixek emon, edateko” - (Haiexen ura egosi, eta haie-

xek eman)“Libra ule itteko bere orioas ein buru» - (Askatu ilea egiteko ere olioagaz

egin burua)“Oin gatza botateko lekun esneri asukere botaten dako” - (Orain gatza

botatzeko lekuan esneari azukrea botatzen zaio)“Orrek amarrateko, batzuk e, sasi lodies bere itxeudesan» - (Horiek ama-

rratzeko, batzuek, sasi lodiagaz ere egiten zituzten)«Mami itteko lekuen, igertu itten da» - (Mamia egiteko lekuan, ihartu egi-

ten da)«Ori piperrak kordatuteko da» - (Hori piperrak kordatzeko da)“Asittarako onek artok estau balio, onek ba, siketu itteko lekuen, siketu

kamaran edo bean sueltu botateko lekuen, or imintte siketu itten dire

23. Aditzak

— 320 —


— 321 —

alboan: alboan“Alkarren albokoak gara» - (Elka-

rren albokoak gara)alden: aldean

“Butroi alden da ori?» - (Butroealdean da hori?)“Andraka bere gatxa Yataben

alden» - (Andraka ere gaitza Jata-beren aldean)“Oin bai, oin lengo alden asko

euskaldunek» - (Orain bai, orainlehengo aldean asko euskaldu-nak)

antza: antza«Atzo sar baten antza dekosu» -

(Atso zahar baten antza dauka-zu)

antzeko: antzekoa“Lengo t´oingo antzekok estire

ixengo?» - (Lehengoa eta oraingoa

antzekoak ez dira izango?)“Sagusarran antzeko da ori» -

(Saguzarraren antzekoa da hori)antzen: antzeanantzera: antzeraarten: arte, artean

«Ama etorri arten an oki, eitxengendusen» - (Ama etorri arte haneduki, egiten genituen)“Señe bai, señe, ba arik eta barri

etorri arten” - (Seina bai, seina, baharik eta berria etorri arte)«Estot eguno entzun, ointxe seuk

esan arte» - (Ez dut egundoentzun, oraintxe zeuk esan arte)

aspi: azpia“Mille ta aun kilotik karreteru

bias, eta mille ta berrotamarrenaspitti sartxen direnak iru karrete-rues” - (Mila eta ehun kilotik

oboto, t´enbarasu estau aren bere itten» - (Hazitarako arto honek ez dubalio, honek ba, sikatu egiteko lekuan, sikatu kamaran edo behean soltebotatzeko lekuan, hor ipinita sikatu egiten dira hobeto, eta enbarazu ezdu arean ere egiten)

-tekotan:«Au merke ixen esittekotan esto kure» - (Hau merke ez izatekotan ez dut

gura)

24. POSPOSIZIOAK

Atal honetan, daukaten garratzia gogoan erabilita, jaso ditugun pospo-sizioak eta euron erabileren esaldi eredu batzuk ematen ditugu.

karretero bigaz, eta mila etaberrogeita hamarren azpitik sar-tzen direnak hiru karreterogaz)

atzen: atzean«Ta gu irurok gos kasu beterako

neskaton atzen» - (Eta gu hirurokgoaz kasu baterako neskatoenatzean)

baño, biño: 1. gonbaratiboetanberdintasuna adierazteko erabil-tzen da. 2. baizik, baino«Ordun bera ta beste ba paño esi-

ren egon» - (Orduan bera eta bestebat baino ez ziren egon)«Jose gurek, a, abadek, a, baño

artes yaki eun mese esaten» - (Josegureak, abadeak, baino artezjakin zuen meza esaten)«Sementorik esteko ak are baño» -

(Porlanik ez dauka hark hareabaino)“Asta biko es Jesus, ure ekarteko,

asta bakarra baño” - (Asta bikoaez Jesus, ura ekartzeko asta baka-rra baino)

barik: barik“Sei urte barik pentza beres, andi

gora, eskole» - (Sei urte barik pen-tsatu ere ez, handik gora, eskola)“Gero manga barik imin siren” -

(Gero mahuka barik ipini ziren)barru: barru

“Sei ordu barru ortxe botatendeu» - (Sei ordu barru hortxe bota-tzen du)

begire: begirabeste: beste

“Beste arbola bata ori» - (Bestearbola bat da hori)

bille: bila“Gurera bere etorten dire bille» -

(Gurera ere etortzen dira bila)eske: eskeesken: eskeanestiloko: erakoa

falta: falta“Emen uren falta gitxiau on da”

- (Hemen uraren falta gutxiagoegon da)

ganen: gainean«Ordurik ona, berbarik estu in

kasu orren ganen» - (Ordurikhona, berbarik ez dugu egin kasuhorren gainean)«Ta gero askotan gauben beda-

rran ganen sabaldu agas yagoyes»- (Eta gero askotan gauean bela-rraren gainean zabaldu xaboiharegaz)«An burni beten ganen ote san,

eskapa se deyen alan» - (Han bur-dina baten gainean egoten zen,eskapa ze dezaten halan)«Suk, a, bertzo bat bota ber dosu,

orren ganen» - (Zuk, bertso batbota behar duzu, horren gai-nean)

ganera: gainera«Aldean, a, yateko, norberak

etzen yateko jenero asko koixu lei,baya orres ganera diru ber da» -(Baserrian, jateko, norberaketxean jateko jenero asko har lite-ke, baina horrez gainera diruabehar da)

gañe: gaina, adina, beste“Len oingo gañe atza jenero bar-

diñen bere esan asmaten» - (Lehenoraingo gaina hatsa gauza berdi-nean ere ez zen asmatzen)

24. Posposizioak

— 322 —

“Kabrejasek ei eun posture, a sal-dik, eta iru gixonen gañe auroksaldi barik iru gixonaas bayetzeiñ” - (Kabrejasek egin zuen pos-tura, zaldi hark, eta hiru gizonengaina eurok zaldi barik hiru gizo-nagaz baietz egin)

gañen: bestean“Oingo gañen es, len bere ibilli

itte san, baya oingo gañen es» -(Oraingo bestean ez, lehen ereibili egiten zen, baina oraingobestean ez)

gaño: gaino, beste“Lelau gaño tradisiñoas estot

pentzaten eitten danik» - (Lehena-go gaina tradizioagaz ez dut pen-tsatzen)

grasik: eskerrak«Ta senbet arto surittan siren!

enei! ya grasik astute dekusena!» -(Eta zenbat arto zuritzen ziren!enei! ja eskerrak ahaztuta dauz-kaguna!)

klasen: eran, moduan«Tokille klasean imintte, tokille-

txun klasen eroteudesan» - (Tokilamoduan ipinita, tokilatxoarenmoduan eroaten zituzten)

kontra, kontran: kontra“Amen gure etzen kontran on

san» – (Hamen gure etxearen kon-tra egon zen)

konture: konturalaseko: lasekolau: lako, lango

«Katikeko ixao da gure lau igua-la» - (Gatikakoa izango da gurealakoa berdina)«Ak emoten dau txagiñ arto lau

ba iru ingeru» - (Hark ematen du

txagin arto lakoa ba hiru inguru)lekun, lekuen: ordezles: legez, lez

«Oiñ imintte dau, sakristaneixete les, ba ari paga itten dakooiñ» - (Orain ipinita dago, sakris-taua izatea legez, ba hari ordain-du egiten zaio orain)

moduko antzeko: moduko antze-koa“Aik a, exe moduko antzeko,

gero etorrikok» - (Haiek, exemoduko antzekoa, gero etorri-koak)

moduko: modukoa«Orrexen moduko baya oso, ta

erditxati amarrata, oten siren aiktxolak osok» - (Horrexen modukoabaina osoa, eta erdietatik amarra-tuta, egoten ziren haiek txolaosoak)«Atxiñeko gonak esiren guren

modukok ixeten» - (Antzinakogonak ez ziren gureen modukoakizaten)

modun: moduan“Persona baten modun dana» -

(Pertsona baten moduan dena)«A ixeta san ogi modun eitte sana,

labako arto esateutzen» - (Huraizaten zen ogi moduan egitenzena, labeko artoa esaten zioten)

ondo: ondoa«Elixe ondokok yote siren geyen,

a, mese erasoten» - (Eliza ondo-koak joaten ziren gehien, mezaerasotzen)

ordes: ordezparen: parean

«Tripen paren, goraño iditxe,tireas bakarrik» - (Triparen


— 323 —

parean, goraino irekita, tiragazbakarrik)

pareti: paretikpentzun: ustetan, pentsudan

«Aren pentzun egoten da» -(Haren pentsudan egoten da)

porasus: poderioz«Orrek, a, urten porasus aurek

itxiko deurela eiñes eiñes, ta irukitxi euren ta beste neskato bateketa nirek eseuren itxi» - (Horiek,urteen poderioz eurek utzikodutela eginez-eginez, eta hirukutzi zuten eta beste neskato batek

eta nireak ez zuten utzi)«Sesiñe guk gitxi in du, ni baño

lentxuau sesiñe usate san, bayagatzan porasus, gatzaas kontzerbaokele» - (Zezina guk gutxi egindugu, ni baino lehentxoago zezinausatzen zen, baina gatzaren pode-rioz, gatzagaz kontserbatu okela)

truke: truke«Aik eroteuden orren truke inya-

be ta urune edo» - (Haiek eroatenzuten horren truke indaba etairina edo)

usure: usadiora

24. Posposizioak

— 324 —

25. HOTS BERBAK

Atal honetan jaso ditugun hots berbak biltzen dira. Berbok sarri asko-tan agertzen izan zaizkigu zarata edo hots zehatz batzuk irudikatu guran;egoerarik egoera eta hiztunik hiztun desberdinak izan daitezkeen arren,interesgarri eritzi diogu agertu direnak hemen ipintzeari, har bedi kontu-tan gehienetan esklamazio modura jaso ditugula.

bara-bara: elurraren hotsablaust!: oso osoan jaustean egitenden zarata

braust!: atearen kolpearen zaratabri-bru: trumoiaren hotsaifi-afa: zantzoaren zaratakarras: orraziaren zaratakirris-kirris: saguak artoa jateanegiten duen zarata

klak: txola egikeran egiten denzarata

kras-kras: orraziaren zaratakurrus-kurrus: ogi apatzaren zarataplast!: plastadaren zarataplaust: plaust, jausikeran esaten daplisti plasta: plisti-plastaraka-raka: segituan eta arin egitendenean zer edo zer

tas-tas!: mazuaz jokeran egitenden zarata

turru-turru: ogi apatzaren zaratatxarra-txarra: txirritxolaren hotsa

aiko: aiko, aikor«Aiko gixona, espadeko giau, ser

ekarkopa?» - (Aiko gizona, ezbadauka gehiago, zer ekarrikodut ba?)

aupa: aupabai ba: bai babarres: barriz, barrez

“Ta lelauko gause bat esangotzut ointxe barres» - (Eta lehena-goko gauza bat esango dizutoraintxe berriz)

binke: jakinaene, enei: ene

«Ta senbet arto surittan siren!enei! ya grasik astute dekusena!» -(Eta zenbat arto zuritzen ziren!enei! ja eskerrak ahaztuta dauz-kaguna!)

fijo: ziur“Amarran daun txakurrek fijo

ingo eun ausi diferente» - (Ama-rran dagoen txakurrak ziur egin-go zuen ahausi desberdina)

garrote: garrote, latigu, jo eta kegero: gero

“Bakixu ser dakagun gero ondo,bai!» - (Badakizu zer dakargungero ondo, bai!)

infernu: infernuaJesus Maria: Jesus Mariakeba: bai zeraklaro: jakina

“Klaro itten deudena!» - (Jakinaegiten dutena!)

kristonak: kristorenak«Gero asarratuten siren edosein

gauseaitxik eta kristonak» - (Gerohaserretzen ziren edozein gauza-gatik eta kristorenak)

latigo, latigu: latigumajo: majoño: ñooba: hobeoba es: hobe ezra-ta: rapa, arin egiteko esaten dasaties: zatiagaz

“Patxuel famaduenatariko batixen da, saties!” - (Patxuel ospe-tsuenetariko bat izan da, zatia-gaz!)

sentalle: zentaila“Emeko soloak danak ixao dire

sasi edo sentalle!” - (Hemengosoroak denak izango dira sasi edozentaila!)

siku: siku, ziplota kitxu, kittu: eta kito


— 325 —

26. ESKLAMAZIOAK

Gure korpusean jaso ditugun esklamazioak eta, hainbat kasutan, eurenerabileraren testuinguruak ere batzen ditugu atal honetan.

27.1. ADJEKTIBO ESAKUNAK

abo fiñeko: aho finekoa, milikiaagure berde: agure berdea, gordi-na

agure sarra: agure zaharraakordu oneko ixen: gomuta one-koa izan

altzi ixen: zekena izanaltzi utze ixen: zeken hutsa izanaman gonapeko ixen: amarengonapekoa izan, amazuloa izan

bardiñ antzeko: berdin antzekoabegi okerra: begi okerrabekoki illune: bekoki iluna, hase-rrea

botaesiñe: bota ezinaburuandi: buru handia, tematiadana dalako: dena delakoadenpora berde: eguraldi berdea,txarra

eskerroneko: esker onekoaesker txarreko: esker txarrekoaesne gitxiko: esne gutxikoafede andiko ixen: fede handikoaizan

errebesa esiñe: gonbitaezinaesne oneko ixen: esne onekoaizan

etzeko andi ixen: etxeko handiaizan, konfiantza handia eduki

etzeko ixen: etxekoa izangause estana ixen: gauza ez denaizan“Ama ona aukiaitxik txalak urte

lei gause estanak» - (Ama onaedukiagatik txahalak irten lezakegauza ez denak)

gose gorri: gose gorriajenaro aixe: ipar haizea adierazte-ko esakuna, haizeak jotzen duenalderdian izen horretako baten batbizi ei zen«Portume dau an etze bat, baki-

xu non dan Portume? bueno anbixi san Jenaro, ixena dekongixon bat, Portumen, eta orti Por-tume aldeti datorren axea, neguparten ta, otza ixeten da, ta onekesaten tzo Jenaro axe» - (Portumedago han etxe bat, badakizu nonden Portume? beno han bizi zenJenaro, izena daukan gizon bat,Portumen, eta hortik Portumealdetik datorren haizea, negualdean eta, hotza izaten da, etahonek esaten dio Jenaro haizea)

koipelustre: koipelustrealo ariñeko ixen: lo arinekoa izanlo gogorreko ixen: lo gogorrekoaizan

lo surreko ixen: lo zuhurrekoaizan

mari gusur: mari gezurmosu merke: musu merkeamutil koskorra: mutil koskondua,mutil berdingoa

patria andiko ixen: konfiantzahandikoa izan

27. Esakunak

— 326 —

27. ESAKUNAK

Atal honetan adjektibo eta aditzondo esakunak aurkeztu ostean, jasoditugun esaldi eginak eta atsotitzak batuko ditugu.

sankastela aspi: zankaztela azpia,txanka

sorri kapotek: zorri kapoteaktrango andiko ixen: trango han-dikoa izan

trapaseri ona: trapazeri ona, oke-rra izan

ume lukinke: ume lukainkaume lupu: ume lupua, ume okerra

27.2. ADITZONDO ESAKUNAK

alau beten: halako batenankas bera: hankaz beheraankas gora: hankaz goraapur be(t) gora bera: apur batgora-behera«Orrek urte beterako apur be

kora bera balio ixeteuden, orrekbidurregas eitxen sirenak» -(Horiek urte beterako apur batgora-behera balio izaten zuten,horiek bidurragaz egiten zirenek)

apurke-apurke: apurka-apurka“Olau gausek nik estakides baya,

ikesi apurke apurke itxen dus» -(Holako gauzak nik ez dakizkitbaina, ikasi apurka-apurka egitenditugu)

aputxuke-aputxuke: apurtxoka-apurtxoka

artek artu esiñik: arteak hartu ezi-nik, lasaitu barik

atzalde belusko: arratsalde beluz-ko«Atzalde belusko bere bai esaten

da» - (Arratsalde beluzko ere baiesaten da)

aulau beten!: halako batenauri etxala: euria bota ahalaaurres aurres: aurrez-aurre

“An errementari selan egon san?erradorea? estakixu non egonsiren erradoreak? ba or, a, Basi-lion karnaseritxi, aurres-aurres,an sakonen» - (Han errementariazelan egon zen? perratzailea? ezdakizu non egon ziren perratzai-leak? ba hor, Basilioren harategi-tik, aurrez-aurrez, han sako-nean)

autzes porrun: hautsez porrun,estresak jota

badaespadan: badaezpadan«Eskas badau edo badaespadan

eraitxe san, a, apur bet, a inyabe»- (Eskas badago edo badaezpadaneragiten zen, apur bat, indabahura)

baiñ oneskeron: behin honezkero«Baiñoneskeron estator» - (Behin

honezkero ez dator)banan-banan: banan-bananbates bere: batez erebera adi: behera adi, behera begi-ra

bin bitxarten: bien bitarteanbost uger: bost uger, txonbo eginbueltan bueltan: bueltan-bueltanburus bera: buruz beheraburus gora: buruz goradana dala: dena delaegunen egunen: egunean-egu-nean

en jeneral: gehienetanerdis erdis: erdiz-erdizes yakiñen: ez jakineanesate baterako: esate baterakoesun egon: ezagun egonetze etzekotara: etxe-etxekoetara,etxekoen artean


— 327 —

geldi geldi: geldi-geldigora adi: gora adi, gora begiragora berak: gorabeherakjusto-juston, justu-justun: ozta-ozta

karegiñen: kare egineankasu beterako, kasureko: kasubaterako

kasu da se: kasua da ze“Estakiu ixengo san drogea ela

ixengo san asidente, ba kasu da sea bere il in san” - (Ez dakiguizango zen droga ala izango zenistripua, ba kasua da ze hura erehil egin zen)

musturres aurrera: muturrezaurrera

nosikuando: noizean behinpitri-potro: potri, lohitasuna, erre-gosia

putxiken-putxiken: putxikan-putxikan

seguru antzen: seguru antzean,ziur asko

seguru bere: antza denezurten urten: urtean-urtean

27.3. ADITZ ESAKUNAK

afari yan: afalduagiñek bardindu, agiñek bardin-yu: haginak berdindu“Agiñek bardinyutxen da, ba txi-

kerrak bota ta bestek urteten tzenagiñek bardinyuten dau, urte bies,asten dakos aman tripeko agiñek,aman tripeko agiñek, urte bies biyausten dakos, palatxu biek urte-ten tze, aurreko palatxu biek irues,iru palak urtete otze, lotxen dakoslau agin txiker, laues ya, agin

barrik urteten tze, ta gero doas,onek akabureko urten tzen agiñekeskiñetako biek, alan txikertxuetatos, ta lau urterik bostera onekagiñek, bardinyu itxen dire» -(Haginak berdindu da, ba txike-rrak bota eta besteek irteten ziotenhaginak berdintzen dago, urtebigaz, hasten zaizkio amaren tri-pako haginak, amaren tripakohaginak, urte bigaz bi jaustenzaizkio, palatxo biek irteten diote,aurreko palatxo biak hirugaz,hiru palek irteten diote, lotzenzaizkio lau hagin txiker, laugazja, hagin barriek irteten diote, etagero doaz, hauek amaierarakoirteten dioten haginak bazterreta-ko biak, halan txikertxoak datoz,eta lau urtetik bostera haginhauek, berdindu egiten dira)

agiñek sarratu: haginak zerratu,haginak berdindu

akarran usiñe auki: usain txarraeduki

alden eron: aldean eroanalperrik galdu: alperrik galduandan eron: andan eroananderon yon: andan joanangeruten ill: aingerutan hil,bataiatu baino lehen hil

arto surittu: artoa zurituarto yo: artoa joaspirek ekarri: azpirak ekarri,goseak ekarri“Ekarko saitxu aspirek” - (Ekarri-

ko zaitu azpirak)auri ekarri: euria ekarribayetz ondu: baietz ondu, posturaegikeran esaten da

27. Esakunak

— 328 —

bayetz tapau: baietz tapatu, postu-ra egikeran esaten da

bedarra galdu: belarra galdubegik epeldu: begiak epeldu logu-ra denean

bertan bera itxi: bertan beherautzi

beskari yan: bazkaldu“Beskari ederra yan, errekadu in

txe etor san atzera” - (Bazkariederra jan, errekadu egin eta eto-rri zen etxera)

bilbo ikusi, bilbo erakutzi: Bilboikusi, erakutsi; masailetatik oratu-ta umea altxatzean esaten da«Ia Bilbo ikusteko ia, esate

oskuen, emeti agarrate oskun, etaolan gora altza, ta ia Bilbo era-kusteko, ta gora, ta min galantakeraiñ» - (Ea Bilbo ikusteko ea, esa-ten ziguten, hemendik oratzenziguten, eta holan gora altxatu,eta ea Bilbo erakusteko, eta gora,eta min galantak eragin)

biosganen lotu: bihozgainean lotu«Biosganen lotu dat» - (Bihozgai-

nean lotu zait)biribillen batu: biribilean batu

«En jeneral saborreri arten, agiriagirin barik, eta eguski daonen,biribillen batu batu batu batuintxe eguski txe artxen an, a, agi-riñ antzen» - (Gehienetan zabo-rreria artean, agiri-agirian barik,eta eguzkia dagoenean, biribileanbatu-batu-batu eginda eguzkiaeta hartzen han, agirianantzean)

bisdes esetu: ikustez ezagutubixerra kendu: bizarra kendu

bueltan etorri: bueltan etorri, itzu-li

burus ikesi: buruz ikasidosenara saldu: dozenara salduegune argitxu: eguna argitu,eguna zabaldu

enbarasuti kendu: enbarazutikkendu

ernari lotu: ernari lotuerrope yo: arropa joeskola ikisi: eskola ikasi

«Gure ama defunteak esate osten,eskolara ibiltten giñen gu ba eta,egunik geyenatan edo sarri, kantabat igol nik, a, ba asitte edo barriikisten edo sentalle, su, a, koitteduori, a, suk eskolarik estosu ikisten,ta egunen kanta ba takasu etzera»- (Gure ama zenak esaten zidan,eskolara ibiltzen ginen gu ba eta,egunik gehienetan edo sarri,kanta bat beharbada nik, ba hasi-ta edo berria ikasten edo zentaila,zu, koitadu hori, zuk eskolarik ezduzu ikasten, eta egunean kantabat dakarzu etxera)

esne gorde: esnea gorde, eraitsi-keran behiak bat-batean esnea ezematean esaten da

esnek sabaldu: esneak zabaldu“Esnek sabaldu bai beteri, ume

itxen dau te esnek sabaldu dakosta bera yausi da» - (Esneak zabal-du behi bati, umea egiten du etaesneak zabaldu zaizkio eta behe-ra jausi da)

etze yan: etxea janfrakak solta: kaka eginfue yo: fua bota, azpia bota kartajokoan


— 329 —

gari yo: gari jogatza emon: gatza eman, zer edozer bitxi esan edo egiten deneanesaten da; «emoitzesu gatza orreri»

gerre sartu: gerra sartugosek ekarri: goseak ekarrijota yo: jota jokanpak yo: kanpaiak jokartak erabagi: kartak erabaki,kartak nahastu

kontun imiñi: kontuan ipini, jaki-tun ipini«Taberneru bere kontun imintxe,

taberneru bere ixilik se beste sagibet, a, ardau eroteko, ta taberne-ruk beste sagi bet ardau saldu» -(Tabernaria ere kontuan ipinita,tabernaria ere isilik ze beste zaha-gi bat, ardau eroateko, eta taber-nariak beste zahagi bat ardausaldu)

kordelen ekarri: kordelean ekarri,amarran ekarri

lapiko ondu: lapiko ondulasure koxu: lazura harrapatulo lotu: olgetetan lo lotu, azpirakoizan

mantatan eron: mantetan eroan,umea txikerra dela adieraztekoerabiltzen da

martxan imiñi: martxan ipinimesa esan: meza esanmokillek yo: mokilak joondo esan: ondo esanoson yausi: osoan jausi

«Oson yausi san ta ondo suertayakon» - (Osoan jausi zen etaondo suertatu zitzaion)

ostatu eskatu: ostatu eskatuparade imiñi: parada ipini, zita

ipinisartu-urten: sartu-irtensasik yan: sasiek jansatorrak yo: satorrak josoñen eron: soinean eroansoñen imiñi: soinean ipinisoñu yo: soinua josorteon urten: zortean irtensotora ereiñ: sotora ereinsugek yan: sugeak jan, sugeakhaginka egin

talla etxa: teila bota, teilatua egintirora ereiñ: tirora ereintrugoi yo: trumoi jotxispie koyu: mozkortutxistu yo: txistu jotxurrun imiñi: txurruan ipini,meta txikerrean

ule arrotu: ilea harrotu

27.4. ESALDIAK

algorta txarrikorta: Algorta txerrikorta

arime bat serure yon: arima batzerura joan; banan egonda ideiabera batera bururatuz gero esatenda, esate baterako telefonoz deiegikeran biak batera deitzeko izanbadira esaten den esaldia

atxarrano baño txarrau ixen:haitzarranoa baino txarragoa izan“Atxarrano baño txarrau sara

su» - (Haitzarranoa baino txarra-goa zara zu)

au da iretargiñ ederra, jainkokbereinketu dailla, ikusten dau-ren gustiek alan esan dayela:hau da iretargiaren ederra, jaun-goikoak bedeinka dezala, ikustenduten guztiek halan esan dezatela

