aymara basico

14
Introducción La lengua Aymara ancestral, cuyo origen se pierde en el tiempo, pues el significado de la misma palabra lo dice:”jaya mara” años lejanos o tiempo antiguo. Una prueba de ello está que el Aymara esta antes que los Tiawanakutas y luego subsiste a ese dominio, por lo tanto, no es correcto decir cultura Tiwanakuta, sino cultura Aymara, que sigue subsistiendo hasta nuestros días. El Aymara, es una lengua que se habla en diferentes regiones de la parte Occidental de Sudamérica, en las zonas del Norte de Chile, Bolivia, Perú y Norte de Argentina. A modo de ejemplo, en el que utilizamos varios sufijos, podemos ver en el caso de la raíz “uka” que significa “eso” y si le agregamos sufijos al radical “uka” tenemos: uka + ma = ukama que significa “eso es”, uka + mawa = ukamawa “eso mismo es” uka +mapiniwa = ukhamapiniwa“así siempre es”. Términos interrogativos - Chhikhiñanaka ¿Qué? kuna ? ¿Quién? khisti? ¿Quiénes? khistinaka? ¿Por qué? kunata? ¿Dónde? kawkina? ¿Cómo? kunama? ¿Cuántos? qawqa? qayqa? ¿Cuándo? kunapacha? ¿Cuál? kawki? ¿Para qué? kunataki? ¿Para quién? khistitaki? ¿De quién? khistinkisa? ¿Hasta dónde? kawkikama? ¿Con qué? kunamti - kunamdi - kunampi? ¿A qué? kunaru? Formas de saludo - Kunjama arunt'anaka Saludar arunt'aña Agradecer jalla jalla mama Saludarse arunt'añanisa Presentar algo o alguien ukaja o jupaja Saludos - Kunamast'aña buenos días suma uru buenas tardes suma jayp'u buenas noches suma aruma o arama ¿Cómo estás? kunamastasa, kamisaraki ¡Yo estoy bien! naya walikistwa Estoy más o menos, ¿y tú? naya jani sumamajsti, jumasti? Mal, estoy enfermo (a)! jani walijti usutatwa ¿Como está tu familia? kunamasa familiamaja Ellos (as) están bien jupanaka walikiskipxiwa ¿Cómo están tus padres? kunamasa awkimaja, taykamaja -mamamaja ¿Como esta tu padre? kunamasa awkimaja

Upload: peta29

Post on 09-Feb-2016

538 views

Category:

Documents


43 download

TRANSCRIPT

Page 1: Aymara Basico

Introducción

La lengua Aymara ancestral, cuyo origen se pierde en el tiempo, pues el significado de la misma palabra lo dice:”jayamara” años lejanos o tiempo antiguo. Una prueba de ello está que el Aymara esta antes que los Tiawanakutas y luegosubsiste a ese dominio, por lo tanto, no es correcto decir cultura Tiwanakuta, sino cultura Aymara, que sigue subsistiendohasta nuestros días.

El Aymara, es una lengua que se habla en diferentes regiones de la parte Occidental de Sudamérica, en las zonas del Nortede Chile, Bolivia, Perú y Norte de Argentina.

A modo de ejemplo, en el que utilizamos varios sufijos, podemos ver en el caso de la raíz “uka” que significa “eso” y si leagregamos sufijos al radical “uka” tenemos:

• uka + ma = ukama que significa “eso es”,• uka + mawa = ukamawa “eso mismo es”• uka +mapiniwa = ukhamapiniwa“así siempre es”.

Términos interrogativos - Chhikhiñanaka

¿Qué? kuna ?

¿Quién? khisti?

¿Quiénes? khistinaka?

¿Por qué? kunata?

¿Dónde? kawkina?

¿Cómo? kunama?

¿Cuántos? qawqa? qayqa?

¿Cuándo? kunapacha?

¿Cuál? kawki?

¿Para qué? kunataki?

¿Para quién? khistitaki?

¿De quién? khistinkisa?

¿Hasta dónde? kawkikama?

¿Con qué? kunamti - kunamdi - kunampi?

¿A qué? kunaru?

