1

+

2

ARGIBIDEA

1. Aurkezpena 04

2. Santa Isabeleko hartz buru-hezurra (Karrantza) 05

3. Lezika Ieko errinozerontearen pelbisa (Kortezubi) 07

4. Antoliña kobako plaketa apainduta (Gautegiz-Arteaga) 09

5. Askondoko jartigai punta (Mañaria) 11

6. Bolinkobako oskolezko lepokoa (Abadiño) 13

7. Santimamiñeko propultsailea (Kortezubi) 15

8. Lumentxako plaketa apainduta (Lekeitio) 17

9. El Polvorin-eko saihets-hezur grabatua (Karrantza) 19

10. Lacilla IIko aizkora leunduak (Sopuerta) 21

11. Urratxa IIIko giza buru-hezurra (Orozko) 23

12. Kobeaga Ieko arkulari-besokoa (Ispaster) 25

13. Goikolauko lepokoa (Berriatua) 27

14. Santimamiñeko zeramikazko ontzia (Kortezubi) 29

15. Arenaza Ieko lantza punta (Galdames) 31

16. Balzolako Oinokhea biti-orean (Dima) 33

17. Larraganenako hilarria (Gorliz) 35

18. Arrolako taula (Arratzu) 37

19. Natxituako hilarri antropomorfoa (Ea) 39

20. Foruko giltza (Forua) 41

21. Foruko zeramikazko matrailua (Forua) 43

22. Foruko Isis-Fortuna 45

3

23. Sakonako txanponen altxorra (Errigoiti) 47

24. Obispoetxeko erromatar hilarria (Galdakao) 49

25. Mesterikako lantza punta (Meñaka) 51

26. Arrietabasoko gerriko-krisketa (Dima) 53

27. San Miguel hilarria (Artea) 55

28. Memaiako fundazioaren epigrafea (Elorrio) 57

29. Argiñetako Azcenariren hilarria (Elorrio) 59

30. Callejaverde haizeolako matrailua (Muskiz) 61

31. Ereñozarreko zaldun ezproiak (Ereño) 63

32. Untzueta gazteluko jaurtigai punta (Orozko) 65

33. Muñatones gazteluko zaldun-zintzilikaria (Muskiz) 67

34. Urbietako pezioa (Gernika) 69

35. Urbietako Pezioaren Polea (Gernika) 71

36. Riberako zeramikazko botija (Bilbao) 73

37. Zaharrako loza platera (Urduña) 75

38. San Martin hilobi estalkia (Forua) 77

39. Tras Santiagoko mailuak eta txakurrak (Urduña) 79

40. Etxaburuko dorretxeko egurrezko pipa (Izurtza) 81

41. Gerra karlisten kanoi-jaurtigailua (Sestao) 83

42. Arenaza Iko egunerokoak 85

4

Arkeologi Museoa Bizkaian egiten diren indusketa arkeologikoetan berreskuratzen den

Ondare arkeologikoa jaso, ikertu eta kontserbatzeko ardura duen zentroa da. Bere

fondoetan, teknologia berrien arabera edo belaunaldi bakoitzak bere iraganari buruz

dituen galderen arabera, aztergarriak diren material ugari dago.

Hauetariko material asko, museoko erreferentziazko erakusketaren parte ez direnez,

oso gutxitan ikusi ahal dugu. Horregatik, aldizka pieza batzuk biltegietatik irteten dira

denontzako ikusgai egoteko.

Objektua hauek, beraien izaera, elaborazio, erabilera edo kronologia ezberdinengatik

elkarren artetik deskonektatuta daudela sentitu arren, guztiek beste garai batzuetara

eramaten gaituen denbora kapsula bezala jokatzen dute. Guztiek fabrikatu, erabili eta

baztertu zituzten gizarteen istorioak kontatzen dizkigute, aurretiko pertsona hauek zer

sentitu zuten, nola bizi ziren eta nola hiltzen ziren ulertarazten lagunduz.

5

Santa Isabel haitzuloan topatutako Ursus deningeri baten buru-hezurra

hatz-eme heldu bati dagokio eta aztarnategian identifikatu diren beste 14

hartzetariko bat da. Berreskuperatutako 2000 fosil baino gehiagorekin,

penintsula mailan, animalia espezie hau ezagutzeko dauden bilduma

garrantzitsuenetariko bat da. Hauei, orain dela gutxi identifikatu den lehoi

baten hezur-aztarnak gehitu behar zaizkie.

Santa Isabel haitzuloa Raneroko auzoan kokatzen da, Karrantza haranak

Euskal Autonomia Erkidegoaren eta Kantabriaren arteko mendebaldeko

muga ezartzen duen haitzarte estu bati bide ematen dion tokian.

Espeleologo katalanek haitzuloa XX. mendeko 60.hamarkadan esploratu

zuten, Bartzelonako Jaume Almera Institutuan bukatuko zuten lehen hezur-

aztarnak berreskuratu zituzten momentuan.

Urte batzuk beranduago, 1975ean, Trinidad Torres paleontologoak

ustekabean aztarna horiekin topo egiten du eta zehaztu gabeko hartz

espezie bat bezala identifikatzen du. 1985ean Barakaldoko Esparta

espeleologo taldeak, aztarna berriak berreskuratzen ditu, horien artean

Ursus deningeri baten buru-hezurra, Iberiar penintsulan dagoen bakarra,

hemen aurkezten duguna. Trinidadek berak, 1991ean, indusketa kanpaina

bat eraman zuen aurrera, gainontzeko materiala babesteko eta hobeto

ezagutzeko.

Hartz buru-hezurra

Pleistozeno erdia

(200-300 mila urte)

Santa Isabel

(Karrantza)

6

2014ean Santa Isabel haitzuloko ikerketak berriro hasten dira Asier Gomez

Olivenciaren zuzendaritzapean, aztarnategiaren ezaugarriak hobeto

zehazteko eta material faunistikoaren bilduma berrikertzeko. Buru-hezurra,

Esparta taldearen jabetzapean zegoena, 2016an Arkeologi Museoan

gordailatu zen. Museoko lan-taldeak aztarna zaharberritu eta kontserbazio

egoera hoberenetan gordailatzeko egokitu zuen.

Orain arte ikertzaile desberdinek egindako ikerketen arabera, ematen du gaur

egungo haitzuloaren sarrera desberdin batetik, Ursus Deningerien hibernazio

zonalde bat ezarri zela. Buztin-sedimentuen ekarpen batek metro bateko

potentziako geruza bat sortu zuen, kaltzita lamina finak bertan tartekatzen

zirelarik. Galeria progresiboki lohiz betetzen joan zen, behar bada horregatik

hartzek utzi egin zuten, kaltzita koladak eta estalagmitak sedimentuaren eta

baita hezurren gainetik ere eratu zirelako. Ondoren, haitzuloaren grabitazio-

kolapsoek eta sedimentuaren desplazamenduek, lurrazalean berreskuratu

diren hezur-aztarnak begi-bistan utzi zituzten.

Interbentzio desberdinen eraginarengatik, materiala talde eta instituzio

desberdinen eskuen artean sakabanatuta geratu zen. Gaur egun, bilduma

printzipala Arkeologi Museoan gordailatuta dago. Esparta taldeko

espeleologoek, orain dela gutxi egindako hartzaren buru-hezurraren

dohaintza bilduma barne dago.

ESR (erresonantzia paramagnetika elektronikoa) teknikaren bitartez

egindako zenbait hezurren datazioek, Santa Isabel haitzuloko hartzen

populazioa orain dela 200 eta 300 mila urte bitartean kokatzen dituzte.

Ursus deningeria orain dela 100.000 urte inguru desagertu zen espezie bat

da, orain dela 2 milioi urte sortu zena, haitzuloetako hartzaren aitzinekoa

izanik, azken honek tamaina handiagoa izan arren.

Modu honetan, Santa Isabel haitzuloa, Bizkaian antzinakoenak diren hiru

aztarnategien artean kokatzen da. Beste biak, Zierbenako Punta Lucero

lezea (400-600 mila) eta Foruko Goikoetxeko haitzuloa (200-300 mila) dira.

[D.G.M.]

Torres, T., Nestares, T., Cobo, R., Ortiz, J.E., Cantero, M.A., Ortiz, J., Vidal, R., Prieto, J.O. 2001. Análisis morfológico y métrico de la dentición y metapodios del oso de Deninger de la Cueva Sta. Isabel de Ranero. Aminocronología (Valle de Carranza - Bizkaia - País Vasco). Munibe (Ciencias Naturales), 51, 107-141. Torres, T., Ortiz, J.E., Fernández, E., Arroyo-Pardo, E., Grün, R., Pérez-González, A. 2014. Aspartic acid racemization as a dating tool for dentine: A reality. Quaternary Geochronology, 22, 43-56. Gómez-Olivencia, A., Sala, N., Pablos, A., Arlegi, M., Moreno, J., García, L. 2015. Santa Isabel de Ranero. Arkeoikuska, 15, 270-272.

7

Lezikako koban aurkitutako errinozeronte iletsuaren aztarnak, Europa

hegoaldeko errinozeronteen familiaren azkeneko ordezkaria den

iraungitako espezie honen ezagutzarako oso garrantzitsua da.

Lezikako koba, Kortezubiko udalerrian kokatua, 2007an aurkitu zen

Santimamiñeko San Mamés baselizaren berregituratze lanen barruan.

Barrunbeko harkaitzen artean hainbat hezur begiztatu zirenez, 2008.

urtean esku hartze kanpaina bati hasiera eman zitzaion hezur aztarna

hauek berreskuratzeko. Nahiz eta Santimamiñetik hurbil egon, ez dira

aurkitu gizakiak eragindako aztarnarik. Aztarnategi paleontologiko bat da.

60 metroko ibilbidea eta 28 metroko malda duen barrunbe bat da.

Induskatu den azalera lau metro karratukoa, kobazuloaren puntu

baxuenean kokatuta eta 70 zentimetroko sakonera helduz. Gainera,

kobaren hondoa 50 metrotan zehar aztertu da, edozein fauna aztarna bildu

nahian.

Bai mikrofauna (karraskari txikiak funtsean), bai makrofauna (ugaztun

handiak), belarjaleen zein haragijaleen aztarnak berreskuperatu dira.

Azkenengo hauen barruan, gehien aurkitu diren espezieak oreina eta batez

Errinozerontearen

pelbisa

Pleistozeno erdia

(100-200 mila urte)

Lezika I

(Kortezubi)

8

ere errinozero iletsua izan dira. Bildutako aztarna kopuruagatik eta hauen

kontserbazioagatik, Lezika interes handiko aztarnategia bilakatu da.

Errinozero iletsua, Pleistozenotik Izotz Arora, Europan eta Asian bizi izan

zen animalia dugu. Belarjaleak dira, 4 metro luzerakoak, 1,85 altueran eta

haien pisua 2 tona baino gehiagokoa izan daiteke. Kopeta atzean konkor

handia izaten zuen eta ilaje dentsoa gorputza osoa estaliz, estepa-tundra

ingurune hotzetara moldatua. Bi adar zituen, bat sudurrekoa, oso luzea

zena eta bestea kopetakoa laburragoa zelarik.

Iberiar penintsulan, errinozero iletsuaren aztarnak bakarrik 27

aztarnategietan aurkitu izan dira, horietako 18, Kantauri itsasoko ertzean

daude. Lezikako koban, 5 animalia desberdinen aztarnak aurkitu dira: kume

bat, bi gazte, heldu bat eta zahar bat. Multzo honetan hainbat pieza ditugu,

adibidez, erradio oso bat, goiko masailezur bat hortzeria guztia duelarik eta

bereziki animalia berberarenak diren bi pelbis ia-ia osoak.

Pedro Castañosek, ikerketa taldeko paleontologoetariko bat, errazturiko

datazioek 130.000 urteko antzinakotasuna duten aztarna batzuetaz hitz

egiten digute eta makromamiferoen kasuan, sima, heriotza eragin zien

tranpa bat izaten amaitu zuen, behin bertara sartuta, agian babes bila,

ziurrenik bertatik ateratzeko gai izan ez zirelako, kanporatzeko dagoen

goranzko aldapa erraldoiagatik.

Badirudi, aztarnategian aurkitutako elur-oreinaren, errinozeronte

iletsuaren eta marmotaren aztarnek, Würm deituriko azkeneko glaziazioko

edo Izotz Aroko garai hotz bati egiten diotela erreferentzia. Duela 110.000

urte (Goi Pleistozenoa), glaziazio garai bat hasi zen (Würm IV) non klimak

hozte orokortu bat pairatu zuen, izotz zonak handituz eta ozeanoen maila

jaitsiz. Momentu horretan errinozeronte iletsua eta mamuta bezalako

megafaunako beste espezie batzuk Eurasia, Espainia eta Siberiatik hedatu

ziren. Klima tenperatura gozoagoetara aldatzen zihoan heinean, espezie

hauek iparralderantz atzera egiten zuten, Siberian desagerraraziz, duela

gutxi gorabehera 10.000 urte (Holozeno).

[S.A.S.]

Castaños, P. 2009. Cueva de Lezika. Arkeoikuska, 08, 273-275. Castaños, P., Murelaga, X., Bailón., Castaños, J., Saez de la Fuente, X., Suarez, O. 2009. Estudio de los vertebrados del yacimiento de Lezikako Koba (Kortezubi, Bizkaia). Kobie (Serie Paleontropología), 28, 25-50.

9

Antoliñako koba Gernikako itsasadarraren eskuinaldean dago, Kantauri

itsasora isurtzen denetik kilometro gutxira. Muruetagana auzoko Arlanburu

mendiaren hego-ekialdeko magalean zabaltzen da ahoa, barrunbeari izena

ematen dion Antoliña baseliza dagoen tokian. Gautegiz Arteagako

udalerriaren barruan dago, Bizkaiko Lurralde Historikoaren erdialdeko eta

ekialdeko zatian, kostaldetik oso gertu.