27. Esakunak

— 330 —

auntze inpernuko putze, ardiseruko aingeru garbi: ahuntzainfernuko putza, ardia zeruko ain-geru garbia

baiñ erremangata beren, kakabernen: behin erremangatuta ere,kaka bernan

dabillen errotek saye edo urunebeti ingo dau: dabilen errotakzahia edo irina beti egingo du«Ak esaten ei eun olan, a, ibilli

dabillenak edo, ba, ekiñ igol,nobirik topa es edo, lusero nobi-txan ibilli edo nobiotan edo ta, bagero topateunen, dabillen erro-teak, beti itxen dau saye edourune» - (Hark esaten ei zuenholan, ibili dabilenak edo, ba,ekin beharbada, andregairiktopatu ez edo, luzaro andregaitanibili edo gizongaitan edo eta, bagero topatzen zutenean, dabilenerrotak, beti egiten du zahia edoirina)

ebai otea, es itxi atzera artxenbrotea: ebaki otea, ez utzi atzerahartzen brotea [hau testu moduanesanekoa da]

errementarin etzen sotzaburruntxi: errementariarenetxean zotza burruntzia

estok eta badok, demanda txa-rra dok: ez duk eta badukdemanda txarra duk

garbe da obligasiñoko eta buruborondatesko: garba da derrigo-rrezkoa eta burua borondatezkoa

gari basatan eta arto prasatan:garia basatan eta artoa prasatan

garritxik berako iñusenterik

estau: gerritik beherako inuzente-rik ez dago

gaues gaueskontzat eta eguneseguneskontzat: gauez gauezkoen-tzat eta egunez egunezkoentzat

goixa gorri gauera baño lenauauri, goixen eguski suri, gauerabaño lenau euri: goiza gorrigauera baino lehenago euri

gorute olgete, ta arillete manga-te: gorutzea olgatzea, eta hariltzeaunatzea

iñusente klemente: inuzente kle-mente, inuzente egunean txantxabat eginez gero esaten den esaldia

itargi bete patate kamare bete:iretargi betea patata kamara betea

lar bere lar da: lar ere lar damartiko eguraldi eguski txeauri: martiko eguraldia eguzkiaeta euria

mungia lapur gustiñ abia: Mun-gia lapur guztien habia

ondo iñaren pagu, ate atzenpalu: ondo eginaren ordaina, ateatzean makila

orrotza beteko arie, puntada bateta giau baperes: orratza betekoharia, puntada bat eta gehiago batere ez«Ta olan personak, es emon ta es

artu, direnak, gitxi kostunbratendeudenak emoten es artxean, esa-ten ei utzen, olauk, ori, ori da,orrotza beteko arie, puntada bateta giau baperes» - (Eta holan per-tsonak, ez eman eta ez hartu,direnak, gutxi erabiltzen dutenakematen ez hartzen, esaten ei zien,holakoak, hori, hori da, orratza


— 331 —

bateko haria, puntada bat etagehiago bat ere ez)

pobrek beti merme: pobreak betimermea

sasi gustin ganeti eta odei gustiñaspitti: sasi guztien gainetik etahodei guztien azpitik

satorran sieste ta lapurren fiesteera danen: satorraren siesta etalapurraren fiesta era denean«Satorra selan esateuden? sato-

rran, a, amabitxarik estaitx nose-ra yo ber deudela baya batek esaneiun; Beñekako batek, satorransieste ta lapurren fieste era danen,a pere guardiñ oten basara igolyoko deu nosonos baya ori estagause seguru» - (Satorra zelan esa-

ten zuten? satorraren, hamabieta-tik ez dakit noizera jo behar dute-la baina batek esan zuen, Meña-kako batek, satorraren siesta etalapurraren fiesta era denean,hark ere guardian egoten bazarabeharbada joko du noiz edo noizbaina hori ez da gauza ziurra)

suok estosu ondiño barrabaskaka iñen ikusi: zuek ez duzueoraindino barrabas kaka egineanikusi; gazteei esaten zaie espe-rientzia nahikorik ez daukatelaadierazteko

tabako ebra, onek eraingo yos-kuk guri kiebra: tabako ebra,honek eragingo ziguk guri kiebra[hau testo moduan esaten da]

27. Esakunak

— 332 —

28. HITZ ERATORRIAK

Atal honetan eratorpen atzizkirik garrantzitsuenak aurkezten ditugu. Eraberean, bakoitzeko jaso ditugun adibideak ere emango ditugu.

ADA/KADA

abiade, abiede: abiadaadarkade: adarkadaaginkede: haginkadaakulukade: akuilukadaaldikede: aldikadaaltzade: altxadaarrapade: harrapadaarrikede: harrikada

askorakade: aizkorakadaatxurkade: aitzurkadabetekade: betekadaburrustade: burrunbada, zaratahandia

dardakade: dardakadaegaskade: hegazkadaerpakade: erpekadaerreskade: erreskada

“Filen etorten siren, asko! erres-kada baten!” - (Ilaran etortzenziren, asko! erreskada baten!)

eskapade: eskapadaeupede: aupadakarrokade: korrokadakasuelakada: kazolakadakirriskade: kirrizkadalaprastade: laprastadamallukede: mailukadaoñeskade: oinezkadaorrasikede: orrazikadapurrustede: purruztadasaparrade: zaparradasotzardekade: zotzardakadasurrutede: zurrutadatirekade: tirakadatxarpakade: txerpakadauxekade: uxakadayaurtikede: jaurtakada

“Yaurtikedak eitxen ixen dostes”- (Jaurtakadak egiten izan dizkit)

Atzizki hau neurria adierazteko ereerabiltzen da:

agokade, aokade: ahokadabaldekade: baldekadabasukede, basukade: basokadaeskutede, eskukade: eskutadagaldarillekade: galdarilakada

«Txorixo edo talo edo yate sanaurki afari, ta gastañek egosi, gal-darillekada andi bet gastañe ego-sitxe» - (Txorizoa edo taloa edojaten zen aurki afaria, eta gaztai-nak egosi, galdarilakada handibat gaztaina egosita)

gurtede: gurtadakamiokade, kamioikade: kamioi-kada

kollarakade, kollerakade: koila-rakada

otzarakade: otzarakadaplaterkade: platerkadatrokade: troka unekada

ALDE

atzalde: arratsaldeaatzekalde: atzealdeaaurrekalde: aurrealdeabarrukalde: barrualdeabekalde: behealdeabestekalde: beste aldeaelixalde: elizaldea

«A eon san elixalden bertan onsan a» - (Hura egon zen elizal-dean bertan egon zen hura)

errekalde: errekaldeagoikalde: goialdeagoixalde: goizaldeaitxurrialde: iturrialdeakanpokalde: kanpoaldea

ALDI

barrekaldi: barrealdiaberbaldi: berbaldiadenporaldi: denboraldia

«On da denporaldi bet geu yoa-ten ixen garana» - (Egon da den-boraldi bat geu joaten izan gare-na)

egotaldi: egotaldiaeraittaldi: eragintaldiaerastaldi: eraistaldiaestualdi, istualdi: estualdi, larrial-di«Istualdi itzela emo tzon usabak

antza kriedu orreri» - (Estualdiitzela eman zion uzabak antzamorroi horri)

ibilttaldi: ibiltaldialarrialdi: larrialdia


— 333 —

segittaldi: segitaldiayokoaldi: jokoaldia

BAKO

ardibako: ardibakoaasalbako: azalbakoaasfaltabako: asfaltatubakoaatzebako: atzebakoabearbako: beharbakoabixerbako: bizarbakoaburubako: burubakoabustenbako: buztanbakoaganorabakoa: ganorabakoagogortubako: gogortubakoainbako: eginbakoalotzabako: lotsabakoamendabako: mendabakoamoldabako: moldabakoaollobako: oilobakoapodabako: inausibakoasulobako: zulobakoatakoibako: takoibakoatxakurbako: txakurbakoaulebakoa: ilebakoaurtenbako: irtenbakoa

BARRI

altzaparri: altxaberriaasiparri: hasiberriaekarriparri: ekarriberriaerneparri: erneberriaeskonparri: ezkonberriainparri: eginberriakenduparri: kenduberriasartuparri: sartuberriayayoparri: jaioberria

DATE/DADE

allegade: ailegakera

“Guren urte gustittan eitten dauallegade, ta ies barrabaskerik eieusen» - (Gurean urte guztietanegiten du ailegada, eta iaz barra-baskeriak egin zituen)

borondate: borondatea«Ori norberan borondates ixeta

san» - (Hori norberaren boronda-tez izaten zen)

debilidade: ahuleziadespedide: agurraedade: edadeafaltzedade: faltsukeriafasillidade: erraztasunakalidade: kalitateakantidade: kantitatea, kopuruanesesidede: beharrizanapropiedade: propietateatrankillidade: lasaitasunaumedade: umeltasuna

DI/TI

altzedi: haltzadiaamestiarboledi: arboladiaaresdi, aristi: hariztiaartedi: artadiagastañadi: gaztainadiamasti: mahastia

«Ixeko Juanak txakoliñe itxeun,beran masti, a, emen auki eun,bakarrik para sanen, emen, a,solo eskiñen auki eun ta agaseitxeun ixekok, ta bestek mastiketa auki euresan, amoma bixi sanarten, ixekona ona san masti» -(Izeko Juanak txakolina egitenzuen, beraren mahastia, hemeneduki zuen, bakarrik paratuzenean, hemen, soro bazterrean

28. Hitz eratorriak

— 334 —

eduki zuen eta hagaz egiten zuenizekoak, eta besteek mahastiak etaeduki zituzten, amama bizi zenartean, izekoarena ona zenmahastia)

piñudi: pinudia“Niri estat pasa iños, baya ikus

doas orretarikok, alan, piñudiñ,a, piñuk autze dekonen» - (Niri ezzait pasatu inoiz, baina ikusiditut horietarikoak, halan, pinu-dian, pinuak hautsa daukanean)

sagardi: sagardia«Badaus iños, a, sagarrak eta

itxure onekok eta, itxure onekoarbolak, iños produsiñorik emotenesteudenak, orrek arra tire enjeneralen, baya orre pere, olansagardi beten, e, sagar asko daunlekuen, komonidu ei da eukitteorrexe pe» - (Badagoz inoiz, saga-rrak eta itxura onekoak eta, itxu-ra oneko arbolak, inoiz ekoizpe-nik ematen ez dutenak, horiekarrak dira gehienetan, bainahoriek ere, holan sagardi baten,sagar asko dagoen lekuan, kome-ni ei da edukitzea horiexek ere)

yungudi: junkudia

DUN

arantzadune: arantzadunaastadune: girtendunaauskeldune, euskeldune: euskal-duna

berbaldune: berbaldunabigotedune: bibotedunabixerdune: bizardunabolantedune: bolanteduna

«Gonak ibiltteudesan bolantedu-

nek aspitti, gero ixurdune ganeti»- (Gonak erabiltzen zituztenbolantedunak azpitik, gero izur-duna gainetik)

botoidune: botoidunabrusdune: brusdunaburudune: burudunadibujudune: marrazkidunadirudune: dirudunaedatune: edatunaegurdune: egurduna, egur saltzai-lea

erdaldune, erdeldune: erdaldunaerrayadune: marradunaerrudune: erruduna

“Suok sare errudunek» - (Zuekzarete errudunak)

esnedune: esneduna, esne saltzai-lea

fededune: fededuna«Fededun persone da ori, fede

andiko» - (Fededun pertsona dahori, fede handikoa)

gurdidune: gurdidunaididune: ididunaixurdune: izurdunakañaberadune: kanaberadunakarrodune: karrodunalisudune: lisudunaloradune: loredunalumedune: lumadunalusedune: luzedunamesadune: senidea, mezak atera-tzeko modukoa izaten den fami-lia-artekoa

obaserudune, ogaserudune: ohe-zeruduna

orrosdune: orrazdunapañeludune: zapidunapekadune: oreztaduna


— 335 —

puntedune: puntadunasulodune: zulodunatakoidune: takoidunayatune: jatuna, ondo jaten duena

“Ak bronkitis koisteun ak imiñitxe katarrok, ta lelau abarkak edoumeduk, ni akortanas, gobernatesan, sapata botakas amak, tayaten bere ba, aputxu bet, a,estratxu bere bai, ta yatune san,ta estratxu bet beti emote akongaixotxu dekenari” - (Hark bron-kitisa hartzen zuen hark ipini etakatarroak, eta lehenago abarkakedo hezeak, ni gomutatzen naiz,gobernatzen zen, zapata botakazamak, eta jaten ere ba, apurtxobat, berezia bere bai, eta jatunazen, eta berezi bat beti ematenzitzaien gaixotxoa daukatenei)

ERIA

karnaseri, karneseri: harategiapanaderi: okindegiapelukeri: ile apaindegiaAtzizki honen bidez multzoa ereadierazten da:

gasteri: gazteriamaketeri: etorkinaksatarreri: zatarreriasaburreri: zaborreriaugerreri: ugerreria

ERA

Atzizki honen erabileretako batneurria adierazteko da:

lodiere: lodieralusere: luzerasabalere: zabalerasakonere: sakonera

Egilea adierazteko erabiltzen da,baina andrazkoa denean:

bendejere: bendejerabogadere: bogaderaerregetere: erregaterafrutere: fruta saltzaileakartere: postariakosiñere: sukaldaria

«Ni enas kosiñere eta ondo estakipaya» - (Ni ez naiz sukaldaria etaondo ez dakit baina)

labandere: bogaderaotzarere: otzarerapartere: emaginatabernere: tabernariaAzkenik lekua adierazteko ere era-biltzen da:

kafetere: kafegailuakartere: karteraserbesere, serbeseri: garagardo-tegia

ERU

Atziki hau egile funtzioa adierazte-ko erabiltzen da:

abarketeru: abarketagileabarberu: bizarginabarrenderu: barrenderoabasureru: zabor biltzaileadenderu: dendariaerregateru, erregeteru: erregate-roa, errekardaria«Erregateru ixeten da, ori plasan

ixeten da, su basos jeneroas, basoserregaterugana, ta areas errega-ten in ber dosu» - (Erregateroaizaten da, hori plazan izaten da,zu bazoaz jeneroagaz, bazoazerregateroarengana, eta haregazerregatean egin behar duzu)

28. Hitz eratorriak

— 336 —

estankeru: estankeroafruteru: fruta saltzaileajornaleru: alogerekoakamiñeru: kamineroakargeru: kargeroakarniseru, karnaseru: harakinakarreteru: itzainakaseru: ehiztariakinkilleru: kinkailsaltzailea

«Kinkilleruk ibiltte siren, botoikdanak ekarteuden» - (Kinkailsal-tzaileak ibiltzen ziren, botoiakdenak ekartzen zituzten)

laperu: lapa biltzailealetxeru: esneketariamariñeru: marinelaobreru: beharginasakeru: zaku saltzaileasapateru: zapataginasesteru: otzara egilea, saski egileatxikiteru: txikiteroatxorneru: txorneroaEgilea ezeze, lekua ere adierazdezake, adibidez:

basureru: zabortegiaerroperu: erroperoafruteru: fruntontzia

kandeleru: kandeleroametxeru: metxeroa

ETA

amesete: ameseta, ametsaberbete, berbitte: berbeta

“Segun berbetati igul gure a, igulbarik, suon berbetati bai gurerakanbiako da” - (Segun berbetatikbeharbada gurea, beharbadabarik, zuon berbetatik bai gureraaldatuko da)

lapurrete: lapurreta

“Orre pai diferentek, orrek alkarbatxeko ixeten dire nonora yote-ko, eurek lapurretan itteko” -(Horiek bai desberdinak, horiekelkar batzeko izaten dira non edonora joateko, eurek lapurretanegiteko)

olgete: olgetasikete: sikatea

GARRI

antojogarri: antojagarriabaragarri: baragarri, baldar, mol-degaitzari esaten zaio

ikusgarri: ikusgarriakaltegarri: kaltegarriakantzagarri: nekagarrialotzagarri: lotsagarrianegargarri: negargarriapenagarri: penagarriaposgarri: pozgarriaZer edo zeren materiala adierazte-ko ere erabiltzen da:

altzagarri: altxagarriaaspigarri: azpigarriaesungarri: ezagungarriagosagarri: gozagarrialabagarri: labagarriaondugarri: ondugarria, lapikoaribotatzen zaion okela eta txerrikia

sugarri: sugarria

GEI

abadegeye: abadegaiaandrageye: andregaiaerrangeye: erraingaiaeskongeye: ezkongaiagixongeye: gizongaiasalgai: salgaiasuingeye: suhingaia


— 337 —

IK

alperrik: alperrikaltarik: altarik, zeloa adieraztekoaaratiñik: aratinikbakarrik: bakarrikbaltzik: beltzikbaraurik: baraurikbernutzik: bernutsikbesutzik: besutsikbeterik: beterikbillusik: biluzikbixirik: bizirikburutzik: burutsikbustirik: bustirikesiñik: ezinikgaixorik: gaixorikgordiñik: gordinikgorririk: gorririkitzurik: itsurikixilik: isilikkasik: kasik

“Ollobakori pere ordun kasikiñor es, gitxi asko” - (Oilobakorikere orduan kasik inor ez, gutxiasko)

koxorik: herrenkamajarik: galant (f.)majorik: galant (m.)makalik: makalik, gaixorikoñutzik: oinutsikosorik: osorikposik: pozik

«Ni posi yoten ixe nas, a kenduieuden baya» - (Ni pozik joatenizan naiz, hura kendu egin zutenbaina)

sabalik: zabaliksuririk: zuririksutunik: zutunik

«Matzari imintten dako estakea,

matza abantateko, matza sutunikabantateko, se matza bera biguneta yausi itten da, berak estekoinyarrik beran buru abantateko» -(Mahatsari ipintzen zaio taketa,mahatsari eusteko, mahatsarizutunik eusteko, ze mahatsa berabiguna eta jausi egiten da, berakez dauka indarrik beraren burua-ri eusteko)

utzik: hutsik«Utzik eseuden yan gure ixeten

askok» - (Hutsik ez zuten jan guraizaten askok)

KA

adarka: adarkaaginke: haginkaagirike: agirakaalaurike: ulukaalboska: albozkadakaalerreska: jarraianapurke: apurkaarrantzaka: arrantzaka, zurrunkaarrike: harrika

«Lenau arrike afesiño andi otesan» - (Lehenago harrika zaleta-sun handia egoten zen)

arrosike: aharrausikaaska: hazkaastraka: aztraka, azterkaausike: ahausikabanaka: banakabarreka: barrekabekokerreka, bekokerraka:bekokerreka

besaka: besakabirinboloka: birinbolakabolaka: bolakabotaka: botaka

28. Hitz eratorriak

— 338 —

bueltaka: bueltakaburleka: burlaka

«Ari burleka beti yote san ara» -(Hari burlaka beti joaten zenhara)

dindiliske: dingilizka, dilindandosenaka: dozenakaerostaka: erostakaerrebesuke: goitika, botakaestulke: eztulka

«Txakur estule bai, beti estulke» -(Txakur eztula bai, beti eztulka)

ganeska: gainezkagirrintzeka: irrintzikainderke, inyarka: 1. indarka. 2.indarga“Inyarka dator txikerretatik» -

(Indarga dator txikerretatik)iñuske: inuskakankalaka: loka

“Kankalaka olan a, erdi sueltudausenak, aik eseuren korritxanta aik imintxe siren a, illedan,korridu estayen” - (Loka holan,erdi solte dagozenak, haiek ezzuten korritzen eta haiek ipintzenziren, ilaran, korri ez dezaten)

kantaka: kantakakarraka: karraka, korrikakiloka: kilokakinkirrike: hanka baten gaineankukulumixoka: kukulumixokakukurrukuke: kukurrukukamallukedaka: mailukadakamiauke: miaukamusturke: muturkapelotaka: pilotakapikeka: pikakapitxitxeka: piltxika, zimikoka

saltuke: saltoka“Saltuke esan neutzen” - (Saltoka

esan nion)santzoka: zantzoka

«Santzoka dabiltzes» - (Zantzokadabiltza)

sarataka: zaratakasatike: zatikaselemiñeka: zeleminkasientoka: ehunkasokorruke: oihukasotinke: zotinkasurrutedaka: zurrunkatakadaka: takadaka, taupadakatxatxamarka: txatxamarkatxerpaka: txerpakatxirinbueltaka: txirinbueltakaurrumedaka: urrumadaka, urru-maka

KERIA

alperkeri: alperkeriaandikeri: handikeriaarrokeri: harrokeriaastokeri: astakeriabarrabaskeri: barrabaskeriafanfarroikeri: harrokeria

“Ori iñ artean esi lei fanfarroike-ririk bota» - (Hori egin artean ezinliteke harrokeriarik bota)

iñusentekeri: inuzentekeria, lelo-keria

miskeri: mizkeriasakeleri, saskeleri: sakeleriasatarreri: zatarreriasorginkeri: sorginkeriatxarrikeri: txerrikeriaugerkeri: ugerkeriaumekeri: umekeria


— 339 —

KERA

asikere: hasiera«Asikerak estakigus» - (Hasierak

ez dakizkigu)bajakere: bajakeraberbakere: berbakeraentzukere: entzueraesaere, esakere: esakeraikere: egikeraixekere: izakeraorraskere: orrazkera

«Moño itxeun, a, ule tapata,lelauko orraskere, a, baserritxa-rrana a san ta» - (Mototza egitenzuen, ilea tapatuta, lehenagokoorrazkera, baseritarrena hurazen eta)

sartukere: sartuera, sartukerasiñeskere: sineskera

“Etze batzuten siñeskere giauegon da beste batzuten baño” -(Etxe batzuetan sineskera gehiagoegon da beste batzuetan baino)

yokere: joera

KI

gaixoki: gaixokiaolloki: oilokia

“Salde esateuden ta, gixonakyaten daula olloki esate san” -(Salda esaten zuten eta, gizonakjaten duela oilokia esaten zen)

txarriki: txerrikia

KUNE

adikune: adikuneaberbaikune: berbakunea

“Berbaikune bere Katiken apurbet diferente dau” - (Berbakunea

ere Gatikan apur bat desberdindago)

esagune, esakune, esaune: esa-kunea“Esaune da, nik estaitx” - (Esa-

kunea da, nik ez dakit)korrikune: korrikunea

KUNTZA

asarrakuntze: haserrekuntzalarrikuntze: larrikuntza

LARI

akulari: akuilariabarrekalari: barrelariabertzolari: bertsolariaerrementari: errementariaerritxalari: errietalariaerrotari: errotariaeskapalari: iheslariafumalari: erretzaileakantari: kantariakontulari: kontalariamerketari: merketariapelotari: pilotariaprobalari: probalariasapatari: zapatariaserrari: zerrariasoñulari, soñuleri: soinulariatrontzalari: trontzalariatxistolari: txiste kontatzaileatxistulari: txistulariayantzari: dantzariayokolari: jokalaria

MENDU

entrenaminttu: entrenamenduaespabilaminttu: zuhurtzeakonosiminttu, konosemintxu:sena

28. Hitz eratorriak

— 340 —

«An konosemintxu barik, konose-mintxu etor akonean, artu kotxeata etzera» - (Han sen barik, senaetorri zitzaionean, hartu autoaeta etxera)

medikaminttu: medikamenduamogimintxu, mobimentxu,mogiminttu: mugimendua

preparaminttu: preparamenduatratamintxu: tratamendua

NTZA

bengantze: mendekuaesperantze: esperantza, itxaro-

penakonfiantze: konfiantza

«Baya konfiantze edo ulertu,alkar ulertuten danakas» - (Bainakonfiantza edo ulertu, elkar uler-tzen denakaz)

labrantze: nekazaritzamudantze: aldaketasinifikantze: esangura

NTZIA

diferentzi: desberdintasuna«Diferentzi andi bataganik bes-

teana askotan!» - (Desberdintasunhandia batengandik bestearenga-na askotan!)

distantzi: distantziaerentzi: herentziainduljentzi: induljentziainportantzi: garrantziakomenentzi: komenentziatrasferentzi: transferentzia

ORE

afiladore: zorrotzaileaenkortxadore: enkortxadorea

erradore: perratzaileaerrentadore: errentadorea, erren-tan dagoena«A errentadore ixen san beti» -

(Hura errentadorea izan zenbeti)

korredore: korrikalariapastore: artzainapeskadore: arrantzaleaserradore: zerrariatasadore: erremandadeko tasatzai-lea

kantore: kantaria«Ordun emen, a, erriñ, a, ba,

mutil gastek danak yaki euden, a,solfeo bere, igol iru edo laugarrenurte antzerarte, se abadek irekas-teutzen, yote siren, a, eskolaostean, eta solfeo irekasteutzenabadek, ta gero ba, mese kanta tadana, orreaitxik emen kantoreaskok urten dau, solfeo aukideude, a, geyenak txikerretan iki-sitxe ta» - (Orduan hemen,herrian, ba, mutil gazteek denekjakin zuten, solfeoa ere, beharba-da hiru edo laugarren urte antze-ra arte, ze abadeak irakasten zien,joaten ziren, eskola ostean, eta sol-feoa irakasten zien abadeak, etagero ba, meza kantatu eta dena,horregatik hemen kantari askokirten du, solfeoa eduki dute, gehie-nek txikerretan ikasita eta)

korredore: korrikalarialabradore: nekazaria

“Geyen geyen labradorekas, gauixen giñen ta» - (Gehien-gehiennekazariakaz, geu izan gineneta)


— 341 —

organisadore: antolatzaileapastore: artzainapeskadore: arrain saltzaileaserradore: zerraria

OI

abioi: hegazkinabusoi: buzoiaerrasoi, errosoi, arrasoi: arrazoiakamioi: kamioiakantoi: kantoiakartoi: kartoiasankarroi: zankarroia