Formas de saludo - Kunjama arunt'anaka

Saludar arunt'aña

Agradecer jalla jalla mama

Saludarse arunt'añanisa

Presentar algo o alguien ukaja o jupaja

Saludos - Kunamast'aña

buenos días suma uru

buenas tardes suma jayp'u

buenas noches suma aruma o arama

¿Cómo estás? kunamastasa, kamisaraki

¡Yo estoy bien! naya walikistwa

Estoy más o menos, ¿y tú? naya jani sumamajsti, jumasti?

Mal, estoy enfermo (a)! jani walijti usutatwa

¿Como está tu familia? kunamasa familiamaja

Ellos (as) están bien jupanaka walikiskipxiwa

¿Cómo están tus padres? kunamasa awkimaja, taykamaja -mamamaja

¿Como esta tu padre? kunamasa awkimaja

Page 2: Aymara Basico

¿Como esta tu madre? kunamasa taykamaja - mamamaja

¡Bien, contentos de ser abuelos! waliki, muspa kusisita jach'a mamasipana, jach'a tatasipana

Pronombres personales - Jaqi sutilanti

yo naya

tú juma

él o ella jupa

nosotros jiwasa

vosotros (as), ustedes jumanaka

ellos (as) jupanaka

Pronombres posesivos

Mi, mio, mia nayanha, nayankiwa

Tu, tuyo, tuya jumana, jumankiwa

Suyo, suya jupana, jupankiwa

Nuestro jiwasana

Su jupana

Diálogo simple

¿Cómo te llamas? kunasa sutima?

Yo me llamo Rosa nayana sutinha Rosawa

¿Dónde vives? Kawkina utjta?

Yo vivo en Iquique naya Iquiqui markana utjta

¿A qué familia perteneces? khistina jumana familiamaja?

¿De dónde vienes? Kawkita purjta?

Vengo de Iquique Iquiquita purjta

¿Cuántos años tienes? qawqa maranitasa?

Tengo 25 años naya pä tunka phisqani maranitwa

¿Cómo se llama tu mamá? kuna sutini mamaja?

Mi mamá se llama Rosa nayana mamanhaja Cristina sutiniwa

¿Cuántos años tiene tú mamá? qawqa maranisa mamamaja?

Ella tiene 70 años jupaxa paqalqu tunka maraniwa

¿Cómo se llama tu padre? kuna sutini tatamaja?

Mi padre se llama Felix nayana awkinaja Felix satawa

¿Tienes hermanos? jilatama utjiti?

Sí, tengo hermanos jisa, jilatanhanaka utjiwa

¿Cuántos hermanos y hermanas de nacimiento tienes? qawqa jilatanitasa kullakanitasa

Cinco hermanas y un hermano de nacimiento phisqa kullakanita, mä jilatanti

¿Por dónde te vas a tu casa? kawki chiqata utamaru saririta?

Por el camino más corto jak'a thakhikamata

¿Cuándo llega tu padre? kunapacha awkima purini?

Page 3: Aymara Basico

En cuanto terminen sus vacaciones vacacionapa tukuyani ukata purini

¿A qué hora almuerzas? kuna timpuna maq'irita?

A la una mä urasa

A las doce del día taypi urukipana

Presentaciones

Mi nombre es Rosa Quispe Huanca Nayana sutinha Rosa Qhispi Wankawa

Mi apellido paterno es Quispe Tatanhana apellidupa Qhispiwa

Mi apellido materno es Quispe Mamanhana apellidupa Wankawa

Tengo 47 años Nayaxa pusi tunka paqalqu maranitwa

Mi grupo familiar es aymara Nayana wila masina aymarawa

Vivo en Iquique Nayaxa Iquique markana utjirita

Vengo de la comunidad de Pozo Almonte Nayaxa Comuna Pozo Almontita purjta

Vivo en Iquique Nayaxa Iquique markana utjirita

Mi comunidad está en la Región Andina Rigion Andinana nayanha markana utjaski

Presentación de los parientes

Mis padres (biológicos) son: Cristina y Felix Nayana mamanaja Cristinawa, awkinasti Felixsuwa

Mi padre se llama Felix y mi madre se llama Cristina. Nayna tatanaja Felix nayana mamanaja Cristinawa

Mi abuelo paterno se llama Eugenio, mi abuela maternase llama Manuela..