Kobazuloa itsas mailatik 285 metrotik beherako Kretazikoko kareharri

urgoniarren gainean dago. Sarrera partzialki kolapsatuta dago blokeen

luiziaren ondorioz, eta sarrera atariaren ezkerreko muturrera murriztuta

geratzen da, 1 '5x1' 5 metrokoa.

12x8 metro inguru eta sabai baxuak dituen ezkaratz batean, ia espazioa

betetzen duen aztarnategi arkeologikoa dago. Ezkerrera, pixkanaka hogei

bat metrora ixten den galeria baten bidez luzatzen da barrunbea.

Alboetako beste hodi karstiko batzuk ezin dira iritsi gaur egun, pilatutako

sedimentu kantitateagatik.

Antoliñako kobazuloko aztarnategi arkeologikoa oso garai goiztiarrean

aurkitu zuen J.M. Barandiaranek, 1923an, material ugari berreskuratzen

duen dastatze baten bidez. Ondoren, ezkutuko hainbat esku-hartze egin

dira, hau da, inolako baimenik gabe, 1995ean indusketa zientifikoa hasi zen

Plaketa apainduta

Gravetiense (27000

urte)

Antoliñako koba

Gautegiz-Arteaga

10

arte, M. Aguirre Ruiz de Gopeguiren zuzendaritzapean, eta etenik gabe

garatu zen 2008ra arte, hau da, 14 kanpainatan.

Hareharrizko plaketa 2006ko indusketa-kanpainan berreskuratu zen

testuinguru estratigrafiko argi batean, kobaren grabetiar okupazioaren

faserik antzinakoenean. C14k datatutako sei hezur eta ikatz laginak oso

koherenteak dira elkarren artean eta 27.000 urte inguru dituzte oraina

baino lehen.

Ale lodi samarreko hareharrizko plaketa zati bat da, 5,5 cm-ko zabalera,

5,2ko altuera eta 1,8ko gehienezko lodiera duena. Kanpoaldeko ingurua

zirkularra da nabarmen, ia ertz osoa zizelkatze-lanetan erabiltzearen

ondorioz.

Piezak erauzketak ditu bi aldeetan, tailatzeko kolpekari gisa erabiltzen den

lehen fasean. Negatibo horiei gainjarritako higadurak, ondoren, ukituak

egiteko lan arinetarako erabiltzea iradokitzen du, edo, beharbada, laminak

ateratzeko urratzaile gisa.

Pieza honen aurpegi lauetako batek, ezkerrera begira dagoen orein

irudikapen bat erakusten du. Eskema laburtua da, bi belarri, lepoa eta

bular-lerroa dituen burura murriztua. Trazuen banaketa euskarriaren

mugetara egokitzen da. Belarrien trazuak dira ertz kiskalira gehien

hurbiltzen direnak, baina eremu laua erabat agortu gabe. Irudikapenaren

formatua, beraz, eskuragarri dagoen eremura egokitu da, eta, itxura

guztien arabera, ertzak igurtzi-lanak nabarmen aldatuta zeudenean eta

piezaren eskuineko aldean bi hausturak gertatu zirenean egin zen.

[D.G.M]

Aguirre Ruiz de Gopegui, M. (1998/2008): Antoliñako koba. Indusketa-kanpainak. Arkeoikuska. Zerbitzua

Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zentrala.

Aguirre Ruiz de Gopegui, M.; Gonzalez Sainz, C. (2011): Grabatu figuratiboa duen plaka

Antoliñako koba (Gautegiz-Arteaga) Kobie aldizkaria. Serie paleoantropologia no 30.

11

Aurkezten dugun pieza, <Isturitz> motako azagaia bat da eta

espeleologiazale batzuk aurkitu zuten Askondo kobazuloan (Mañaria) 1983.

urtean. Gora eta behera askoren ondoren, Durangoko Natura-Zientzien

Museoak berreskuratu zuen eta zaindu zuen. 2012. urtera arte. Orduan,

Arkeologi Museoari eman zitzaion pieza, kontserbatu eta ikertu ahal

izateko.

Adarrez egindako jaurtigai baten puntaren pusketa bat da. Hausketa duela

gutxikoa da eta piezaren urrutieneko atalari eragiten dio. Ardatz itxura

dauka, erdigunean ertz paraleloak ditu baina ezkerreko aldetik bat egiten

du hurbileko aldearekin, asimetria bat sortuz alde horretan. Pieza honek,

zirrikituek, karrakatzeak eta alakaketak eragindako arrasto teknologikoak

ditu. Ebakidura bereizgarriak ere baditu hurbileneko herenean. Badirudi

hauek, jaurtigaia alde horretan zurtoin bateri finkatuta joatearen eraginez

sortuak izan direla.

Pieza oso interesgarria da, bitxia delako, Kantauri itsasoko ertzean

aurkitutako antzerako piezen kopurua ez da dozena erdira heltzen, baina

baita orain dela 28.000 urte eta 20.000 urte bitartean, Europako toki

gehienetan garatutako Gravetiense garaiko kulturaren adierazgarri

izateagatik ere. Pieza hauek hobekien adierazita dauden tokia Isturitz

Jaurtigaiaren punta

Gravetiar aldia

(25.000 urte)

Askondo

(Mañaria)

12

kobazuloa da (Benafarroa), bertan, 125 ale baino gehiago berreskuratu bait

ziren.

Askondo kobazuloa, Durangaldeko Mañaria udalerriko Urkuleta auzunean

dagoen Urkiolako Parke Naturalaren ondoan kokatuta dago. Kobazuloaren

sarrera, Asko mendiaren mendebaldeko magalean dago, Eskubaratz eta

Untzillaitz mendiguneen inguruan. Behe Kretazikoko kareharrien gainean,

itsasoaren mailatik 285 metrotara finkatuta dago. Sarreraren alde bat

oztopatuta dago lur-jausi baten ondorioz, sarbidea ezker aldetik 1,5x1,5

metrotakoa bakarrik izanik.

Kobazuloan aurrera eramandako lehen ikerketa, Augusto Gálvez Cañeroren

eskutik izan zen XX. mende hasieran, arkeologi arrasto gutxi batzuk aurkitu

zituelarik. Ondoren, 1963. urtean, Jean Serrés-ek, Ursus Spelaeus-en bi

burezur aurkitu zituen eta handik gutxira ezkutuko jarduerak ugaritzen hasi

ziren hartzen aztarnen bila, hauetako asko, jendeak etxera eraman

zituelarik. 2011ko urtarrilaren 9an, Diego Garate, Joseba Ríos eta Ander

Ugartek, hainbat margo gorri aurkitu zituzten kobazuloan, gehienak zaldien

irudiak. Ondorioz, kobazuloa ikertzeko proiektu oso bat jarri zen abian.

Ikerketa honen emaitzak, duela gutxi argitaratu dira Kobie aldizkarian

“Askondo kobazuloa. Horma artea eta historiaurreko gizakien okupazioa”

izenburuarekin.

[D.G.M.]

Garate Maidagan, D., Ríos Garaizar, J. 2012. La cueva de Askondo (Mañaria, Bizkaia). Arte parietal y ocupación humana durante la Prehistoria. Kobie (Excavaciones Arqueológicas en Bizkaia), 2, Diputación Foral de Bizkaia, Bilbao.

13

Kostaldetik ekarritako, zulatutako eta apaingarri pertsonal moduan

kateatutako 19 Littorina obtusata izeneko oskolez egindako lepoko bat

nabarmentzen dugu. Bolinkoba kobazuloa Untzillatx mendiaren hego

hegalean kokatzen da, Asuntze errekatik berrogeita hamar metro gainetik

eta Atxarte haitzarterako biderantz, Abadiñoko udalerriaren Mendiola

auzoan, Bizkaiko Lurralde Historikoaren barne ekialdean, Durangaldean.

Aztarnategia J. M Barandiaranek aurkitu zuen 1931n eta indusketa lanak, T.

Aranzadirekin batera, 1932an burutzen dira barne atariko erdi aldean.

Guda Zibila eta Barandiaranen erbesteratzea dela eta, esku-hartze honen

emaitzak ez dira argitaratuko denbora luzean eta ezin izango dira eskuratu

material eta jatorrizko oharrak.

Denbora tarte hori Lorianako markesak aprobetxatzen du aurrekoek

erreserbatutako testigua induskatzeko, baina burututako lanak

zehaztasunez argitaratu gabe (1941). Ondoren, berrikusketa orokorrak egin

dira induskatutako sekuentziako material arkeologikoena I. Barandiaran

Maesturen eskutik edo aro espezifikoena. Gaur egun, 2008. urtetik,

proiektu berri bat garatzen ari dira aztarnategian M.J. Iriartek zuzenduta,

sekuentzia klasikoa hobeto definitzea ahalbidetzen duen informazioa

lortzeko eta azpiko mailetan jarraitzen duen ebaluatzeko.

Oskolezko lepokoa

Gravetiar aldia

(25.000 urte)

Bolinkoba

(Abadiño)

14

Bolinkoba kobazuloko giza okupazioa Goi Paleolitoko aldi kultural

guztietara zabaltzen da, hau da, gizaki modernoaren (Homo sapiens)

etorreratik orain dela 30.000 urte, azken izotz aroaren amaierara arte orain

dela 10.000 urte. Bereziki ugariak dira E eta F mailatan aurkitutako material

arkeologikoak, gravetiar garaira egotzitakoak.

Tamalez, indusketa arkeologikoak diziplinaren garai goiztiar batetan burutu

ziren eta informazioaren kalitatea ez da zehatza. Ez dugu ezagutzen oskol

ezberdinen arteko erlazio espaziala. Zintzilikari moduan erabili zirela

badakigu baina ez pieza bakar bat edo hainbat eratu baziren lepoko

moduan, edo arropa edo gorputzarentzat beste apaingarri mota moduan

erabili baziren. Lepokoaren berreraiketa idealizatu bat da, alegia. Hala ere,

badakigu oskol horiek guztiak zintzilikari moduan erabili zirela mutur

batean zulatuta daudelako.

[D.G.M.]

Barandiaran Ayerbe, J.M. 1950. Bolinkoba y otros yacimientos paleolíticos en la sierra de Amboto (Vizcaya). Cuadernos de Historia Primitiva, 5 (2), 73-112.

15

Kortezubiko Santimamiñeko kobazuloa Bizkaiko historiaurrearen benetako

ikurra da, bai bisonte eta zaldizko santutegi magdaleniar bat dagoelako, bai

duela ia mende bat goiz aurkitu zelako.

1916an, haur talde bat barrunbean barneratu zen pinturak aurkitu arte, eta

laster nabarmendu zen barrunbearen sarreran okupazio-maila batzuk

zeudela, 1918 eta 1926 bitartean Telesforo Aranzadi, José Miguel

Barandiarán eta Enrique Eguren euskal arkeologiaren gurasoek industu

zituztenak. Aipatutako pieza 1923ko indusketa kanpainan aurkitu zen.

Jaurtigaia eusten duen muga dagoen muturra baino ez da kontserbatzen.

Orein adarrean egina dago eta bertan grabatu batzuk identifika ditzakegu.

Zehazki, izar formako bi zeinu eta irakurketa irudi zailago bat, animalia buru

bat izan daitekeena, beharbada zaldi batena. Berreskuratutako zatiak 8x1

cm-ko neurriak ditu.

Propultsatzailearen funtzionamenduaren printzipioa oso sinplea da:

palanka efektuan oinarritzen da, xabalina bat euskarri baten bidez

propultsatzeko. Hemen, indar fisikoa da irismenaren faktore nagusia,

xabalina propultsatzailearen gainean orekan mantentzeko

trebetasunarekin batera.

Santimamiñeko

Propultsaile

dekoratuta

Madelein erdikoa

(14000 urte)

Kortezubi

16

Santimamiñeko kobazuloa

Ehiztari propultsailea erabiltzen

Mekanismoa oso sinplea bada ere, abantaila handiak ditu aurreko ehiza-

sistemekin alderatuta, lantzen bidez, besoak egiten duen propultsioa baino

ez. Batetik, ehiztariaren eta animaliaren arteko aurrez aurreko liskarrak

saihesten dira, oso ekintza arriskutsua baitzen, eraitsi beharreko

animaliaren arabera. Bestalde, aurrea hartzeko gaitasuna eskaintzen du,

distantzia jakin batera ehizatu ahal izateko. Hau da, animaliarengana

hainbeste hurbiltzea beharrezkoa ez denez, hau ez da ehiztarien

presentziaz hain erraz ohartarazten, horrela harrapakin erraza delarik.

Propultsatzaileen erabilera ez da Paleolitikoarena bakarrik, hainbat

aldaeratan, kronologikoki eta kulturalki oso urrun dauden kulturetan ere

dokumentatzen da (kolonaurreko aborigenak, eskimal herriak, etab.), kasu

batzuetan ia gaur egun arte iraunez (Australiako aborigenak).

Europako Izotz Aroan, lehen propultsatzaileak Solutrense (duela 17.000

urte gutxi gorabehera) bezala ezagutzen den garai kulturalaren azken

faseei dagozkie, baina bereziki ugariak dira erdi mailako Magdaleniensean

(duela 14.000 urte), garai horretan dekoratuak baitira benetako artelanak

sortuz. Ezin da baztertu aurreko uneetan erabiltzea, ezta arrastorik utzi ez

duten eta, beraz, tresnaren jatorri zehatza zehaztea eragozten diguten

materia galkorrekin (zura) fabrikatzea ere.

Paleolitoko propultsatzaile gehienak Frantziako Pirinioetako kobazuloetan

aurkitu dituzte, eta, neurri txikiagoan, Dordoñan eta Erdialdeko Europan.

Kantauri isurialdean aurkikuntzak oso urriak dira. Santimamiñekoari,

segurtasunez, El Castillo, La Garma edo El Miron leizeetako

propultsatzaileak gehitu ahal dizkiogu.

[D.G.M]

Aranzadi Unamuno, T.; Barandiaran Ayerbe, J. M. (1935): Exploraciones de la caverna de

Santimamiñe (Basondo, Kortezubi). 3. Memoria. Aztarnategi aziliar eta paleolitikoak.