ONE

andraskone: andrazkonagallardone: gailardonatxikitone: txikitona

OR

lotzorra: lotsorraloyorra: lohiorra

OSO/OSA

desgustoso: deserosoaengañoso: lausengaria, koipeztoaerronkoso: agirika, errietan dabi-lena

famose: ospetsua (f.)famoso: ospetsua

«Ba lenau osaba Sabinon, a, basuegron, a, famoso ixen san» - (Balehenago osaba Sabinoren, baginarreba, ospetsua izan zen)

ganoso: gogotsua“Ganoso itteuden» - (Gogotsu egi-

ten zuten)grasiose: baregarria (f.)grasioso: baregarria

gustoso: gustosoaideoso: ideosoaitxuroso: itxurosoa, itxura onekoakurioso: nontzebarriamañose: mainatia (f.)mañoso: mainatiapenoso: nekezaplantoso: itxurosoatretoso: tretosoa, mainontzia

«Gure sarra sarritxen paraten datretoso» - (Gure zaharra sarritanparatzen da tretoso)

txantxoso: txantxa egilea«Sera bere, bertzolari antzeko

txantxoso, ixen da Felis bere» -(Zera ere, bertsolari antzeko txan-txosoa, izan da Felix ere)

txeposo: konkordunatxistoso: txantxosoa

PE

arbolape: arbolapeaarkupe: arkupeaarripe: harripeaaterpe: aterpea

“Guk aritxek, basoti, ya antabloitxute etzera ekarri gero, taetzen imiñi gero aterpen a, lekubeten, kastillo eintxe, batera beste-ra kurtzeata, axe artu dayen” -(Guk haritzak, basotik, ja hantabloituta etxera ekarri gero, etaetxean ipini gero aterpean, lekubaten, gaztelua eginda, baterabestera kurtziatuta, haizea hardezaten)

egope: hegopea, hegalpeaelispe: elizpeagerispe: gerizpeaisterpe: izterpea

28. Hitz eratorriak

— 342 —

lurpe: lurpeamunepe: munapeaparrape: parrapeasagarpe: sagarpea

RENGO

akaburengo: amaierengoaandirengo: handirengoaaspirengo: azpirengoaatzerengo: atzerengoa

«Filek imintteusen, txikitxunekatzerengo» - (Ilarak ipintzenzituen, txikitxoenak atzerengo)

aurrerengo: aurrerengoaberengo: beherengoaganerengo: gainerengoagorengo, goirengo: gorengoakanporengo: kanporengoaparajerengo: parajerengoapunterengo: puntarengoa

RO

astiro: astirobarriro: berriro

“Barriro esaixu” - (Berriroesazu)

geldiro: geldirolusero: luzaro

«Sulo artesen dona da lexe, etalusero dona goiri pera ori ixetenda troke» - (Zuloa artezen doanada leizea, eta luzaro doana goitikbehera hori izaten da troka)

TAR

armintzarra: armintzarrabakiotarra: bakiotarrabaserritxarra: baserritarrabermiotarra: bermeotarrabilbotarra: bilbotarra

geutarra: geutarragorlistarra: gorliztarragostarra: goiztarrakanpotarra: kanpotarra

«Kanpotarrak etorten dire, Yatabe-ra ona kasik aspaldien, bertokoerriko paño bere giau, oiñ eskastuda ori bere» - (Kanpotarrak etortzendira, Jatabera hona kasik aspal-dian, bertoko herrikoa baino eregehiago, orain eskastu da hori ere)

katikarra: gatikarralaukistarra: laukiztarralemoistarra: lemoiztarra

“Orrek lemoistarrak irebasi eun,ta beste urdulistar ba pere parajelotu san, diferentzi gitxies lotusiren» - (Lemoiztar horrek irabazizuen, eta beste urduliztar bat ereparaje lotu zen, alde gutxigaz lotuziren)

markaidarra: markaidarra«Markaidarrak eta orrek, a, beste

tipo batera itxen deude» - (Mar-kaidarrak eta horiek, beste erabatera egiten dute)

mungiarra: mungiarrasopelastarra: sopeloztarra

“Sopelastarrari txe urdulistarrariigerten dake, diferente itxen dena»- (Sopeloztarrei eta urduliztarreiigartzen zaie, desberdin egitendutena)

urdulistarra: urduliztarrayatabarra: jatabarra

TASUN

aberastasune: aberastasunaargitxasune, argittasune: argita-suna


— 343 —

bellegitxasune: beilegitasunaberdetasune: berdetasunaberotasune: berotasuna

“Eguskik berotasun gitxi deko” -(Eguzkiak berotasun gutxidauka)“Txarrik txikitxu danen berota-

sune gure dau» - (Txerriak txiki-txoa denean berotasuna gura du)

bustitxasune: bustitasunadamutasune: damutasunagarbittasune: garbitasunagasitxasune: gazitasunagastetasune: gaztetasunailluntasune: iluntasunaitxittasune: utzitasunaixiltasune: isiltasunalaguntasune: laguntasunalarritxasune: larritasunaloittasune: lohitasunaosasune: osasunasaletasune: zaletasuna

TE

aixete: haizeteagerrate: gerrateanegute: neguteasikete: sikatea

TEGI

artegi: artegia, artaldeaauntegi: ehuntegiagoitxegi: goitegialastategi, lastegi: lastategiasastegi: sastegiasutegi: sutegia

TI

bildurti: bildurtiaburleti: burlatia

eskerti: ezkertiagusurti: gezurtiakakati: kakatialoti: lotialotzati: lotsatiamoskorti: mozkortianegarti: negartiaseloti: zelotiatemati: tematiatxixeti: txizatiauskerti: uzkertia

TO/DO

ederto: edertooboto, obeto, ogeto, ogoto:hobeto“Urreo egunen, auri itxeko lekun

bero badatorko obeto, landaragustientzat obeto» - (Hurrengoegunean, euri egiteko lekuanberoa badatorkio hobeto, landareguztientzat hobeto)

ondo: ondopolitxo, politto: polito

“Politto lotuko da» - (Polito lotukoda)

txarto: txarto“Selan edo alan, ondo edo txarto

baya bertzo bota ber deude emendanak» - (Zelan edo halan, ondoedo txarto baina bertsoa botabehar dute hemen denek)

TOKI

ikestoki: ikaztokiaollotoki: oilotokiaorrostoki: orraztokiasastoki: sastokiaumetoki: umetokia

28. Hitz eratorriak

— 344 —

TZA

abadetze: abadetzaalarguntze: alarguntzaalbañeltze: igeltserotzaargintze: hargintzaartotze: artotzaaxetze: haizetzabarberutze: barberutzabasatze: basatzabedartze: belartzabustitze: bustitza

«Bustitze ederra darot» - (Busti-tza ederra daroat)

edurtze: elurtzaeriotze: heriotzaerrementaritze: errementaritzaeskontze: ezkontzaesnatze: esnatzafontanerutze: iturgintzagaritze: garitzaieltzerutze: igeltserotzakarreterutze: karreterotzaloditze: loditza

«Antza askok emototzea, adittuokalituri, semet metro ingerudekosan, ta se loditze dekon, etaigol metro bat edo bigarrenean,sintte bota bere bai, ia semet senti-metro dekosan loditze» - (Antzaaskok ematen diote, aditu eukali-tuari, zenbat metro inguru dauz-kan, eta ze loditza daukan, etabeharbada metro bat edo bigarre-nean, zinta bota ere bai, ea zen-bat zentimetro dauzkan loditza)

lupetze: lupetzapastoretze: artzaintzasasitze: sasitzayayotze: jaiotza

TZAILE

arri lantzalle, arri labratzalle:harri lantzailea“Arri labratzalle esate akon

orrek, a, sintxel bateas ta malluesarriri formak emoten dotzesenak,orrek ixete siren arri labratzallek»- (Harri lantzailea esaten zitzaionhoriek, zintzel bategaz eta mai-luagaz harriari formak ematendizkiotenak, horiek izaten zirenharri lantzaileak)

saltzalle: saltzaileasorrotzalle: zorrotzailea

TZU

aldatzatzu: aldastsuaarantzatzu: arantzatsuaarritzu: harritsuaasaltzu: azaltsuaauritzu: euritsuaaxetzu: haizetsuabarretzu: barretsuabarritzu: berritsuaedoitzu: hedoitsuaelixatzu: elizatsuaeperditzu: ipurditsuaesnetzu: esnetsuagirnetzu: girnatsuaindertzu, inyertzu, inyartzu:indartsua“Batzuk siketuko dire, baya sus-

trai botako dau eta dator inyar-tzuau» - (Batzuk ihartuko dira,baina sustraia botako du etadator indartsuago)

ixurtzu: izurtsuakilikilitzu: kilikilitsuakoipetzu: koipetsualañotzu: lainotsua


— 345 —

lumetzu: lumatsuamamintzu: mamitsuaokelatzu: okelatsuaosasuntzu: osasuntsuasaldatzu: saldatsuasaratatzu: zaratatsuauletzu: iletsuaurtetzu: urtetsuaurtzu: urtsua

UNE

argiune: argiuneaaterrune: aterruneabaltzune: beltzuneaerdiune: erdiuneaerreune: erreuneaeskutune: ezkutunea

“Axen eskutunen egote da ba,troka baten egote nai etze batenkontran egote, edosein, baso batenkontran egote, axek yoten estaunlekun, bai eskutune” - (Haizearenezkutunean egoten da ba, trokabaten egotea nahi etxe baten kon-tran egotea, edozein, baso batenkontran egotea, haizeak jotzen ezduen lekuan, bai ezkutunea)

gorriune: gorriuneaillunune: ilununeaixillune: isilunealisuune: lisuuneasabalune: zabaluneasearrune: zeharruneasuriune: zuriunea

ZALE

andrasale: andrazaleaardausale: ardauzaleaasasale: azazaleabasosale: basozalea

dirusale: diruzaleaedarisale: edarizaleaetzesale: etxezaleagixonsale: gizonzaleagososale: gozozaleaneskasale: neskazaleatabakosale: tabakozalea

ZINO/INO

afesiño, apesiño, apisiño: zaleta-suna“Bertzo batzuk bota ber dus, api-

siño itzela! nik alau apisiño eukibaneu, a, Josus!» - (Bertso batzukbota behar ditugu, zaletasun itze-la! nik halako zaletasuna edukibanu, Jesus!)«Or bertzolarik or urten deude

baya or afesiño on da andi» - (Horbertsolariek hor irteten dute bainahor zaletasuna egon da handia)

atentziño: adimenaautorisasiño: baimenabakasiño: oporrabereinkesiño: bedeinkazioaburutasiño: burutazioadijestiño: digestioadiputasiño: aldundiadiskusiño: eztabadaebolusiño: garapenaedukasiño: heziketaerrasiño: errazioa, zatia

«Abastoskoak esateutzen atxiñe,gerraosten gero, ba etor siren erra-siñok, jenero gusti errasiño» -(Abastoskoak esaten zieten antzi-na, gerra ostean gero, ba etorriziren errazioak, guza guztiakerrazioa)

errebisiño: errebisioa

28. Hitz eratorriak

— 346 —

errepetisiño: errepikapenaerreuniño: batzarra, bilkuraeskursiño: txangoaesplikasiño: azalpenaestasiño: geltokiafederasiñoa: federazioailusiño: ilusioainbitasiño: gonbidapena

«Au eskontako on san, emen ondana, t´inbitasiño itten yon gintze-san ara» - (Hau ezkontzeko egonzen, hemen egon dena, eta gonbi-dapena egiten joan ginen hara)

informasiño: informazioaintentziño: intentzioajubilasiño: jubilazioakomuniño: komunioakonbertzasiño: elkarrizketakondesiño: baldintzakonparasiño: konparazioakontestasiño: erantzunalaguntziño: laguntasuna, laguntzamaldesiño: madarikazioaobligasiño: betebeharra, derrigorra

«Ori obligasiños ayuntamientukimintxe yote siren» - (Hori derrigo-rrez udalak ipinita joaten ziren)

okasiño: aukeraoperasiño: ebakuntzatelebisiño: telebistatradisiño: tradizioaumedasiño: umeltasuna

«Umedasiñok urteten deu kanpo-ra» - (Umeltasunak irteten du kan-pora)

uniño: batzea, batasuna

ZKO

algodoisko: algodoizkoaandrasko: andrazkoa

arrisko: harrizkoabearresko: beharrezkoaberesko: berezkoaborondatesko: borondatezkoaburriñesko, burnisko: burdinaz-koa

derrigorresko: derrigorrezkoaegurresko: egurrezkoaerderaskoa: erdarazkoaeskusko: eskuzkoafelpasko: felpazkoagiñarresko: ginarrazkoagixonesko: gizonezkoagomasko: gomazkoagurbixesko: gurbitzazkoaitzeleskoa: itzelezkoakañuberasko: kanaberazkoakobresko: kobrezkoakristalesko: kristalezkoalanasko: artilezkoalinosko: lihozkoalurresko: lurrezkoamaonesko: maonezkoamiesasko: mihisezkoanarrusko: narruzkoaobligasiñosko: derrigorrezkoaojalatasko: latorrizkoaolesko: oholezkoaplastikusko: plastikozkoaporselanasko: portzelanazkoapuntusko: puntuzkoasapasko: sapazkoasedasko: zetazkoaseresko: zerezkoasiñesko: zinezkoasotzesko: zotzezkoasuresko: zurezkoatelasko: ehunezkoatrapusko: trapuzkoatripesko: hestezkoa


— 347 —

29. JUNTAGAILUAK

Atal honetan jaso ditugun juntagailuen zerrendagaz batera, euron era-bileraren adibidetzat agertzen izan zaizkigun esaldi eredu batzuk ereemango ditugu.

ain, ainbeste.... ze:«Aiñ andi da se, esta ateti bere sartxen» - (Hain handia da ze, ez da ate-

tik ere sartzen)«Ain bero dau se esin da bearrik iñ» - (Hain bero dago ze ezin da beha-

rrik egin)

atariñoko:«Atariñoko apesiño euki neun bertzotara, yon i nitzen ikusten» - (Hata-

rinoko zaletasuna eduki nuen bertsotara, joan egin nintzen ikusten)

bata... bestia:«Bata ingo tela ta beste ingo tela ta seu yon sara yaten» - (Bata egingo

dudala eta bestea egingo dudala eta zeu joan zara jaten)Ba egun beten batak eta besten bestek emon ber ixeteutzen» - (Ba egun

baten batak eta bestean besteak eman behar izaten zioten)

bateko... besteko...«Sorgiñenak gure ama defunte ibiltte san, bateko sorgiñek etai ser beste-

ko estai nor, ibiltte san» - (Sorginenak gure ama defuntua ibiltzen zen,bateko sorginak ez dakit zer besteko ez dakit nor)

28. Hitz eratorriak

— 348 —

urregorrisko: urregorrizkoa,urrezkoa

urresko: urrezkoa, urregorrizkoa

ZTO/DO

aldisto: aldarte aldaketa handiakdauzkana

alperdo: alperdoababasto: babaztoabixerdo: bizardoasapasto: sapaztoa

sakeldo: saskeldoasorristo: zorriztoa

«Sorristo, sorris beterik dabillenaixe leitxe» - (Zorrizto, zorriz bete-rik dabilena izan liteke)

ugerdo: ugerdoa

ZULO

amasulo: amazuloaetzesulo: etxezuloa, etxekoia

baya:«Egosi bai itxeun oriogas ta, onek a, gausekas, baya es ostantzen» - (Egosi

bai egiten zuen olioagaz eta, hauek, gauzakaz, baina ez osterantzean)«Batzuk beyek ba, txal txiki txikitxu itten deudea ta fasill, baya beste

batzuk txal trope, ta esiñ eiñ» - (Batzuek behiek ba, txahal txiki-txikitxoaegiten dute eta erraz, baina beste batzuek txahal dorpea, eta ezin egin)

Zenbaitetan «baya» esaldi osoaren amaieran ere agertzen da:«Ni enas kosiñere eta ondo estaki paya» - (Ni ez naiz sukaldaria eta ondo

ez dakit baina)«Ni posi yoten ixe nas, a kendu ieuden baya» - (Ni pozik joaten izan

naiz, hura kendu egin zuten baina)

baya ostean/osten«Kanpoti etorten da ta, baya ostean emen len beti gorri utze» - (Kanpotik

etortzen da eta, baina ostean hemen lehen beti gorri hutsa)«Yateko biguntxuau, b´osten asaltxuau ta, pekatxudune ixete san lusen-

ge» - (Jateko biguntxoago, baina ostean azaltxoago eta, oreztaduna iza-ten zen luzanga)«Ba ordun galtxen dire matzak baya osten es» - (Ba orduan galtzen dira

mahatsak baina ostean ez)“Bataren batek eukiko dau, baya osten normalen Yataben estau orreta-

riko asko» - (Baten batek edukiko du, baina ostean normalean Jataben ezdago horietariko asko)

alan ta dusti:«eta idiek, onak eukitteusen beti, labrantza itteko, idi onak, eta alan ta

dusti bere, lurre tenplen imintte kostate akon ari» - (Eta idiak onak edu-kitzen zituen beti, nekazaritza egiteko, idi onak, eta halan eta guzti ere,lurra tenplean ipintzea kostatzen zitzaion hari)

alan da bere«Denpora ona itxen dau baya alan bere etzen lotxe nas» - (Eguraldi ona

egiten du baina hala ere etxean lotzen naiz)

bere:“Elgorri bere auki gendun te elgorri auki gendunen bere oyan, berotan”

- (Elgorria ere eduki genuen eta elgorria eduki genuenean ere ohean,berotan)«Garbitxu bere! oingo modun esiren itxen ta» - (Garbitu ere! oraingo

moduan ez ziren egiten eta)


— 349 —

«Aspirine pere mesede andi itten dotze» - (Aspirinak ere mesede handiaegiten die)«Etzeko kontu pere batzuk, a, itzela eukitten deude» - (Etxeko kontuak

ere batzuek, itzela edukitzen dute)«Batzuk artistek ixeten dire etzeko erremediokas bere» - (Batzuk artistak

izaten dira etxeko erremedioakaz ere)

bere bai:«Makiñe bateri esan tzet, orixe, ta amari bere bai gero» - (Makina bati

esan diot, horixe, eta amari ere bai gero)«Etzen neu takidela, gause garbi bai emon gero, ure asko, ta esne bere

bai» - (Etxean neuk dakidala, gauza garbia bai eman gero, ur asko, etaesnea ere bai)“Ori kenduteko botike bai ote san, ta gero botate sittusen iltte, bixiri pere

bai» - (Hori kentzeko botika ba egoten zen, eta gero botatzen zituen hilda,bizirik ere bai)«Andre pere jugoi ibiltteun barruti, eta gero gorantza, kamise bere bai» -

(Andreak ere jugoia erabiltzen zuen barrutik, eta gero gorantza, kamisaere bai)

bere es:“Beraskorako eser beres, garbi, gause garbi emon» - (Beherazkorako ezer

ere ez, garbia, gauza garbia eman)“Askasin beres, askasin asalen eingo tzu” - (Arkazian ere ez, arkaziaren

azalean egingo dizu)“Neu pere txikerretan tomate gordiñik pentza beres a, yan ber dala bere»

- (Neuk ere txikerretan tomate gordinik pentsatu ere ez hura, jan behardela ere)«Ondo etorten basan, partera bearrixeni pes» - (Ondo etortzen bazen,

emagin beharrizanik ere ez)

espabere«Eta imin ber deude asalak, tronkotxun asala eta mendun asala, alka-

rreas justo juston espabere falla itxen deu» - (Eta ipini behar dute azalak,enbortxoaren azala eta mentuaren azala, elkarregaz ozta-ozta ezpaberehuts egiten du)«Layekas urri itten da bear, edo espabere ein ber dosuna orretan solo

piketan, olan artes gora eiñ» - (Laiakaz urri egiten da behar, edo ezpabe-re egin behar duzuna soro pike horietan, holan artez gora egin)«Purgatorion dau espabere a iñ arte» - (Purgatorioan dago ezpabere

hura egin arte)

29. Juntagailuak

— 350 —

«Ta lastegire sartu, edo espaberen meta bat ein kanpon» - (Eta lastategi-ra sartu, edo ezpabere meta bat egin kanpoan)«An barille bat aukitxen deu bateri pestera katek korridu dain fasillau

espabe kate enrreda itxen da bertan» - (Han barila bat edukitzen du bate-tik bestera kateak korri dezan errazago ezpabere katea endreda egiten dabertan)«An edo espabere suteko baldako galiñeran ogi edo nonon olan gordete

san lenau» - (Han edo ezpabere sueteko baldako galineran ogia non edonon holan gordetzen zen lehenago)«Barille batzu pere aukitxeuresan, edo etzen itxe siren espere, aurren

alan istutu» - (Barila batzuek ere edukitzen zituzten, edo etxean egitenziren ezpabere, aurrean halan estutu)

edo:«Urretxa edo orretariko asko ixete san» - (Hurritza edo horietariko asko

izaten zen)«Epoka baten, a, eraitxe san emen ganaduri edo txarriri edo emoteko» -

(Sasoi baten, ereiten zen hemen ganaduari edo txerrie edo emateko)«Txorixo edo talo edo yate san aurki afari» - (Txorizoa edo taloa edo

jaten zen aurki afaria)«Yaste sirenen kanpora edo mesara edo mantoi andiaoa, eta ostantzen

mantoi txikerrak» - (Janzten zirenean kanpora edo mezara edo mantoihandiagoa, eta osterantzean mantoi txikerrak)«Igol eingo eusen tanda batzutan sai edo sortzi atzalde edo» - (Beharba-

da egingo zituen txanda batzuetan sei edo zortzi arratsalde edo)

ela:“Estakiu ixengo san drogea ela ixengo san asidente» - (Ez dakigu izan-

go zen droga ala izango zen istripua)«Iru ser direlako dekot, iru ala lau diren estaitx» - (Hiru zer direlakoa

daukat, hiru ala lau diren ez dakit)

es... es...:«Gurbixe sube itxeko lenau, sugarri onena da, es aritxe es askasi es

bapestire, gurbixe baño sugarri obarik» - (Gurbitza sua egiteko lehenago,sugarri onena da, ez haritza ez arkazia ez bat ere ez dira, gurbitzabaino sugarri hoberik)«Oiñ estitxu yaten ganaduk, inyaba asalak es sapak es orrek» - (Orain ez

ditu jaten ganaduak, indaba azalak ez sapak ez horiek)«Ta olan personak, es emon ta es artu, direnak» - (Eta holan pertsonak,

ez eman eta ez hartu, direnak)


— 351 —

espadase«Es urten akabun akabaten seittulako, espadase urte beratan, se a da

martiko» - (Ez urtearen amaieran amaitzen zituelako, ezpadaze urteberatan, ze hura da martikoa)«Baya ori da es induljentziaitxik edo espadase kristiño in barik iñor lotu

se deitxen» - (Baina hori da ez induljentziagatik edo ezpadaze kristauaegin barik inor lotu ze dadin)

eta: 1. kopulatiboa

“Katarro kenduteko igosi bularren ta, itxe san” - (Katarroa kentzekoigurtzi bularrean eta, egiten zen)«Beste giauna estat akortan, baya neuk se egunetan, ta nos ta gusti

dekot» - (Beste gehiagorena ez zait gomutatzen, baina neuk ze egunetan,eta noiz eta guzti daukat)«Oriogas igositxe san ta berotan auki» - (Olioagaz igurzten zen eta bero-

tan eduki)«Ure guri belu etor daku, ta kamiño bere belu, ure lelengo kamiño gero

guk ein gendun» - (Ura guri belu etorri zaigu, eta kaminoa ere belu, uralehenengo kaminoa gero guk egin genuen)«Atxa da bat eta arri da beste bat» - (Haitza da bat eta harria da beste

bat)

2. kausala«Umeri aditxu lelau, gaur bere aditxuten dake ta» - (Umeei aditu lehena-

go, gaur ere aditzen zaie eta)«Autobus bet beti ote san Bilbora, goxeti urtenta, egunes urten, sasoitta-

ko etzen egon berrixeta san ta» - (Autobus bat beti egoten zen Bilbora, goi-zetik irtenda, egunez irten, sasoietako etxean egon behar izaten zen eta)«Sulotute bekoki bere imintxen deude, pillo egoten dire ta» - (Zulotuta

bekokia ere ipintzen dute, piloa egoten dira eta)«Ta danak kentxeustesan, tranpak eintte, sarrau ixen san ta» - (Eta

denak kentzen zizkidan, tranpak eginda, zaharragoa izan zen eta)«Lokatu itten da areas dau te» - (Lokatu egiten da haregaz dago eta)«Es iri ori, sorgiñek urteten de ta» - (Ez ireki hori, sorginek irteten dute

eta)

nai:“Dosenaka porru nai kinpule edoser, dana, dosenaka orrek, piperra pere

bai» - (Dozenaka porru nahi kinpula edozer, dena, dozenaka horiek,piperrak ere bai)

29. Juntagailuak

— 352 —

“Antzu da estauena ume itxeko, nai ardi ixen, nai auntze ixen nai bayeixen, antzu dau estaulako ume itxeko” - (Antzua da ez dagoena umeaegiteko, nahi ardia izan, nahi ahuntza izan nahi behia izan, antzudago ez dagoelako umea egiteko)“Aro ona dau ibiltxeko nai solorako nai beste gause baterako” - (Aro ona

dago ibiltzeko nahi sororako nahi beste gauza baterako)“Beno solorako nai beste gause batzuterako bardin da ori” - (Beno soro-

rako nahi beste gauza batzuetarako berdin da hori)«Aukitxeun jugoi, ba lodi, en jeneral negu nai ude» - (Edukitzen zuen

jugoia, ba lodia, gehienetan negua nahi uda)«Eta trenen nai kotxetan nai autobusen nai olau gausetan iñon bere

enitzen mareaten, elixan bakarrik» - (Eta trenean nahi autoan nahiautobusean nahi holako gauzetan inon ere ez nintzen zorabiatzen, eli-zan bakarrik)

ostantzian:“Txinbon bere asko, esoskun itxitxen guri amak, aputxu bet anditxu iñ

arten, baya ostantzen esoskun itxitxen” - (Txinboan ere asko, ez zigunguri amak, apurtxo bat handitxo egin artean, baina osterantzean ezzigun uzten)“Elixako auskeras ostantzen erdera itxen gendusen orrek» - (Elizakoa

euskaraz osterantzean erdara egiten genituen horiek)“Olan esta berotan, ostantzen berotan bada destenpla itxen da ostabe-

re» - (Holan ez da berotzen, osterantzean berotzen bada destenplatu egi-ten da ostera ere)

ostera:«Apur bet basatan sartxen basara, eleisela artesa euren lurrek, onek

gurek ostera, aik idies baño beyekas, onek oboto artesa» - (Apur bat basa-tan sartzen bazara, ez litezkeela arteza euren lurrak, gure hauek ostera,haiek idiagaz baino behiakaz, hauek hobeto artezatu)

ese“Intxur saltze bai, gabonatan, ese intxurrek ote siren, oin bere badaus

batzuk baya, intxurrek batute auki tte gabonatan, aik intxurrek a, gar-bittu, ta olau, almadise esaten tzen a, an yo yo iñ, ta gero a egosi” -(Intxaur saltsa bai, gabonetan, ezen intxaurrak egoten ziren, orain erebadagoz batzuk baina, intxaurrak batuta eduki eta gabonetan, haiekintxaurrak, garbitu eta holako, almadiza esaten zioten, han jo jo egin,eta gero hura egosi)“Txakurre! ese txakurreri errespeto itzela, gixonari baño giau, ardik,

pastoreri baño asko giau txakurreri, txakurbako artegi es» - (Txakurra!


