Download - Aymara Basico
Introducción
La lengua Aymara ancestral, cuyo origen se pierde en el tiempo, pues el significado de la misma palabra lo dice:”jayamara” años lejanos o tiempo antiguo. Una prueba de ello está que el Aymara esta antes que los Tiawanakutas y luegosubsiste a ese dominio, por lo tanto, no es correcto decir cultura Tiwanakuta, sino cultura Aymara, que sigue subsistiendohasta nuestros días.
El Aymara, es una lengua que se habla en diferentes regiones de la parte Occidental de Sudamérica, en las zonas del Nortede Chile, Bolivia, Perú y Norte de Argentina.
A modo de ejemplo, en el que utilizamos varios sufijos, podemos ver en el caso de la raíz “uka” que significa “eso” y si leagregamos sufijos al radical “uka” tenemos:
• uka + ma = ukama que significa “eso es”,• uka + mawa = ukamawa “eso mismo es”• uka +mapiniwa = ukhamapiniwa“así siempre es”.
Términos interrogativos - Chhikhiñanaka
¿Qué? kuna ?
¿Quién? khisti?
¿Quiénes? khistinaka?
¿Por qué? kunata?
¿Dónde? kawkina?
¿Cómo? kunama?
¿Cuántos? qawqa? qayqa?
¿Cuándo? kunapacha?
¿Cuál? kawki?
¿Para qué? kunataki?
¿Para quién? khistitaki?
¿De quién? khistinkisa?
¿Hasta dónde? kawkikama?
¿Con qué? kunamti - kunamdi - kunampi?
¿A qué? kunaru?
Formas de saludo - Kunjama arunt'anaka
Saludar arunt'aña
Agradecer jalla jalla mama
Saludarse arunt'añanisa
Presentar algo o alguien ukaja o jupaja
Saludos - Kunamast'aña
buenos días suma uru
buenas tardes suma jayp'u
buenas noches suma aruma o arama
¿Cómo estás? kunamastasa, kamisaraki
¡Yo estoy bien! naya walikistwa
Estoy más o menos, ¿y tú? naya jani sumamajsti, jumasti?
Mal, estoy enfermo (a)! jani walijti usutatwa
¿Como está tu familia? kunamasa familiamaja
Ellos (as) están bien jupanaka walikiskipxiwa
¿Cómo están tus padres? kunamasa awkimaja, taykamaja -mamamaja
¿Como esta tu padre? kunamasa awkimaja
¿Como esta tu madre? kunamasa taykamaja - mamamaja
¡Bien, contentos de ser abuelos! waliki, muspa kusisita jach'a mamasipana, jach'a tatasipana
Pronombres personales - Jaqi sutilanti
yo naya
tú juma
él o ella jupa
nosotros jiwasa
vosotros (as), ustedes jumanaka
ellos (as) jupanaka
Pronombres posesivos
Mi, mio, mia nayanha, nayankiwa
Tu, tuyo, tuya jumana, jumankiwa
Suyo, suya jupana, jupankiwa
Nuestro jiwasana
Su jupana
Diálogo simple
¿Cómo te llamas? kunasa sutima?
Yo me llamo Rosa nayana sutinha Rosawa
¿Dónde vives? Kawkina utjta?
Yo vivo en Iquique naya Iquiqui markana utjta
¿A qué familia perteneces? khistina jumana familiamaja?
¿De dónde vienes? Kawkita purjta?
Vengo de Iquique Iquiquita purjta
¿Cuántos años tienes? qawqa maranitasa?
Tengo 25 años naya pä tunka phisqani maranitwa
¿Cómo se llama tu mamá? kuna sutini mamaja?
Mi mamá se llama Rosa nayana mamanhaja Cristina sutiniwa
¿Cuántos años tiene tú mamá? qawqa maranisa mamamaja?
Ella tiene 70 años jupaxa paqalqu tunka maraniwa
¿Cómo se llama tu padre? kuna sutini tatamaja?
Mi padre se llama Felix nayana awkinaja Felix satawa
¿Tienes hermanos? jilatama utjiti?
Sí, tengo hermanos jisa, jilatanhanaka utjiwa
¿Cuántos hermanos y hermanas de nacimiento tienes? qawqa jilatanitasa kullakanitasa
Cinco hermanas y un hermano de nacimiento phisqa kullakanita, mä jilatanti
¿Por dónde te vas a tu casa? kawki chiqata utamaru saririta?