Aldundiaren inprenta. Bilbo.

López Quintana, J. C.; Guenaga Lizasu, A. (2011): la Cueva de Santimamiñe. Berrikuspena

eta eguneratzea (2004-2006) Kobie aldizkaria. BAI.1. seriea

17

Lumentxako kobazuloa Lea-Artibai eskualdean dago, Lekeitioko udalerrian,

Lea ibaiaren bokalean, hain zuzen ere.

Kobazuloa Kakueta inguruan dago, Lumentxa mendiaren hegoaldeko

magalean. Kalbarioa ere esaten zaio gailurrera daraman gurutze-

bideagatik, itsas mailatik 120 metroko muino bat, Isuntzako badian

zuzenean irekitzen dena.

Lumentxako kobazulorako gaur egungo sarrerak 2,5x3,5 metroko neurriak

ditu, eta areto handiago edo ez hain zabal batera ematen du, non

indusketa arkeologikoak garatu ziren eta, aldi berean, alboko galeria

estuagoekin lotzen den.

Lumentxa esku-hartze zientifikoa egiten den Bizkaiko Lurralde Historikoko

lehen kobazuloetako bat da. Izan ere, haren aurkikuntza Santimamiñeko

kobazuloaren indusketa prozesuan gertatzen da, Euskal Herriko

arkeologiaren gurasoen aldetik: Enrique Eguren, Telesforo Aranzadi eta

Jose Migel Barandiaran. 1921eko abuztuaren 12an, azken honek kobazuloa

bisitatu zuen, bere potentzial arkeologikoa ziurtatuz. Indusketek,

beranduago hasiko dira, 1926an, eta 1929ra arte iraungo dute, lehen fase

batean.

Plaketa apainduta

Goiko-azken

Madeleine

(12500 urte)

Lumentxa

(Lekeitio))

18

Lumentxako plaketaren kalkoa

Madeleineko oreinaren adarra

Soucyren hagaxka

Esku-hartzeari esker, Paleolitoaren, Aziliensearen, Neolitoaren eta Metalen

Aroko giza ehorzketen amaierako uneen zazpi okupazio maila ezberdin

identifikatu ahal izan ziren. Erromatarren garaiko zeramikak ere azaleran

agertu dira.

Pieza 1927ko udan agertu zen ohiko arpoiak dituen magdaleniar zatia

esploratzean, 1,20 metroko sakoneran aurpegi leunduko hematite-plakatxo

gorri bat aurkitu zuten. Hiru puskatan agertu zen: bi irailaren 5ean, eta

hirugarrena hurrengo egunean. Hauek, toki ezberdinak hartzen zituzten,

sakontasuna, nabariki berdina zen arren: beraz, haustura antzinakoa zela

ulertzen da. Agertu zen maila arkeologikoa c deitu izan da, eta

Magdaleniense super-amaierari atxiki zitzaion, hau da, duela 12.500 urte

inguru.

Aztarnategia, berriz, J.M. Barandiaranek industu zuen 1963 eta 1964an.

Ondoren, 1984 eta 1993 artean, José Luis Arribas Pastorrek indusketei ekin

zien berriro.

Euskarria hematite-plaketa gorri bat da (okrea) eta sekzio laua, bi

aldeetatik apaindua.

Aurpegi batean bi zaldi sintetiko grabatu dituzte, horietako bat plaketaren

mugaren gainean "bermatuta", zurda eta solomoa adierazteko. Kontrako

aurpegian zaldi baten burua grabatu da.

Bestalde, Lumentxaren zaldiak buruaren neurriz kanpoko tamainagatik

nabarmentzen dira, legokiokeena baino askoz handiagoa. Ez da artistaren

exekuzio-akatsa, borondatezko adierazpena baizik, eta, gainera, Kantauriko

beste kobazulo batzuetan errepikatzen da, baita Pirinioetan eta Dordoñan

ere, Frantzian, une hauetan.

[D.G.M]

Barandiaran Ayerbe, J. M.; Aranzadi Unamuno, T. (1934): Euskadiko arte mobiliar

magdaleniensearen azterketaren ekarpena (Santimamiñe, Lumentxa, Bolinkoba,

Urtiaga). Eusko Folklorearen urtekaria,

Arribas Pastor, J.L. (1984/1991): Lumentxako kobazuloa. Indusketa-kanpainak.

Arkeoikuska. Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu Nagusia.

Lumentxako kobazulorako sarrera

19

El Polvorín haitzuloa Enkarterrietan dago, zehazki, Venta Laperra auzoan, Karrantzako udal-mugartean.

Haitzuloa, Peña Raneroren magalaren hegoaldeko isurialdean dagoen kareharrizko fronte batetik oinez irekitzen da. Itsas mailatik 180 metrora dago, eta Karrantza ibaiaren egungo ibilguarekiko 100 metro ingurura, zeina Ason ibaiaren erdiko arroan itsasoratzen baita, kilometro gutxira. Altuera berean eta metro eskasetan, beste kobazulo batzuk irekitzen dira, guztira dozena erdi bat direlarik. Horietako batzuk, Venta Laperra edo El Rincon kasu, Paleolito garaiko arte parietala dute barnean.

El Polvorínerako gaur egungo sarrera zabala da, 3,5x8,5 metrokoa, eta 50 metro inguruko galeria estu bati bide ematen dio, alboetako ia galeriarik gabe.

El Polvorín haitzulo arkeologiko gisa aipatzen duen lehen aipamena 1911ko Les cavernes de la Région Cantabrique de Alcalde del Río, Breuil eta Obermaier obra klasikotik dator. Bertan, 1906an Venta Laperraren grabatuen aurkikuntzari erreferentzia egitean, gertuko kobazulo batean material arkeologikoen aurkikuntzaren berri ematen da, deskribapenagatik El Polvorín izan behar duena, nahiz eta haren izena ez aipatu. Duela gutxi El Polvorín kobazuloan bertan grabatu parietal batzuk aurkitu dira, oraindik azterketa fasean daudenak.

Saihets-hezur grabatua

Magdaleniense Final

(12000 urte)

El Polvorín haitzuloa (Karrantza)

20

Baina arkeologia lanak ez dira 1931 arte egingo, Jose Migel Barandiaran eta Aranzadiko Telesforo buru zirela, eta 1958 arte ez dira argitaratuko. Indusketak, leizearen atarian, bi okupazio une eskaini zituen, egileen arabera: bata Metalen Arokoa eta bestea Goi Paleolitoaren hasierakoa – Auriñaciense

2005etik indusketa lanei ekin zaie berriro Rosa Ruizen ardurapean, eta barrunbe osora zabaldu dira: atondoaren hondora, lehen aretora, bigarren aretora eta hondora. Lanei esker, lehen Homo sapiens europarrekin eta azken Magdalenienseko okupazioekin lotutako Auriñaciense zaharreko okupazioak karakterizatu ahal izan dira. Aldi horretan kokatzen da erakutsitako pieza, duela 12000 urte inguru garatu zena.

Erabilitako euskarria tamaina handiko belarjale saihets-hezur bat da, agian bobido handikoa (bisonte edo uro), muturretan hautsia. Hezurraren zati bat estaltzen zuen kareharrizko zehaztapen bat garbitu eta kentzean, grabatutako irudia agertu zen, eta, kaltzitako zarakarrean, molde natural bat, benetan ezohikoa. Grabatua, aurrez aurreko bista batean dagoen orein ar baten buruak osatzen du, non begiak, olarrak eta adarkada ezagutzen diren. Aurpegiaren ingurua obalatua da, aurrealdean zabalgune bat du eta sudurrean beste zabalgune txiki bat. Sudur-aurrealdeko eskualdean hainbat lerro jarri dira.

Arte paleolitikoan tratatutako figurarentzat ezagunak diren paraleloak gutxi dira, batez ere aukeratutako gaiagatik – Oreina –. Animaliak irudikatzeko perspektiba frontala erabiltzea, kasu honetan gertatzen den bezala, oso zabaldua dagoen praktika da, batez ere Magdaleniensearen amaieran, garai horretan kokatzen baita ikusgai dagoen pieza, baina gehienbat ahuntzak irudikatzen dira. Bere diseinu eskematikoa trazu gutxi batzuetara mugatzen da, Kantauri itsasoko erlaitzean zehar grabatuetan ezagutzen den konbentzioa, Pirinioetako mendikatean zehar, eta Dordoñaraino ere hedatzen da.

[D.G.M.]

Ahuntzak, Kantauriko eta

Pirinioetako kobazuloen aurrez

aurreko ikuspegian

Ruiz Idarraga, Rosa. 2005/07: el Polvorín kobazuloa (Karrantza Harana) Arkeoikuska. Zerbitzu Zentrala Eusko Jaurlaritzaren argitalpenak INORA, International Newsletter on Rock Art. 2010: Grotte de Foissac. no 57.

21

.

Ofitaz egindako sei aizkora leunduak aurkezten ditugu. Tamaina txikikoak

dira eta beraien ahoak osorik kontserbatzen direnez, badirudi ez zirela inoiz

aizkora gisa erabiliak izan. Beraz, hildakoen ostilamenduko tresnen parte

izandako Lacilla II-n botozko gauzakiak izan ziren. Kobazuloa Sopuertako

udalerriko Hoyo auzoan kokatua dago, Capetillo mendiaren gailurrean itsas

mailatik 234 metrotara eta kareharrizko harkaitzez osatutako litologia

baten gainean.

Barbadun ibaiaren arro horretan bertan eta Sopuertako udalerrian, sei

kobazulo ezagutzen dira gaur egun. Horietako lau Capetillo mendian

kokatzen ziren eta gaur egun harrobi baten eraginez suntsituak izan dira

baina ikerketa arkeologikoa egin ondoren. Beste biak ez dira oraindik

ikertuak izan.

Lacilla II, gorpuak hobiratzeko erabiltzen ziren kobazuloetako bat izan zen.

Joan den mendeko 80. hamarkada-arte ezezaguna izan zen ez bakarrik

aztarnategi arkeologiko gisa baita barrunbe natural gisa ere. Hain zuzen,

harrobiko lanen jarduerak utzi zuen agerian. Horrela, harrien ustiapenerako

Aizkora leunduak

Kalkolitoa

(5.000 urte)

Lacilla II

(Sopuerta)

22

fronte berri bat zabaltzeko beharrezkoa zen Kamioientzako pista berri bat

egiterakoan, kobazuloaren sabaia hautsi egin zen azalean zeuden hezur

guztiak agerian utziz.

Harrobi honen jarduerak aztarnategiaren suntsipena ekarriko zuela

kontuan hartuta, hau gertatu baino lehen, premiazko indusketa osoa egin

zen bertan. Indusketa lanak 1987tik 1988ra bitartean aurrera eraman ziren.

Haitzuloaren hondoa eta alboak aprobetxatuz modu anarkiko batean jarrita

zeuden hezur pilaketa batzuen indusketa lanak egin ziren. Beharbada,

kobazuloan izandako hileta jarduera biziaren ondorioz, beharrezkoa izan

zen aztarnategiaren azalean zeuden lehenagoko ehorzketak baztertzea

lurperatze berriak kokatu ahal izateko.

Pilaketa hauekin batera, hildakoen gorpuekin hobiratutako hileta tresna

eta apaingarriak ere aurkitu dira. Funtsean, aizkora leunduak,

zintzilikarioak, hezurrezko puntzoiak eta silex piezak dira.

[D.G.M.]

Gil Abad, D. 1988. Cueva sepulcral de Lacilla II (Sopuerta, Bizkaia). Arkeoikuska, 88, 132-134.

23

Urratxako buru-hezurra, gizon heldu berdinaren beste hezurrekin batera,

Urratxa III haitzuloan berreskuratu zen. Haitzuloa Urratxako Haitzaren

hegoaldean kokatzen da 1000 metroko altitudean, Gorbeiako

mendigunearen inguruan.

1981.urtean, "Bizkaiko Espeleologia Taldea” taldearen eskutik aurrera

eraman zen Gorbeiako leizeetako ikerketan zehar, gainazalean material

arkeologikoen aztarnak aurkitu ziren, zehazki, giza hezurrak, fauna, silexeko

zatiak eta objektu zeramikoak.

Handia eta sendoa den buru-hezurrak, zenbait zatitan hezur falta aurkezten

du, goiko masailezurreko hortzeriatik 3 pieza kontserbatzen direlarik soilik,

besteak hil ostean galdu zirelako. Hortzeriaren pieza guztiak kontserbatzen

ditu erdiko bi ebakortzak izan ezik. Elikadura motak eragindako hortz

urradura nabarmena da. Masailezurra handia eta nahiko sendoa da,

kokotsa zorrotza eta irtena da. Bekokia eta aurpegia zabalak dira kopeta-

hezurreko protuberantziak apenas nabariak direlarik. Ezkerreko koxala eta

indibiduoaren bi femurrak ere aztertu ziren. Zehazki, eskumako femurretik

C14 datazio bat burutu zen, 3405±70 B.P. data eman zuena.

Giza buru-hezurra

Brontze Aroa

(4.000 urte)

Urratxa III

(Orozko)

24

Ikerketa honetatik abiatuz, Urratxa III-ko gizona, bere ezaugarri

metrikoengatik eta morfologikoengatik kromañon bat dela adierazi ahal

dugu, 163zm-ko altuera izango zuen eta 25 eta 35 urte bitarte zituela hilko

zela kalkulatu da.

Kobazuloan, oro har, 1983. urtean indusketa arkeologikoa gauzatu zen

metodo arkeologikoa erabiliz, Margarita Muñoz Salvatierraren

zuzendaritzapean, kanpaina bakarrean. Kobazuloa, giza ekintzaren

ondorioz oso alteraturik zegoen.

Kobazuloko estratigrafiak bi sektoreetan maila arkeologiko emankor

bakarra eskaintzen du (II. maila), baina bere barnean berreskuratutako

materialek konplexu kultural ezberdinen nahasketa bat adierazten dute.