— 353 —

eze txakurrari begirune itzela, gizonari baino gehiago, ardiek, artzaina-ri baino asko gehiago txakurrari, txakurbako artegia ez)

esese«Ogi esese ardau bere erosi al dot» - (Ogia ezeze ardaua ere erosi ahal

dut)«Au esese yateko bere ekarri al du» - (Hau ezeze jateko ere ekarri ahal

dugu)

se:“Abe gatxa da ioten se asala deko asko ta mamiñik es” - (Oloa gaitza da

ehotzen ze azala dauka asko eta mamirik ez)«Sei urte ingerues edo aste siren se komuniño bere saspies itxe san» - (Sei

urte ingurugaz edo hasten ziren ze komunioa ere zazpigaz egiten zen)“Aurrera lar esan kargaten se espere ganaduri buru bajate otzon» -

(Aurrera lar ez zen kargatzen ze ezpabere ganaduari burua baxatzenzion)“Eguskik urteten daun alderdire aurre emoneskeronean axe asko lotxen

da se eguskik emeti urteten dau” - (Eguzkiak irteten duen alderdira aurreemanez gero haize asko lotzen da ze eguzkiak hemendik irteten du)“Urubio erlen fameliko da, se urubiok eitten dau, abi pere itten ttus» -

(Urubioa erleen familiakoa da, ze urubioak egiten du, habiak ere egitenditu)

se... eta:“Berako gitxi ereitxe san se gorakok emoten dau giau ta” - (Beherako

gutxi ereiten zen ze gorakoak ematen du gehiago eta)

sein«Bakotxak gure daun lekuti botaten dau, eskoitti seiñ eskerreti» - (Bakoi-

tzak gura duen lekutik botatzen du, eskoatik zein ezkerretik)“Onek Mungin seiñ leku geyautan yoko eun baya onek joteri emoteotzon

aire bat!” - (Honek Mungian zein leku gehiagotan joko zuen baina honekjotari ematen zion aire bat!)«Lurmena esaten dako ba, nik ser esango tzu pa, sein nabo solon, sein

piperra seiñ edoser, soloan, eta ya adittu albokaldeti, eta aiñ aspiñ, daunlurre» - (Lurmena esaten zaio ba, nik zer esango dizut ba, zein arbiasoroan, zein piperra zein edozer, soroan, eta ja aditu alboko aldetik, etaharen azpian, dagoen lurra)«Gero kansosillok aukitxeusen, ude sein negu, kansosillo begiñokok» -

(Gero galtzontziloak edukitzen zituen, uda zein negua, galtzontzilobeherainokoak)

29. Juntagailuak

— 354 —

«Birleti seiñ edonondi, kuadrille batute etorte siren, a, Santageda batxen»- (Birletik zein edonondik, taldea batuta etortzen ziren, Santa Agedabatzen)

alandase«Alandase, itxi deu bear itxe» - (Halandaze, utzi du behar egitea)«Alandase abadek an bere atara eun tajade, erremintxe emon arren» -

(Halandaze abadeak han ere atera zuen akatsa, baseliza eman arren)

30. MENPERAGAILUAK

Atal honetan erabiltzen diren menperagailuak batzen ditugu. Menpekoesaldi guztiak BA, LA eta N menperagailuetan oinarritzen direnez gero,menperagailu hauen arabera, sailkatu eta bakoitzaren erabileraren esaldiereduak emango ditugu.

30.1. BA-baldintza erreala oraina«Baya kaka pillo bat badau, ak emoteun orio sunde igol, sarritxen» -

(Baina kaka pilo bat badago, hark ematen zuen olio sunda beharbada,sarritan)«Buru bera adi txe badabill askori ensegida biosganen lotxen dako yate-

ko» - (Burua behera adi eta badabil askori behingoan bihozgaineanlotzen zaio jatekoa)«Yokatuten esposu estosu galduko» - (Jokatzen ez baduzu ez duzu galdu-

ko)“Umetokik urteten espadeu txarto dau” - (Umetokiak irteten ez badu

txarto dago)«Beneno bauko espauko estaitx, baya ba ardure andi» - (Pozoia daukan

ez daukan ez dakit, baina ba ardura handia)«Astrapalotza ibilli badabiltzes, astrapalotza andi dabille» - (Astrapalo-

tsa ibili badabiltza, astrapalotsa handia darabilte)«Auri koisten badau, ba iru edo lau edo bost buelta emon ber, siketuko

badire» - (Euria hartzen badu, ba hiru edo lau edo bost buelta emanbehar, sikatuko badira)

baldintza erreala iragana«Induljentzik irebaste siren, ogetalau ordu baño lenau bautisaten


— 355 —

basan» - (Induljentziak irabazten ziren, hogeita lau ordu baino lehena-go bateatzen bazen)«Gaixorik paraten basiren, edo ill edo itxen basan, danan arten aonen-

besteko bat pagaten sana, enterra edo in ber basan» - (Gaixorik paratzenbaziren, edo hil edo egiten bazen, denen artean haonenbesteko batordaintzen zena, lurpetu edo egin behar bazen)«Bautisa barik iltxen basan linbora yoten ei siren» - (Bataiatu barik hil-

tzen bazen linbora joaten ei ziren)

baldintza irrealak«Ori ure artesen botako balitxike, Plentziko errekara, asko ongo litxike

uriol gitxiau emen Yatabeko began» - (Ur hori artezen botako balitz, Plen-tziako errekara, asko egongo litzateke uriol gutxiago emen Jatabeko iba-rrean)“Nik ureas dalako dekot, nik esan bearra baneko esango neuskixu,

ureas itten sala” - (Nik uragaz dalakoa daukat, nik esan beharra baneu-ka esango nizuke, uragaz egiten zela)

zehar galdera«Estaipa arrak ixeten basiren» - (Ez dakit arrak izaten ziren)“Guk in gendusen aik, aitxek eta nik, oiñ estaitx an badaus bere baya”

- (Guk egin genituen haiek, aitak eta nik, orain ez dakit han dagozen erebaina)«Oiñ a, estaitt yoten badire» - (Orain, ez dakit joaten diren)

ba...bere:“Eser bere itten espadako bere, beres pasaten da» - (Ezer ere egiten ez

bazaio ere, berez pasatzen da)«Emen gustiri batxen da, asko espada bere» - (Hemen guztietatik batzen

da, asko ez bada ere)

ba-...modun/moduko/les“Errama berde t´orri berdeas sagarrari berari urteten tzo berana balitte

modun» - (Errama berdea eta orria berdeagaz sagarrari berari irteten dioberarena balitz moduan)«Gorri suri naste balitzesan modun, emekok gorri gorri tire» - (Gorri-

zuria nahastea balira moduan, hemengoak gorri-gorriak dira)«Kardate gatxau, olau orrosdun, a, ol bi ixeten dire, sarrantxa baten

moduko, sarrantxak baleitxesan modun» - (Gardatzea gaitzagoa, holakoorrazdun, ohol bi izaten dira, txarrantxa baten modukoa, txarrantxakbalira moduan)«Ba ser baten barrun, ixera bi intxe balitze les, ganeko baya gero barrun

eukitxeun ba, lume antza baleko moduko gause bat» - (Ba zer baten

30. Menperagailuak

— 356 —

barruan, izara bi eginda balira legez, gainekoa baina gero barruan edu-kitzen zuen ba, luma antza baleu moduko gauza bat)

30.2. -LA

konpletiboa«Txarrik dana dekola aprobetxateko esaten deude» - (Txerriak dena dau-

kala aprobetxatzeko esaten dute)«Gixonak yaten daula olloki esate san” - (Gizonak jaten duela oilokia

esaten zen)«Ori bere ona estala ixetan lelau esateuren» - (Hori ere ona ez dela iza-

ten lehenago esaten zuten)«Askok esnegas edo olan pentzaten dot aukitxeusela» - (Askok esneagaz

edo holan pentsatzen dut edukitzen zuela)“Batzuk esaten deudea, denpore altza itten daula orre tatosenen, beste

batzuk esan deude ba auri ekarten deudela orrek» - (Batzuek esaten dute,denbora altxatu egiten duela horiek datozenean, beste batzuek esan duteba euri ekartzen dutela horiek)«Atxarrano persone eroteule esate oskun» - (Haitz-arranoak pertsona

eroaten zuela esaten zigun)«Aurten entzun dot oneri esan tzola Mungiko batek» - (Aurten entzun

dut honi esan diola Mungiako batek)«Niri neskato lagun betek esausten beran aitxek badakille auntzerdera»

- (Niri neskato lagun batek esan zidan beraren aitak badakiela ahuntzer-dara)

subjuntiboagaz batera«Etor dakiola belu te ikusko dau» - (Etor dakiola belu eta ikusiko du)“Bakotxak elejidu dailla!» - (Bakoitzak aukera dezala!)«Kadera pere ba, anditxurik es ta fiñ on daitxela» - (Oinak ere ba, han-

diturik ez eta fin egon dadila)

gerundiala“Estosu gixona ikusten? sotzarde eskun daula» - (Ez duzu gizona ikus-

ten? zotzarda eskuan duela)«Bai umekas bere, lasto txurru beten eperdiñ, iru ume deitxusela ikusi

dot nik» - (Bai umeakaz ere, lasto txurru baten ipurdian, hiru ume ditue-la ikusi dut nik)«Ai, Anselmo bere bai, ointxe ikus dot oñes datorrela onantza» - (Ai,

Anselmo ere bai, oraintxe ikusi dut oinez datorrela honantz)«Amairu urte ditxusela asi san estudiaten» - (Hamahiru urte dituela hasi

zen estudiatzen)


— 357 —

«Burutxu alan goyen deula adi oten da» - (Burutxoa halan goian adiegoten da)

-lako«Antzu dau estaulako ume itxeko» - (Antzu dago ez dagoelako umea egi-

teko)“Bai, bai erdeldunek sirelako geyenak aik» - (Bai, bai erdaldunak zire-

lako gehienak haiek)«Geuk estu pelotakarik eiñ, edo neuri toka datelako bear eitxea, sarrena

ixe nas» - (Guk ez dugu pelotakarik egin, edo neuri suertatu zaidalakobehar egitea, zaharrena izan naiz)“Ori esaten daude, lelengo aurik yoten daune alperra dala, bearrik

estaulako in gure, gora adi daulako” - (Hori esaten dute, lehenengoeuriak jotzen duena alperra dela, beharrik ez duelako egin gura, goraadi dagoelako)“Portuko aixek auntze bere ill ingo leukelako lenau esate san gause

bata, otza dalako, otza gauetan ta, laye ta otza dalako orko aixe” - (Men-dateko haizeak ahuntza ere hil egingo lukeelako lehenago esaten zengauza bat da, hotza delako, hotza gauetan eta, leia eta hotza delakohorko haizea)«Artogas eraitxen da inyabe, bi koisten direlako soto baten, emen soto

baten eraitxen dire» - (Artoagaz ereiten da indaba, bi hartzen direlakosoto baten, hemen soto baten ereiten dira)

-lakoa«Bosten ixeten direlako dekot» - (Bostean izaten direlakoa daukat)“Nik ureas dalako dekot» - (Nik uragaz delakoa daukat)«Iru ser direlako dekot» - (Hiru zer direlakoa daukat)“Lau intxurreas ixete salako dekot” - (Lau intxaurrakaz izaten zelakoa

daukat)«Gitxiau eraitxen da, saldu estalako itxen asko» - (Gutxiago ereiten da,

saldu ez delako egiten asko)

-lakoan“Besegu dalakon saldu tzea papardo” - (Bisigua delakoan saldu diote

papardoa)«Txala ill ingo dalakon orrek batxen asiko siren» - (Horiek hileko gana-

duari batzen zaizkio, eta txahal hura hil egingo delakoan horiek batzenhasiko ziren)«Garbittuten dabillelakon unta unta itten dau eta probadero imintte

dau fasildute» - (Garbitzen dabilelakoan gantzu-gantzu egiten du etaprobalekua ipintzen du erraztuta)

30. Menperagailuak

— 358 —

-la ta«Ba emongo datzu asunen plegasiño, pena tekosela ta» - (Ba emango

dizugu asunen plegazioa, minak dauzkala eta)«Orio sunde badau purgatorioko arimek negarres dausela ta» - (Olio

sunda badago purgatorioko arimak negarrez dagozela eta)«An ikusten gendun anajek eta biok kea ataraten daula ta» - (Han ikus-

ten genuen anaiak eta biok kea ateratzen duela eta)«Ordun propiedade edo sera dala ta, nire tiok okieun propiedade» -

(Orduan propietate edo zera dela eta, nire osabak eduki zuen propieta-tea)“Bigarrenak bentaje darola ta, orretara imintte on san ori» - (Bigarre-

nak abantaila daroala eta, horretara ipinita egon zen hori)

-la bere“Gure estala bere geldiñ esiren oten ta» - (Gura ez dela ere geldin ez

ziren egoten eta)-lan

“Orrek amillotxek eitten dau berana dalan, kukuen umea asi itten dau,yaten emon ta dana itten tzo, berana dalan itten tzo” - (Amilotxa horrekegiten du berarena delakoan, kukuaren umea hazi egiten du, jateneman eta dena egiten dio, berarena delakoan egiten dio)

30.3. -N

erlatibozkoa«Gero trentze batu emen, a, imin ber dan lekuen, ta lotu seosegas» -

(Gero trentza batu hemen, ipini behar den lekuan, eta lotu zer edozegaz)«Andi ak pikaten daun lekuti ori suldarra formaten da» - (Handik hark

pikatzen duen lekutik hori zaldarra egiten da)“Lusero on da guren oi bat ogaseru dekona» - (Luzaro egon da gurean

ohe bat ohazerua daukana)«Ni yagoten egonintzen sei urte dekosen ume bat» - (Ni jagoten egon nin-

tzen sei urte dauzkan ume bat)«Ta goxen lelengo itxen dosune, barausi esaten da» - (Eta goizean lehe-

nengo egiten duzuna, barautsi esaten da)«A beti gora datorrena ardatza da» - (Hura behetik gora datorrena arda-

tza da)“Urrin dauna errikoaixe da” - (Urrian dagoena herriko haizea da)«Eta airi neskatori seuk gure otzesunari, suk atzeti, abrigoti edo yantzi-

tti, tiretu otzesu» - (Eta neskato hari zeuk gura diozunari, zuk atzetik,berokitik edo jantzitik tiratu diozu)


— 359 —

subjuntiboagaz batera«Auki traputxu beten barrun edo, bigundu daitxesan apur bet» - (Eduki

traputxo baten barruan edo, bigun daitezen apur bat)«Arin ta oboto il daitten edo, seoser mesa bat atara» - (Arin eta hobeto hil

dadin edo, zer edo zer meza bat atera)«Ta palomatara eser sartu seditxen onek alanbre imiñi eutzen an ta

alau pasotxue, ola imiñi gero urten deiñ palomek» - (Eta usoetara ezersartu ze dadin honek, alanbrea ipini zien han eta halako pasabidetxoa,ohola ipini gero irten dezan usoak)«Seosetan itxi, usteldu in deitten apur bet, fasildu in deitten» - (Zer edo

zertan utzi, usteldu egin dadin apur bat, erraztu egin dadin)

“ze” subjuntiboagaz batera:“Billurre ixete san lelau, solta ta, tripeti sartu se ditxen” - (Bildurra iza-

ten zen lehenago, soltatu eta, tripatik sar ze dadin)«Emen amak, a, erre se daiñ edo, ba ser andi aukitxeun ak» - (Hemen

amak, erre ze dezan edo, ba zer handia edukitzen zuen hark)«Goiko eridetxu bere tapata imin ber dako, axerik edo eser sartu se

dakion» - (Goiko zauritxoa ere tapatuta ipini behar zaio, haizerik edoezer sar ze dakion)«An barrun ote siren, ta gero olan ixitte siren, yausi te galdu se dittesan,

amomak partikeran ibiltteun» - (Han barruan egoten ziren, eta geroholan ixten ziren, jausi eta galdu ze daitezen, amamak patrikan erabil-tzen zuen)

zehar galdera«Nik estai pa ser eitxen daun» - (Nik ez dakit ba zer egiten duen)«Nik estaitx ser ixete san orixe» - (Nik ez dakit zer izaten zen horixe)«A kinpule gardostu, ikusi bigun selan daun edo ser itxen dan» - (Kipu-

la hura gardorostu, ikusi bigun zelan dagoen edo zer egiten den)«Estakigu se barri daun or» - (Ez dakigu ze berri dagoen hor)“Igerten da nondi dabiltzen» - (Igartzen da nondik dabiltzan)“Billurre ixete san lelau, solta ta, tripeti sartu se ditxen” - (Bildurra iza-

ten zen lehenago, soltatu eta, tripatik sar ze dadin)

-na«Ta yakin txakurre non daon bere, ta ango txakurre arra dana yakin

bere bai» - (Eta jakin txakurra non dagoen ere, eta hango txakurra arradena jakin ere bai)«Badakitx astelena dana» - (Badakit astelehena dena)«Konturetu nas amen daona» - (Konturatu naiz hamen dagoena)«Egi da etorri dana» - (Egia da etorri dena)

30. Menperagailuak

— 360 —

esklamazioetan:«Gustuen alde andi klaro dekena!» - (Gustuan alde handia jakina dau-

katena)«Klaro yateotzona!» - (Jakina jaten diona!)«Ene grasik esan dosune! se akorduri pere estot euki» - (Ene eskerrak esan

duzuna! ze gomutarik ere ez dut eduki)“Klaro itten deudena!» - (Jakina egiten dutena!)

-nik“Emen estot pentzaten iñon on danik patiñik” - (Hemen ez dut pentsa-

tzen inon egon denik patinik)“Estot pentzaten gure txiker denporan, iñon bere, akaso, kalen ingo san

baya onetan aldeatan karakolik yango sanik» - (Ez dut pentsatzen guretxiker denboran, inon ere, akaso, kalean egingo zen baina hauetan base-rrietan karakolik jango zenik)“Lelau gaño tradisiñoas estot pentzaten eitten danik» - (Lehenago gaina

tradizioagaz ez dut pentsatzen egiten denik)

-n artian«Diferentzitxu deko, a basea geldi daun arten» - (Aldetxoa dauka, oina-

rri hura geldi dagoen artean)«Anjela abisaten dan arten, telefonori peres, ta abisaten dan arten, ama

bille yon ta, bera pakarrik» - (Angela abisatzen den artean, telefonorik ereez, eta abisatzen den artean, ama bila joan eta, berak bakarrik)«Amoma bixi san arten, ixekona ona san masti» - (Amoma bizi zen

artean, izekoarena ona zen mahastia)

-n gustidxetan, gustidxen«Datorren gustin lotxen da afaritxen» - (Datorren guztian lotzen da afal-

tzen)«Berba itxen daun gustiñ esan ber dau seuser ganorabako» - (Berba egi-

ten duen guztian esan behar du zer edo zer ganorabako)«Urteten daun gustin dator belu» - (Irteten duen guztian dator belu)

-n beste«Seuk esan dosun beste ekarri dot» - (Zeuk esan duzun beste ekarri dut)«Amak esan daun beste ekarri dot» - (Amak esan duen beste ekarri dut)

-nen«Andi buru pasaten daudenen aurok isten daude» - (Handik burua

pasatzen dutenean eurok ixten dute)


— 361 —

“Konforme estaunen kontu da ori» - (Ados ez dagoenean kontua dahori)“Apatxan barrun gero limite batera allegaten danen arbi esaten dako-

na ya mami dator» - (Apatxaren barruan gero muga batera ailegatzendenean arbia esaten zaiona ja mamia dator)«Esne itxen estakonen da antzu» - (Esnea egiten ez zaionean da antzua)“Bueno oten sirenen negu txarrak edo direnen, aprobetxate san a» -

(Beno egoten zirenean negu txarrak edo direnean, aprobetxatzen zenhura)«Erdi lotan daonean, bai esaten da lo bai txe lo es, erdi lotan daonen» -

(Erdi lotan dagoenean, bai esaten da lo bai eta lo ez, erdi lotan dagoe-nean)

-neko“Eta frakak, baltzak, eskondu sanekok, apurtu barik eukesan” - (Eta

prakak, beltzak, ezkondu zenekoak, apurtu barik zeuzkan)

-nerako«Atxiñe ur bereinketu arto eraitten danerako ori bere, bota ta baldetxu-

re, eta gero a nasta itte akon» - (Antzina ur bedeinkatua artoa ereitendenerako hori ere, bota eta baldetxora, eta gero hura nahastu egitenzitzaion)«Satosenerako akabata egongo da» - (Zatozenerako amaituta egongo da)«Akabaten dosunerako etorriko da» - (Amaitzen duzunerako etorriko da)

-netik«Antza daneti bera yon san» - (Antza denez bera joan zen)«Esaten deudeneti etze saldu ingo dau» - (Esaten dutenez etxea saldu

egingo du)

-nik ona«Len estai beste bat esaten basan, baya nik esetu doanik ona olan da» -

(Lehen ez dakit beste bat esaten zen, baina nik ezagutu dudanik honaholan da)«Etor danik ona estot ikusi» - (Etorri denik hona ez dut ikusi)«Eskondu sanik ona esta etorri» - (Ezkondu zenik hona ez da etorri)

-n moduen«Bero larriek, arbindu itxen dau, persone itxen daun modun» - (Bero

larriak, arbindu egiten du, pertsona egiten duen moduan)“Okeleri tiretu itxen dakon modun gixona bere tiretu itxen da sala dala-

30. Menperagailuak

— 362 —

ko” - (Okelari tiratu egiten zaion moduan gizona ere tiratu egiten dazaila delako)“Ate kolomak alboko serari esate aken ba, oin marko esaten dan modun

kolomak” - (Ate kolomak alboko zerei esaten zitzaien ba, orain markoaesaten den moduan kolomak)«Leku bittan edo iruten amarra, koltxoi itten dan modun» - (Leku bitan

edo hirutan amarratu, koltxoia egiten den moduan)«Au beste andabide edo, aunek esan deun modun» - (Beste hau andabi-

dea edo, haonek esan duen moduan)“Ganadu arbindu itxen dau, ba orrexek, auliek eta bero larriek, arbin-

du itxen dau, persone itxen daun modun ganadu bere» - (Ganaduaarbindu egiten du, ba horrexek, euliek eta bero larriak, arbindu egitendu, pertsona egiten duen moduan ganadua ere)«Gona mendela esateutzen, goneri bere, frakeri esateutzen moduen» -

(Gona mendela esaten zioten, gonari ere, prakari esaten zioten moduan)

-n modukoa«Orrek asta biko andik, oin plastiko tausen moduko paño andiaok» -

(Horiek asta biko handiak, orain plastikoak dagozen modukoak bainohandiagoak)«Aitxe tekon moduko alkondara bat ekarri dot» - (Aitak daukan moduko

alkondara bat ekarri dut)

-n les«Botike apur bet itten daleas ba arra gitxiauko sagar garbiau koisten da»

- (Botika apur bat egiten den legez ba harra gutxiagokoa sagar garbia-goa hartzen da)«Alperra daleas gitxi itten dau» - (Alperra den lez gutxi egiten du)“Bedarrak eta galdu dotzeseleas orreaittik botate akon kare apur bet” -

(Belarrak eta galdu dizkion legez, horregatik botatzen zitzaion kare apurbat)“Gero neskak bentanan altu on sireleas ikeratu in siren» - (Gero neskak

leihoan altu egon ziren legez ikaratu egin ziren)“Pikeka itten dau, baya domiñaten da, txikerra daleas domiñaten da» -

(Pikaka egiten du, baina menperatzen da, txikerra den lez menperatzenda)“Estoas sapaburuk, gure errekatan a, gure korriente berantza daules,

esta asko on, orrek sapaburuk, gauben kantateuren orrek sapaburuk” -(Ez ditut zapaburuak, gure erreketan, gure korrente beherantz dagoenlegez, ez da asko egon, zapaburu horiek, gauean kantatzen zuten zapa-buru horiek)


— 363 —

-n gañon/giñon“Orrek abarkak, a, olagas marka anke dan gañon, ol bat egoten da for-

mako, alderdi betera sabaltxuau dala” - (Abarka horiek, oholagaz mar-katu hanka den gainoan, ohol bat egoten da itxurakoa, alderdi baterazabaltxoagoa dela)«Eitxen deitxun giñon saltxen deitxu» - (Egiten dituen gainoan saltzen

ditu)«Dan giñon iri» - (Den gainoan ireki)

segun...-n«Ollo erote san, asukerilloak eta txokolate, galleta batzu pere bai batzuk,

segun selan a, diru daun» - (Oiloa eroaten zen, azukre kozkorrak eta txo-kolatea, gaileta batzuk ere bai batzuek, segun zelan, dirua dagoen)“Segun selan urteten daun, garixume batzutan beluau sartxen da» -

(Segun zelan irteten duen, garizuma batzuetan beluau sartzen da)“Salle badau solon, naste bada, ba iru edo lau edo bost, segun selan

daun a, bearrerako bakotxak a, sera” - (Saila badago soroan, nahastebada, ba hiru edo lau edo bost, segun zelan dagoen, beharrerako bakoi-tzak, zera)“Segun, edo loditxen badaus edo ganadu bakotxak segun selan dekon”

- (Segun, edo loditzen badagoz edo ganadu bakoitzak segun zelan dau-kan)

selan...-n“Jakiñ ixen banaun selan satosen suok eta se pregunta ingostesuen, ori

aputxu bet obeto aukiko naun» - (Jakin izan banuen zelan zatozten zueketa ze itaun egingo didazuen, hori apurtxo bat hobeto edukiko nuen)“Lau edo bosna peseta edo imingo gendun kafetarako edo estaitt ser,

baya bearren ibil gintzesan ta selan in gendun Josen despedide an” - (Lauedo bosna pezeta edo ipiniko genuen kafeetarako edo ez dakit zer, bainabeharrean ibili ginen eta zelan egin genuen Joseren despedida han)

yake... -n«Yake asi saren akabaixu» - (Hasi zarenez gero amai ezazu)

30. Menperagailuak

— 364 —

31. NARRAZIOAK

Atal honetan jaso ditugun kontakizun batzuk aurkezten ditugu. Konta-kizun hauetan ipuinak, pasadizoak eta sineskerak aurki daitezke.