Por el camino más corto jak'a thakhikamata
¿Cuándo llega tu padre? kunapacha awkima purini?
En cuanto terminen sus vacaciones vacacionapa tukuyani ukata purini
¿A qué hora almuerzas? kuna timpuna maq'irita?
A la una mä urasa
A las doce del día taypi urukipana
Presentaciones
Mi nombre es Rosa Quispe Huanca Nayana sutinha Rosa Qhispi Wankawa
Mi apellido paterno es Quispe Tatanhana apellidupa Qhispiwa
Mi apellido materno es Quispe Mamanhana apellidupa Wankawa
Tengo 47 años Nayaxa pusi tunka paqalqu maranitwa
Mi grupo familiar es aymara Nayana wila masina aymarawa
Vivo en Iquique Nayaxa Iquique markana utjirita
Vengo de la comunidad de Pozo Almonte Nayaxa Comuna Pozo Almontita purjta
Vivo en Iquique Nayaxa Iquique markana utjirita
Mi comunidad está en la Región Andina Rigion Andinana nayanha markana utjaski
Presentación de los parientes
Mis padres (biológicos) son: Cristina y Felix Nayana mamanaja Cristinawa, awkinasti Felixsuwa
Mi padre se llama Felix y mi madre se llama Cristina. Nayna tatanaja Felix nayana mamanaja Cristinawa
Mi abuelo paterno se llama Eugenio, mi abuela maternase llama Manuela..
Nayana jach'a tatanaja Eugeniowa.Nayana jach'a mamaja Manuela sutiniwa.
Mi abuelo materno se llama Pedro, mi abuela maternase llama Eulogia.
Nayana jach'a tatanaja Pedrowa.Nayana jach'a mamaja Eulogia sutiniwa.
Adverbios de lugar
Aquí, aca, por acá, por aquí akana, aka, akakana
Ahí, alli, allá, por ahí, por allá ukana, uka, ukakana
Cerca, muy cerca jak'a, muspa jak'a
Lejos, muy lejos jaya , muspa jaya
Afuera, por afuera, hacia fuera, desde afuera anqana, anqata, anqaru, anqaruta
Adentro, por adentro, hacia adentro, desde adentro manqha, manqhata, manqharu, manqharuta
Adelante, por adelante, para adelante, hacia delante, desdeadelante layrata, layraqata. layrjaru,layraruta, layraqata
Atrás, por atrás, para atrás, hacia atrás, desde atrás qipa, qiparuta, qipata, qaparkama, qipapata
Arriba, por arriba, para arriba, hacia arriba, desde arriba araja, arajkamaki, arajaru,arajaruxa, arajata
Abajo, por abajo, para abajo, hacia abajo, desde abajo aynacha, aynachkamaki, aynacharu, aynachkama,aynachata
Allá arriba, hacia allá arriba arajana, arajkamaki
Allá abajo (a la mar), hacia allá abajo aynachana, aynachkamaki
Verbos- ArunakaLos verbos se usan para señalar acción o movimientos de los seres vivos y objetos. Pone en acción al sustantivo conindicación de la persona y del tiempo.
Como en todo idioma el verbo expresa acciones, estado o existencia que afectan a las personas o cosas, tienen lasvariaciones de tiempo, modo, número y persona.En la lengua Aymara se puede apreciar que los verbos en modo infinitivo, terminan en aña, iña, uña. Por ejemplo: saraña,kirkiña y sawuña. En cambio en la lengua española o castellano, los verbos en infinitivo, terminan en: -ar, -er, -ir. Ej:cantar, leer y vivir.
En Aymara la conjugación del verbo es de una sola clase o forma, como en la declinación del sustantivo, adjetivo o de lasformas variables.
El verbo consta de RAIZ y DESINENCIA:
La RAIZ verbal es el elemento o morfema dependiente, para ser completo el significado, require de un sufijo.
DESINENCIA: La particula que se le añade al radical para señalar: el modo, la persona, número y el tiempo.
En este caso veremos, por ejemplo, el verbo, TANIÑA que significa correr su radical o raíz es: “TAN” y acompaña el sufijo,como infinitivo, o desinencia: “IÑA”.
Cada modo, tiempo, número y persona tiene su respectiva desinencia que lo veremos durante la conjugación del verbo dadocomo ejemplo.