Aziliarra da hobeto adierazita dagoena, kobazuloan gauzatzen den

lehenengo giza okupazio momentua definituz (duela 11.000 urte). Hezur

industria eta industria litikoaren presentzia nabarmentzen da hemen eta

zehazki kantal margotu interesgarri bat. Brontze Aroa, duela 3.500 urte,

gure protagonista dagokion aldia eta berreskuraturiko aztarna zeramikoak

erlazionatu egiten direnarekin.

Urratxako gizona kobazulotik gertu kokatzen zen zonalde batean bizi zen

eta giza talde bateko kidea izango zen. Hauek isolaturik egongo ez zen

populazio bat osatuko zuten, txikia izango ez zena, beste giza taldeekin

harremanetan egongo zena. Talde hauek kobazuloari hileta funtzioa

emango zioten soilik. Ehorzketa erritua praktikatzen zuten, gorpua lurraren

gainean uztean zetzan, gehienez, agian, lur apur bat botako zuten honen

gainean eta hileta hatu bezala gorpuaren ondoan objektu zeramikoak

jarriko zituzten.

Hileta erritu mota hau kantabriar zonaldean, Aragoin eta Mesetako

Iparraldeko zonaldean, Kalkolitiko garaian bereziki eta Brontze Aroko

lehenengo momentuan oso ohikoa zen.

[S.A.S.]

Muñoz, M., Berganza, E. 1997. El yacimiento de la cueva de Urratxa III (Orozko, Bizkaia). Universidad de Deusto (Cuadernos de Arqueología), Bilbao. Garralda, M.D. 1983. El hombre de la cueva de Urratxa III (Vizcaya). Kobie (Revista de Ciencias), 13, 125-134.

25

Aurkezten dugun pieza Kobeagako (Ispaster) hilobi-kobazuloan aurkitutako arkulari-besokoa da.

Arkulari besoak, Kalkolitoko eta Brontze Aroko (K. a. 2500-K. a. 1800) objektu oso bereizgarriak dira. C.). Plaka luzanga eta estuak izan ohi dira, muturretan zuloak dituztenak, eta, hortik, kordel bat pasatuko litzateke, piezari eutsi ahal izateko.

Hemen aurkeztu genuena hilobi-hosto baten barruan aurkitu zen, hainbat ehorzketekin batera beste objektu batzuekin batera: zeramika zatiak, litika industria, hezur industria eta, batez ere, apaingarri pertsonalak.

Morfologia lauangeluarra eta ertz biribilduak ditu, neurri txikiak ditu, 45mm x 16 mm eta 3 mm-ko lodiera, ofitaz egina dago eta zulo bat du mutur bakoitzean, eta tamainari dagokionez desberdinak dira. Tamainaren, morfologiaren eta zuloen arabera, elementu horien irakurketa tipologikoa egin dezakegu.

Hori egiten lehenak britainiar arkeologoak izan ziren, non, testuinguru megalitikoetan eginiko indusketetan, arkulari-besoko ugari zituzten kanpai aberatsak aurkitu zituzten, beraiek izan zirelarik azterlan tipologikoen sortzaileak. Izan ere, gaur egun oinarrizko hiru aldagaietan oinarrituta egiten dira analisi deskribatzaileak: zulo kopurua, alboetako morfologia eta sekzioa.

Arkulari-besokoa

Kalkolitoa

(2500- 1800 K.a)

Kobeaga I haitzuloa (Ispaster)

26

Pieza honetan interesa pizten digun gaietako bat bere funtzionaltasuna da.

Ikertzaile batzuek arkugintzako pieza babesle baten alde egiten dute;

arkuaren sokaren kolpea moteltzeko (egungo arkuterian ikus daitekeen

bezala). Hala ere, aukera horren kontrara, beste egile batzuek defendatzen

dute beren gainazalek dituzten markek eta ildaskak adierazten dutela

zorroztaile gisa erabiltzen dituztela.

Lehen teoriaren defendatzaileek, azken aurkikuntzen testuingurua aipatzen

dute, besoak, lurperatutako gizabanakoren baten besaurrearen inguruan

aurkitzean. Eta zorroztaile gisa erabiltzeari erreferentzia egiten diotenek,

berriki egindako analitiketan, zorrozteak sortutako urraduraren ondorioz

gainazaleko ildoetan itsatsitako metalen arrastoak aurkitu dituzte.

Esperimentazioa eta erabilera-aztarnen azterketa (trazeologia) ere ez dira

guztiz erabakigarriak; izan ere, bi aukerak baliozkotzat jotzen dituzte, eta

testuinguru jakin batzuetan bateragarriak ere izan daitezke.

Kobeagaren kasuan, kobazuloaren testuinguru estratigrafikoa ez da guztiz

argigarria; izan ere, estratigrafiak oso homogeneoak izaten dira hilobi-

kobazuloetan, eta ez du laguntzen ehorzketak dagokien ajearekin lotzen.

Eta, gainera, kasu honetan, hosto kanpaniformeetan hain bereizgarria den

besokoa ez doa periodoari izena ematen dion ohiko zeramikarekin batera,

baina, aldi berean, garai horretako gainerako "Pack" arekin guztiz

parekagarria da.

Euskal Autonomia Erkidegoan, bidegurutzearen kokapen geografikoa eta

korronte kulturalen topagunea dela eta, kanpai-formako elementuak aurki

daitezke, batez ere dolmen munduan, iparraldetik eta hegoaldetik datozen

estimuluen etorrera dokumentatuz. Horrek pentsarazten digu Europako

kultura-fenomeno hori "luxuzko" zeramika-eredu interesgarria zela,

portaera eta mezu sozial jakin bat transmititu zuena, eta, gainera, kanpai-

formako pack-a osatzen duten beste "osagarri" batzuekin zabaltzen joan

zena; hain zuzen ere, hor kokatzen da gure arkulari-besokoa.

[E.T.S.]

Muñoz Moro, P. (2007): "Nuevos bases de estudio para los brazales de arquero de la Meseta española. Analisi funtzionala eztabaida baterako hurbilketa gisa ". Cuadernos de Prehistoria y Arqueología de la Universidad Autónoma de Madrid (CuPAUAM).

Alday Ruiz, A. (1995): "Reflexiones en torno al campaniforme. Una mirada hacia el caso vasco "Zephyrvs, XLVIII, 1995. 143-186

27

Goikolau kobazuloa Lea Artibai eskualdean dago, Berriatuko udalerriko Mereludi auzoan. Jose Migel Barandiaranek 1935ean aurkitu zuen aztarnategi arkeologikoa, eta bi eremutan sakabanatutako material arkeologikoak berreskuratu zituen.

Ondoren, 1962an, Barandiaranek berak Mario Granderekin batera, sarrerako sektorean indusketa kanpaina bat hasi zuten. 1980an Carlos Basasek berriro ekin zien indusketei, bere lana barrunbeko nekropolian zentratuz, eta, ondoren, 1988an, atariko sektorean.

Goikolau haitzuloak interes arkeologikoko hiru eremu ditu:

Grabatu parietal eskematikoen multzo bat, azken brontzeari esleitua.

Ehorzketa nekropoli bat, garai baxu inperialeko elementu zeramiko eta numismatiko ugarirekin (HK. III-IV d. C) barrunbearen barruko bi sektoretan kokatuta dago (1. eta 2. eremuak).

Habitat-aztarnategia, egungo sarreraren eta arkeologia-maila bereizien inguruan, hainbat garaitan.

Aztarnategian dokumentatutako okupazio zaharrenak Paleolito amaieran daude, Goi Magdaleniarrean. Ondorengo okupazio gertakariak

Goikolauko lepokoa

Kalkolitikoa

K.a. 2500-1800

Goikolau haitzuloa

(Berriatua)

28

Aurrehistoria Berrian, Kalkolitoan, Brontzean, Burdinean eta Behe Inperioan gertatzen dira.

Barrunbearen hilobi-funtzioa bi eremutan biltzen da: alde batetik, barrunbearen hondoan dagoen 1. gunea ezagutzen da, eta, bestetik, 2. eremua egungo sarreratik 45 bat metrora dago. Berreskuratutako giza gorpuzkiak, 1. eremuan, pertsona heldu bakar bati dagozkio, eta, zonan, gutxienez, 6 helduri, 3 gazteri eta 6 umeri, kontserbazio-egoera txarrean. Bi lurperatze-eremuekin batera doan airea, batez ere, zintzilikario txikiak bezalako apaingarriz osatuta dago. 2. gunean, txanponak, katiluak, zeramikazko edalontziak eta beirazko ontzien hondar oso zatikatuak ere ageri dira.

Azaldutako lepokoa hainbat formatako 110 kontuk osatzen dute (diskoetxeak, zilindrikoak eta obalatuak...), eta tamaina ez oso aldakorrekoak dira (zentimetro bat baino gutxiago). Ia guztiek kontserbazio-maila ona dute eta tonalitate berdexkak eskaintzen dituzte. Oraintsuko historiaurreko eta antzinateko lurperatzeekin lotutako hatz-marketan kolore berdeko kontuak agertzea nahiko ohikoa da. Dena dela, Goikolauren kasua salbuespenezkotzat jo daiteke Kantauri isurialdean, kontzentrazio handia duelako. Harri berdeko kontu horiek, jauzkari zuri eta beltzekin, "Kalaita" gisa identifikatu izan dira tradizionalki, nahiz eta oso gutxitan egin diren hori berresten duten analisi kimikoak.

Leizeetako ehorzketa kolektiboa, azken Neolitotik aurrera hedatzen den hil praktika bat da, eta bereziki bizia da Brontze Aroan. Oro har ez bada ere, bere erabilera Goi Erdi Arora arte luzatzen da. Errituala gorpua lurrean uztea zen, inolako hobirik edo estalkirik egin gabe. Behin hara iritsitakoan, erabat abandonatzen zen bere ajuarraren ondoan, ahal zela barrunbearen alde banatan.

[D.G.M.]

Basas Faure, Carlos: indusketak Goikolaun. 1980-1981eko kanpaina. Nekropolia. Zainak. Cuadernos de Antropologia-Etnografía, No. 4, 1987

Gorria, Anastasio: Goikolauko giza aztarnen azterketa. Zainak. Cuadernos de Antropologia-Etnografía, No. 4, 1987

29

Jose Migel Barandiaranek, Telesforo Aranzadik eta Enrique Egurenek

egindako indusketetan 1919an Santimamiñeko koban aurkitutako edalontzi

zeramiko bat da aurkezten dugun pieza.

Ontzi hemiesferiko bat da, 14 zatiz osatua, eta deigarria egiten zaigu lerro

ebakiz egindako dekorazioa. Zeramikazko edalontzi bat da, hormek profil

ganbila marrazten dute, eta basoari forma itxi samarra ematen diote

(ahoaren diametroa sabelak edo gorputzak ematen digun gehieneko

diametroa baino txikiagoa da).

11 lerro edo lerro ebaki paralelo ditu ontziaren ahoarekiko, eta lerro

zerrenda horren atzetik, gorputzaren bigarren zatian, beste lerro

perpendikular eta zeihar batzuk daude. Horietako batzuek triangelu

itxurako motibo

geometrikoak sortzen dituzte, elkarri ukitzea lortzen ez duten trazuekin.

Bata bestearen barruan txertatuta geratzen diren irudi triangeluar hauek,

otso hortz bezala izendatutako apaingarri motiboak gogorarazten dizkigute

(Brontze Arotik Burdin Arora ikus daitezkeenak).

Santimamiñeko

zeramikazko ontzia

Brontze Aroa

1800-1900 K.a

Kortezubi

30

Triangelu hauek, aldi berean, lerro zeihar txikiz inguratuak daude, bi serie

bertikaletan, irudi espigatu edo begetal bat gogorarazten digutelarik.

Zeramika mota hauek Brontze Arokoak dira (1800-900a). C.) Bizilekuetan

aurkitu direnez, elikagaiak biltegiratzeko edo egosteko edukiontzi gisa

interpretatzeko aukera ematen digute, haitzuloak garai horretan har

zitzakeen habitaten barruan.

hauek eskuz modelatuta egoten dira, biribilkien urdiketa edo

gainjartzearen teknikarekin, aplikazio plastiko ezberdinekin edo ebakiekin

apainduta, kasu honetan bezala. Labe irekietan eta lurrean

induskatutakoetan egosten dira, eta errekuntza eta oxigenazio

erregularra ez da beti erregularra izaten; horrek kolorazioa eta akabera

desberdinak eragiten ditu.

Garai hartako zeramika teknologiaren alderdiez aparte, pieza honetan

egin den zaharberritze eta lehengoratze prozesu bolumetrikoa

nabarmendu nahi izan dugu. Ontzi horren bolumetria osoa berreraiki nahi

izan da, imanekin ainguratzeko teknikaren bidez kontserbatutako

zatietatik abiatuta.

Teknika hori 70. hamarkadatik aurrera hasi zen erabiltzen kontserbazio-

eta zaharberritze-lanetan, objektuen jatorrizko profila ahalik eta

inpakturik txikienarekin berreraikitzeko jatorrizko piezetan (eskaiolarik

eta itsasgarririk gehitu gabe), itzulgarritasun-irizpideari jarraikiz. Imano-

disko txikien bidez zeramikazko zatiak eta erretxinazko euskarria eustean

datza. Molde hori marrazketa arkeologikotik lortutako datu errealetatik

eta zatien azterketa teknikotik abiatuta sortu dute.

Berreraikitze bolumetrikoaren helburu didaktikoa ontzi zeramikoaren

irudi osoa ezagutaraztea da, haren irakurketa estetikoa erraztuz eta

ikusleari kronologia honen historiaurreko buztingintzari buruz dugun

ezagutza osatzea ahalbidetuz.

[E.T.S]

Bibliografia:

Rodriguez Rodriguez, M.A. (2017): "Análisis de Sistemas Magnéticos Aplicados a Uniones

de Fragmento. Doktorego tesia. Valentziako Unibertsitate Politeknikoa.