1. Ahari topeka

Ta beste baten bere yon ei siren, a, andra gixonak artxok saltxen Bil-bora, ta amabi seme alaba edo auki eudeseleas ba txikerrena andiñakgobernateko, ta txikitxu ondiño, auki, ta ardiñ esne yatzi ba umeri emote-ko, señeri emoteko bere, ta mutillek bestek andik, a, ariek, esne yatzitxeimiñi katxarroa, eta aik topeka imiñe, aurek, artegiñ arten on sirenak, etaardik nasta sirenean esne gusti bota, ta señentzat esnerik es, eta yo arieedo ardi edo, ukubilleas yo, ta ill ardi, eta txikerrenari ba esne emotekoardiri kendu ber, eta arik topeka imiñi eudeseles, katxarro itxi albon ta an,ba bota in gero katxarro, a, esneas ta esnerik es ardi pere gero, eta ser iñ,ardiri emon ostikedea ta ill, ta ill eudenen kendu narrue ta imiñi gixedu,ta señeri gixedu emon, ta:

– Señeri ser emon dotzesu ba? - ta okele, ta txikerra ondiño ta urreoegunen okela satik botaten ume

(Eta beste baten ere joan ei ziren, andre-gizonak artxoak saltzen Bilbo-ra, eta hamabi seme-alaba edo eduki zituzten lez ba txikerrena handienekgobernatzeko, eta txikitxoa oraindino, eduki, eta ardiaren esnea jatsi baumeari emateko, seinari emateko ere, eta mutilak besteak handiak, aha-riak, esnea jaitsita ipini katxarroa, eta haiek topeka ipini, eurek, artegia-ren artean egon zirenak, eta ardiak nahastu zirenean esne guztia bota,eta seinarentzat esnerik ez, eta jo aharia edo ardia edo, ukabilagaz jo, etahil ardia, eta txikerrenari ba esnea emateko ardiei kendu behar, eta aha-riak topeka ipini zituzten lez, katxarroa utzi alboan eta han, ba bota egingero katxarroa, esneagaz eta esnerik ez ardiak ere gero, eta zer egin,ardiari eman ostikada eta hil, eta hil zutenean kendu narrua eta ipinigisatua, eta seinari gisatua eman, eta:

– Seinari zer eman diozue ba? - eta okela, eta txikerra oraindino etahurrengo egunean okela zatiak botatzen umea)

2. Aita-alabak txiza eginean

Yataben on san, aitxe alaba bi ixen siren Yataben, t´aitxe ba bere seri-ñe, txixe itxen, on san eskiñe baten eta alabe alboti adi, ta akabaeunean,alabek esautzen:

– Aitxe - ta:– Ser alabe?


— 365 —

– Ies baño fuerteau saus!– Seaitxik ba? - ta:– Ies beatzetara ta aurten beleunetara, altuau aurten– Ikuskona eu pere, nire edaden lusera ala sabalera itxe onan(Jataben egon zen, aita-alaba bi izan ziren Jataben, eta hantxe ba bere

zer egina, txiza egiten, egon zen bazter baten eta alaba albotik adi, etaamaitu zuenean, alabak esan zion:

– Aita - eta– Zer alaba?– Iaz baino indartsuago zagoz!– Zergatik ba? - eta– Iaz behatzetara eta aurten belaunetara, altuago aurten– Ikusiko dun heuk ere, nire edadean luzera ala zabalera egiten

dunan)

3. Albertxikoak

Beste baten bere, bataren batzukas olan posture iñ, neskatoren batzuk,Elespurun, Bakioko Elespurun neskatok edo egon, eta berari kasurik eiñes, ta besteri txe antxe seoser ein ber deudela, ta ser eingo deude ba? seratekes, albertxiko tekes, ba, itzelak, ointxe eldute, eta deke egun, e, SanJuan egunerako edo San Yolos egunerako edo dekesela, batxeko ta iñoriestotzela emoten bapere, ba tekela eldute ta, ta bestek bayes batu berak,eta eses batu se txakurre aukitxen deudela gauben bere bertan amarrata,eta bestek bayetz ein berak eta Sumetxagiño atzen segidu ei otzen, astegusti barruen, bayes berak, a, utzitxu edo koyu, millekota edo albertxikoorreri, eta bestek, a, Sumetxagiño edo etorri, txe, ba! baiñoneskeron esta-tor, oñes, Bakioti Sumetxara, bide erdi ingeru, eta baiñoneskeron estoatzera, eta eskapa ta bestek itxedon bertan, aik atzera yon direnen itxedonan ingeruen, ta yakin txakurre non daon bere, ta ango txakurre arra danayakin bere bai txe txakurreme botata auki an, arantza yon sanen arten,botata txakurreme, a, an ta ausirik eiñ estayon ta txakurre ixilik, bera esetuitxeun te, eta gero ser iñ? batu millekotak, eta txiliñe imintxe auki eudenseren, millekoten saratarik entzun sedeyen, se posture intxe dausela ta,bayes batu te eses batu te, txiliñe imiñitxe, ta bestek txiliñe sarratu, lenen-go, kuriosoan, eta, gero urten, a, jardiñeti se ormasko, ormasko jardiñenbarrun egon san, ta urten jardiñeti, ta tiretu in txiliñeri, badarosela mille-kotak, ta olau gausek asko eitxen ei eusen

(Beste baten ere, baten batzuekaz holan postura egin, neskatorenbatzuk, Elespurun, Bakioko Elespurun neskatoak edo egon, eta berari jara-monik egin ez, eta besteei eta hantxe zer edo zer egin behar dutela, eta zeregingo dute ba? zerak dauzkate, mertxikak dauzkate, ba, itzelak, oraintxe

31. Narrazioak

— 366 —

helduta, eta daukate egun, San Juan egunerako edo San Jolos egunerakoedo dauzkatela, batzeko eta inori ez diotela ematen bat ere, bat daukate-la helduta eta, eta besteak baietz batu berak, eta ezetz batu ze txakurraedukitzen dutela gauean ere bertan amarratuta, eta besteak baietz eginberak eta Sumetxaraino atzean segitu ei zioten, aste guzti barruan, baietzbera, hustu edo hartu, milikota edo mertxika horiei, eta besteak, Sumetxa-raino edo etorri, eta, ba! behin honezkero ez dator, oinez, Bakiotik Sume-txara, bide erdia inguru, eta behin honezkero ez doa atzera, eta eskapatueta besteek itxaron bertan, haiek atzera joan direnean itxaron han ingu-ruan, eta jakin txakurra non dagoen ere, eta hango txakurra arra denajakin ere bai eta txakurremea botata eduki han, harantz joan zeneanartean, botata txakurremea, han eta ahausirik egi ez diezaion eta txaku-rra isilik, bera ezagutu egiten zuen eta, eta gero zer egin? batu milikotak,eta txilina ipinita eduki zuten zerean, milikotaren zaratarik entzun zedezaten, ze postura eginda dagozela eta, baietz batu eta ezetz batu eta,txilina ipinita, eta besteak txilina zerratu, lehenengo, kontuz, eta, geroirten, lorategitik ze hormazko, hormazko lorategiaren barruan egon zen,eta irten lorategitik, eta tiratu egin txilinari, badaroatzala milikotak, etaholako gauzak asko egiten ei zituen)

4. Amabirjinari zaplastekoaAbaderi lelau buskentza erote iutzen ia erriko jente gustik, eta abadek

ill eunean txarrie, ba serera yon ber i siren, ba askori emon ber, eta ser eieun abadek? edo sakristauk, sakristauk ostu txarri abaderi, elixan erdiñimiñi amaberjiñea, es, elixan erdiñ, a, sertu, batu danak, eta txarri, a, anerretan daulakoan, txarri ostuten imiñi, ta amaberjiñeana eldu, ta amaber-jiñeri esan ei otzen:

– Seu bere olan? - ta plast! yo ei tzon abadek:– Su bere txarriñ ostuko yaten? - esan ei otzon, txitxi burruntzin bere,

ta abade etor sanen ba, danak an, a, santu gustik eta amaberjiñe ikusieunean, amaberjiñeri plastadako emon ei otzen:

– Su bere olan?(Abadeari lehenago buzkantza eroaten ei zioten ea herriko jende guz-

tiak, eta abadeak hil zuenean txerria, ba zerera joan behar ei ziren, baaskori eman behar, eta zer egin zuen abadeak? edo sakristauak, sakris-tauak ostu txerria abadeari, elizaren erdian ipini amabirjina, ez, elizarenerdian, zertu, batu denak, eta txerria, han erretzen dagoelakoan, txerriaosten ipini, eta amabirjinagana heldu, eta amabirjinari esan ei zion:

– Zeu ere holan? - eta plast! jo ei zuen abadeak:– Zu ere txerri ostukoa jaten? - esan ei zion, txitxi burruntzian ere, eta

abadea etorri zenean ba, denak han, santu guztiak eta amabirjina ikusizuenean, amabirjinari plastadakoa eman ei zion:

– Zu ere hola?)


— 367 —

5. AntzonekoaAntzonekona sera da, Antzonekora etor akosan kiputzek, Antzoneko

inyartzu san, eta Antzonekori etor akosan ba, kiputzek, entzunte selaninyartzu dan ta, kasan, ta txakurrekas ta kasan ta eskupeteas, idikas ibil sanixatan, ixe da, bakixu? ixe ba, ixabarrak eitxen, arto edo eraitxeko, Antzo-neko, ta sorneas ei otzen, a, kiputzek, Antzonen prengunta ei otzen, ta:

– A beko etze da – esa otzen Antzonekok, ta eskupeteri olan puntetikagarrau, ta:

– A bekoa? – esa otzen olan eskupeteas, ta:– Itxaron apur beten! – esa otzen bestek, atara ganaduk ixetik, ixeri

puntetik agarrata:– A beko da! – ixeas(Antzonekoarena zera da, Antzonekora etorri zitzaizkion giputzak,

Antzoneko indartsua zen, eta Antzonekoari etorri zitzaizkion ba, gipu-tzak, entzunda zelan indartsua den eta, ehizan, eta txakurrakaz eta ehi-zan eta eskopetagaz, idiakaz ibili zen exatzen, exa da, badakizu? exa ba,exabarrak egiten, artoa edo ereiteko, Antzoneko, eta ironiagaz egin zioten,giputzek, Antzonen itauna egin zioten, eta:

– Beheko etxe hura da - esan zion Antzonekok, eta eskopetari holanpuntati oratu, eta:

– Beheko hura? - esan zioten hola eskopetagaz, eta:– Itxaron apur baten! - esan zien besteak, atera ganaduak exatik, ixari

puntatik oratuta:– Beheko hura da! - exagaz)

6. Arimaren irteeraGaixorik egon ta lagune bisitxaten yon, eta, ba, begik ixitxe, ta:– Ser ain txarto saus ala? - esate iotzen ta, ta:– Ser ba ta? – Begik ixitxe saus ta– Arimek urten se deisten, nau(Gaixorik egon eta laguna bisitatzen joan, eta, ba, begiak itxita, eta:– Zer hain txarto zagoz ala? - esaten ei zion eta, eta:– Zer ba eta?– Begiak itxita zagoz eta– Arimak irten ze diezadan, nago)

7. Astoaren kaka

Asko ademas jitanuk, bai, eiutzean, eperdin pesetak sartu, gero feriñimiñi eudenen, a, diru asko eskatu astoaittik, bai se kaka ein bearren pese-tak eitten dittuela ta, ta jente ikeratute, pesetak eta, erosi ieun, pesetak,aberasteko, eron etzera ta gero kaka bai baya pesetarik es

31. Narrazioak

— 368 —

(Asko gainera ijitoak, bai egin zioten, ipurdian pezetak sartu, gero azo-kan ipini zutenean, diru asko eskatu astoagatik, bai ze kaka egin beharreanpezetak egiten dituela eta, eta jendea ikaratuta, pezetak eta, erosi ei zuen,pezetak, aberasteko, eroan etxera eta gero kaka bai baina pezetarik ez)

8. Azunbre erdia

Mungin ba, tragutxu sarritxen edateune edatuntxu, bataran bat konfe-saten yon san, ta abadek esate iotzen

– Ardure artu ixu - esate iotzen:– Bai baya ardureas esta ori lotxen - esaten iotzen, ta:– Bakixu ser ingosun - esan iotzen - ba urrengoan, taberne ikuste osu-

nen, saltutxu in txe pasa - ta bestek saltu in txe barrure yon, ta ba:– Estotzut esan ba? - moskorra koyu daula, ordun bere moskorra koyu

daula ta - estotzut esan ba saltu eitxeko:– Bai ba, kanporantza ba itxeko lekun, nik barrurantza pentzaten ixen

dot eta barrurantza yoneskeron, ba asunbre erdi(Mungian ba, zurrutadatxoa sarritan edaten zuen edatuntxoa, baten

bat aitortzen joan zen, eta abadeak esan ei zion:– Ardura har ezazu - esaten ei zion:– Bai baina arduragaz ez da hori lotzen - esaten ei zion, eta:– Badakizu zer egingo duzun - esan ei zion - ba hurrengoan, taberna

ikusten duzunean, saltotxoa egin eta pasatu - eta besteak saltoa egin etabarrura joan, eta ba:

– Ez dizut esan ba? - mozkorra hartu duela, orduan ere mozkorrahartu duela eta - ez dizut esan ba saltoa egiteko:

– Bai ba, kanporantz ba egiteko lekuan, nik barrurantz pentsatzenizan dut eta barrurantz joanez gero ba azunbre erdia)

9. Baserrietako bideak

Pasieguk, a:– Frantziske, baserritxan, udegoyenetan kaka biderik erditxan– Eta oritxan eiñ esiñik erditxan - kontesta ei utzen(Pasiegoak:– Frantziska, baserrietan, udagoienean kaka biderik erdietan– Eta horietan egin ezinik erdietan - erantzun ei zion)

10. Eguen gureneko beharrak

Oneri sarri esaten dotzet, gure aittitteri pasa akola, nire amoma yonsala, beran alabakas edo elixara, eguen santu egunen, t´aittitte lotu sanetzen, ta iditxuk oki seittusen ba, ta aurten bere a illen ogiñ edo ogetabaten dalako dekot, ta apirillen, apirillen atxiñe layetan ibiltte san, artota-


— 369 —

rako ta asko in ber ixete san ta, emen solo txiker bat akaburengo daulaakorda akon bueno:

– Yake estekoten serik, a, layetu in bort auxe soloa - denpora ona onei san ta, baya eguen santu ixen san, eta antzarrak okitte sittusen amak,neu pere esetu doas e? antzarrak aukitte gendusen guk eta alaseko arru-tze eitteuden aik, eta antzarrak asi sanen layetan, lurren arrak batxen esinlotu, esin lotu, beraana yonta, eta akabun kabreata yaurtaten ei dotzeaakulue, ta antzar bateri bateri pestera trabesa in sotzon akulu, eta antza-rrak eta akulu trabesan, egas etzera ekarri akulu ta konturetu sala diño, ai-ttittek esaten ei euen, onek etzera yoteko esan dost eta artu idik eta etze-ra etor sala, eta giau berak estaule iñ eguen santu atzaldean, eta barikunberes bearrik, axek emon sotzola abisu, ta a esku eskerti ixen san yaurta-te i otze, akabun esiñ aparta serak, antzarrak, eta bateri pestera pasauakulu, ill ingo san gero a, baya beroan egas ekarri sotzon akulu etzera,paraje dau orti ona baya, egas ekarri sotzon, eta:

– Hone tiño etzera yoteko - ta giau berak giau estaula bustertan gana-durik eguen santuen eta bariku santun

(Honi sarri esaten diot, gure aitaitari pasatu zitzaiola, nire amamajoan zela, beraren alabakaz edo elizara, eguen guren egunean, eta aitai-ta lotu zen etxean, eta iditxoak eduki zituen ba, eta aurten ere hura hila-ren hogeian edo hogeita batean delakoa daukat, eta apirilean, apirileanantzina laiatzen ibiltzen zen, artotarako eta asko egin behar izaten zeneta, hemen soro txiker bat amaierengo dagoela gomutatu zitzaion beno:

– Ez daukadanez zerik, laiatu egin behar dut soro hauxe - eguraldi onaegon ei zen eta, baina eguen gurena izan zen, eta antzarrak edukitzenzituen amak, neuk ere ezagutu ditut e? antzarrak edukitzen genituen guketa halaseko arrautza egiten zuten haiek, eta antzarrak hasi zenean laia-tzen, lurrean harrak batzen ezin lotu, ezin lotu, beragana joanda, eta azke-nean haserretuta jaurtitzen ei die akuilua, eta antzar bati batetik besterazeharkatu egin zion akuilua, eta antzarrak eta akuilua trabesean, hegazetxera ekarri akuilua eta konturatu zela dino, aitaitak esaten ei zuen, honeketxera joateko esan dit eta hartu idiak eta etxera etorri zela, eta gehiagoberak ez duela egin eguen guren arratsaldean, eta barikuan ere ez beharrik,harexek eman ziola abisu, eta hura esku ezkertia izan zen jaurtitzen ei die,azkenean ezin apartatu zerak, antzarrak, eta batetik bestera pasatu akui-lua, hil egingo zen gero hura, baina beroan hegaz ekarri zion akuilua etxe-ra, paraje dago hortik hona baina, hegaz ekarri zion, eta:

– Honek dino etxera joateko - eta gehiago berak gehiago ez duela buz-tartzen ganadurik eguen gurenean eta bariku gurenean)

11. ErrotaAbaderi bere ser esan tzon egun beten ba? e, ia Mungierrota selan dan

a ba, ta ia errote non daun ba, esa eutzela serak, abadek, pregunta eutze-la, ia Mungierrota ixeteko ta errotarik esan ikusten ta, ta errote? ta umeri,

31. Narrazioak

— 370 —

diñotze, dosena bat ume ingiru, te umeri gedar iñ, ia umek ona etorri tte,amen daus errotak, amen semet errota! karo ta Mungierrota da, an alturendauna da, nik estaitt selan dekon ak, Mungierrota ixena, ta an errotarik es,presarik, an esiñ egon baya, an esiñ egon baya, se mendin dau te, augeure au daun modun, edo altuau, ta Mungierrota ixena, eta frailleran batyon sala, edo abade edo ta, Mungierrota ta errote non emen? et! umeridanari geittu dosena bat ume ingirun, ume asko ordun, ta, amen dauserrotak, one tekes errotak danak.

(Abadeari ere zer esan zion egun baten ba?, ea Mungierrota zelan denhura ba, eta ea errota non dagoen ba, esan ziola zerak, abadeak, itaun-du ziola, ea Mungierrota izateko eta errotarik ez zen ikusten eta, eta erro-ta? eta umeei, dinotse, dozena bat ume inguru, eta umeei gedar egin, eaumeak hona etorri eta, hamen dagoz errotak, hamen zenbat errota! jaki-na eta Mungierrota da, han altueran dagoena da, nik ez dakit zelan dau-kan hark, Mungierrota izena, eta han errotarik ez, presarik, han ezin egonbaina, han ezin egon baina, ze mendian dago eta, hau geure hau dagoenmoduan, edo altuago, eta Mungierrota izena, eta fraideren bat joan zela,edo abade edo eta, Mungierrota eta errota non hemen? et! umeei deneideitu dozena bat ume inguruan, ume asko orduan, eta, hamen dagozerrotak, hauek dauzkate errotak denak)

12. EzpatakBeyek atxiñe serak aukitxe seitxusen, esparak, eta sartu kañabera

baten, barruen, olan kañabera utz eintxe, sartu an ta esparak ara bota, taPantxikok katu gustik asten ei seitxusen, danak asi, ta Pantxikok emoteu-tzenean, ba yon katuk ara, armostan ote sanen Pantxiko, eta yon eta katu-ri katu banan banan bota, esparak, eta katu gustik airen danak saltuke! etaate sarratu, kanpoti berak:

– Barrabana! - es selan esateun orduen?– Oin bere in dok, oin bere?»(Behiek antzina zerak edukitzen zituzten, ezpatak, eta sartu kanabera

baten, barruan, holan kanabera huts eginda, sartu han eta ezpatak harabota, eta Pantxikok katu guztiak hazten ei zituen, denak hazi, eta Pantxi-kok ematen zienean, ba joan katuak hara, gosaltzen egoten zenean Pan-txiko, eta joan eta katurik katu banan-banan bota, ezpatak, eta katu guz-tiak airean denak saltoka! eta atea itxi, kanpotik berak:

– Barrabana! - ez zelan esaten zuen orduan?– Orain ere egin duk, orain ere?)

13. Garrikoa narras

Atxiñe bere on itte siren, geure aitte pere sustu itzela artute ote san,yote san, Armintzera a bere yote san porture, portu itten, goxen urteteunba bostak ingerun edo, oñes yote san ta, enei! atzen nonor, ta atzen nonor:


— 371 —

– Gaur artukot - atzen sarra-sarra, sarra-sarra asmaten, ta atzera aittutenbillur, aurrera! sarra-sarra, sarra-sarra!

– Tio! ointxe bixi edo ill, ointxe aittu bort - ta aittu te garriko narras!(Antzina ere egon egiten ziren, geure aitak ere ikara itzela hartuta ego-

ten zen, joaten zen, Armintzara hura ere joaten zen portura, portua egi-ten, goizean irteten zuen ba bostak inguruan edo, oinez joaten zen eta,enei! atzean nor edo nor, eta atzean nor edo nor:

– Gaur hartuko dut - atzean sarra-sarra, sarra-sarra asmatzen, etaatzera aditzen bildur, aurrera! sarra-sarra, sarra-sarra!

– Tiok! oraintxe bizi edo hil, oraintxe aditu behar dut - eta aditu etagerrikoa narras!)