CONJUGACIÓNLa Conjugación es la expresión del verbo en todos sus accidentes de Modo, Tiempo, Número y Persona.El Modo puede ser: Inifinitivo, Indicativo, Subjuntivo, Potencial e Imperativo
Las terminaciones o desinencias del Modo Infinitivo en español como ya lo dijimos son tres -ar, -er, -ir; y en el Aymara son: -aña, -iña, -uña.
Los invito a que puedan aprender algunos verbos en su modo INFINITIVO
Amar munaña
Abrir sit'araña
Arrancar t'ijuña
Atrapar katuña
Despertar amayusiña
Bañar jarisiña
Beber umaña
Calentar junt'uchaña
Cerrar jist'yataña
Golpear t'axlliña, ch'akuña, liq'iña
Orar mayiña
Saludar arunt'aña
Sentar chukuña
Comer maq'aña
Cantar kirkiña
Sanar qullaña
Gritar q'asaña
Correr taniña
Pintar samichaña
Lavar t'axsuña
Leer liyiña
Caer jaquttaña
Bailar thuqhuña
Cortar khariña, kuchuña
Enterrar allt'aña
Mentir k'arisiña
Robar lunthataña
Recordar amtasiña
Trabajar irnaqaña
Tirar chhikhaña
Herir wallaqaña
Llorar jachaña
Empujar lukhuña
Escribir qilqaña
Cuidar uñjaña
Verbos - ArunakaUtilizaremos como ejemplo para conjugar el verbo Cantar, que en aymara se dice: kirkiña.
Verbo KIRKIÑA = CANTAR
MODO INFINITIVOFormas Simples: Infinitivo kirkiña (cantar)
Gerundio kirkjtanwa (cantando)Participio kirktawa (cantado)
MODO INDICATIVO: Formas SimplesPresente
Naya-xa (Yo) Kirk - JTWA (Canto)
Juma-xa (Tú) Kirk - JTAWA (Cantas)
Jupa-xa (El, ella) Kirk - JIWA (Canta)
Jiwasa-xa (nosotros) (as) Kirk - JTANWA (Cantamos)
Jumanaka-xa (Vosotros (as),Uds.) Kirk - JTAPXATAWA (Cantais)
Jupanaka-xa (Ellos, ellas) Kirk - JTAPXIWA (Cantan)
Pretérito ImperfectoNaya-xa (Yo) Kirk - IYATA (cantaba)
Juma-xa (Tú) Kirk – IYATAWA (cantabas)
Jupa-xa (El, ella) Kirk- IYIWA (cantaba)
Jiwasa-xa (nosotros (as)) Kirk - IYATANWA (cantabamos)
Jumanaka-xa (Vosotros (as),Uds.) Kirk - IYAPXTANWA(cantabais, cantaron)
Jupanaka-xa (Ellos, ellas) Kirk - IYAPXIWA (cantaban)
Pretérito IndefinidoNaya-xa (Yo) Kirk - TWA (Canté)
Juma-xa (Tú) Kirk - TAWA (Cantaste)
Jupa-xa (El, ella) Kirk - IWA (Cantó)
Jiwasa-xa (nosotros) (as) Kirk - TANWA (Cantamos)
Jumanaka-xa (Vosotros (as),Uds.) Kirk - T’APXATAWA (Cantasteis, cantaron)
Jupanaka-xa (Ellos, ellas) Kirk - T’APXIWA (Cantaron)
Futuro ImperfectoNaya-xa (Yo) Kirk - INWA (cantaré)
Juma-xa (Tú) Kirk - INTAWA (Cantaras)
Jupa-xa (El, ella) Kirk - INIWA (cantará)
Jiwasa-xa (nosotros) (as) Kirk – IÑANIWA (cantaremos)
Jumanaka-xa (Vosotros (as),Uds.) Kirk – T’APXANTAWA (cantareis, cantaran)
Jupanaka-xa (Ellos, ellas) Kirk - T’APXANIWA(cantaran)
Pretérito PluscuamperfectoNaya-xa (Yo) Kirk – ITAYATA (Había cantado)
Juma-xa (Tú) Kirk – ITAYATAWA (Habías catando)
Jupa-xa (El, ella) Kirk - IYIWA (Había cantado)
Jiwasa-xa (nosotros) (as) Kirk - ITAYATANWA (Habíamos cantado)
Jumanaka-xa (Vosotros (as) Uds.) Kirk - ITAPXAYATANWA (Habíais cantado,habían cantado)
Jupanaka-xa (Ellos, ellas) Kirk - TAPXAYIWA (Habían cantado)
MODOSUBJUNTIVOFormas Simples Presente