Apellaniz, J.M. (1973): "Historiaurreko kulturen materialen corpusa, Euskal Herriko

haitzuloetako biztanleen zeramikarekin". Munibe 1. gehigarria. Donostia.

31

Arkeologi Museoak bere erakusketa iraunkorra osatzen duten objektuak

ezagutarazteko erabiltzen duen pieza Galdamesko Arenaza I kobazuloan

berreskuratutako lantza-punta bat da.

Brontzez egina dago (kobrezko eta eztainuzko aleazio bat) eta hosto zorrotz

bat du, bi aleroi simetriko eta erdiko zurtoin bat, zati batean uxatua, ziri

batekin finkatzen zen makila edo astil bat ahokatzea ahalbidetzeko. Juan

Maria Apellanizek aipatutako aztarnategian egindako indusketetan

berreskuratu zen. Bertan dokumentatutako giza okupazioaren sekuentzia

luzetik, Paleolitoaren amaieran hasten dena, azken brontze deritzonean

geldituko gara (K. a. 1200 eta K. a. 750 bitartean). A), gure piezari dagokion

une kulturala.

Objektuaren funtzionaltasun gerlariak eztabaidaezina dirudi, hala ere, ezin

dugu baztertu beste erabilera batzuk izatea. Bere ahoaren analisi

mikroskopikoari esker, oraindik egiteko dagoen lanari esker, gerra-funtzio

hori bakarrik bete zuen edo, aitzitik, beste batzuk izan zituen egiaztatu ahal

izango da, beharbada bere jabeak bere ospea taldearen aurrean

erakusteko atesatutako objektua izanik. Azken zentzu horretan, kobazuloa

okupatu zuten jendeen ohiko ekipamenduaren artean horrelako material

metalikoen arrarotasuna nabarmendu beharko litzateke.

Lantza punta

Azken Brontzea

(1200 eta 750 K.a)

Arenaza Haitzuloa (Galdames)

32

Fabrikatzeko erabilitako teknikari edo egin ahal izan zen lekuari

dagokionez, zehatz-mehatz aztertu behar dira objektua eta haren

testuinguru arkeologikoa.

Arenaza I aztarnategiak ez du ebidentziarik eman (labeak, galdaketa-

hondarrak …) objektua han egin zela uste izateko. Era berean, ez zen egin

behar beharrezko baliabide mineralik ez duen eta antzeko ebidentziarik

ezagutu ez den inguruko lurraldean. Badirudi, beraz, pieza beste leku

batetik ekarri zutela.

Hala ondorioztatzen da erabilitako aleazio metalikoaren kalitatetik eta

ezaugarrietatik eta objektuaren formatik ere, Europa Atlantikoko Azken

Brontzean fabrikatutako lantza-punta askoren antzekoak. Izan ere,

lurraldea ez zegoen isolatuta, eta lurreko eta itsasoko komunikazio-bide

desberdinek objektuen, ideien, informazioaren eta ezagutzen trukeak eta

zirkulazioa erraztu zuten. Objektu, ideia eta ezagutza horiek eskualde

atlantikoko eremuetatik bertatik iritsi ziren, bai eta merkataritzarekin

lotutako leku urrunagoetatik ere, adibidez, Europako erdialdetik.

Gure lurraldean lortu ziren berritasun horiek gizarte hartzaileetan eragina

izan zuten, eta eraldaketak eragin zituzten. Zentzu horretan, Arenaza I

lantza punta Brontze Final osoan zehar gertatuko diren aldaketa sakonen

lekuko da.

Hala, pieza berreskuratu zen kobazuloa bizileku gisa utzi zen, eta bertako

jendeak aire zabaleko lekuetan jartzea erabaki zuen, kasu askotan

egonkorrak. Garai hartan ezagutu ziren berrikuntza teknikoek eragina izan

zuten zenbait jardueratan, hala nola zeramikaren fabrikazioan,

nekazaritzan -orain gure lurraldean behin betiko bultzada jasoko du-, edo

metalurgian bertan, zeina erabat berrituta geratuko baita burdinaren

etorrerarekin, brontzea ordezkatu behar duen metala lanabesen

fabrikazioan. Denborarekin hileta praktika tradizionalak ere aldatuko dira,

eta gorpuen ehorzketak gorpuak errausteari utziko dio.

[J.L.I.A.]

Apellaniz Castroviejo, J. M. (1974/1980): bederatzigarren indusketa kanpaina Arenaza I

haitzuloan (San Pedro de Galdames, Bizkaia). Kobie, 6 - 10

Altuna Echave, J.; Mariezkurrena Gastearena, K. (2007/08): Arenazako kobazuloko

(Euskal Herria) biztanleek Brontze Aroan animalia-jatorriko elikadura-aztarnak. Veleia

(historiaurreko azterketa, antzinako historia, arkeologia eta filologia klasikoa), 24-25 (2.

zk.)

33

Balzolako aztarnategiko aztarna arkeologikoen hondoa osatzen duten objektuen artean (Dima, Bizkaia), beira urdin iluneko ontzi txiki bat dago, ia opakua, antzinako berreraikuntza batean, jatorrizko piezaren zortzi zatitatik lortua.

14 zentimetroko altuera duen pitxer txiki bat da, eta haren funtzionaltasuna ontziaren ertzaren eta sorbaldaren artean bertikalki jarritako helduleku baten presentziatik nahiz hiru lobulutan modelatutako ahoa duen formatik ondorioztatzen da. Lobulu horietako bat ardatz berdinean lerrokatuta dago heldulekuarekin, isurbide gisa jarduteko. Ahoaren forma horrek, beirazko pitxer txikia, zeramikatik lortutako tamaina handiagoko beste forma batzuekin lotzen du, eta, grezierazko oinochoe hitzaren pean, antzinako mundu zirkunmediterraneoan, mahaiaren zerbitzurako erabili zirenak, ardoa, anfora edo kratera batetik, jankideak edaten zuen ontziraino eramanez. Pitxer txikiaren gorputzak udare alderantzizko forma du, oinarrian disko txiki bat duela objektua egonkortzeko. Gorputzaren gainean, sorbaldatik oinarriraino, ebaki fin batzuk ikusten dira, marrazki errepikakor batean antolatuak. Lepoan ere hiru birako ebaki helikoidal bat dago.

Objektuaren jatorria ez dago argi finkatuta. Pieza hau aztarnategiarekin lotzen duen datu bakarra 1952an Bizkaiko Museo Historikoan utzi zela da, jatorri horretako beste material batzuekin batera. Material horiek hogei

Oinokhea biti-orean

Burdin Aroa

(Mendeak. K.a. I. d. C.)

Balzola (Dima)

34

urte lehenago berreskuratu zituen Jose Migel Barandiaranek aztarnategian. Piezaren berezitasuna gorabehera, hura berreraikitzea eragin zezakeena, Bizkaiko historiografian ez da haren aipamenik jasotzen, eta, beraz, ez da objektu argitaratua, eta ez dago jasota inoiz azaldu zenik.

Izan ere, Balzolaren pitxerra pareka daitekeen paralelo guztiek, berau interpretatzeko informazioa aurkitzeko baliabide bakarra dena, Mediterraneo inguruko testuinguruetarantz seinalatzen dute, eta VI a mendeetako datetara. C a i d. C. Objektuaren faltsifikazioa baztertu egiten da piezaren berezko ezaugarriengatik, batez ere hura egiteko erabilitako teknikagatik. Teknika horrek hareazko nukleoaren gainean duen manufaktura adierazten du, eta hondarrak oraindik ere ontziaren barruko horman itsatsita daudela antzeman daiteke.

Erreferentziazko testuinguru arkeologikorik ez dagoenez, ezin dugu zehaztu objektuaren erabilera erreala, eskuarki baltsamoak, olioa edo lurrinak edukitzeko ukendu gisa identifikatzen dena, edo Balzolako kobazuloa bezalako banaketa-sareetatik hain urrun dagoen leku batean egotearen arrazoiak. Hala ere, horrek ez du esan nahi objektuaren berezitasuna onartzen denik Bizkaiko eremu geografikoan, eta gure lurralde-esparruan duen salbuespena nabarmentzen denik.

[J.L.I.A.]

Marcos Herrán, F.J. 2014. Balzolako kobazuloaren aurkikuntza bitxia (Dima, Bizkaia): oinokhoe bat beira-orean. Kobie (Serie Paleoantropologia), 33, 79-88.

35

Larraganenako hilarriaren historia 1983an hasi zen arkeologiaren esparruan. Urte

horretan, historiako hiru ikaslek pieza hori aurkitu zuten erdi lurperatuta, Gorlizko

Larraganena baserriko lorategian. Antzinako eguzki-erlojutzat dute, eta ertza

metalezko tresnak zorrozteko erabiltzen zuten inguruko herritarrek. Lurpetik

atera, garbitu eta finkatu ondoren, Bilboko Euskal Museoko hilarri-bilduman sartu

zuten. 2009. urtean, Arkeologi Museoko bilduma iraunkorrera gehitu zuten,

Burdin Aroari eskainitako aretoan.

Hilarriak disko itxura dauka eta hareharrizkoa da. 0,95 metroko diametroa du, eta

0,20 metroko lodiera. Ertzean, hainbat arrasto ditu; pieza zutik mantentzeko

oinaren edo zurtoinaren aztarnak direla uste dute.

Gainazal guztiak apainduta daude, baina teknika eta motiboak desberdinak dira

batetik bestera. Diskoaren ertzak bi ebaki zuzen, paralelo, ditu. Bi aurpegi

borobilek antzeko dekorazioa agertzen dute: zirkulu txikia erdian eta sei eraztun

zentrokide. Eraztun horietako batzuk beheratu egin dituzte beste batzuen erliebea

nabarmentzeko. Gainazala leuna da, kasu batean izan ezik; koroan behe-erliebean

egindako 33 triangelu ditu, zati-plano erradialdunak.

Obra amaitu gabe geratu zen. Apaindutako orlaren triangeluetako

batzuk ez dira erabat beheratu, oraindik ere artisauak harrian

marrazteko markatu zituen alboko ebakiak bereizten direlarik.

Atzeko aurpegian antzeko koroa bat edo, halakorik ezean, eraztun

Larraganenako

Hilarria

Burdin Aro II

Larraganenako

Baserria (Gorliz)

36

Zerra-hortzen dekorazioaren xehetasuna

Berregako hilarria (Murgia)

beheratu bat ez egoteak, zentzu berdinean adieraziko luke, lerro

ebakien bidez marraztuta agertzen baita orlari dagokion posizioa.

Ondorioz, artisaua zati ezberdinak lantzen joan zen modua berregin daiteke,

lehenik objektuaren disko-forma lortuz eta ondoren dekorazio motiboak etapa

ezberdinetan planteatuz. Era berean, lanean erabilitako tresnen aztarnak aurkitu

genituen, eraztun bakoitza definitzeko erabili zuen konpasa, euskarri izan zuen

lekuaren arrastoa geratzen delako, edo orla horzdunerako triangeluak marrazteko

erabili zuen "araua". Harginaren trebezia ere argi geratu zaigu, bere lanaren

kalitateagatik.

Duela gutxi zorrozteko harriaren funtzioa betetzen zuen, bere kantuaren zati bat

deformatzen duten dentelloi handiak horren froga ona dira.

Ez dauka bere jatorriari edo funtzioari buruzko orientazioa ematen digun

inskripziorik. Gainera, berreskuratutako objektua da, testuinguru arkeologiko jakin

batekin zerikusirik ez duena, kronologikoki kokatzen duena, eta bere funtzioaren

edo garaiaren berri ematen diguten beste aztarna batzuk dituena.

Egoera horretan, haien ezaugarri formaletara jo behar dugu. Horrela, bere disko-

forma eta berau apaintzen duten motiboetako batzuk Berreagako (Zamudio,

Gamiz-Fika), Santa Elena Emerandoko (Meñaka) edo San Martin de Finagako

(Basauri) kastroaren aleetan ere aurkitzen dira. Konparazio horretatik abiatuta

identifikatzen da objektua hilarri batekin, lurraren gainean eraikitako

oroitzapenezko monumentu batekin, beharbada hilobi-dedikazioko lekuei

dagokienez. Aro aldaketaren inguruko kronologia posible bat ere ematen zaio,

kastroak Bigarren Burdin Aroan bizi ziren populazioekin lotua. Erromatar

mundutik iristen den eraginarekin zerikusirik ez duten gizarteak dira, eta haien

presentzia jada nabari zen lurraldean. Horren lekuko da Gorlizen berreskuratutako

hilarri honen hargintza lan ona.

[J.L.I.A]

Gaubeka, L.; Gonzalez, A.; Salazar, A. (1983): Larraganenaren hilarria (Gorliz. Bizkaia) ", Kobie, 13,

Unzueta Portilla, m (1994): la estela prerromana en Bizkaia. Ekarpen berriak eta interpretazio historikoaren entsegua Cuadernos de Sección. Antropologia-Etnografia 10. Eusko Ikaskuntza

Piezaren atzealdea

37

Maruelezako kastroa, Arrolako Oppidum ere deitua, Mendata, Arratzu eta Nabarniz udalerrien arteko muino altu batean dago. Burdin Aroko gotorleku bat da, K. a. IV. mendea bitartean bizi zena. C eta i d. C: harresiaren barruan 8 hektareako azalera du, eta beste horrenbeste harresiaren kanpoaldean.

Aztarnategiari buruzko aipamenak daude jada XIX. mendearen lehen herenean, eta, ordutik, aldian aldiko ikerketak egin dira; beraz, Arrola Bizkaiko arkeologiaren aztarnategi emeritu gisa aipa dezakegu, hiru mendetan zehar egindako esku-hartzeekin. Mende honen hasieran indusketa, sendotze eta zaharberritze lanak egiten ari dira.

Azaldutako pieza 2014ko indusketan berreskuratu zen, antzeko ezaugarriak zituzten beste bost zatirekin batera. Ale guztiak defentsa horren erorketaren ondorioz eratutako betelanaren oinarri-eremuan aurkitu ziren, bigarren posizioan.