Nayana jach'a tatanaja Eugeniowa.Nayana jach'a mamaja Manuela sutiniwa.

Mi abuelo materno se llama Pedro, mi abuela maternase llama Eulogia.

Nayana jach'a tatanaja Pedrowa.Nayana jach'a mamaja Eulogia sutiniwa.

Adverbios de lugar

Aquí, aca, por acá, por aquí akana, aka, akakana

Ahí, alli, allá, por ahí, por allá ukana, uka, ukakana

Cerca, muy cerca jak'a, muspa jak'a

Lejos, muy lejos jaya , muspa jaya

Afuera, por afuera, hacia fuera, desde afuera anqana, anqata, anqaru, anqaruta

Adentro, por adentro, hacia adentro, desde adentro manqha, manqhata, manqharu, manqharuta

Adelante, por adelante, para adelante, hacia delante, desdeadelante layrata, layraqata. layrjaru,layraruta, layraqata

Atrás, por atrás, para atrás, hacia atrás, desde atrás qipa, qiparuta, qipata, qaparkama, qipapata

Arriba, por arriba, para arriba, hacia arriba, desde arriba araja, arajkamaki, arajaru,arajaruxa, arajata

Abajo, por abajo, para abajo, hacia abajo, desde abajo aynacha, aynachkamaki, aynacharu, aynachkama,aynachata

Allá arriba, hacia allá arriba arajana, arajkamaki

Allá abajo (a la mar), hacia allá abajo aynachana, aynachkamaki

Verbos- ArunakaLos verbos se usan para señalar acción o movimientos de los seres vivos y objetos. Pone en acción al sustantivo conindicación de la persona y del tiempo.

Como en todo idioma el verbo expresa acciones, estado o existencia que afectan a las personas o cosas, tienen lasvariaciones de tiempo, modo, número y persona.En la lengua Aymara se puede apreciar que los verbos en modo infinitivo, terminan en aña, iña, uña. Por ejemplo: saraña,kirkiña y sawuña. En cambio en la lengua española o castellano, los verbos en infinitivo, terminan en: -ar, -er, -ir. Ej:cantar, leer y vivir.

Page 4: Aymara Basico

En Aymara la conjugación del verbo es de una sola clase o forma, como en la declinación del sustantivo, adjetivo o de lasformas variables.

El verbo consta de RAIZ y DESINENCIA:

La RAIZ verbal es el elemento o morfema dependiente, para ser completo el significado, require de un sufijo.

DESINENCIA: La particula que se le añade al radical para señalar: el modo, la persona, número y el tiempo.

En este caso veremos, por ejemplo, el verbo, TANIÑA que significa correr su radical o raíz es: “TAN” y acompaña el sufijo,como infinitivo, o desinencia: “IÑA”.

Cada modo, tiempo, número y persona tiene su respectiva desinencia que lo veremos durante la conjugación del verbo dadocomo ejemplo.

CONJUGACIÓNLa Conjugación es la expresión del verbo en todos sus accidentes de Modo, Tiempo, Número y Persona.El Modo puede ser: Inifinitivo, Indicativo, Subjuntivo, Potencial e Imperativo

Las terminaciones o desinencias del Modo Infinitivo en español como ya lo dijimos son tres -ar, -er, -ir; y en el Aymara son: -aña, -iña, -uña.

Los invito a que puedan aprender algunos verbos en su modo INFINITIVO

Amar munaña

Abrir sit'araña

Arrancar t'ijuña

Atrapar katuña

Despertar amayusiña

Bañar jarisiña

Beber umaña

Calentar junt'uchaña

Cerrar jist'yataña

Golpear t'axlliña, ch'akuña, liq'iña

Orar mayiña

Saludar arunt'aña

Sentar chukuña

Comer maq'aña

Cantar kirkiña

Sanar qullaña

Gritar q'asaña

Correr taniña

Pintar samichaña

Lavar t'axsuña

Leer liyiña

Caer jaquttaña

Bailar thuqhuña

Cortar khariña, kuchuña

Enterrar allt'aña

Mentir k'arisiña

Robar lunthataña

Recordar amtasiña

Page 5: Aymara Basico

Trabajar irnaqaña

Tirar chhikhaña

Herir wallaqaña

Llorar jachaña

Empujar lukhuña

Escribir qilqaña

Cuidar uñjaña

Verbos - ArunakaUtilizaremos como ejemplo para conjugar el verbo Cantar, que en aymara se dice: kirkiña.