Naya-xa (Yo) Kirk - INJTWA(cante)
Juma-xa (Tú) Kirk - INJTAWA (cantas)
Jupa-xa (El, ella) Kirk - INJIWA(cante)
Jiwasa-xa (nosotros) (as) Kirk - INJTANWA (cantemos)
Jumanaka-xa (Vosotros (as), Uds.) Kirk - INJTAPXTAWA (canteis, canten)
Jupanaka-xa (Ellos, ellas) Kirk - INJTAPXIWA (canten)
Formas Simples Pretérito Imperfecto
Naya-xa (Yo) Kirk - IRIJTA (cantara o cantase)
Juma-xa (Tú) Kirk - IRIJTAWA (cantaras o cantases)
Jupa-xa (El, ella) Kirk - IRIJI(cantara o cantase)
Jiwasa-xa (nosotros) (as) Kirk - IRIJTANWA (cantáramos o cantásemos)
Jumanaka-xa (Vosotros (as), Uds.) Kirk - IRIPXIRIJTAWA (cantarais o cantaseis,cantaran o cantasen)
Jupanaka-xa (Ellos, ellas) Kirk -IRIPXIRIJIWA (cantaran o cantasen)
Pretérito PluscuanperfectoFormas Simples
Naya-xa (Yo) Kirk –IŇATANA(Hubiera cantado)
Juma-xa (Tú) Kirk - IŇATAMANA (Hubieras cantado)
Jupa-xa (El, ella) Kirk - IŇATINA(Hubiera cantado)
Jiwasa-xa (nosotros) (as) Kirk - IŇATANWA (Hubiéramos cantado)
Jumanaka-xa (Vosotros (as),Uds.) Kirk- IŇAPXATAMANA(Hubierais cantado,Hubieran cantado)
Jupanaka-xa (Ellos, ellas) Kirk - IŇAPXATINA (Hubiesen cantado)
MODO IMPERATIVONaya-xa (Yo) *
Juma-xa (Tú) Kirk - T’AMA (canta Tú)
Jupa-xa (El, ella) Kirk - T’ANI (cante él)
Jiwasa-xa (nosotros) (as) Kirk - T’AÑANI (cantemos nosotros (as))
Jumanaka-xa (Vosotros (as),Uds.) Kirk - T’APXAMA (cantad vosotros, cantenustedes)
Jupanaka-xa (Ellos, ellas) Kirk - T’APXANI(canten ellos)
Frases de uso cotidiano - Sapuru arusinaka
a la casa, en la casa, de la casa utaru, utana, utata
abrígate, puedes tener tos jantatasima ch'ujuninta
Acuéstese ikintama
Ahora jichha
ahora sí, bien hecho jichha. suma lurt'atawa
el hombre y la mujer chachanati warminti
apúrate con tu trabajo jink'a irnaqama
peine su cabello lak'utama sanusima
así es, eso es ukhamawa
Báñese jarirpasima
buenos días jóvenes suma uru waynanaka
buenos días niños suma uru yuqallanaka
Camine sarnaqama
camine, venga aquí sarnaqama akaru purima
Caminen sarnaqapxama
Corran tanipxama
Corre tanima
córtese el pelo lak'uta kuchurt'asima
córtese las uñas sillunaka kuchurt'asima
cuide su vestuario (no lo ensucie) suma isima uñjanta, janiwa khichhichantasa
dame, déme churita, churt'ita
debemos lavar la ropa isi t'axsupxañajtanwa
debes comer pronto jink'a maq'antama
debes cortarte el pelo lak'uta kuchurt'asima
debes dormir juma ikiñajtawa
debes lavarte el pelo lak'uta t'axsusiñajtawa
debes obedecer a tus padres awkima taykama iywa sañawa ist'anta
debes usar las uñas cortas jumaxa walja kuchurata sillunaka sarnaqanta
dentro de la casa uta manqhana
diferentes casas mayjama utanaka
el niño yuqalla
la niña imilla
en aquel tiempo jaya timpuna, layra timpuna.
este hombre y esta mujer aka chachanti, aka warminti
estoy enfermo usutatwa
hagan sus trabajos irnaqanaka lurt'apxama
hoy día; este día jichhuru, aka uru
Preguntas tipo - Chikh'inaka
¿Adónde va este camino? kawkiruja aka thakhi sarji?