14. Gaztainak

Ta gero ordun, etzetan, baserritxan arto asko ote san, ta arta suritxakeitxen siren udegoyenen, eta arto batxen sanen ta, ausok eta yonta ba artasuritxak, eta Garisarren arta suritxe, eta berari abisa es, se ak beti, a, auki-txeun seoser aurki txe gero baperes abisa ari, eta beste anaye bere bai, tatxakurrek ausi, eta an akabuko egune ixete sanen, gastañek egositxe, gas-tañek eta, beste seoser, a, txorixo edo talo edo yate san aurki afari, ta gas-tañek egosi, galdarillekada andi bet gastañe egositxe, otzitxuten atara kan-pora ta, ta kanpon itxi osus, a, gastañek? esan i otzen, etzeko andrek estaitselan euken ixena ba, eta, esan i otzen bai estau eser iñok erongo, ta bes-tek galdarille ta gastañek falta gero, an bere, ta aori ixao san, eta etzerabai urten dau? a, Memixio auki i eun ixena, ta:

– Memixiok urten dau garu? - ta: – Es, goxeti yon oira ta egon da, es, goxetik oira yonta egon da - auren

etzekok aitxek eta amak:– Goxeti yon san oira, gau emen gausela yon san oira ta, goxeti yonta

estau iñora urten - ba galdarille ta gastañek falta dire, egositxe sastegin itxidaitxu, otzitxuten edo tenpla daitxesan, tapata trapu betegas, ure kendu-te, ta galdarille ta gastañek falta ixen dire:

– Ba estau, ori esta ixen se orrek estau urten etzeti(Eta gero orduan, etxeetan, baserrietan arto asko egoten zen, eta arto

zuritzeak egiten ziren udagoienean, eta artoa batzen zenean eta, auzoaketa joanda ba arto zuritzeak, eta Garisarren arto zuritzea, eta berari abi-satu ez, ze hark beti, edukitzen zuen zer edo zer aurki eta gero bat ere ezabisatu hari, , eta beste anaia ere bai, eta txakurrak ahausi, eta han azkeneguna izaten zenean, gaztainak egosita, gaztainak eta, beste zer edo zer,txorizoa edo taloa edo jaten zen aurki afaria, eta gaztainak egosi, galda-rilakada handi bat gaztaina egosita, hozten atera kanpora eta, eta kan-poan utzi dituzu, gaztainak? esan ei zion, etxeko andreak ez dakit zela

31. Narrazioak

— 372 —

zeukan izena ba, eta, esan ei zion bai ez dago ezer inork eroango, eta bes-teak galdarila eta gaztainak falta gero, han ere, eta haori izango zen, etaetxera bai irten du? Memexio eduki ei zuen izena eta:

– Memexiok irten du gaur? - eta:– Ez, goizetik joan ohera eta egon da, ez, goizetik ohera joanda egon da

- euren etxekoek aitak eta amak:– Goizetik joan zen ohera, geu hemen gagozela joan zen ohera eta, goi-

zetik joanda ez du inora irten - ba galdarila eta gaztainak falta dira, ego-sita sastegian utzi ditu, hozten edo epel daitezen, tapatuta trapu bategaz,ura kenduta, eta galdarila eta gaztainak falta izan dira:

– Ba ez dago, hori ez da izan ze horrek ez du irten etxetik)

15. Haizerik onenaGero ordun udebarriñ, pasko ingerun edo olan, garixume antzean, ba

paskoas kunplidu ber ixete san ta txanteltxu bet emoteuden, ta a txantel-txue, ba urte bateri pestera aukitxe san, dotriñe esan ber ixete akon aba-deari, ta orixe abadeana, eta yaki eules abadek, a, ba txistetako dana, bainbeten bere esan eiutzen, Frantziske bere emen dau ta estait ser, ta bai txe:

– Frantziske, an, a, axe onak yoko dau an suok sausen lekun, axe ondota, sein deretxesu, seiñ alderditxeko deretxesu, a, ba axerik onena, se analtu dau ta, axek ondo yoko dau an - ta, Frantziske kontaten ta, bestekesan ei otzen:

– Nik estai pa onena seiñ ixengo daun, baya nau, felisen itxitxe naunanau, kontzoladun itxitxen nauna atzeko da - esan ei otzon - nau iños takontzoladun itxitxe nauna atzeko axe da

(Gero orduan udaberrian, pazko inguruan edo holan, garizumaantzean, ba pazkoagaz bete behar izaten zen eta txarteltxo bat ematenzuten, eta txarteltxo hura, ba urte batetik bestera edukitzen zen, dotrinaesan behar izaten zitzaion abadeari, eta horixe abadeagana, eta jakinzuen legez abadeak, ba txistetako dena, behin baten ere esan ei zion,Frantziska ere hemen dago eta ez dakit zer, eta bai eta:

– Frantziska, han, haize onak joko du han zuek zagozten lekuan, hai-zea ondo eta, zein deritzazu, zein alderditakoa deritzazu, ba haizerikonena, ze han altu dago eta, haizeak ondo joko du han- eta, Frantziskakontatzen eta, besteak esan ei zion:

– Nik ez dakit ba onena zein izango duen, baina neu, zoriontsuenuzten nauena neu, kontsolatuen uzten nauena atzekoa da - esan ei zion- neu inoiz eta kontsolatuen uzten nauena atzeko haizea da)

Beste baten, a, elixan on sirela, ori oñokarren atxiñe esta apenas, elis-pen bakixu kuadrille berbetan ta, axen kontu ibill eudela ba, axe pa, ipe-rraxe otza dala, mendabaleko umedo dala, erriko axe siku dala ta, or, etaFrantziske dator ointxe, ta:


— 373 —

– Ari pregunta ber tzu ia, axen kontu - te: –Frantziske, axe, seiñ axe da onena ta? - berari atze parteko axek emo-

ten ei dotzo antojurik andiña(Beste baten, elizan egon zirela, hori oraindinokarren antzina ez da

kasik, elizpean badakizu taldea berbetan eta, harexen kontua erabili zute-la ba, haizeak ba, ipar haizea hotza dela, mendebaldekoa hezea dela,herriko haizea sikua dela eta, hor, eta Frantziska dator oraintxe, eta:

– Hari itaundu behar diogu ea, haizeen kontua - eta:– Frantziska, haizea, zein haize da onena eta? - berari atze aldeko hai-

zeak ematen ei dio antojurik handiena)

16. Ira karga

Ba lenau osaba Sabinon, a, ba suegron, a, famoso ixen san, eta, egunbeten bere, beran anaye bat, a, ba, trasto bera ta formaltxuau beran anaye,eta artegi Unparan, eta Unparan a, beste etzean, aurek auki euden, a,emen bixi, baya aurek auki eudesan etzen baño beste etze baten neska-tok, ta aikas egune pasa, kontu kontaten, ta aikas egune pasa, eta geroardik galdu, ta, aitxe yon sanean, beran aitxe, ba ire karga bat, beste batekebaitxe an auki eun, a, beste aldekok edo ebaitxe auki euen ire karga bat,a txikon daula, ba etzera aspigarrie, ardintzat, ba, gortan botateko, eta berabesperan ardik batu barik itxitxe ardik, ba sabaldute, kargurik artu barik,eta anaye yon sanean:

– Baya su sosenen beti beti galtxen dire ardik - ta Sintzon ardi patxeneta kontaten, ta beste danak itxitxen ei eusen bertan, eta aitxe yon sanenkargegas ba:

– Besteri galduko yakosan, atzo ixen da ta, atzo galduko siren se gaurestire egon.

– Atzo es! se atzo nau yonitzen - t´ire kargegas yon san a, ire kargeebaitxe yon san a, ta iñok ebaiko ire kargea gortara aspire

(Ba lehenago osaba Sabinoren, ba aitaginarrebaren, ospetsua, izan zen,eta, egun baten ere, beraren anaia bat, ba, bihurria bera eta formaltxoa-goa beraren anaia, eta artegia Unparan, eta Unparan, beste etxean, eurekeduki zuten, hemen bizi, baina eurek eduki zituzten etxean baino besteetxe baten neskatoak, eta haiekaz eguna pasatu kontu kontari, eta haiekazeguna pasatu, eta gero ardiak galdu, eta, aita joan zenean, beraren aita,ba ira karga bat, beste batek ebakita han eduki zuen, beste aldekoak edoebakita eduki zuen ira karga bat, hura txikoan dagoela, ba etxera azpiga-rria, ardientzat, ba, kortan botatzeko, eta bera bezperan ardiak batu barikutzita ardiak, ba zabalduta, kargurik hartu barik, eta anaia joan zenean:

– Baina zu zoazenean beti-beti galtzen dira ardiak - eta Sintzon ardiakbatzen eta kontatzen, eta beste denak uzten ei zituen bertan, eta aita joanzenean kargagaz ba:

31. Narrazioak

— 374 —

– Besteari galduko zitzaizkion, atzo izan da eta, atzo galduko ziren zegaur ez dira egon:

– Atzo ez! ze atzo neu joan nintzen - eta ira kargagaz joan zen hura,ira karga ebakita joan zen, eta inork ebakiko ira karga kortara azpira)

17. Iretargiko espilak

Ori lenau esaten san, gu txikerrak ixen gintzenean, lapurretan yon salagixonan bat, ausoko sera, otarik es etzen negun, ta ganaduri aspik imin-txeko otarik es, ta ausoko tejabanara, sotzarde artu te, sotzarde, ota serabatuten, eta iretargik urten isaun, iretargik ba, urteten deu, segun a selandaun an esta? ta iretargik urten, ta iretargik emotzon, ta iretargi kabroi oriespalego ta, ordun iretargik artu te gora ero saun, ta oiñ ikusten da, ori txi-kerretan aitxek erakuste oskun:

– Aitxu selan daun a, lapurretan yoneskon ser pasten dan - e sotzar-deas gixon bat igual iguala eukitxen deu, gixon batau an, aditxu ostantzen,iretargi bete argi daunen, sotzarde, ota sera, ta sotzarde ta gixon bat, sutu-nik, sotzarde oteas, esun esune dau

(Hori lehenago esaten zen, gu txikerrak izan ginenean, lapurretan joanzela gizonen bat, auzoko zera, oterik ez etxean neguan, eta ganaduariazpiak ipintzeko oterik ez, eta auzoko tejabanara, zotzarda hartu eta,zotzarda, otea zera batzen, eta iretargiak irten ei zuen, iretargiak ba, irte-ten du, segun hura zelan dagoen han ezta? eta iretargiak irten, eta iretar-giak eman zion, eta iretargi kabroi hori ez balego eta, orduan iretargiakhartu eta gora eroan zuen, eta orain ikusten da, hori txikerretan aitak era-kusten zigun:

– Aditu zelan dagoen hura, lapurretan joanez gero zer pasatzen den -zotzardagaz gizon bat berdin-berdina edukitzen du, gizon bat dago han,aditu osterantzean, iretargi betea argi dagoenean, zotzarda, otea zera, etazotzarda eta gizon bat, zutunik, zotzarda oteagaz, ezagun-ezagun dago)

18. Itsasoko urak baietz edan

Beste baten bere, beste lagun betzukas posture iñ, bera payetz itxoso-ko, ori, persona bat ixen san e? bayetz itxosoko urek danak edan! t´esetzedan, ta bayetz! itxosokok, itxosoko urek bayetz edan, eta bestek, a, serpaste aken ba! kuadrillek tanke artu te, itxosora, ure edaten, ta atzen ban-dak, a, Bakioko jentea:

– Orrek ser ingo dau? - te:– Estait ser ingo deuden, a - ta kuadrille itxosora, ta yon sanen esan

eun:– Bueno sarratu datosenak - esan ei otzen - se nik itxoson daosenak

esan dot, ta andi datorrena sarratu, lenengo - ta ba, ordun bere berak ire-basi


— 375 —

(Beste baten ere, beste lagun batzuekaz postura egin, berak baietz itsa-sokoa, hori pertsona bat izan zen e? baietz itsasoko urak denak edan! etaezetz edan, eta baietz! itsasokoak, itsasoko urak baietz edan, eta besteak,zer pasatzen zitzaien ba! taldeak tanka hartu eta, itsasora, ura edaten, etaatzean multzoak, Bakioko jendea:

– Horrek zer egingo du? - eta:– Ez dakit zer egingo duten - eta taldea itsasora, eta joan zenean esan

zuen:– Beno zerratu datozenak - esan ei zien - ze nik itsasoan dagozenak

esan dut, eta handik datorrena zerratu, lehenengo - eta ba, orduan ereberak irabazi)

19. Jentila

Yentille, Peru ibilli ei san, kriedu on ei san Peru, lekuren baten, eta betikontrara eitxen ei eutzen, ba serak, bearrak usabari, ta esiñ ei eun, a, bera-gas asko iñ, a, usabak, eta baten, a, yon, a, batera, eta ardi gustik ekarri,eta olau bearrak eitxen ei eutzen, ardik yagoten yoan eta etzera ekarriitxen ei otzesan igul, ta yon, a, mastire, eta mastin yagoteko esan ta matzakgustik atara, eta batxen ei eutzesan, ta:

–Enei! Peru ser in dostesu ba? - ta:–Estostesu agindu ba? - usabari txe:–Oneas esin dot, e, nik gause onik ein ba - danak enotzusen konta,

arreskero gero ibil dat, eta gero, yentille on ei san abade sarran bat, lelauyentille deitxuten ei eutzen, ta ak domiñaten ei eusen danak, eta:

–Karta bat eron ber tzesu ba, yentilleri - yentille on ei sanetara ta:–Baya ni ara yoten banas, es es karte eroten, tire ba - yon ei san Peru

ori ba, billurres baya yon ei san ba, eta ate yo eutzenen:–Nor da? - ta:–Peru - te:–Ser dakasu? - ba ta:–Usabak emon doste au karteau - te, karte ori legidu eunen, ba an on

ei siren an kopletan ba, bata bestea, ta esan ei eutzen:–Emen lotu ber dosu–Bai usabak–Es es, usaba trankill aukiko su, egon ber dosu emen, biok eingo gara

- eta yentill orrek domiña gure ei eun seuselan ba, Peru ori, baya esin sartuei eun, ta batera yon ta kontrako bearra eitxen ei eutzen an bere, eta bes-tera yon ta kontrako bearra eitxen ei eutzen, mastire yoan ta an mastinbere bardiñ eitxen ei eutzen, eta gero, andi pere, ba danak etzera ekartenei eutzesan, yagoteko esan ta etzera ekarri sera, usabari eitxeutzen modun,ontxe, akorda ei akon a, baya ara yon sanean, anillo sartu ei eutzen, sor-

31. Narrazioak

— 376 —

tije bat sartu ei eutzen, yentillek, a, Peruri, ara, gaubeatan, eta ontxe ba,akorda i akon yentillorreri:

–Seuser in ber dotzet oneri ba - eta ardik, a, banan-banan pastekoberan isterpetik, a, esan ei eutzen, ta ser eiñ ei eun? ardi narru bet on eisan, a, nonon, a, gortan edo, nonon oki ei eun te imiñi, ardi narru gane-tik, eta, ister bitxartetik pasa ei akon Peru te, ta narruri tiretute, yentilleyon, a, aurrera ei san, edo yentille:

–Peru! - Peru aurrera, ta atzen segidu ei eutzen yentil sarrorrek, Perukerrekara salta ei eun, ta:

–Emeno, emeno, emeno - esaten ei eun serak, sortijek, eta uretara saltaeunean yentille pere ara salta, eta an itxo ei san ta Peruk urten ei eun

(Jentila, Peru ibili ei zen, morroi egon ei zen Peru, lekuren baten, etabeti kontrara egiten ei zion, ba zerak, beharrak uzabari, eta ezin ei zuen,beragaz asko egin, uzabak, eta baten, joan, batera, eta ardi guztiak eka-rri, eta holako beharrak egiten ei zizkion, ardiak jagoten joan eta etxeraekarri egiten ei zizkion igual, eta joan, mahastira, eta mahastian jagotekoesan eta mahatsak guztiak atera, eta batzen ei zizkion, eta:

–Enei! Peru zer egin didazu ba? - eta:–Ez didazu agindu ba? - uzabari eta:–Honegaz ezin dut, nik gauza onik egin ba - denak ez nizkizun kon-

tatu, harrezkero gero ibili zait, eta gero, jentila egon ei zen abade zaha-rren bat, lehenago jentila deitzen ei zioten, eta hark menperatzen ei zituendenak, eta:

–Karta bat eroan behar diozu ba, jentilari - jentila egon ei zenetara eta:–Baina ni hara joaten banaiz, ez ez karta eroaten, tira ba - joan ei zen

Peru hori ba, bildurragaz baina joan ei zen ba, eta atea jo zionean:–Nor da? - eta:–Peru - eta–Zer dakarzu? - ba eta:–Uzabak eman dit karta hau - eta, karta hori irakurri zuenean, ba han

egon ei ziren han kopletan ba, bata bestea, eta esan ei zion:–Emen lotu behar duzu–Bai uzabak–Ez ez, uzaba trankil edukiko duzu, egon behar duzu hemen, biok

egingo gara - eta jentil horrek menperatu gura ei zuen zer edo zelan ba,Peru hori, baina ezin sartu ei zuen, eta batera joan eta kontrako beharraegiten ei zion han ere, eta bestera joan eta kontrako beharra egiten ei zion,mahastira joan eta han mahastian ere berdin egiten ei zion, eta gero, han-dik ere, ba denak etxera ekartzen ei zizkioten, jagoteko esate eta etxeraekarri zera, uzabari egiten zion moduan, oraintxe, gomutatu ei zitzaionhura, baina hara joan zenean, eraztuna sartu ei zion, eraztun bat sartuei zion, jentilak, Peruri, hara, gauetan, eta oraintxe ba, gomutatu eizitzaion, jentil horri:


— 377 —

–Zer edo zer egin behar diot honi ba - eta ardiak, banan-banan pasa-tzeko beraren izterpetik, esan ei zion, eta zer egin ei zuen? ardi-narru bategon ei zen, non edo non, kortan edo, non edo non eduki ei zuen eta ipini,ardi-narrua gainetik, eta, izter bitartetik pasatu ei zitzaion Peru eta, etanarruari tiratu, jentila joan, aurrera ei zen, edo jentila:

–Peru! - Peru aurrera, eta atzean segitu ei zion jentil zahar horrek,Peruk errekara saltatu ei zuen, eta:

–Hemen nago, hemen nago, hemen nago - esaten ei zuen zerak, eraz-tunak, eta uretara saltatu zuenean jentilak ere hara saltatu, eta han ito eizen eta Peruk irten ei zuen)

20. Katu beltzaKatu ba, ori an kasu beterako su egon ta katu, katu dabill etzen, katu

baltza, ta gero oira sosenen ondon para itten da gero ori katu baltza e? taori persone da, ta gero egunes katu baltza dabiltzu etzen, ta katu baltzik,e, ba pereskendun eukitten, danak garbittuten gendusen

(Katua ba, hori han kasu baterako zu egon eta katua, katua dabiletxean, katu beltza, eta gero ohera zoazenean ondoan paratu egiten dagero katu beltz hori e? eta hori pertsona da, eta gero egunez katu beltzadabilkizu etxean, eta katu beltzik, bat ere ez genuen edukitzen, denak gar-bitzen genituen)

21. Kordela ostukoaJitxanuk asto ostu eun, eta:– Ostu in dot - ta:– Ser ostu osu ba? - ta:– Ba kordel bat - ta, soka bat edo kordel bat:– Bueno kordel batek esteko, esteko orrenbeste ba– Bai baya, kordelagas ba...– Ba kordelaitxi itxi pa– Baya kordelagas asto etor san jaune»(Ijitoak astoa ostu zuen eta:– Ostu egin dut - eta:– Zer ostu duzu ba? - eta– Ba kordel bat - eta, soka bat edo kordel bat:– Beno kordel batek ez dauka, ez dauka horrenbeste ba– Bai baina, kordelagaz ba...– Ba kordelagatik utz ezak ba– Baina kordelagaz astoa etorri zen jauna)

22. Kriadu-uzabakEmeti gora yon, t´or, a, baso baten, gixon alargun bet bixi ixen san,

kriedu beteas, kriedu ixen san apur bet koittedu, ta gixona bera espabille-

31. Narrazioak

— 378 —

du konpleto, eta, ori koittedu erdi koittedu ori ixen san, ba soñularie, etaolan, ta Andrakatarantza, ba ona bastante, a, Plentzire ta Andrakara ta orre-tara, urtetan asitte egon san kriedu ori, eta usabak, biden urte otzon, ike-ratu ondo in daiñ, giautan yon estaitten, a, beran seratara, Andrakara edoPlentzire edo juergatara, etze goberna daiñ, eta istualdi itzela emo tzonusabak antza kriedu orreri, eta kriedu, a, bera baño lenau allega usabaetzera, ta gero larri kriedu ori etzera allega sanen ba, ta bestek, a, usabak:

– Se pasa seme ba? se pasa seme ba? – Or or bason ill ixe neure ia, or bason, or bason ill ixe neure - estaitt

selau saratak, estaitt ser ta nor, asmateusen eta, kriedu koittedu ori ba, usa-bari kontaten, ta andi gora, iñora urten bere eseun giau itten ak krieduk,ta beste egun beten, bakarleku ixen san ta ori, a, usaba ori apur bet ixensan, a, bendejeas ta diru apur bet alden dabillena, ta beste egun beten,usaba etzen estaula, orrek koittedugana, etzera sartu lapurrek, eta gorta-ko, kaperiotan edo egurretan, a, gora don seren, amarra, ta bertan itxieuden, a, kriedu ori beste baten bere, eta usaba etor sanen, an topa eunusabak, ta ordun istualdi oidalako euki euden aik, ta ori kriedu ori ixetesan, soñu yo, gittarrea, ta es soñurik, eta es gittarrarik eser beres

(Hemendik gora joan, eta hor, baso baten, gizon alargun bat bizi izanzen, morroi bategaz, morroia izan zen apur bat koitadua, eta gizona beraguztiz azkarra, eta, koitadu hori erdi koitadu hori izan zen, ba soinula-ria, eta holan, eta Andrakarantz, ba hona nahiko, Plentziara eta Andra-kara eta horietara, irteten hasita egon zen morroi hori, eta uzabak, bideairten zion, ikaratu ondo egin dezan, gehiagotan joan ez dadin, berarenzeretara, Andrakara edo Plentziara edo parrandetara, etxea gobernadezan, eta estualdi itzela eman zion uzabak antza morroi horri, etamorroia, bera baino lehenago ailegatu uzaba etxera, eta gero larri morroihori etxera ailegatu zenean ba, eta besteak, uzabak:

– Zer pasatu semea ba? zer pasatu semea ba?– Hor hor basoan hil izan naute ea, hor basoan, hor basoan hil izan

naute - ez dakit zelako zaratak, ez dakit zer eta nor, asmatzen zituen eta,morroi koitadu hori ba, uzabari kontatzen, eta handik gora, inora irtenere ez zuen gehiago egiten morroi hark, eta beste egun baten, bakarlekuaizan zen eta hori, uzaba hori apur bat izan zen, bendejagaz eta diru apurbat aldean darabilena, eta beste egun baten, uzaba etxean ez dagoela,horiek koitaduagana, etxera sartu lapurrak, eta kortako, gapirioetan edoegurretan, gora doan zerean, amarratu, eta bertan utzi zuten, morroi horibeste baten ere, eta uzaba etorri zenean, han topatu zuen uzabak, etaorduan estualdia ohidalakoa eduki zuten haiek, eta morroi hori izatenzen, soinua jo, gitarra, eta ez soinurik, eta ez gitarrarik ezer ere ez)

23. Labetik irteneko sorgina

Ori entzunte dekot nik a, ama semek alkarreas bixi sirela, ama semek


— 379 —

alkarreas bixi, eta ama sarra, eta beti ordun beko suen, an egote sala beti,sar ta, eta gauen a, biskor, biskor, eta eskapa itte otzela, eta egunes betisar, eta labara botauela, labasuk itten, alau beten, beti saus e, seren,botauela ta andi urten iotzola, labati urten sorgiñek

(Ori entzunda daukat nik, ama-semeak elkarregaz bizi zirela, amasemeak elkarregaz bizi, eta ama zaharra, eta beti orduan beheko suan,han egoten zela beti, zahar eta, eta gauean, bizkor, bizkor, eta eskapatuegiten ziola, eta egunez beti zahar, eta labera bota zuela, labasuak egiten,halako baten, beti zagoz, zerean, bota zuela eta handi irten egin ziola,labetik irten sorginak)

24. Lukiaren hiru egiak

Lukiñak, a, kontuk asko daus, luki pa, Laiden emetiko alderdiñ estaegon lukirik, andiko alderditxik egote sien, eta ordun ba lukik, a, emetikoalderdire pasa gure ixaun, boten, ta dirurik es pagateko, ta boteruri bereesate otzon pasateko ta pasateko, emetikora se emetiko alden lukirikestaula ta ondo bixitxeko bera, ta estekola dirurik eta boteruk esaunpasau, te iru egi, esa otzosan, a, lukik kontako tzosela, pasaten badau, ba!esaun auki, a, porte andiri pere, ta pasakot, bat botera ieten daunen, kon-tako tzola, ta bestea bide erdiñ, ta beste beste mollen:

– Bueno sartu! – sartu san eta, esa otzon:– Iñon ama ama ona da, baya noperana baño ona es – esa otzon sartu

sanen, ta erdiñ:– Iretargi argi da baya eguski baño argi es – ta beste mollera allega

sanen esa otzen, a:– Fraka sarra tekosak, ba nire moduko portek pasaten baosak aurrera

segidukok fraka sarrakas”(Lukiarenak, kontuak asko dagoz, lukiak ba, Laidan hemendiko alder-

dian ez da egon lukirik, handiko alderditik egoten ziren, eta orduan balukiak, hemendiko alderdira pasa gura izan zuen, botean, eta dirurik ezordaintzeko, eta boteroari ere esaten zion pasatzeko eta pasatzeko, hemen-dikora ze hemendiko alderdian lukirik ez dagoela eta ondo bizitzeko bera,eta ez daukala dirurik eta boteroak ez zuen pasatu, eta hiru egia, esan ziz-kion, lukiak kontatuko zizkiola pasatzen badu, ba! ez zuen eduki, garraiohandirik ere, eta pasatuko dut, bat botera igotzen duenean, kontatukodiola, eta bestea bide erdian, eta bestea beste kaian:

– Beno sartu! - sartu zen eta, esan zion:– Inoren ama ama ona da, baina norberarena gaina ona ez - esan

zion sartu zenean, eta erdian:– Iretargia argia da baina eguzkia gaina argia ez - eta beste kaira aile-

gatu zenean esan zion:

31. Narrazioak

— 380 —

– Praka zaharrak dauzkak, ba nire moduko garraioak pasatzek badi-tuk, aurrera segituko duk praka zaharrakaz)