Pieza hareharri tabularreko plaka bat da, forma paralelepedikoa eta kolore grisaxka duena, harresia eta kastroko etxebizitzak eraikitzeko erabili diren gainerako materialen berdin-berdina, zonako substratu harritsutik datozenak.

Taula

(IV. K. a – I. K.o mendeak)

Arrolako oppiduma (Arratzu)

38

Neurriak 4 cm-ko lodierakoak dira, eta gehieneko luzera 20 eta 21 cm artekoa da. Oinarrian 14 cm inguruko zabalera du; goialdean, berriz, 18,5 cm-koa.

Bi aurpegiak motibo geometriko tartekiekin ornatuta daude, eta horien motiboak desberdinak dira, baina ez, ordea, ebakidura ez oso sakona.

Aurrealdea:

Erretikula bat (burdin sarez), elkarren paraleloak diren 12 lerro ebaki bertikalez osatua, eta elkarren paraleloak diren beste 16 lerro horizontalekin gurutzatzen dena. Goiko aldean, erretikulatik kanpo, bi gurutze daude bata bestearen ondoan jarrita, bi lerro paraleloren bidez eginak. Taula osoa muturretik muturrera gurutzatuz, gurutze bat aurkituko dugu berriro, tamaina handiko lerro bikoitzekin.

Atzealdea:

Itxura ez hain zaindua duen piezaren aurpegi horrek 9 lerro paralelo ditu, goitik behera ebakiak, 20 cm inguruko luzerakoak. Beheko eskuineko ertzetik 11 lerro abiatzen dira sorta moduan, batzuk binakako serieetan taldekatuta. Azkenik, lerro paralelo batzuk aurkituko ditugu, pieza ezkerretik eskuinera altuera desberdinetara gurutzatzen duten binakako multzoetan.

Batzuek elementu horietan mahai jokoetarako taulak ikusten dituzte; beste batzuetan, hilarri gisa interpretatu izan dira.

Arrolako kastroa ikertzen ari den arkeologoak, J.J.Cepedak, ez ditu jarduera zehatz batekin lotu, oraingoz behintzat, baina, dirudienez, apaingarriak edo eraikuntzei lotutakoak izatearen teoriarekin bat egiten du, jolas taulatzat hartu beharrean, pieza jolaserako amortizatuta egongo litzatekeelako, gurutzatzen duten gurutze-trazuek erakusten duten bezala.

Edonola ere, teoria guztiak balekoak izan daitezke, eta interpretazio berrietara irekita daude.

[S.A.S]

Unzueta Portilla, M. 2013. Arrolako esparru gotortua (Arratzu, Mendata, Nabarniz) Arkeoikuska 12, 230-233

Valdes, L. 2009. Gastiburu. Burdin Aroko euskal santutegia. Bibliotheca Archaeologica Hispana 29.Real Historiaren Akademia. Madril. 2 liburuki

Arrolako Opidum-a

Viladongako Castro (Lugo)

Taularen atzealdea

39

Pieza, 1987an Agustín Azkarateren eskutik jakitera eraman zen. Forma

antropomorfoa dauka, 0,46 metroko altuera, lepoak 0,11 metroko zabalera

eta gorputzak 0,23 eta 0,10 lodieraz duen hareharrizko lauza batean landua

dago.

Aurrealdean edo aurpegi nagusian, gizabanako baten irudia aurkezten da,

nabarmenak eta sakonak diren ebakiduren bitartez lortua. Burua, aurpegi

adierazkor bat irudikaturik dagoen disko bat da. Aurpegi hau, orla

perimetral batez zehaztuta dago, barnealdean bi biribil txiki begi modura,

ahoa adierazten duen lerro horizontala eta kokotsa nabarmentzen duten

hiru lerro antzematen direlarik.

Burualdetik sorbalda nabarmenengatik banatuta dagoen, angeluzuzeneko

forma duen hilarriaren gorputzean, ebakidura batzuk bereizten dira. Trazu

hauetariko batzuk, toraxean makurtuta dauden pertsonaiaren besoak eta

eskuak bezala identifikatu dira eta beste batzuk, berriz, arropa iradokitzen

dutela dirudi. Alboak, mozten diren lerro horizontalengatik eta

bertikalengatik markatuta daude. Atzealdeak, burualdeko diskoa betetzen

duen ebakidun gurutze bat aurkezten du.

Hilarri antropomorfoa

Erromatar Garaia

(I. mendea K.o.)

Natxitua

(Ea)

40

Hilarria, errausketa hilobi bat adierazteko erabili zen, non hildakoen

errautsak kokatzen ziren zeramikazko, beirazko edo egurrezko kutxetan,

lurrean eginiko zuloetan edo hileta-esparruen barnean.

Natxituako hilarria, Kontsolazioko Andra Maria eliza parrokialean

zaharberritze lanekin zeuden bitartean aurkitu zen, ondoren, Eleiz

Museoara/Bilboko Arte Sakratuko Museora mugitua izan zelarik.

Dena den, hobeto testuinguraturiko eta latinezko inskripzioak dituzten

antzeko piezak, Picu Castilleu, el Seloriu eta el Fornillu (Asturias)

aztarnategietan aurkitu izan dira eta k.o. I. edo II. mendean datatuak izan

dira. Analogia hauen funtsean, Natxituako hilarria, arte indigenaren

adierazpen bat dela dirudi, non erromatarren eragin estetikoak nabaritzen

diren. Hau horrela izanik, pieza Enperadore Flaviotarren garaian datatu

ahal izan da, k.o. I.mendean, alegia.

Dirudienez, Natxituan bertan edo inguruan kokatua zegoen erromatar

garaiko kostaldeko kokaleku batekoa zen. Izan ere, Natxituako ingurunea,

garaiko testigantza gehien aurkitu izan den Bizkaiko zonaldea da. I.

mendearen erdialdera, Forua sortu zen, indusketetan aurkitutako labeak

eta tailerrak adierazten duten bezala ekoizpen metalurgiko, merkataritza-

izaera eta portu-izaera zuen zentro bihurtzeko nahian. Lekeition, alde

zaharreko eraikinen azpian, garaiko aztarnak aurkitu izan dira, hala nola,

murru lodi bat, nasa bezala ulertua izan dena eta enklabe honi kaia izaera

ematen diona.

Kokaleku hauek, Erromak merkatu berriak bilatzeko eta baliabide naturalak

ustiatzeko zuen interesen eraginagatik sortu ziren. Adibidez,

Somorrostroko meategietako burdina eta Natxituatik oso hurbil dauden

harrobitik lortutako Ereñoko kareharri arrosa edo Ereñoko marmolaren

ustiapena bezala. Erromatarren eskutik buruturiko Ereñoko kareharri

arrosaren ustiapena eta merkaturatzea frogaturik geratzen da, Foruko,

Beleiako edo Arkaiako (Araba) eraikin batzuetan aurkitu ahal delako.

[I.G.C.]

Azkarate, A. 1987. Nuevos testimonios materiales de época romana en Vizcaya. Kobie (Serie Paleoantropología), 16, 143-150.

41

Foruko kokaleku erromatarra Bizkaiko erromatar okupazioaren

aztarnategirik garrantzitsuena eta adierazgarriena da. 1982an hasi zen

indusketak egiten, eta salbuespenak salbuespen, aldizka esku hartzen

jarraitzen du.

Kokagunearen aktibitate handieneko aldia, I. mendearen bigarren erdiari

dagokio. K. a. II. mendea eta K. a. K. a. 46an, bereziki, Flavio eta Antonino

enperadoreen domeinu garaian. III. mendea. K. a. 36an, aztarnategiaren

okupazioan atzerapen nabarmena izan zuen.

Berriz ere, IV. mendearen hasieran, mende honen erdialdera arte,

aztarnategiaren okupazioaren gorakada gertatu zen berriro, mende honen

amaieran behin betiko bertan behera uzteko.

Deskribatu dugun pieza, etxeko giltza bat (clavis), 1992. urtean aurkitu zen

3. egituraren iparraldeko aldearekiko paraleloan doan zanga edo hobi

batean. Bertan, sedimentuak metatzen joan dira denboran zehar (K. a. I.

mendearen amaiera). C IV. (K. a. 36an), horien artean pieza berezi hau

agertu zelarik. 3. egitura Foruan orain arte dokumentatutako handiena da.

Bertan 9 gela aurkitu ziren, tegulae eta inbrizez estaliak, lauzazko zoladura

duen patio baten inguruan artikulatuak.

Foruko giltza

I-II. K.a mendeak

Erromatar finkapena

(Forua)

42

Antefija, tekla eta bizkarreko inbrizea

Foruko finkapen erromatarra.

Berreraikuntza hipotetikoa

Giltza hitzaren etimologia latinezko CLAVEM edo CLAVI hitzetik dator

zuzenean, eta sarrailak irekitzeko erabiltzen den pieza izendatzen du.

Egiturari dagokionez, itxiturako arotzeriako elementu bat da, eta zuzeneko

ukipenean dauden bi metalez (brontzea eta burdina) osatutako

konposizioak ahalbidetu du piezaren kontserbazio-egoera on hori.

Tija edo makila eta burdina forjatuzko paletoia ditu. Sekzio zirkularreko tija

trinkoa, alboko paletoia adarrarekiko angelu zuzenean, barruko hozkarekin

eta kanpoko hortzarekin. Hori da giltza baten pieza gakoa, ireki nahi dugun

sarrailari egokitzen zaion konbinazioa baitauka. Ez du zaintzarik

(paletoiaren profilean ikus daitekeen ildaskadura, tijaraino irekia, giltza

bakoitza fabrikatua izan zen sarrailaren irekierara egokitzen dena).

Eraztunak eta begiak unitate bat osatzen dute, orokorrean apainduraren

ikuspuntutik zatirik landuena dena, eta mekanikoki giltzaren palanka da.

Brontzez egina, laua, laukizuzen formakoa eta goiko muturra

zirkuluerdikoa, piezaren lau aldeetan irteten den moldura batez

bananduak.

Bi aldeetan, lerro zuzenekin ornatuta agertzen da, gurutze ebaki bat

marraztuz, goiko eta beheko markotze lineal bikoitzarekin, gai astral

errepikaria.

Zirkuluerdi-formako errematea du, hiru zulokoa, diametro handiagokoa

erdikoa eta txikiagoa albokoak. Dituen hiru diametroetatik handieneko

zuloa, palanka-gunea, lepoan edo gerrikoan zintzilik eramateko asmo

argirako balio lezake.

Metalezko sarraila, denbora luzez, luxuzko produktu bat izan zen, klase

pribilegiatuek bakarrik erabil zezaketena, eta, orokorrean, kanpoko ateek

bakarrik zuten tresna hau.

Giltzari zuzenean lotutako material zeramikoek ematen duten kronologia,

testuinguruaren arabera, I. eta II. mendeen artean datatzen dute. C.

Giltza hori irekiko lukeen sarraila zein den, ez dakigu, armairu batetik

aztarnategian aurkitutako eraikin edo tailerretako batera izan liteke.

[S.A.S]

Martínez Salcedo, A. 1992: Asentamiento romano de Forua. Arkeoikuska. Servicio

Central de Publicaciones de Gobierno Vasco

Martínez Salcedo, A. 2010: El poblado romano de Forua. Un asentamiento de la

Edad Antigua en Bizkaia. Aunia 29

Egituraren hobia 3

43

Dimentsio handiak, horma lodiak eta profil kurbatua duen zeramikazko

ontzi baten aurrean gaude. Tornuarekin eginda dago eta airea zirkulatzen

zuen labe batean egosita dago, horregatik dauka okre kolore argi hori. Bere

forman nabarmentzekoa da alderantzizko forma duen ertza, kurbatura txiki

batekin, honek eskuekin edo gorputzaren edo besaurrearen kontra

erraztasunez eustea ahalbidetzen duelarik. Ertz horretan, kanal bat

modelatu da, horma konbergenteekin, ontziaren edukia isurtzea

ahalbidetzen duena. Barruko gainazala zimurra eta latza da bertan,

birrindutako kuartzo zati ugari daudelako eta honek, produktu solido

ezberdinak birrintzea eta txikitzea ahalbidetzen zuelarik.

Pieza zaharberritutako bertsio batetan aurkezten da, ontzi originalaren

ertzaren eta oinarriaren zazpi zatien bidez erretxinazko eta iztukuko

euskarri batetan berreginda.

Zatiak Foruko erromatar aztarnategikoak dira eta 1992ko indusketa

kanpainan berreskuratu ziren. Hirugarren eraikinaren iparreko mugaren

alboan zulatutako zanga handi baten hondoa betetzen zuten sedimentuen

artean aurkitu ziren zatiak. Lubakiaren tamainagatik, hau drainatzerako eta

defentsarako, kasu honetan hobi bezala jokatuz, erabili zela jakin ahal

dugu. Motrailuaren zatiak, berreskuratu ziren testuinguru

Zeramikazko

motrailua

Erromatar garai

(I-II. mendeak K.o.)

Forua

(Forua)

44

estratigrafikoagatik, K.o I. mendearen amaieran eta II. mendearen

erdialdearen artean datatu dira.

Beste erabilera batzuk baztertu gabe, adibidez erremedio sendagarriak

egiteko, motrailu hau sukaldean erabili zen prestaketa ezberdinak

elaboratzeko, batez ere saltsak. Literatura klasikoan ontzi honen sukaldeko

erabilera egiaztatuta dago, nekazarien janari umiletan eta baita dirudunen

elaborazio goxoetan ere. De re coquinarian, Marco Gavio Apiciori

egotzitako tratatu gastronomikoan, azaltzen diren plater askotan,

motrailua erromatar sukaldean erabiltzen zen ezinbesteko tresna bezala

adierazten da.

Foruko zeramikazko objektuen artean motrailua ez da ontzi ugariena. Baina

bere presentzia oso interesgarria da, modu batean, momentuko ohitura

gastronomikoetan aldaketak ematen ari direnaren seinale delako.