¿Comiste ya? maq'tati?
¿Cómo está tu mamá? kunamasa mamamasti?
¿Conoces la ciudad? marka uñt'ati?
¿Cuándo volverás? kunapacha purinta?
¿Cuánto vale? qawqasa wali?
¿Cuántos hermanos tienes? qawqa jilatanitasa?
¿Dónde está? kawkinkisa?
¿Dónde fuiste? kawkiru sarta?
¿Dónde te duele? kawki ustama?
¿Hacia dónde vas? kawkiru sarjta?
¿Por qué lloras? kunata jachjta?
¿Por qué te ríes? kunata larjta?
¿Qué animales tienes en tu casa? kuna uywanaka utamana utjayta?
¿Qué aves tienes en tu casa? kuna jamach'inaka utamana utjayta?
¿Qué comida te gusta más? kuna maq'a muspa munirita?
¿Qué dijo? kamsisa?
¿Qué es esto? kunasa akaja?
¿Qué novedades hay? jichha kunanaka utjisa?
¿Qué te duele? kunasa ustama?
¿Sabes cantar? juma kirkiritati?
¿Sabes leer? juma liyt'ritati?
¿Sabes escribir? juma qilqiritati?
¿Te gusta la leche? juma lichi muniritati?
¿Te gusta venir aquí a la escuela? juma aka jach'a yatiña utaru puriña muniritati?
¿Vienes atrasado? qipa qipata purjta?
¿Qué vas a hacer? kuna lurantasa?
¿De quién es este bote? khistinkisa aka butija?
¿Qué vas a hacer hoy? jichha kuna lurantasa?
¿Por qué no me llamas? kunata jani jawsista?
¿Cuándo terminas? kunapacha tukuyanta?
¿Es tan terrible? muspa jani walipuniti?
¿Cuál es tu asiento? kawkisa chukuñamaja?
¿Cuándo llegaste? kunapacha purta?
¿Tomas agua o jugo? umacha, jugucha umanta?
¿Para quién es este caballo? khistitakisa aka kawalluja?
¿Qué te pasa? kuna jumaruxa pastama?
¿Tienes hambre? maq'a aythamti?
Imperativos - Lurt'añaja
lávese el pelo, la cabeza lak'uta t'axsusima, p'iqi t'axsusima
lávese la cara uynaja jarisima
lávese las manos amparanaka jarisima
lávese las orejas jinchhunaka jarisima
lávese los dientes laka ch'aka jarisima
lávese los pies kayunaka jarisima
limpie sus zapatos, tiene barro zapatuma jarisima, ñiq'iniwa
límpiese la nariz nasama pichharasima
no bebas vino, puede hacerte daño jani vino umantati, jani wali luririjtama
no debes mentir janiwa k'arisiñati
no debes robar janiwa lunthathañati
no debes ser flojo janiwa jayrañati
no ensucies tus cosas janiwa kusasanaka khuchhichañati
no fumes, puede hacerte daño janiwa fumañati, jani waliwa, usuyiriwa
no rompa su vestuario janiwa isima wikhakhantati
no saldré janiwa mistuti
no vendré janiwa puriñati
no vendré más jani puniwa puriñati
que venga tu madre mamama purpana
que venga tu padre tatama purpana
saldré mistuñawa
salgan todos tajpacha mistupjama
la saludaré aruntañawa
salude, usted juma arunt'ama
siéntense, tome asiento chuqt'am, juma chuqt'asima
tenga cuidado con su herida usutchata suma uñjanta
tome su remedio qullama umt'asima
trae agua uma apanima
vaya afuera, salga anqaru sarama, sarama
vayan ustedes dos paypacha sarapjama
ven con tu madre mamamanti purima
ven con tu padre tatamanti purima
venga para acá, adelante akaru purima, layrjaru
vengan todos para acá akaru tajpachhanaka puripxama
vigila, cuida los animales junch'ukima, suma uñjanta uywanaja
vuelvan temprano qalti qalt'ita puripxjanta
vuelvan todos tajpachha puripxanta
me voy a descansar naya samart'asiri saraña
vámonos jina, sarjatana
Indicaciones - Chiqachaña
no fue así jani ukhamanti
nos vemos luego ñä puniwa jikhisiñani
nuestra casa (dual) jiwasana uta