Verbo KIRKIÑA = CANTAR

MODO INFINITIVOFormas Simples: Infinitivo kirkiña (cantar)

Gerundio kirkjtanwa (cantando)Participio kirktawa (cantado)

MODO INDICATIVO: Formas SimplesPresente

Naya-xa (Yo) Kirk - JTWA (Canto)

Juma-xa (Tú) Kirk - JTAWA (Cantas)

Jupa-xa (El, ella) Kirk - JIWA (Canta)

Jiwasa-xa (nosotros) (as) Kirk - JTANWA (Cantamos)

Jumanaka-xa (Vosotros (as),Uds.) Kirk - JTAPXATAWA (Cantais)

Jupanaka-xa (Ellos, ellas) Kirk - JTAPXIWA (Cantan)

Pretérito ImperfectoNaya-xa (Yo) Kirk - IYATA (cantaba)

Juma-xa (Tú) Kirk – IYATAWA (cantabas)

Jupa-xa (El, ella) Kirk- IYIWA (cantaba)

Jiwasa-xa (nosotros (as)) Kirk - IYATANWA (cantabamos)

Jumanaka-xa (Vosotros (as),Uds.) Kirk - IYAPXTANWA(cantabais, cantaron)

Jupanaka-xa (Ellos, ellas) Kirk - IYAPXIWA (cantaban)

Pretérito IndefinidoNaya-xa (Yo) Kirk - TWA (Canté)

Juma-xa (Tú) Kirk - TAWA (Cantaste)

Jupa-xa (El, ella) Kirk - IWA (Cantó)

Jiwasa-xa (nosotros) (as) Kirk - TANWA (Cantamos)

Jumanaka-xa (Vosotros (as),Uds.) Kirk - T’APXATAWA (Cantasteis, cantaron)

Jupanaka-xa (Ellos, ellas) Kirk - T’APXIWA (Cantaron)

Futuro ImperfectoNaya-xa (Yo) Kirk - INWA (cantaré)

Juma-xa (Tú) Kirk - INTAWA (Cantaras)

Jupa-xa (El, ella) Kirk - INIWA (cantará)

Jiwasa-xa (nosotros) (as) Kirk – IÑANIWA (cantaremos)

Jumanaka-xa (Vosotros (as),Uds.) Kirk – T’APXANTAWA (cantareis, cantaran)

Jupanaka-xa (Ellos, ellas) Kirk - T’APXANIWA(cantaran)

Page 6: Aymara Basico

Pretérito PluscuamperfectoNaya-xa (Yo) Kirk – ITAYATA (Había cantado)

Juma-xa (Tú) Kirk – ITAYATAWA (Habías catando)

Jupa-xa (El, ella) Kirk - IYIWA (Había cantado)

Jiwasa-xa (nosotros) (as) Kirk - ITAYATANWA (Habíamos cantado)

Jumanaka-xa (Vosotros (as) Uds.) Kirk - ITAPXAYATANWA (Habíais cantado,habían cantado)

Jupanaka-xa (Ellos, ellas) Kirk - TAPXAYIWA (Habían cantado)

MODOSUBJUNTIVOFormas Simples Presente

Naya-xa (Yo) Kirk - INJTWA(cante)

Juma-xa (Tú) Kirk - INJTAWA (cantas)

Jupa-xa (El, ella) Kirk - INJIWA(cante)

Jiwasa-xa (nosotros) (as) Kirk - INJTANWA (cantemos)

Jumanaka-xa (Vosotros (as), Uds.) Kirk - INJTAPXTAWA (canteis, canten)

Jupanaka-xa (Ellos, ellas) Kirk - INJTAPXIWA (canten)

Formas Simples Pretérito Imperfecto

Naya-xa (Yo) Kirk - IRIJTA (cantara o cantase)

Juma-xa (Tú) Kirk - IRIJTAWA (cantaras o cantases)