25. Lukitxo eta otzoto (I)

Lukitxo, ta Otzoto batera bixi siren, eta Lukitxo ba entzunte aukikosu,ba surre luki, ta Otzoto ba koitxedu beargiñe ta, beargiñe ba Otzoto, eta,tranparik es, ta Lukik dana tranpe, ta egunen baten yon ei siren ausokoetze batera afaritxen ta, seguru bere, ba iretargi ederra egon ei san, ta:

–Ene! au da iretargi ederra, opille daula an uretan ta - posik eta, Otzoto:–Onek urek danak edaten baosus orixe opille koyukosu - bai estaitx ser

ta badakit nor ta, asi ei san Otzoto ure edaten, tripes anditxute ba, esinyon ei san ausoko etzera afaritxen, se ure dariola para ei san, eta Lukisurre i san, eta Lukik e, bera yon ei san bakarrik, ta urreo goxen a, ba:

–Suk ein dostesu niri bere, bata ingotela ta beste ingo tela ta seu yonsara yaten, orixe itxen dostesu niri - aitxek kontate oskusen orrek

(Lukito, eta Otsoto batera bizi ziren, eta Lukito ba entzunda edukiko duzu,ba zuhurra lukia, eta Otsoto ba koitadua behargina eta, behargina ba Otso-to, eta, tranparik ez, eta Lukik dena tranpa, eta egunen baten joan ei zirenauzoko etxe batera afaltzen eta, ziur ere, ba iretargi ederra egon ei zen, eta:

–Ene! hau da iretargi ederra, opila dagoela han uretan eta - pozik eta,Otsoto:

–Ur hauek denak edaten badituzu opil horixe hartuko duzu - baina ezdakit zer eta badakit nor eta, hasi ei zen Otsoto ura edaten, tripaz handi-tuta ba, ezin joan ei zen auzoko etxera afaltzen, ze ura dariola paratu eizen, eta Luki zuhurra ei zen, eta Lukik, bera joan ei zen bakarrik, etahurrengo goizean, ba:

–Zuk egin didazu niri ere, bata egingo dudala eta beste egingo dudalaeta zeu joan zara jaten, horixe egiten didazu niri - aitak kontatzen zizki-gun horiek)

26. Lukitxo eta otzoto (II)

Beste baten Etze Suriko txakurre pere itxen ei eutzen ba, atzen segitxanei eutzen Etze Suriko txakurrek, Lukiri txe Otzori, Etze Suriko txakurre, taan on ei siren egun beten a, begire begire ser ori, Luki ori a, Otzoto ta,Otzoto bota i eun aurreti, Etze Suriko txakurrek a, Otzo koyu, eta Otzogorde i eun ta Lukik a, bin bitxarten eskapa, Lukiñ abi sakon ote san, arasartu i akon Luki, eta:

–Bai nauri in dostesu bata ta beste, Etze Suriko txakurre yon san, amenapurtu apurtu in neu ni, serak - Otzok eitxen ei eutzen Lukiri:

–Eta sauk eskapa osu te - ta beste disimulaten on i akon(Beste baten Etxe Zuriko txakurrak ere egiten ei zien ba, atzean segitzen


— 381 —

ei zien Etxe Zuriko txakurrak, Lukiri eta Otsori, Etxe Zuriko txakurra, etahan egon ei ziren egun baten, begira-begira zer hori, Luki hori, Otso eta,Otsoto bota ei zuen aurretik, Etxe Zuriko txakurrak, Otso harrapatu, etaOtso gorde ei zuen eta Lukik, bien bitartean eskapatu, Lukiren habia sakonegoten zen, hara sartu ei zitzaion Luki, eta:

–Bai neuri egin didazu bata eta bestea, Etxe Zuriko txakurra joan zen,hamen apurtu-apurtu egin nau ni, zerak - Otsok egiten ei zion Lukiri:

–Eta zeuk eskapatu duzu eta - eta bestea disimulatzen egon ei zitzaion)

27. Martiko ollarra

Gero emen, a, Sanantonio dau emen, Erandion edo, or dau ermitte batSanantoniona, or bere paste san, albañelak altzateuden egunes, eta urreoegunean etorten sirenen, eseren topaten eser, bera botata beti, ta geroesaeutzean, abaderen batek edo esaeutzean, ollarra eroteko ara, erri olla-rra, erri ollarra da martin yayoko, martiko ixen ber deu erri ollarrak antza,ta a eroteko, ara, yoteko agas, ta gauen amabik yoten deunean orrekkukurruku ingo tzen, ta ordun yon ei siren sorgiñek danak, ta altza i eudenelixe, esiñ altza elixerik

(Gero hemen, San Antonio dago hemen, Erandion edo, hor dago base-liza bat San Antoniorena, hor ere pasatzen zen, igeltseroek altxatzenzuten egunez, eta hurrengo egunean etortzen zirenean, ez zuten topatzenezer, behera botata beti, eta gero esan zien, abaderen batek edo esan zien,oilarra eroateko hara, herri oilarra, herri oilarra da martian jaiokoa, mar-tikoa izan behar du herri oilarrak antza, eta hura eroateko, hara, joatekoharegaz, eta gauean hamabiak jotzen dituenean horrek kukurruku egin-go zien, eta orduan joan ei ziren sorginak denak, eta altxatu ei zuteneliza, ezin altxatu elizarik)

28. Muskerra

Karabi pere itxen ei siren ordun, kare itxeko, karabik, ta guardin bersue itxeko beti, a, amata se daiñ, batzuri, estaipa semet egun eitxeudesanarri ekarritxe, arri kargata imiñi, txe aspitxi sue, ote edo egurre edo nikestai pa segas eitxeudesan, eta ba an, bata besteri gausek kontaten edoalan ta, bain bere, orrek, eta erdi itxunte edo an deskantzetan, MariñeruYauriko, Mariñeru Yauriko ixen san, Juli Yauriñ aitxe, eta orrek muskerrak,sereti bere bota, frakati gora bota:

– Ene ene! ene ser da ta? naure Jesukristo jaune lagun sarra! geldi geldi!- txe koyu serrea, ta frakak bean agarrata ra! gora ta muskerra kanpora!frake ebai serreas, ta muskerrak urten

(Karabiak ere egiten ei ziren orduan, karea egiteko, karabiak, eta guar-dian behar sua egiteko beti, amata ze dadin, batzuei, ez dakit ba zenbat

31. Narrazioak

— 382 —

egun egiten zituzten harria ekarrita, harria kargatuta ipini, eta azpitik sua,otea edo egurra edo nik ez dakit ba zegaz egiten zituzten, eta ba han, batabesteari gauzak kontatzen edo halan eta, behin ere, horiek, eta erdi etzan-da edo han denkantsatzen, Mariñeru Jaurikoa, Mariñeru Jaurikoa izanzen, Juli Jauriren aita, eta horrek muskerra, zeretik ere bota, praketatik gorabota:

– Ene ene! ene zer da eta? neure Jesukristo jauna lagun zaharra! geldi-geldi! - eta hartu zerra, eta prakak behean oratuta ra! gora eta muskerrakanpora! praka ebaki zerragaz, eta muskerrak irten)

29. Muxikeko perretxikoak

Onena dauna da, ba Muxiken pasa sana, ba Muxiken or batu ausenberretxiko pa, eta afari bet in ber du, pentza ta bueno, batzuk yon sirenberretxikotan ta batu auden asko, eskandalu te, afari! eta:

– Igerten tzesu sein dan ona ta sein dan txarra? Ta:– Ba! Ori fasille ok! – esaun batek, ta:– Segaitxi tiñosu ba? – Prepara ta imin yuseken ta gero txakurreri emongo yotzusek, eta

iltxen bada estus yango – preparauden, kasuelakada itzela urreo egunenyateko, eta emo otzesan bespera gauen txakurreri, ta urreo egunen yon ta:

– Se txakurre ser? - esa otzen lagunek, afari yateko gane ta:– Atzo baño osasun obeas dau txakurre ta:– Ordun yan ber dus! – para siren afaritxen danak, ta ardau edan ta

berretxikok, ta berretxikok yan, ta bete bete in siren eta, olau baten ordator, a, baten seme, ta:

– Aitxe, aitxe! – ta:– Ser pasten dok? – Txakurre il da! – ene! Txakurre il da esa otzenen jente gusti danak

kanpora, batzuk atzamarra sartute botaten, beste bat, komunera, ta trotedanak eta, agure sartxu bet eta:

– Selan il da txakurre? – esa otzen – mutilko? – ta:– Kamioik sapaldute(Onena dagoena da, ba Muxika pasatu zena, ba Muxikan hor batu

zituzten perretxikoak ba, eta afari bat egin behar dugu, pentsatu eta beno,batzuk joan ziren perretxikotan eta batu zuten asko, asko eta, afaria! eta:

– Igartzen diozue zein den ona eta zein den txarra? eta:– Ba! Hori erraza duk! - esan zuen batek, eta:– Zergatik dinozu ba?– Presta eta ipin ditzagun eta gero txakurrari emango zizkioagu, eta

hiltzen bada ez ditugu jango - prestatu zuten, kazolakada itzela hurren-go egunean jateko, eta eman zizkioten bezpera gauean txakurrari, etahurrengo egunean joan eta:


— 383 —

– Zer txakurra zer? - esan zion lagunak, afari jateko gogoa eta:– Atzo baino osasun hobeagaz dago txakurra eta:– Orduan jan behar ditugu! - paratu ziren afaltzen denak, eta ardaua

edan eta perretxikoak, eta perretxikoak jan, eta bete bete egin ziren eta,holako baten hor dator, baten semea, eta:

– Aita, aita! - eta:– Zer pasatzen duk?– Txakurra hil da! - ene! txakurra hil da esan zienean jende guztia

denak kanpora, batzuk atzamarrak sartuta botatzen, beste bat, komune-ra, eta galapan denak eta, zahartxo bat eta:

– Zelan hil da txakurra? - esan zion - mutilko? - eta:– Kamioiak zapalduta)

30. OsagileakEgunen baten, a, mediku te abade, ba txarto egon san antza ta:– Selan saus Frantziske ba? - gero bisittaten yon sanak eta:– Ba ondo arimen osagille ta gorputzen osagille etor dateas, eta oiñ

ondo nau - arimena ba abade eta osasunena ba mediku(Egunen baten, medikua eta abadea, ba txarto egon zen antza eta:–Zelan zagoz Frantziska ba? - gero bisitatzen joan zenak eta:–Ba ondo arimaren osagilea eta gorputzaren osagilea etorri zaizkit, eta

orain ondo nago - arimarena ba abade eta osasunarena ba medikua)

31. Purgatorioko arimakAmen a, estratza sar bat egon ta sasi ba or ta, gauben erresariora yoten

gintzen, gu erresariotara ta, gauben a, orti bera ta, arrotoik ixeo siren igul,sasiarten, eta dabillela, sorgiñe tabiltzesela ta, arrotoiren batzuk, katu ixeosan igol, katuren bat se sasitze ote san or, estratza sarren, ta antxe pentzaitxe san ta, ene jangoiko! purgatorioko arimeri erresaten imintxen gendu-sen ak, ta guk erresa

(Hamen, estratza zahar bat zegoen eta sasia ba hor eta, gauean arrosario-ra joaten ginen, gu arrosarioetara eta, gauean, hortik behera eta, arratoiakizango ziren beharbada, sasiartean, eta dabilela, sorginak dabiltzala eta, arra-toiren batzuk, katua izango zen beharbada, katuren bat ze sasitza egoten zenhor, estratza zaharrean, eta hantxe pentsatu egiten zen eta, ene jaungoikoa!purgatorioko arimei errezatzen ipintzen gintuen hark, eta guk errezatu)

32. PenitentziaTa gero penitentzi bain bere emon ei otzen, ba berak mesa gustik esti-

txusela entzun bere, se andi asauti etorten bere beti eseun erras aukiko ta,estala, urte gustiko mesak entzun badire, ta esetz, ta penitentzi emo iotzenabadeak, pobreri, oñetako batzuk edo ber dauna eitxeko, karidade itxekopobreri, ta erosi, a, amabi pare abarketa, eta eron danari txe:

31. Narrazioak

— 384 —

– Aor dekosus seuo paño pobreaurik estaules iñon, ba aor nik peniten-tzi konplitxan dot eta suok abarketakas

(Eta gero penitentzia ere eman ei zion, ba berak meza guztiak ez ditue-la entzun ere, ze handik asagotik etortzen ere beti ez zuen erraz edukikoeta, ez dela, urte guztiko mezak entzun diren, eta ezetz, eta penitentziaeman ei zion abadeak, pobreari, oinetako batzuk edo behar duena egite-ko, karitatea egiteko pobreari, eta erosi, hamabi pare abarketa [hamabiseme-alaba eduki zituen andre honek], eta eroan denei eta:

– Haor dauzkazue zeuek baino pobreagorik ez dagoen lez inon, bahaor nik penitentzia betetzen dut eta zuek abarketakaz)

Penitentzie abadek emon, e, geixo bat bisittau, edo pobreri karidadebat eiñ, edo ortariko, eta yon Mungira, eta umentzako abarketa pare bana,aixe paño pobreaurik estaula ta, beran umentzako abarketak erosi

(Penitentzia abadeak eman, gaixo bat bisitatu, edo pobreei karitate bategin, edo horietarikoa, eta joan Mungiara, eta umeentzat abarketa parebana, haiexek baino pobreagorik ez dagoela eta, beraren umeentzat abar-ketak erosi)

33. Peruxek eta mantxonPeruxek, ba Mantxon yo itxen ei eun, ta abadeana yon ei san, aparta-

teko, ta abadek esan ei otzon ba, esetz, esin dala aparta eskonduko, ta serieun? para ementxe esan ei otzen

– Baya esi nas egon ni orreas ta– Para amentxe bio pa - eta mallukedaka asi, paunba bateri, paunba

Peruxeri, paunba Mantxoneri, paunba Peruxeri, ta:– Baken baken jaune baken! nos arten jaune?– Ba akaba arten– Ba baken jaune(Peruxek, ba Mantxon jo egiten ei zuen, eta abadeagana joan ei zen,

banatzeko, eta abadeak esan ei zion ba, ezetz, ezin dela banatu ezkondu-koa, eta zer egin zuen? paratu hementxe esan ei zien:

– Baina ezin naiz egon ni horregaz eta– Paratu hamentxe biok ba - eta mailukadaka hasi, paunba bati, paun-

ba Peruxeri, paunba Mantxoni, paunba Peruxeri, eta:– Bakean bakean jauna bakean! noiz arte jauna?– Ba akabatu arte– Ba bakean jauna)

34. Promesak

Promesa iñeskeronen, ordun urteten de, a esposu, a, sertu, bera bixidan artean, gero il tte ostean, ba, promesa in dauenari urten tzo, a kon-plittako, a promesa kunplittako, ori dekot entzunte nik emen, Mungikoalaba bateri, amak urteteutzela, abadeana yon sala ta, ta:


— 385 —

– In sendun amaas promesik edo? ta, a kunplidu ixu, lelau lelau(Promesa eginez gero, orduan irteten dute, hura ez baduzu, zertu, bera

bizi den artean, gero hil eta ostean, ba, promesa egin duenari irten dio,hura betetzeko, promesa hura betetzeko, hori daukat entzunda nik hemen,Mungiako alaba bati, amak irteten ziola, abadeagana joan zelan eta, eta:

– Egin zenuen amagaz promesarik edo? eta, hura bete ezazu, lehena-go-lehenago)

35. Sargoria

Emen pasa san baten, denporea, bero on san, ta:– Bero dau ama - esan eitzen, alabek amari:– Esta esaten bero, alabe, sargori baño– Esta denporena(Hemen pasatu zen baten, eguraldia, bero egon zen eta:– Bero dago ama - esan ei zion, alabak amari– Ez da esaten bero, alaba, sagori baino– Ez da eguraldiarena)

36. Sorginak

Girrintzak eta direla ta, nire osaberi pasa yakon, yon san Gorlisera, eta,an idik itxitte etor san, idikas yon san ara layaten, ta etor sanean, gaue edo,illundu i akon, baya farolaas etor san, ta etor san, Gorlisti, baya Gorlistiorti goitti, orti goitti, Andrakara urtetako, Andrakara etorteko, ta eseuntopaten alanbradure paño, alanbradure paya danak pasateusen, t´alanbra-durek eta danak pasa, eta Lemoisera allega san, ta Lemoisen kanpek eiu-tzen, eta yo Lemoisen, esan eiun, pentzaixu selan ongo san:

– Niri sorgiñek ibil dastes, a, gauen - negar eitteun, e! eguno eseun ien,negar ta negar eitteun:

– Sorgiñek gauen ibil dastes– Ser ba? - ta: – Alanbradurerik alanbradure ibil nas ta Lemoiseraño allega nas - esateun(Girrintzak eta direla eta, nire osabari pasa zitzaion, joan zen Gorlize-

ra, eta, han idiak utzita etorri zen, idiakaz joan zen hara laiatzen, eta eto-rri zenean, gaua edo, ilundu egin zitzaion, baina farolagaz etorri zen, etaetorri zen, Gorliztik, baina Gorliztik hortik goitik, hortik goitik, Andrakarairteteko, Andrakara etortzeko, eta ez zuen topatzen alanbradurak baino,alanbradurak baina denak pasatzen zituen, eta alanbradurak eta denakpasatu, eta Lemoizera ailegatu zen, eta Lemoizen kanpaiek egin zioten, etajo Lemoizen, esan ei zuen, pentza ezazu zelan egongo zen:

– Niri sorginak ibili zaizkit, gauean - negar egiten zuen e! egundo ezzuen igan, negar eta negar egiten zuen

31. Narrazioak

— 386 —

– Sorginak gauean ibili zaizkit– Zer ba? - eta:– Alanbradurari alanbradura ibili naiz eta Lemoizeraino ailegatu naiz

- esaten zuen)

37. Sorgin buru-arina

Atxiñe, atxiñeko denporan, onek gure moduko sarrak, oin bere otendire ta ibilli esiñik eta, lotxen dire ba reumekas ta, sarran bat etzen on salasarra, eta kriedu bet auki deude, etzen, kriedu bet ote san, sarra, an iñokibilli ber ixeteuen, ta gaubean, sure sar ori, olau orio bateas igusi, a, gor-putzean, ta tximiñeti gora urten ta landara yon san, berak enbrak esaeun:

–Sasi gustin ganeti txe edoi gustiñ aspitxik - ta krieduk bardiñ eiñ, bayasasi gustiñ aspitxik, ta urrutu urrutu eiñ

(Antzina, antzineko sasoian, hauek gure moduko zaharrak, orain ereegoten dira eta ibili ezinik eta, lotzen dira ba unoreakaz eta, zaharren batetxean egon zela zaharra, eta morroi bat eduki dute, etxean, morroi bategoten zen, zaharra, han inork erabili behar izaten zuen, eta gauean,zure zahar hori, holako olio bategaz igurtzi, gorputzean, eta tximiniatikgora irten eta landara joan zen, berak andrazkoak esan zuen:

–Sasi guztien gainetik eta hedoi guztien azpitik - eta morroiak berdinegin, baina sasi guztien azpitik, eta urratu-urratu egin)

Esateuden atxiñe bat yon sala ba or goyen, ta esaula ba:– Ene! ori aor doa, sorgiñekana onen lantzarrera, an juntaten dire ta, ta

neu pere atzen segidu bortzet urrengo egun beten - ba, ta esa ieun se:– Edoin gustiñ aspitti tte sasi gustin ganeti - ta bestek esan eiun atzera:– Sasi gustin aspittik tte edoi gustin ganeti - apurtute:– Nondi ibil sara? ser ein su? - etzen esaten eiutzen, apurtute etorri san

dana ta(Esaten zuten antzina bat joan zela ba hor goian, eta ez zuela ba:– Ene! hori haor doa, sorginekana honen lantzarrera, han elkartzen

dira eta, eta neuk ere atzean segitu behar diot hurrengo egun baten - ba,eta esan ei zuen ze:

– Hedoin guztien azpitik eta sasi guztien gainetik - eta besteak esan eizuen atzera:

– Sasi guztien azpitik eta hedoi guztien gainetik - apurtuta:– Nondik ibili zara? zer egin duzu? - etxean esaten ei zioten, apurtuta

etorri zen dena eta)

38. Sorginen desagerpena

Sorgiñek esateuren, Txiboko Landan, ote sirela, baya gure aitxek baki-xu ser esateun? Eibarreko fabrikek galdu eusela orrek danak


— 387 —

(Sorginak esaten zuten, Txiboko Landan, egoten zirela, baina gure aitakbadakizu zer esaten zuen? Eibarko fabrikak galdu zituela horiek denak)

39. Sudurrean aparatzen duen haizeaBadakixu ori lenau, a, pasa san ta, ta pasaten dana da, atzeti urtenten

daun axeak, ser itxen daun, atzeti urteten daun axek eitxen dau, atzetiurten ta surren aparau

(Badakizu hori lehenago, pasatu zen eta, eta pasatzen dena da, atzetikirteten duen haizeak, zer egiten duen, atzetik irteten duen haizeak egitendu, atzetik irten eta surrean aparatu)

40. Txerri girrintzakNik txarrikas dekot entzunte, onek, bera eskondu san gauean, onek, a,

suekas pariente Ugertekoak? ba eskondu san gauen esateun, a, orkosarrak, ba txarri gerrintzek ta saldi gerrintzek, etze ondoti esiñ abanta, txa-rri tte saldi gerrintzak ibiltte sakesela, ori ba, sorgiñek esateuden dala, tagero, bulek edo urteuden, orrek urteudenean, eta gero ordun deseparesi-du in siren

(Nik txerriakaz daukat entzunda, honek, bera ezkondu zen gauean,honek, zuekaz artekoa Ugartekoak? ba ezkondu zen gauean esaten zuen,horko zaharrak, ba txerri girrintzak eta zaldi girrintzak, etxe ondotik ezinabantatu, txerri eta zaldi girrintzak ibiltzen zitzaikiela, hori ba, sorginakesaten zuten dela, eta gero, buldek edo irten zuten, horiek irten zutenean,eta gero orduan desagertu egin ziren)

41. Txiboko landaGure beste aldeko, Juan, Yoniko esate akon, ta an bere, Urondon

parientek auki ei eusen, Urondo badakixu non dan esta? antxe auki eieusen, ta gauberen baten yon ei siren ba, ba illundin yon ta gaube ingosan ariñ igol, negu ixeo san igol, eta belutxu etorri san ba etzerantza, etaTxiboko Landan buru topa urrao goixen, etzera etor barik an topa e eunburu

(Gure beste aldekoa, Juan, Joniko esaten zitzaion, eta han ere, Urondonsenideak eduki ei zituen, Urondo badakizu non den ezta? hantxe eduki eizituen, eta gauren baten joan ei ziren ba, ba ilundean joan eta gaua egin-go zen arin beharbada, negua izango zen beharbada, eta belutxo etorrizen ba etxerantza, eta Txiboko Landan burua topatu hurrengo goizean,etxera etorri barik han topa zuen burua)

42. Unbeko hilketaOr Unbeko amaberjiñea, selan urteten daun ta, an Unben gixona topau-

dela, ixen ber saun, ille bi edo iru falta ixen sala, giau, gixon bat, mutil

31. Narrazioak

— 388 —

bet, eskondu barik, solterue, ta nobie auki saun, ta orreri nobieri urtetenixen tzo gero orrek amaberjiñek, Unbekok, orren gortan, orren nobiengortan, urteten ixen deu, t´ori mutille, ori mutill ori ba, illunden esa otzonanayeri, sera kobraten dola, txal bat saldu daula Gorlisera, ta kobratendola, ta:

– Ator gero partide bat eitxen – ta:– Etorko nasta giau esan agertu, ta otamar mille peseta, edo kobra

saula ordun txal bat edo saldu sauna, eta aik kentxeaitxik bata batek ilsaula, ta esan agertu, ta denpora andigarrenen, illekarrenen agertu san etzeondon, ur erropa ta gusti, ur erropakas, ba motorren edo yongo san ba,motorran baten yongo san Plentzira, ta negu ixen basan ba ur errope eronsaun, ta ur erropa ta gusti topauden iltxe baya, oso osorik ondiñokarren,ta otamar mille pesetak boltzan doitzula

(Hor Unbeko amabirjina, zelan irteten duen eta, jan Unben gizonatopatu zutela, izan behar zuen, hil bi edo hiru falta izan zela, gehiago,gizon bat, mutil bat, ezkondu barik, ezkonbakoa, eta andregaia edukizuen, eta andregai horri irteten izan dio gero amabirjina horrek, Unbe-koak, horren kortan, andregaia horren kortan, irteten izan du, eta mutilhori, mutil hori ba, ilundean esan zion anaiari, zera kobratzen doala,txahal bat saldu duela Gorlizera, eta kobratzen doala, eta:

–Hator gero partida bat egiten - eta–Etorriko naiz - eta gehiago ez zen agertu, eta hogeita hamar mila peze-

ta, edo kobratu zuela orduan txahal bat edo saldu zuena, eta haiek ken-tzeagatik baten batek hil zuela, eta ez zen agertu, eta denbora handiga-rrenean, hilakarrenean agertu zen etxe ondoan, ur arropa eta guzti, arro-pakaz, ba motorrean edo joango zen ba, motorraren baten joango zenPlentziara, eta negua izan bazen ba ur arropa eroan zuen, eta ur arropaeta guzti topatu zuten hilda baina, oso osorik oraindinokarren, eta hogei-ta hamar mila pezetak boltsan dituela)