nuestra casa (plural) jiwasanakana utasa
por aquí, a este lado akakaru, aksaru
qué bueno que hayas venido walipuniwa purtt'ataxa
ya casi termino mi tarea ñä puni tukuyta tariyaña
yo también nayaxa ukhamaraki
estoy cansada muspa qaritata
se ha oscurecido ñä ch'amaqxiwa
Los números - WakhuñaUnidades - Sapanaja
1 maya
2 paya
3 kimsa
4 pusi
5 phisqa
6 suxta
7 paqalqu
8 kimsaqalqu
9 llätunka
Decenas - Pä tunka
10 tunka
20 pä tunka
30 kimsa tunka
40 pusi tunka
50 phisqa tunka
60 suxta tunka
70 paqalqu tunka
80 kimsaqalqu tunka
90 llätunka tunka
Centenas - Patakanaja
100 mä pataka
200 pä pataka
300 kimsa pataka
400 pusi pataka
500 phisqa pataka
600 suxta pataka
700 paqalqu pataka
800 kimsaqalqu pataka
900 llätunka pataka
1000 Waranqa
Figuras y cuerpos geométricos
Cuadrado pusi k'uchu
Triángulo kimsa k'uchu
Círculo muyu
Rombo pusi puntani
Romboide puyt'u
Esfera muruk'u
Cilindro chhuqulla
Cono suyt'u
Los colores - Saminaja
Blanco janq'u
Negro ch'ara
Rojo wila
Amarillo k'illu
Verde chu'xña
Café ch'umphi
Azul larama
Anaranjado wila q'illu
Morado k'ulli
Gris uqi
Rosado janq'u wila
Celeste janq'u larama
Los meses del año - Marana phaxsinaja
Enero chinuqa
Febrero anata
Marzo achuqa
Abril qasiwi
Mayo llamayu
Junio marat'aqa
Julio willkakuti
Agosto llumpaqa
Septiembre sata
Octubre taypisata
Noviembre lapaqa
Diciembre jalluqallta
Estaciones del año
Otoño awtipacha
Invierno thayapacha
Primavera lakakpacha
Verano jallupacha
Los días de la semana - Simana Urunaja
Lunes chinuka uru
Martes sajra uru
Miércoles wara uru
Jueves illapa uru
Viernes ch'aska uru
Sábado kurmi uru
Domingo inti uru
División del tiempo según el día el día - Timpu t'aqaptata
Hoy jichha
Anoche arama
Anteanoche qharuru jayp'u
Ayer masuru
Anteayer masuru waruru
Mañana qhara uru
Pasado mañana jurpuru
En la mañana qalt'i qalt'ita
La noche arama
El día uru
La madrugada qhanattata
El amanecer qhanthati
En la noche aramana
Salió el sol inti jalsuwa
Es de día urujiwa
Es de noche aramawa
Es en la tarde jayp'uta
De noche, demasiado tarde aramata, aramt'ata
Al atardecer jayp'una
Astros - Wara waranaja
El Sol y la Luna inti phaxsinti
Marte martisa
Via Láctea alajpacha
Las estrellas wara wara
El lucero de la mañana antawara
El lucero de la tarde achachi wara wara
Luna llena urt'ata
Luna nueva machaqa phaxsi
Familiares - Wila masi
Ancianos awichunaja
Abuela jach'a mama
Abuelo jach'a tata
Bisabuela mama jach'amma
Bisabuelo tata jach'atta
Cuñada ipata
Cuñado masano
marido-esposa (matrimonio) chachawarmi
Bebé wawa
Hermana kullaka
hermano jilata
hombre adulto chacha
mujer adulta warmi
madre tayka, mama
niña chica imilla
niño yuqalla
novio wayna
novia tawaqu
padrastro parastru
madrastra marasta
padre awki
suegra taych'i
suegro awkch'i
nuera yujch'a
yerno tullqa
tía tya
tío tyo
Alimentos - Maq'anaja
Pescado chhallwa
Carne de vacuno wakunu aycha
Carne de cerdo khhuchhi aycha
Carne de pollo chhiwchhi aycha
Cebolla siyuylla
Papa ch'uqi
Camote apichu
Ajo ajusa
Melón ch'umaña uma
Sandía santilla
Durazno rurasnu
Frutilla wallqa
Plátano platano
Chirimoya chirimuya
Piña apiña
Órganos de los sentidos
Vista nayra
Oído jinchhu
Gusto laka laxra
Olfato nasa
Tacto llamkhaña