Motrailua ez da agertzen aurre-erromatar garaiko biztanle indigenen

zeramikazko ostilamenduetan. Hauen elikadura, sukaldeko baxeran

oinarrituta, eltzeetan egositako elikagaiekin lotu dezakegu. Hala ere,

Foruko erromatar herrixkak sukaldeko ekipamendu berri bat aurkezten du,

ugariagoa, bai motrailuengatik baita engobe gorrixka lodi batez estalitako

erretiluengatik ere, tapa zutenak eta labean hainbat errezeta egitea

ahalbidetzen zutenak. Guzti honi, aztarnategian berreskuratutako mahaiko

baxeraren errepertorio zabala gehitu ahal diogu, garai horretan, erromatar

kultura materialari egotzitako ontzi berrien etorrerarekin, sukaldaritzako

ohituratan emandako aldaketen testigantza argiak direlako.

[J.L.I.A.]

Beltrán, M. 1990. Guía de la cerámica romana. Pórtico, Zaragoza. Martínez Salcedo, A. 2010. El poblado romano de Forua. Un asentamiento de la Edad Antigua en Bizkaia. Aunia, 29, 36-63. Sánchez, M.Á. 2005. Mortero romano. Museo Arqueológico Nacional. (Pieza del mes. Ciclo 2005. Ajuar de cocina y ajuar de mesa: la alimentación).

45

Peña Forua kobazuloko Isis Fortuna, kalitate paregabeko pieza izateaz gain,

erromatar erlijioak gure lurraldean gaur egungo garaiaren lehen

mendeetan izan zuen ezarpenaren froga ukaezina da.

B. Taracena, A. Fernandez Avilés eta J. Larreak aurkitu zuten pieza, 1946.

urtean kobazuloan egindako indusketa arkeologikoetan. Bertan, Brontze

Arotik Erdi Arora hartzen duen garai zabal bateko hainbat material

arkeologiko berreskuratu ziren. Egun, harrobi bat ustiatzeagatik desagertu

da haitzuloa. Estatuatxoak, 700 mm-ko altuera eta 89 gramoko pisua

duena, jainkosa aurrealdean irudikatzen du, ezkerreko hanka pixka bat

tolestuta eta eskuineko aldaka, berriz, oso aurreratuta. Aurpegia obalatua

da, ezaugarri ez oso markatuekin, batez ere ahoa, ia desmarraztua, sudur

nabarmena eta kopeta eskasa. Orrazkera, xehetasun handiz irudikatua,

erdian marra apenas iradokitzen duena kopetan eta mototsa garondoan.

Tunika eta mantua janzten ditu, eskuineko sorbaldan eutsita.

Bere eskuekin, Fortuna jainkosaren ezaugarriak eusten ditu:

oparotasunaren adarra ezkerrean eta lema bat eskuinean, pertsonen

patuaren gidari dela irudikatzen duena. Buru gainean, Isis egiptoar

jainkosaren ezaugarriak daramatza: eguzki diskoa, galburu artean eusten

Isis-Fortuna

II. K.a Mendea

Peña Forua (Forua)

46

duen ilargi geroz eta handiago bat, ordenaren eta denboraren segidaren

sinboloak.

Arkeologoen ustez, estatuatxo honen aurkikuntza, II. mendean datatua,

Behe Inperioaren kronologiako materialekin batera (K. a. IV. eta V.

mendeak). C) pieza berezi bat dela esan nahi du, bere jabeek denbora luzez

kontserbatua. Isis- fortuna sinkretismo erlijiosoaren adibide bat da,

Erromatik bultzatutako prozesu kolonialaren ondorio. Erromatar

panteoiaren berezko jainkoak, kolonizatutako lurralde ezberdinetakoekin

bizi izan ziren. Horregatik, ez da harritzekoa, jatorriz egiptoarra zen

jainkosa bat, Inperioaren mendebaldeko mugetan irudikatuta agertzea.

Estatua, etxea babesten zuten jainkoak gurtzen ziren larario edo etxeko

aldarearen zati zen.

Antzeko piezak aurkitu dituzte penintsulako iparraldeko beste leku

batzuetan: Ubiernako (Burgos) Polera aztarnategian, Merkurioko bat

berreskuratu zuten, eta Pico Samanon (Castro Urdiales), Neptuno bat. Isis-

fortuna jainkosaren estatua txikia, IV. mendearen bigarren erdian eta K. a.

V. mendearen hasieran eraiki eta erabilitako era guztietako materialekin

batera aurkitu zen. C.

Kobazulo baten barruan data berantiarreko material erromatar metaketa

hau ez da bakarra Europako mendebaldeko testuinguruan. IV. mendearen

amaieratik Erromatar Inperioan gertatu zen desartikulazio politiko,

administratibo eta komertziala islatzen ari da.

Garai inperialaren ezaugarri izan ziren ekoizpenaren merkaturatzearekin

lotutako estrategia ekonomikoak desagertu egin ziren, eta, ondorioz,

itsasertzeko portuek (Lekeitio, Portuondo, Forua, Bermeo, Plentzia...)

garrantzia galdu zuten mendien hegaletako beste herrixka batzuek eta

haitzuloek hartu zuten gorakadaren ondorioz, nekazaritza eta

abeltzaintzako ekoizpen-estrategia berriei ekin zieten herritarrak aldi

baterako finkatu baitziren.

[S.A.S.]

Martínez Salcedo, A.; Unzueta Portilla, M.: "Estudio del material romano de Peña

Forua." Cuadernos de arqueología de Deusto. Ez 11. 1988.

Unzueta Portilla, M.: Fernández Palacios, F.: "Sobre la Isis-Fortuna de Peña Forua

(Forua, Bizkaia) y el mercurio de La Polera (Ubierna, Burgos): introducción a

reconocimiento de imágenes de larario. Veleia ez 15. 1988

Aldare baten berreraikuntza

hipotetikoa

Merkurioa. La Polera de Ubierna

(Burgos)

47

Sakonako altxorra, bere izena Errigoitiko udalerriko toponimotik hartzen

du. Txanponek, K.o III. mendeko azken hereneko eta laugarren zenturiako

lehen hamarkadetako tarte kronologikoa barne hartzen dituzte, altxorreko

txanponen artetik azken egindakoak 320.urtea baino lehenagokoak izanik.

Azken txanpon hauek garai honetan izandako enperadoreen ondorengotza

ezberdinak agertzen dituzte, Claudio II.etik (268-275) Constantino I.era arte

(307-337), nahiz eta bata eta besteen arteko presentzia oso desberdina

izan. Altxorrean gehien agertzen diren enperadoreak Diocleciano(284-305),

Constancio I (305-306), Maximiano (286-310), Licinio (308-324) eta

Constantino I dira.

Antzinaroko txanponak denbora tarte luzean mantendu ahal ziren

zirkulazioan eta beraien jatorrizko officina monetalisetik oso urruti

garraiatuak izan ahal ziren. Sakonan mundu erromatarreko gune

ezberdinetan egindako txanponak biltzen dira, Londiniumtik (Londres),

Treveris (Alemania) edo Siscia (Kroazia), Erresumako ipar mugaren alboan,

Kartagoraino (Tunez) edo Cyzicus, gaur egungo Turkia, Lugdunumetik

(Frantzia) pasatuz, Erroma, Ostia edo Aquilea (Italia).

Txanponen altxorra

Erromatar Garaia

(II-III. mendeak K.o.)

Sakona

(Errigoiti)

48

Aurkikuntza, 1982. urtean eman zen halabeharrez. Induskatzeko makina

batekin baso-pista bat zabaltzeko lanetan, makina maneiatzen zuen

langileak 442 brontzezko erromatar txanponez osatutako altxorra lurpetik

atera zuen. Aurkikuntza, garai hartan gertatzen zen bezala, aurkitzailearen

eskuetan gelditu zen, honek ondoren hainbat lotetan banandu zituelarik

merkatu numismatiko bilbotarrean zabalduz. Hauen presentzia Jose

Antonio Ocharan Larrondok antzeman zuen 1988.urtean, informazio

biltzeko prozesu bat hasiz aurkikuntzaren jatorria egiaztatzeko eta

txanponak berreskuratzeko asmoz. Hasitako gestioetan Euskal Museo

Arkeologiko, Etnografiko eta Historikoak parte hartu zuen, eta bai erosketa

bai dohaintzagatik, 127 txanpon bildu ahal izan zituzten.

Informazio erabilgarria, Sakonako aurkikuntza numismatikoa Bizkaiko

erromatar txanponez osatutako altxorrik garrantzitsuena zela adierazten

zuenez, eta Penintsulako bigarrena garrantzian, Jose Antonio Ocharanek

aurkikuntzako kokalekuan indusketa arkeologiko bat egiteko bahimena

eskatu zuen Administrazioan, bildutako informazioa egiaztatzeko asmoz

eta altxorra testu-inguratzeko garrantzizko ebidentziak berreskuratzeko. Ez

ziren emaitza positiborik lortu alor honetan

Egindako indusketako emaitza arkeologiko positiboen falta dela eta,

Sakonako altxorra ustekabeko ezkutatze bat bezala interpretatu zen,

jabeak arrisku egoera baten aurrean egindakoa eta ondo konpondu ez

zena, ez baitzuen bere gordailua berreskuratu. Antzeko azalpena eman zaie

IV. eta V. mendeko Erresumaren krisiari lotutako beste altxor bizkaitar

batzuei ere, hauetariko batzuk herrialdeko kobazulo ezberdinetan

berreskuratutakoak eta, kasu hauetan, mundu erromatarreko beste

aztarna kultural batzuei lotutakoak. Sagastigorri eta Santimamiñe,

Kortezubin, Ereñuko Arizti, Ereñon, edo Goikolau, Berriatuan, egoera

honen adibide onak dira, nahiz eta altxor hauek osatzen dituzten

txanponen kopurua, Sakonakoarekin alderatuz, oso murriztuak dira.

[J.L.I.A.]

Ocharan, J.A. 1989. Tesorillo romano en Rigoitia. Kobie (Serie Paleoantropología), 18, 233-234.

Ocharan, J.A. 1991. Tesorillo romano de Sakona. Arkeoikuska, 89, 83-88.

49

Obispo Etxeko hilarria hareharrian egina dago eta forma angeluzuzena du.

0,46 metroko altuera, 0,48m gehienezko zabalera eta 0,10 metroko lodiera du.

Hiru alde apurtuta ditu beraz, jatorrian handiagoa izan behar zen. Aurrealdea

bi arlotan antolatutako motibo ezberdinekin apainduta dago: bat gainaldekoa,

ikonografian biluzik dauden hiru gizakien forma ikus daitezke, angeluzuzen

formako hondo berrondoratuan behe-erliebean eginda eta bestea

behealdekoa, inskripzioa dagoen tokian.

Goialdeko hiru formak aurrez aurreko posizioan eginda daude, oinak izan ezik,

albora begira daudelarik. Ezkerrekoa gizon bat da, baina besteekin konparatuz

eta bere altuera eta gorpuzkera ahula ikusita, ume edo nerabe bat izan liteke.

Erdiko irudia aurrenekoa baino altuagoa eta sendoagoa, emakume bat dirudi.

Ezkerreko besoa falta zaio, egilearen ahazte bat, eta sama eta buru erdia,

begien mailara arte mantentzen ditu. Eskumako formari burua falta zaio eta

bakarrik bere soinaren eskumako erdiagatik igar daiteke. Sorbalden altuera

erlatiboa ikusita, erdikoa baino handiagoa izan behar zuen.

Behealdean oso lausotuta dagoen inskripzio bat dago, hiru lerro ditu eta hauek

ebakiekin egindako trazu horizontalekin eta idazkera lerroekin bananduta

daude, lehena oso lausotuta dagoelarik. Zailtasunekin eta hipotesi modura

bakarrik, letrak oso hondatuta daudelako, eskumako aldean ulertezinak

Erromatar hilarria

Erromatar Garaia

(III-IV. mendeak K.o.)

Obispoetxe

(Galdakao)

50

direlako eta gainera, beheko muturrean ere ebakita daudelako, Rodriguez

Colmenerok hurrengoa irakurri zuen:

CE(rcia) MARA CERCII F(ilia) / CONERDIANV(m) /FRATI SVO…

Cercia Mara, Conerdianotarren Cercioren alaba, bere nebari.

Erregistro bien artean lotura handia ikusten du, hiru pertsonaiak errealak

direla eta hirurak inskripzioan aipatzen direla kontuan hartuz: Erdian Cercia

Mara, eskaintzailea. Bere eskumatara, bere neba, hilarria eskaini zionari, eta

ezkerretara Cercio, beraien aita.

Hilarria, arkeologoek oraindik identifikatu ez duten landa gune batetik, hurbil

zegoen hilerri baten parte izan behar zuen. Hala ere, ez zen Elexaldeko

muinotik, aurkikuntza tokitik hain zuzen ere, oso urrun egongo. Aztarna

askorekin gertatzen den bezala, testuinguru arkeologikorik gabe orain dela

urte asko aurkitu zen. Baina ezaugarri batzuk, modu zakar batean egindako

inskripzioak, erromatar letra kapitaletan zalantzarekin marraztutako grafiek,

hilarriaren edukia edo irudikatutako ikonografiak, III. edo IV. mendeen

inguruan datatzea ahalbidetu dute, oso hedatuta zegoen eredu zakar eta

probintzial bat izanik.

Izan ere, oso ohikoa da erromatar hileta-eskulturetan, horma-hobien barruan

bikoteak edo hirukoteak eratzen eta forma elkartuak dituzten frisoak agertzea.

Museoan honelako adibide gehiago ikusgai ditugu, hala nola Zalduakoa

Gordexolan, Gerekizekoa Morgan edo Elorriagakoa Lemoan. Arabako Bibat-en

ere mota honetako hilarriak kontserbatzen dira, Iruña-Beleiakoak edo

Kanpetzukoak guztien artean nabarmentzekoak direlarik.