Jupa-xa (El, ella) Kirk - IRIJI(cantara o cantase)

Jiwasa-xa (nosotros) (as) Kirk - IRIJTANWA (cantáramos o cantásemos)

Jumanaka-xa (Vosotros (as), Uds.) Kirk - IRIPXIRIJTAWA (cantarais o cantaseis,cantaran o cantasen)

Jupanaka-xa (Ellos, ellas) Kirk -IRIPXIRIJIWA (cantaran o cantasen)

Pretérito PluscuanperfectoFormas Simples

Naya-xa (Yo) Kirk –IŇATANA(Hubiera cantado)

Juma-xa (Tú) Kirk - IŇATAMANA (Hubieras cantado)

Jupa-xa (El, ella) Kirk - IŇATINA(Hubiera cantado)

Jiwasa-xa (nosotros) (as) Kirk - IŇATANWA (Hubiéramos cantado)

Jumanaka-xa (Vosotros (as),Uds.) Kirk- IŇAPXATAMANA(Hubierais cantado,Hubieran cantado)

Jupanaka-xa (Ellos, ellas) Kirk - IŇAPXATINA (Hubiesen cantado)

MODO IMPERATIVONaya-xa (Yo) *

Juma-xa (Tú) Kirk - T’AMA (canta Tú)

Jupa-xa (El, ella) Kirk - T’ANI (cante él)

Jiwasa-xa (nosotros) (as) Kirk - T’AÑANI (cantemos nosotros (as))

Jumanaka-xa (Vosotros (as),Uds.) Kirk - T’APXAMA (cantad vosotros, cantenustedes)

Jupanaka-xa (Ellos, ellas) Kirk - T’APXANI(canten ellos)

Frases de uso cotidiano - Sapuru arusinaka

a la casa, en la casa, de la casa utaru, utana, utata

abrígate, puedes tener tos jantatasima ch'ujuninta

Acuéstese ikintama

Page 7: Aymara Basico

Ahora jichha

ahora sí, bien hecho jichha. suma lurt'atawa

el hombre y la mujer chachanati warminti

apúrate con tu trabajo jink'a irnaqama

peine su cabello lak'utama sanusima

así es, eso es ukhamawa

Báñese jarirpasima

buenos días jóvenes suma uru waynanaka

buenos días niños suma uru yuqallanaka

Camine sarnaqama

camine, venga aquí sarnaqama akaru purima

Caminen sarnaqapxama

Corran tanipxama

Corre tanima

córtese el pelo lak'uta kuchurt'asima

córtese las uñas sillunaka kuchurt'asima

cuide su vestuario (no lo ensucie) suma isima uñjanta, janiwa khichhichantasa

dame, déme churita, churt'ita

debemos lavar la ropa isi t'axsupxañajtanwa

debes comer pronto jink'a maq'antama

debes cortarte el pelo lak'uta kuchurt'asima

debes dormir juma ikiñajtawa

debes lavarte el pelo lak'uta t'axsusiñajtawa

debes obedecer a tus padres awkima taykama iywa sañawa ist'anta

debes usar las uñas cortas jumaxa walja kuchurata sillunaka sarnaqanta

dentro de la casa uta manqhana

diferentes casas mayjama utanaka

el niño yuqalla

la niña imilla

en aquel tiempo jaya timpuna, layra timpuna.

este hombre y esta mujer aka chachanti, aka warminti

estoy enfermo usutatwa

hagan sus trabajos irnaqanaka lurt'apxama

hoy día; este día jichhuru, aka uru

Preguntas tipo - Chikh'inaka

¿Adónde va este camino? kawkiruja aka thakhi sarji?

¿Comiste ya? maq'tati?

¿Cómo está tu mamá? kunamasa mamamasti?

¿Conoces la ciudad? marka uñt'ati?

¿Cuándo volverás? kunapacha purinta?

¿Cuánto vale? qawqasa wali?

Page 8: Aymara Basico

¿Cuántos hermanos tienes? qawqa jilatanitasa?

¿Dónde está? kawkinkisa?

¿Dónde fuiste? kawkiru sarta?

¿Dónde te duele? kawki ustama?

¿Hacia dónde vas? kawkiru sarjta?

¿Por qué lloras? kunata jachjta?