43. Urkiolako promesa

Peru te Mari yon siren ba Urkiolara, se antxe datos, a, San Antoniok, taSan Antonio egunen ba Urkiolara, eta Urkiolara gora allegaten dausela,allegaten dausela, aurik emo eutzen, ta Peruk, a, bruse koyu, ta bururebota saun, ta Mari pere koyu gonak eta, burutik, ta gora ta gora ta jentegustik Mariri aitxuten tzon, ta aditxu te aditxu, te gora allega sirenen diño-tzo gixonari ba:

– Segaitxik aitxuten dost niri orrenbeste jente pa? – Ene! Eperdi agirin satos ta.– Segaitxik estostesu lenau esan ba? - ta– Promesa dekosula ta


— 389 —

(Peru eta Mari joan ziren ba Urkiolara, ze hantxe datoz, San Anto-nioak, eta San Antonio egunean ba Urkiolara, eta Urkiolara gora ailega-tzen dagozela, ailegatzen dagozela, euriak eman zion, eta Peruk, brusahartu, eta burura bota zuen, eta Marik ere hartu gonak eta, burutik, etagora eta gora eta jende guztiak Mariri aditzen zion, eta aditu eta aditu,eta gora ailegatu zirenean dinotso gizonari ba:

–Zergatik aditzen dit niri horrenbeste jendeak ba?–Ene! Ipurdi agirian zatoz eta–Zergatik ez didazu lehenago esan ba? - eta:–Promesa daukazula eta)

44. Zahagi ardaua

Bain bere berak lagunek auki eusen Bakion bere se, a, juergiste ixenberraun, eta Bakion bere eta an bere, ba barrio bateko mutil lagunekabisa, eta berori txe beste bi abisa es, bodarako, ta bodea, ba gauben ixe-teko, gixedue, estaitx kasuelak andik, gixedue, ta estai semet sagi ardautaberneruk, ta makallo, tabernan, ta karnaseruk edo etzen aumek ill edoarkumek edo seoser ill, eta gixedu iru kasuela edo gixedu andiek, eta geroorrek abisa seudesenean, an, a, San Juaneko ondoan, ba, faro ote sanlekun karabiñeruk oten ei siren guardiñ, ta subitxu bet eoten ei san, oles-ko subitxu bet, ure pasateko, eta an oten ei siren karabiñeruk guardiñ, txeorrek karabiñeruk kontun eon, ba ordun guardiñ antzekok, ba itxoso eski-ñetako guardik ixete siren orrek, itxoso edo portuk edo gobernateudese-nak, leorren barik ba portu eskiñetan, ta an faron bere bai, eta ai pere kon-tun imiñi, ba bear illundin edo, asteko egun beteko illundin etorko gara tasagi ardau, eta okele aste gustireko seuori bere ekarko datzu, okele nayeekarko du, ta sagi ardau oso, ardau sagi beterik, eta ser iñ? ba an egon eisan an auson, aputxu bet iñusente edo, bataran bat eta a imiñi, argi ama-tetan ta petroleoas ixete siren kandillek amata, ta bestek gortan begiresutera sartxeko lapurretan itxeko, yakiñ, a, ausoko yakin non dausen gau-sek imintxe ta, eta gortatik txapelakas oratu astati kasuelak, a, eta karabi-ñerukana, bata sagiges ta beste, txikon e? es, e, eta eskun kasuela bi, etasagi ardau, a, karabiñerukana, ta gero ba, urreo egunen edo boda itxekoauki eudenak, okela falta ta ardau falta, ta barrio gustiko jente ta konbide-du yoteko on siren danak batxen jentea, ba sertuten ta, baperes, karabi-ñeruk es, andi estala iñor pasa, se aurek an on direla ta andi estala iñorpasa, eta an karabiñeruk, a, sagi kontu aukitxeko gero, taberneru berekontun imintxe, taberneru bere ixilik se beste sagi bet, a, ardau eroteko,ta taberneruk beste sagi bet ardau saldu, ta makallok, okele eroeutzeleasba makallo gero imin ber, eta makallok eta, beste sagi bet ardau, ta kara-biñeru pere kontuen, aurek yon dire sagi asala bille taberneruri entregate-ko ta, ba, orrek ori

31. Narrazioak

— 390 —

(Behin ere berak lagunak eduki zituen Bakion ere ze, parrandazaleaizan behar zuen, eta Bakion ere eta han ere, ba auzategi bateko mutil lagu-nak abisatu, eta berori eta beste bi abisatu ez, bodarako, eta boda, bagauean izateko, gisatua, ez dakit kazolak handiak, gisatua, eta ez dakitzenbat zahagi ardau tabernariak, eta makailoa, tabernan, eta harakinakedo etxean aumeak hil edo arkumak edo zer edo zer hil, eta gisatua hirukazola edo gisatu handiak, eta gero horiek abisatu zituztenean, han, SanJuaneko ondoan, ba faroa egoten zen lekuan karabineroak egoten ei zirenguardian, eta zubitxo bat egoten ei zen, zubitxo bat, ura pasatzeko, eta hanegoten ei ziren karabineroak guardian, eta karabinero horiek kontuanegon, ba orduan guardien antzekoak, ba itsaso bazterreko guardiak izatenziren horiek, itsaso edo portuak edo gobernatzen zituztenak, lehorrean barikba portu bazterretan, eta han faroan ere bai, eta haiek ere kontuan ipini, babehar ilundean edo, asteko egun bateko ilundean etorriko gara eta zahagiardau, eta okela aste osorako zeuei ere ekarriko dizuegu, okela nahia eka-rriko dugu, eta zahagi ardau osoa, ardau zahagia beterik, eta zer egin? bahan egon ei zen han auzoan, apurtxo bat inuzentea edo, baten bat eta huraipini, argia amatatzen eta petrolioagaz izaten ziren kandilak amatatu, etabesteak kortan begira suetera sartzeko lapurretan egiteko, jakin, auzokoajakin non dagozen gauzak ipinita eta, eta kortatik txapelakaz oratu astatikkazolak, eta karabineroengana, bata zahagiagaz eta bestea, txikoan e? ez,eta eskuan kazola bi, eta zahagi ardaua, karabineroengana, eta gero ba,hurrengo egunean edo boda egiteko eduki zutenak, okela falta eta ardauafalta, eta auzategi guztiko jendea eta gonbidatu joateko egon ziren denakbatzen jendea, ba zertzen eta, bat ere ez, karabineroak ez, handik ez delainor pasatu, ze eurak han egon direla eta handik ez dela inor pasatu, etahan karabineroak, zahagia kontu edukitzeko gero, tabernaria ere kontuanipinita, tabernaria ere isilik ze beste zahagi bat, ardau eroateko, eta taber-nariak beste zahagi bat ardau saldu, eta makailoak, okela eroan zieten lezba makailoa gero ipini behar, eta makailoak eta, beste zahagi bat ardau, etakarabiñeroak ere kontuan, eurak joan dira zahagi azala bila tabernariariemateko eta, ba, horrek hori)

45. Zantzoka

Katiken, Katikeko Ugerten kriedu bet, ba orrek, amen Katikeko Uger-ten, orrek eukitxeun kostunbre antza, itxeun antza gauen olan, illunetan,a, illundu itxe sanen sokorruk itzelak, amen asmate seitxusen, ta beraksokorruk an, ta kontesta emen, kontesta itxeutzen emen, gero etzera etor-te san, etzera etorte sanen alau baten, a, larri larri larri asauti asmau, Mar-galtzan, ta bigarren sarate parajeau, ta irugarrena parajeau, ta larritxu insan ordun te karra karraka etorri, ta justo juston atea, ta braust ixi, eta sar-tute an atzamarrak atean


— 391 —

(Gatikan, Gatikako Ugarten morroi bat, ba horrek, hamen GatikakoUgarten, horrek edukitzen zuen ekandua antza, egiten zuen antza gaueanholan, ilunetan, ilundu egiten zenean alarauak itzelak, hamen asmatzenzituen, eta berak, alarauak han, eta erantzun hemen, erantzun egiten zionhemen, gero etxera etortzen zen, etxera etortzen zenean halako baten, larri-larri-larri asagotik asmatu, Margaltzan, eta bigarren zarata parajeago, etahirugarrena parajeago, eta larritu egin zen orduan eta karra-karraka eto-rri, eta ozta-ozta atea, eta braust itxi, eta sartuta han atzamarrak atean)

46. Zelan paratu jakin ezBeste ba pere ba, eskonduteko on san, a, laster eskontako, neskato, ta

amari pregunta eutzen:–Selan parako nas ama?–Berak esango tzu(Beste bat ere ba, ezkontzeko egon zen, laster ezkontzeko, neskatoa, eta

amari itaundu zion:–Zelan paratuko naiz ama?–Berak esango dizu)

47. Zortzigarren eguneanEmen, a, batek, a, kaseru san ta kasan ebillen ta, kantetan asma eun, a,

erreka eskiñen bat, sarataka, selan kantaten ete deun edo, alboratu sanapur bet atzeko alderditxi txe, errope garbitxan on san ta:

Neu pere gaur sortziona tekoas artxekoaurreko trastetikantetan ei eun, sortzigarren egunen eskontako bera bere, lagune

eskondute a egunatan ta bera bere, sortzigarren egunen eskontako ta,orretarako esaeutzen ba

(Hemen, batek, ehiztaria zen eta ehizan zebilen eta, kantatzen asmatuzuen, erreka bazterrean bat, zarataka, zelan kantatzen ete duen edo,alboratu zen apur bat atzeko alderditik eta, arropa garbitzen egon zen eta:

Neuk ere gaur zortzionak dauzkat hartzekoaurreko trastetikKantatzen ei zuen, zortzigarren egunean ezkontzeko bera ere, laguna

ezkonduta egun hartan eta bera ere, zortzigarren egunean ezkontzekoeta, horretarako esan zion ba)

48. ZuziaSakristau sarra, sakristau ixen ei san, erriko sakristau, ta abade pere,

edurtze itzela ta egon ei san, ta sakristau eta, elispeti abia Maruritxarantza,

31. Narrazioak

— 392 —


— 393 —

arantza berantza andi txe, ba abade pere seoser, a, ogitxen edo, farolagas,egun argis, e? farolaas edo esetz, e, susies esetz yon ogitxen tabernara! seogi ber daula ta, ta estait senbet emongo tzola, beste ogi bet berantzat, ogibet abadentzat, ta beste bat berantzat abadek pagata, eta kuartillu betardau, eta kuartillu bet ardau te ogie, berantzat, ta abadentzat ogi bille,artu txole bat besarten, ta beste susi airaten, eta olan eskiñe bidetuten,bidetuten balego modun, a, beste bide ikusko espaleko modun, susirieraiñ, susi ixete san galtzu txole, suk galtzu bere estosu esetu? orrexenmoduko baya oso, ta erditxati amarrata, oten siren aik txolak osok, eta ata-riko txole bat besartean ta beste, bistute daula, egun argis, barreka abadeta, ta bestek ogi txe kuartillu ardaua, irebasi, tabernere bere ikeratute:

– Nora sos susiges?– Benga benga ekarri nik eskatuten dodana, ta abadek pagako dau– Zuk ingo estosunik, erriñ estau iñok eingo suk itxen dosunik - esa-

teutzela tabernere pere:– Baya lotzatu bere esara itxen?– Lotzatu segaitxik? - bera argi gure ixen daula ekarri txe argiges etor

dala, se gauen, a, etze bateti bestera yoteko ta orrek txolak erabiltxe siren,argi, farola bere bai gero, baya arten susi

(Sakristau zaharra, sakristaua izan ei zen, herriko sakristaua, eta aba-deak ere, elurtza itzela eta egon ei zen, eta sakristaua eta, elizpetik abiatuMaruritarantz, harantz beherantz handik eta, ba abadeak ere zer edo zer,ogitan edo, farolagaz, egun argiz, e? farolagaz edo ezetz, zuziagaz ezetzjoan ogitan tabernara! ze ogia behar duela eta, eta ez dakit zenbat eman-go diola, beste ogi bat berarentzat, ogi bat abadearentzat, eta beste batberarentzat abadeak ordainduta, eta kuartilo bat ardau, eta kuartilo batardau eta ogia, berarentzat, eta abadearentzat ogi bila, hartu txola batbeso artean, eta beste zuzi aireatzen, eta holan bazterra bidatzen, bida-tzen balego moduan, beste bidea ikusiko ez balu moduan, zuziari eragin,zuzia izaten zen galtzu txola, zuk galtzua ere ez duzu ezagutu? horrexenmodukoa baina osoa, eta erdietatik amarratuta, egoten ziren txola haiekosoak, eta haietariko txola bat beso artean eta bestea, biztuta duela, egunargiz, barreka abadea eta, eta besteak ogia eta kuartilo ardaua, irabazi,tabernaria ere ikaratuta:

– Nora zoaz zuziagaz?– Tira tira ekarri nik eskatu dudana, eta abadeak ordainduko du– Zuk egingo ez duzunik, herrian ez du inork egingo zuk egiten duzu-

nik - esan ziola tabernariak ere:– Baina lotsatu ere ez zara egiten?– Lotsatu zergatik? - bera argia gura izan duela ekarri eta argiagaz eto-

rri dela, ze gauean, etxe batetik bestera joateko eta txola horiek erabiltzenziren, argia, farola ere bai gero, baina artean zuzia)

32.1. UMEEN KANTAK

Ume txikerrei egiten izan zaiz-kien lo eta olgeta kantak batzenditugu jarraian:

AITXITXE MUKURRONDOKO“Atxitxe mukurrondokopipetxusaleapipetxuk erre dotzosurraren punteaamama koitxedeagortati negarreskatu demoniñoaktaloa dandarres”

ARRE ARRE MANDAKO“Arre arre mandakobier Tolosarakoetzi Iruñerakoandik ser ekarrikosapata ta garriko”

ARRE BORREKIN«Arre borrekinborrekin, borrekinasto barrabanaokerreko lekutiokerreko lekutinora i ete yona»

DIN DAUN BALENDAN“din daun balendanse indosu pekatuausoko txakurrek urketutxixillu ganean koipestutalletu ganetan siketu”

OBABATXUE LO TA LO“Obabatxue lo ta loes egin lori pasoantxakurren batek yan eseixenerbie sarelakoan”

ORTXE GOIKO ARESTITXUBATEN«Ortxe goiko arestitxu batenkukuak eiñ umeak aurtenkukuak egin amillotxak yanauxe bera bere kukuarensori txarra san»

SAN JUAN DE MATUTE“San Juan de Matutese cago en el montetres arrobas y masamargarrena doastxitas txitas esconderque la madre va a cogeruna dos tres cuatro”

SEINTXU TXIKERRA“Seintxu txikerra negarres dagoama emoixu titieaitxe ori tabernan dagotunante ta yokolarie”

TXALO PIN TXALO“Txalo pin txalotxalo ta txalosapatatxu barrienbegire nagobadago bego”

32. Kantak eta bertsoak

— 394 —

32. KANTAK ETA BERTSOAK

Azken atal honetan jaso ditugun kantuak eta bertsoak aurkezten dira.Sailkapenari dagokionez, ondoko atalak egin ditugu: Umeen kantak, Jaieguneko kantak, Gainerako kantak, Bertsoak, Otoitzak eta Igarkizunak

TXIKITXU POLITX ORI«Txikitxu politx orinorena sara susurea ixengo nasseu kure banosu»

TXIKITXUTEN POLITXE“Txikitxuten politxegastetxuten sorosuria ixengo nasseuk gure banosu”

MARITXU TALLETAKO“Maritxu talletakogona gorriduneautzixu agin sarrata ekarrixu barrie”

«Maritxu talletakogona gorriduneaiba agin sarrata ekarri barrie»“Maritxu talletakogonatxu gorrieautzi agi sarrata ekasu barrie”

UNIN DOLIN POSPOLIN«Unin dolin pospolinsenda menda, urkikonpara mula erraduralau pitikon»

(Hau olgetetan zotz egiteko erabil-tzen zen)

BAGA BIGA IRUGA LAGA«Baga, biga, iruga, laga,boga, saga, sapa, sotza,beatza, tronpa, erreala ta korotza»

(Hau olgetetan zotz egiteko erabil-tzen zen)

TXATXIMINGORRI PATATA“Txatximingorri patata bat bi iru lau bostsei eta eskapa”

(Eskuak elkarren gainean ipinitaatzamarretatik hartuta)

PIPERRA ALA BERAKATZA“Piperra ala berakatz?berakatz, sañe ala orio?orio, noas eskontako”

«Kinpule ala berakatz?Saiñ ala orio?nogas eskontako?fulanoas»

(Hauek kirrin-karran olgetan gur-puntan altxatuta esaten zen)

32.2. JAI EGUNEKO KANTAK

Urteko jai batzuekaz lotutako zen-bait kantu biltzen ditugu oraingoan:

URTE BARRI“Urte barri txarri belarridekonak estekonarinik estekot eta niriespabere mallutxu beteasagiñek ausi kiski kauski”

“Urte barri txarri belarridekonak estekonarinik estekot eta niriespabere kiski krauskiagiñek ausi”

APALASIO MARIMONTAÑE“Apalasio marimontañe, irune intxur eta laune gastañe”


— 395 —

SAN JUAN BAGILLEAN“San juan bagilleandenpora ederreanartoak eta gariek gordeta sapoak eta sugeak erre”

“San juan bagille bagillekoasapok eta subek erreartok eta garik gorde”

SANTA AGEDA“Aintzaldu daigun Agate Deunabiar da ba Deun Agateetze onetan sorion utzabetiko euko al dabe”

“Deunagatena batzeko gatosBertoko luistar gasteakbiotzes artu gaixues etasabaldu suen boltzea”

“Etze onetako kristiñauariopa deutzegu sorionaJangoikuaren es jar bero etabere amaren biotzurra”

“Luistarrari yarri limosnaseruko amari eskintzekogero bera bai isengo daladanori lagunduteko”

“Seruetara begiek altzeugrasie eskatutekoSanta Agedak ser pasau ebanseuori esplikateko”

“Asierako nasituenlendabisirik astekomartiriosko pena tristiakserua ikusiteko”

“Gobernadore Palermokoakaginpidea basuanSanta Ageda ain san ederrabere andratzat nai seuan”

“Gixon andie isenagaitikori logratu es suanlendabisiko nobledadeakorgaitik isan situan”

“Soldadu batek itaundu eutzonia nai sue damutuSanta Agedak erantzun ebanJesus nai dot nik maitatu”

“Obeagorik isengo deuniksekule es dot gogoratueta olan bai onek esanikbetiko egin san isaldu”

“Jentil gaistoak aditurikanesan sioten bertatikbere bularra ebagitzekokutxilloagas sustraitik”

“Gorpus gustie estaldu seyonodoles bere sauritikprobidentzie esuen faltaujangoikoaren aldetik”

“Illarteraño jangoikosalegarbi garbi ei isan sanbere antzeko garbisaleakgeu bere isan gaitesan”

“Orain baguas emetik etaeskerrik asko seuoriagur urrengorartean etaosasun onagas bixi”

“Jesus esanta astenas etaauxe dot asikerea


— 396 —

bedeinkatua ixen dedellaetze onetako jenteaProbe te umilde dabiltzenantzatbadago borondatea”

“Santa Martiri Maiteadago errukis beteaberak alkantza dagyogun etaosasun eta bakea”

“Libertadea i eskatu deutzuerriko printzipalariSanta Agedaren alabantzeruekantatutera noa ni”

“Grasiak biotza ipinisSanta bedeinkatu onionen fedea bisi gaitesanosasunas ta agoni”

“Nok esan seyon ser pasa suenmunduen Santa i Agedaklendabisiko asotatuakendu seyotzan bularrak”

“Gorrotoaren indarrajentillan biotz gogorraistain baterik estali seyongorpus gustikoen odolas”

“Alkate jauna lelengo gatosjauna berorren aurreralibertadea eskaten deutzuibiliteko bakeanespagabiltze bakeansartu kartzela bateanatara gu es egitekogaur urte beterartean”

“Alkate jaunak agindu doskuibilitxeko bakean

espagabiltzes bakeansartu kartzela bateanatara bere es iñ ittekogaur urte beterartean”

“Seru altuen isarraerrekaldean lisarraetze onetako nagusi jaunekurregorris deu bisarraurregorrisko biserra etadeamantesko espaldaberori baño gison prestaurikerri onetan es al da”

“Ortxe goyen lau ardilautxuen sortzi belarrietze onetan nagusi jaunakbabalorea deirudi”

“Etze onetako andrea andra sabalakamaran dago arkealukinka arrotzes beteabanaka biñe ibili barikekarrixu altzokadea”

“Etze onetako andriadustis da limosnantiaesku baten dakar urdeyebestea lukinke pariaaltzoa bere gora dakar taan bere dosena arrotziakamaran bere arkialukinke arrotzes betiapiska ba pere itxi bagarikekarri deixu gustia”

“Ortxe goyen itxurriure txorrotik etorrietze onetako doña funalakamalau urre txintxarriamalau urre txintxarri etageyago ditus meresi”


— 397 —

“Ortxe goyen dau oteaauntzek yan dotzo broteasuri te gorris plegauri taudoña ... sure dotea”

“Errotapean arriearen ganean txorieelastun baten sartuko leitefulana sure garrie”

“Errotapean arriearen ganean txorieelastuntxuen sartu leitxikefulana seure garrie”

“Goasen emeti goasen emetiemen estau gausonikatorra sar bat iko ganeanbera i ugerres beterik”

32.3. GAINERAKO KANTAK

Ondoko ataltxo honetan batuditugun kanta batzuen letrak eman-go ditugu, kantuok ezin sar daitez-ke ez jai egunetakoen barruan ezeta umeen kantutegietan:

MARKIÑ ETXEBARRIKO“Markiñ EtxebarrikoMaria ErramonaMaria ErramonaMaria Erramonagortako astoari yaten emoyonagortako astoari yaten emoyonagortako astoari yaten emoyona»

JOSEPA ANTONI“Josepa Antoni kolore gorrikapitan baten alabaaittek doterik emon esarrentopako dot nik senarra”

ASTELENEAN EZKONDU“Astelenean eskondu nintzanmartitzenean basoraeguestenean orbelak batueguenean etzerabarikun bere bendeje prestasapatuen plasaradomekan bere yoan bearko daamarrerako mesara”

32.4. BERTSOAK

IRU LENGUSU“Santo Tomas bigarren geubeko leneaniru mutil gintzenIru lengusu giñanbidean etorrigeure pasadisuakkontaten alkarriInasio Garai etaFransisko AmesagaEmilio Lopategiirurok eldu giñeetzean alborabaya igon bear gendungoiko bentanarabentane altu ego sanesin gendueneskillere bagat´eskillerea bear sangorputz andikoabeko lurretik etabentanarakoaTxikie esan gauselabur eiñekoaeta topa ber gendunber san modukoaMari Aburtue taMari Eskondrillasoi baten egon sirenbiek alkarregas”


— 398 —

AI ZURI GORRI NABARREAN“Ai suri gorri nabarreanmin dok ere adarreanadarrean edo beko barrenean”

AI IPASTARKO SIKIÑA“Ai Ipastarko sikiñaori oki al dok gogoanau bere estarosakbentaja danak mandoananka bi atara sittuanmin dok aurreko besoankarga andi botatenbaldin badautzakigerriko tzek posuan”

ERREKADUE BOTA IN DEUTZE“Errekadue bota in deutzepapelen eskribiduteegurdin gora ien itekogatza aputxu bet artute”

GEURE BEORRA DAGO«Gure beorra dagogustis balienteerromara ixitxesaltau derrepente»

SUR ANDI NAPARRORI«Sur andi naparrorilandako soloanYata aldiera aditxe etzera eroan»

SEÑOR MAESTRO«Ume bat belu ta erdera es ieunyakin ba ta:Señor maestrotxori ha vistosasien punten

arrie tiradoankan aparadosaltuke saltukedenpore pasado»

Jarraian Doroteo Elortegik eginekobertso batzuk aurkezten ditugu:

«Euskalerrien yayotaeuskera es ikasieuskaldunaren ixenikesteude meresiiskuntzak euki arrensaspi eta sortziauskeldunek euskera lesin ber geunke bisiauskeldune nire amaauskeldune aitaauskeldune nau bere nasauren leges baitaauskeldun il sirianauskeldun bisitaauskeldun arboleasutunik itxita»

«Yatabetikan Bilbo alderaArrieta ein san etorribere idiek ondo gertauteindartzu daittus ekarriidi bata da baltzuske etabestea dala gorriabien artean ona ekarrittein daude marka neusiaakulariek ondo landabeau da nire eretxiaidiñ aurreti Julian Ormasaeta atzeti GantxiaArrietantzat gaurko egune dabenetan soragarriabere idiek oso indartzuaurrera eoten arria


— 399 —

orregaittikan ointxe altza dosuBilboko premio andia»

«Franco sarrari eseutzen eittenauskerak an grasiriklarogei urte bota seittusenauskera galdu esiñikFranco suloan sartu eben taestaldu ein san emetikauskera ba Euskalerrianondiñokarren sutunik»

32.5. OTOITZAK

SANTA BARBARA SANTA KRUZ“Santa barbara santa krusjauna balia sakigusiñustenten ogiejaune miserikordie”

SAN MAMES“Ene Samames,bart ein dot ames,ona bada biontzat,txarra bada baperes”

32.6. IGARKIZUNAK

ARTAZIAK«Aurren punte biatzen sulo biartesi ti txeesetz igerri»

UZKARRA«Mendi biñ erditxik, sarata andibetek urteten deu, ser da? uskerra»

«Esetz igerri ser dan, orpora apuntata surrera aparaten dauna»


— 400 —

bizkaiko foru aldundia diputación foral de bizkaia · ataleko gaiak hiztegi orokorra, adjektiboak,...

Documents