¿Por qué te ríes? kunata larjta?

¿Qué animales tienes en tu casa? kuna uywanaka utamana utjayta?

¿Qué aves tienes en tu casa? kuna jamach'inaka utamana utjayta?

¿Qué comida te gusta más? kuna maq'a muspa munirita?

¿Qué dijo? kamsisa?

¿Qué es esto? kunasa akaja?

¿Qué novedades hay? jichha kunanaka utjisa?

¿Qué te duele? kunasa ustama?

¿Sabes cantar? juma kirkiritati?

¿Sabes leer? juma liyt'ritati?

¿Sabes escribir? juma qilqiritati?

¿Te gusta la leche? juma lichi muniritati?

¿Te gusta venir aquí a la escuela? juma aka jach'a yatiña utaru puriña muniritati?

¿Vienes atrasado? qipa qipata purjta?

¿Qué vas a hacer? kuna lurantasa?

¿De quién es este bote? khistinkisa aka butija?

¿Qué vas a hacer hoy? jichha kuna lurantasa?

¿Por qué no me llamas? kunata jani jawsista?

¿Cuándo terminas? kunapacha tukuyanta?

¿Es tan terrible? muspa jani walipuniti?

¿Cuál es tu asiento? kawkisa chukuñamaja?

¿Cuándo llegaste? kunapacha purta?

¿Tomas agua o jugo? umacha, jugucha umanta?

¿Para quién es este caballo? khistitakisa aka kawalluja?

¿Qué te pasa? kuna jumaruxa pastama?

¿Tienes hambre? maq'a aythamti?

Imperativos - Lurt'añaja

lávese el pelo, la cabeza lak'uta t'axsusima, p'iqi t'axsusima

lávese la cara uynaja jarisima

lávese las manos amparanaka jarisima

lávese las orejas jinchhunaka jarisima

lávese los dientes laka ch'aka jarisima

lávese los pies kayunaka jarisima

Page 9: Aymara Basico

limpie sus zapatos, tiene barro zapatuma jarisima, ñiq'iniwa

límpiese la nariz nasama pichharasima

no bebas vino, puede hacerte daño jani vino umantati, jani wali luririjtama

no debes mentir janiwa k'arisiñati

no debes robar janiwa lunthathañati

no debes ser flojo janiwa jayrañati

no ensucies tus cosas janiwa kusasanaka khuchhichañati

no fumes, puede hacerte daño janiwa fumañati, jani waliwa, usuyiriwa

no rompa su vestuario janiwa isima wikhakhantati

no saldré janiwa mistuti

no vendré janiwa puriñati

no vendré más jani puniwa puriñati

que venga tu madre mamama purpana

que venga tu padre tatama purpana

saldré mistuñawa

salgan todos tajpacha mistupjama

la saludaré aruntañawa

salude, usted juma arunt'ama

siéntense, tome asiento chuqt'am, juma chuqt'asima

tenga cuidado con su herida usutchata suma uñjanta

tome su remedio qullama umt'asima

trae agua uma apanima

vaya afuera, salga anqaru sarama, sarama

vayan ustedes dos paypacha sarapjama

ven con tu madre mamamanti purima

ven con tu padre tatamanti purima

venga para acá, adelante akaru purima, layrjaru

vengan todos para acá akaru tajpachhanaka puripxama

vigila, cuida los animales junch'ukima, suma uñjanta uywanaja

vuelvan temprano qalti qalt'ita puripxjanta

vuelvan todos tajpachha puripxanta

me voy a descansar naya samart'asiri saraña

vámonos jina, sarjatana

Page 10: Aymara Basico

Indicaciones - Chiqachaña

no fue así jani ukhamanti

nos vemos luego ñä puniwa jikhisiñani

nuestra casa (dual) jiwasana uta

nuestra casa (plural) jiwasanakana utasa

por aquí, a este lado akakaru, aksaru

qué bueno que hayas venido walipuniwa purtt'ataxa

ya casi termino mi tarea ñä puni tukuyta tariyaña

yo también nayaxa ukhamaraki

estoy cansada muspa qaritata

se ha oscurecido ñä ch'amaqxiwa

Los números - WakhuñaUnidades - Sapanaja

1 maya

2 paya

3 kimsa

4 pusi

5 phisqa

6 suxta

7 paqalqu

8 kimsaqalqu

9 llätunka

Decenas - Pä tunka

10 tunka

20 pä tunka

30 kimsa tunka

40 pusi tunka

50 phisqa tunka

60 suxta tunka

70 paqalqu tunka

80 kimsaqalqu tunka

90 llätunka tunka

Centenas - Patakanaja

100 mä pataka

200 pä pataka

300 kimsa pataka

400 pusi pataka

500 phisqa pataka

Page 11: Aymara Basico

600 suxta pataka

700 paqalqu pataka

800 kimsaqalqu pataka

900 llätunka pataka

1000 Waranqa

Figuras y cuerpos geométricos

Cuadrado pusi k'uchu

Triángulo kimsa k'uchu

Círculo muyu

Rombo pusi puntani

Romboide puyt'u

Esfera muruk'u

Cilindro chhuqulla

Cono suyt'u

Los colores - Saminaja

Blanco janq'u

Negro ch'ara

Rojo wila

Amarillo k'illu

Verde chu'xña

Café ch'umphi

Azul larama

Anaranjado wila q'illu

Morado k'ulli

Gris uqi

Rosado janq'u wila

Celeste janq'u larama

Los meses del año - Marana phaxsinaja

Enero chinuqa

Febrero anata

Marzo achuqa

Abril qasiwi

Mayo llamayu

Junio marat'aqa

Julio willkakuti

Agosto llumpaqa

Septiembre sata

Octubre taypisata

Noviembre lapaqa

Diciembre jalluqallta

Page 12: Aymara Basico

Estaciones del año

Otoño awtipacha

Invierno thayapacha

Primavera lakakpacha

Verano jallupacha

Los días de la semana - Simana Urunaja

Lunes chinuka uru

Martes sajra uru

Miércoles wara uru

Jueves illapa uru

Viernes ch'aska uru

Sábado kurmi uru

Domingo inti uru

División del tiempo según el día el día - Timpu t'aqaptata

Hoy jichha

Anoche arama

Anteanoche qharuru jayp'u

Ayer masuru

Anteayer masuru waruru

Mañana qhara uru

Pasado mañana jurpuru

En la mañana qalt'i qalt'ita

La noche arama

El día uru

La madrugada qhanattata

El amanecer qhanthati

En la noche aramana

Salió el sol inti jalsuwa

Es de día urujiwa

Es de noche aramawa

Es en la tarde jayp'uta

De noche, demasiado tarde aramata, aramt'ata

Al atardecer jayp'una

Astros - Wara waranaja

El Sol y la Luna inti phaxsinti

Marte martisa

Via Láctea alajpacha

Las estrellas wara wara

El lucero de la mañana antawara

El lucero de la tarde achachi wara wara

Luna llena urt'ata

Luna nueva machaqa phaxsi

Page 13: Aymara Basico

Familiares - Wila masi

Ancianos awichunaja

Abuela jach'a mama

Abuelo jach'a tata

Bisabuela mama jach'amma

Bisabuelo tata jach'atta

Cuñada ipata

Cuñado masano

marido-esposa (matrimonio) chachawarmi

Bebé wawa

Hermana kullaka

hermano jilata

hombre adulto chacha

mujer adulta warmi

madre tayka, mama

niña chica imilla

niño yuqalla

novio wayna

novia tawaqu

padrastro parastru

madrastra marasta

padre awki

suegra taych'i

suegro awkch'i

nuera yujch'a

yerno tullqa

tía tya

tío tyo

Alimentos - Maq'anaja

Pescado chhallwa

Carne de vacuno wakunu aycha

Carne de cerdo khhuchhi aycha

Carne de pollo chhiwchhi aycha

Cebolla siyuylla

Papa ch'uqi

Camote apichu

Ajo ajusa

Melón ch'umaña uma

Sandía santilla

Durazno rurasnu

Frutilla wallqa

Plátano platano

Page 14: Aymara Basico

Chirimoya chirimuya

Piña apiña

Órganos de los sentidos

Vista nayra

Oído jinchhu

Gusto laka laxra

Olfato nasa

Tacto llamkhaña