Hilarria zutik kokatzeko egin behar izan zen, zati bat lurperaturik egongo zen,

eremu ikonografikoa begi-bistan utziz. Bere xedea lurperamendu bat

markatzea zen, ziurrenik ehorzketa bat, K.o II. mendetik ekialdeko erlijioen

eraginarengatik, errausketa ordezkatu zuen erritoa zen hau. Hilarria,

arkeologoek oraindik identifikatu ez duten landa gune batetik, hurbil zegoen

hilerri baten parte izan behar zuen.

[I.G.C.]

Ugartechea, J.M. 1962. Notas sobre estelas e inscripciones funerarias vizcaínas. Anuario de Eusko Folklore, 19, 131-172. Blazquez, J.M. 1974. La estela de Galdácano. Estudios de Arqueología alavesa, 6, 237-245. Rodríguez Colmenero, C. 1981. Epigrafía vizcaína. Revisión y nuevas aportaciones e interpretación histórica. Kobie (Serie Paleoantropoología), 11, 81-163.

51

67 cm-ko luzera duen lantza-punta, burdina forjatuz egina. Orri estilizatuak

garapen handia du eta sekzio lauangeluarra. Kuboa, non egurrezko astil bat

sartzen zen, enbor-kono formakoa da, alboetan irekia eta hostoarekiko

laburra. Itotzeak eta sekzio-aldaketak bi aldeen arteko igarobidea

markatzen dute.

Piezaren erdian perpendikular gehigarri bat ikusten da, bere zati ez dena,

korrosioak berak lantzarekin lotutako objektu bat baita: beharbada beste

punta bateko zati bat, askoz txikiagoa, ezer geratzen ez dena.

Ez zen erraza izango hain objektu estilizatua egitea garaiko baliabideak

erabiliz. Hasteko, tamaina handiko arma mota hau egiteko behar den metal

kantitatea eskuratzeak, oso ohikoa ez den objektua zela pentsatzeko

aukera ematen digu. Fabrikazio teknika beroan egindako forja izan zen.

1985ean Mesterikako San Lorentzo ermitaren inguruan (Meñaka) egindako

zundaketetan berreskuratu zen pieza, bertako okupazioen bilakaera eta

izaera zehazteko. Ermitaren hormetan, eraikuntza material bezala

berrerabilitako hilarri batzuk zeuden, eremua, gutxienez, bi unetan erabili

ahal izan zela pentsarazten zuena: Burdin Aroan eta Goi Erdi Aroan.

Pieza lauzaz estalitako zanga baten barruan zegoen, ikatz batzuekin,

buztinezko ileekin eta ontzi berari dagozkion zeramika zakar zatiekin. Bere

Lantza-punta

Antzinatasun (VI.

mendea – VII.

mendea C.)

Mesterika (Meñaka)

52

kokapen estratigrafikoaren arabera, lantza punta, lauzaz mugatutako hobi

baten zati zen, non giza hondarrak ez ziren kontserbatu, eta soilik hariaren

zati bat berreskuratu zen. Lantza puntak eta eskaintza (zeramikazko ontzi

bat) ikatzekin batera tradizio frankoko hil erritoekin lotzen diren

ebidentziak dira, VI. eta VII. mendeetako nekropoli baskoietan egiaztatuak,

zeinetatik Aldaieta (Araba) edo Finaga (Bizkaia) paradigma diren. Norabide

berean, ermitaren barruan kontserbatutako bi hilarriren dekorazio-

motiboak – Ertzei atxikitako zirkulu-segmentuak – Adierazten dituzte.

Hilarri horiek paraleloak dira Villers-Agron-Aiguisyko (Aisne) edo

Chellerseko (Oise) nekropoli berantiarretatik datozen sarkofagozko estalki

batzuetan edo akitano-gerrikoko brotxeetan.

Euskal nekropoli horiek gizarte baten berri ematen digute, nahiz eta

landakoa izan, zalantzarik gabe hierarkizatua, Europako historian

integratua eta eredu historikoetatik oso urrun zegoena; izan ere, eredu

historiko horien arabera, euskal populazioak bakartuta jarraitzen zuen

mendietan, abeltzaintzatik bizitzen, Brontze Aroko arbasoak bezala, I.

milurtekoaren amaierara arte. C.

Kontserbazioa: aztarnategitik atera ondoren, pieza bat-batean giroz aldatu

zen eta denboraren poderioz kolapsatu egin zen, zati multipleetan zatituz

burdin kloruroak eragindako korrosioaren ondorioz.

Euren pixkanakako narriadura geldiarazteko eta euren jatorrizko forma

berrezartzeko, zatiak egonkortzea ahalbidetu zuen likido batean murgildu

behar izan zen. Korrosio deformatzailea mikrourradura ekipo batekin

garbitu zuten, eta, ondoren, jatorrizko materiala finkatu eta zatiak itsatsi

zituzten. Azkenik, babes-geruza bat ezarri zen, eta enbalaje berezi bat egin

zen, airearen hezetasunaren objektua isolatzen duena, itxura ez aldatzen

saiatuz.

Hiru hilabete horietan, pieza jendaurrean egongo da ikusgai, eta, ondoren,

museoko gordailu-aretoetan birkokatuko da. Bertan, ingurumen-

parametroak kontrolatuko dira, hondatu ez daitezen.

[I.G.C. / L.G.B.]

García Camino, I. 2002. Arqueología y poblamiento en Bizkaia. La configuración de la

sociedad feudal (Siglos VI – XI). Bizkaiko Foru Aldundia. (407. or.).

Indusketan dagoen lantza

puntaren irudia

Hilobiaren ilustrazioa

Aldaietan (Araba)

Museoan egindako kontserbazio-

eta zaharberritze-prozesuaren

irudiak

53

Brontzezko gerriko orratz hau Jose Zuazuak eta Eduardo eta Alberto Sardon

anaiek aurkitu zuten 1994an Arrietabaso mendian (Dima).

Aurkikuntzaren lekua orografikoki isolatutako ingurunea da, iristeko zaila eta

beste material arkeologikoekin edo egoteko eremuekin zerikusirik ez duena.

Pieza tamaina handiko gerriko orratz bat da, plaka angeluzuzen zurruna, profil

zuzenak, erdiko itogunerik gabea eta mihi obala dituena. 46 gramo pisatzen du

eta 4,65 zentimetroko altuera du, 12,30 zentimetroko zabalerarekin, eta 2

mm-ko lodiera du belarriak, hau ere angeluzuzena eta sekzio laukoa,

plakarekin pieza bakar bat osatzen duelarik. Honek, orratz bati eusteko balio

zuen zulo bat du, oraindik kontserbatu ez dena. Atzeko aldean, zirkuluerdiko

lau eranskin zeuden, zulatuta eta bereizita, plaka gerrikoaren larruari eusteko.

Plakaren gainazala perimetroa zeharkatzen duten hiru ebaki-lerroz ornatuta

dago, eta barruan zerra-hortz bihurriak ditu, bi orla horzdun osatuz. Belatzaren

bao angeluzuzena ere, orratza artikulatzeko balio zuena, ebaki-lerro sinple

batez inguratuta agertzen da. Azaleko marra zeihar batek piezaren aurrealdea

zeharkatzen du.

Haren atxikipen kronologikoa zaila da; izan ere, ez da arkeologikoki

testuinguruan kokatutako pieza bat; beraz, hura ernaltzeko orduan, haren

ezaugarri tipologikoetan oinarritu beharko dugu. Aldaieta (Araba), Iruñea,

Clunia (Burgos), Buzaga (Nafarroa) edo Yecla (Errioxa) bezalako lekuetan

Gerriko-krisketa

VI.-VII. Mendeak

Arrietabaso (Dima)

54

aurkitutako ale batzuekin duen antzekotasunagatik, VII. mendean datatu da,

garai hartan horrelako piezak ahalik eta gehien zabaldu baitziren.

Bestalde, piezaren jatorria den testuingurua ezohikoa da. Normalean, material

hauek hilobien barnean agertzen dira, hildakoarekin batera zeuden beste

apaingarri pertsonal, arma edo haziekin batera. Hilobi hauek nekropoli

konplexuen zati ziren. Arrietabasoren alea, ordea, egungo komunikazio bide

eta herriguneetatik urrun dagoen mendi eremu batean agertu zen.

Bizkaian ez da kronologia bereko material askorik ezagutzen, nahiz eta,

ikerketa arkeologikoa garatu ahala, kopurua handituz doan. Horrela ezagutzen

dira Finagako edo Santimamiñeko nekropolitik datozen materialak edo

Iturretako kobazuloan (Mañaria) aurkitutako pitxer liturgiko klasikoa.

Goi Erdi Aroa, Mendebaldeko Erromatar Inperioa erortzearekin hasten den aro

bat da. Haren hondakinetatik erresuma berriak sortu ziren, Europako mapa

politikoan leku bat bilatzen saiatu zirenak.

Erresuma hauetako bat bisigodoa izan zen, Vouillen (507. urtean) frankoen

esku galdu ondoren, Iberiar Penintsularen zati handi batean ezarri zirenak, non

Toledon egoitza zuen monarkia burdinazko bat ezarri zuten, VIII. mendean

musulmanen inbasiora arte iraungo zuena.

Beste erresuma bat, Frankoena izan zen, VI. mendetik aurrera, bere jatorrizko

orubetik, Neustrian (Iparraldeko Eremua), Akitaniara hedatu zena, merovingiar

dinastia ezarriz, gaur egungo Frantziaren zati handi bat hartuko duena.

Bien artean, Pirinioaren mendebaldeko zatia okupatuz, garai hartako kronikek

baskoi deitzen duten herri bat zegoen, eta batzuetan aliatu eta

Beste batzuetan, inguruko erresuma boteretsuei aurre egin zieten. Pirinioak

eta haren mendebaldeko inguruak, beraz, muga-eremu gisa aurkezten dira,

mota askotako eraginetara iragazkorra, eta horien isla dira nekropolietako

hariak, Iberiar Penintsulako beste leku batzuetan paralelorik gabe.

[S.A.S]

García Camino, I. 2002. Arkeologia eta populazioa Bizkaian, VI-XII. mendeak: Gizarte feudalaren

konfigurazioa. Bizkaiko Foru Aldundia, Bilbo.

Azkárate Garai-Olaun, Agustin. 1999. Aldaietako (Langraiz Ganboa) nekropoli berantiarra. Indusketaren

memoria eta aurkikuntzen inbentarioa, Gasteiz (Araba).

55

Arteako hilarria Jesus Arregik berreskuratu zuen 1989an Arteako San Migel

elizan egindako zaharberritze lanetan.

Oinplano angeluzuzeneko eraikina da, XVI. mendearen hasieran

berreraikia. Bere jatorria, baina, Erdi Aroko lanbroetan galtzen da, eta,

dirudienez, hala berresten dute bere fabrikan eraikuntzako material bezala

berrerabilitako aztarna arkeologikoek. Aurkezten dugun hilarria bezala.

Hilarria hareharrizko bloke lauangeluar bat da, ertz markatuak dituena eta

ezkerreko saihetsean uhaldura txiki bat duena, kai-muturraren burua

bereizteko balio duena. Hilarriaren bi zatiak ondo landuta daude eta

gainazal lauak eta homogeneoak dituzte. Kai-muturraren beheko aldean

bakarrik ikusten dira irregulartasun batzuk. 74 zentimetroko altuera du, 32

zentimetroko gehieneko zabalera eta 25 zentimetroko lodiera. Lau

aurpegiek eta motibo geometrikoek ornatzen dute. Aurrealdean eta

eskuinaldean inskripzio bat du.

Aurrealdeko aurpegiak, goiko erregistroan, arku ultrapasatuz

errematatutako lau arkutxo itsu eta frisoaren oinarrian bermatzen diren bi

zirkuluerdi ditu. Tarteko erregistroak, bi zerrenda horzdunez zedarritua,

hiru zirkuluerdi zentrokide ditu, lehen biak zerra-hortzez beteta daudenak,

eta, handienekoak, berriz, biribilketa moduan egindako sasi bana.

San Miguel Hilarria

IX.-X. mendeak

San Miguel Eliza

(Artea)

56

Multzo osoaren alboetan beste bi roleo daude, aurrekoak baino

estilizatuagoak. Goiko bandaren erditik triangelu bat dago erpina

beherantz begira duela. Atzeko aldeak eskema ikonografiko bera

errepikatzen du, nahiz eta ez duen goiko erregistrorik, eta roleoen gainean

bi erronbo ditu, gainazaleko ebakiduraz trazatuak. Aurreko kasuan bezala,

orla horzdun batek bereizten du kai-muturra kai-muturretik. Eskuineko

alboak erdiko ahurra du, zerra, gurutze eta triangelu asimetriko kateatuz

inguratua. Ezkerraldean, berriz, hiru ebakidura bertikal daude, zeihar

gehiago elkartzen dituztenak, arrain-arantza bikoitza osatuz. Dekorazioa In

d (ei) n (om) i (ne) Ego/Mominu/s i (n) p (a) c (e) x (risti) ic/dor/mit.

Bere ezaugarri formalengatik, IX. eta X. mendeen arteko hilarria datatu

dezakegu informazio arkeologikoari esker, badakigu hilarriak norbaiten

gorpuzkiak oroitzeko eta kokatzeko eraikitako hilobi-monumentuak izan

zirela, eta VIII. eta XI. mendeen artean Europa osoan (baita Euskal Herrian

ere) hilerri eta eliza ugari eraiki zirela, hazkunde demografiko

nabarmenaren eta populazioa herrixketan antolatzeko modu berrien

ondorioz.

Horregatik, posible da Arteako hilarria hilerri kristau baten zati izatea, non

duela 1100 urte egungo udalerriaren aurrekaria zen herrixkako komunitate

txiki bateko bizilagunak lurperatuko liratekeen. Hilerriaren buru eliza bat

egon behar zen, ziur aski San Migelen kokaleku berean zegoena, eta

ezagutzen dugun lekukotza bakarra zaharberritze lanetan aurkitutako

sareta zoko zakarra da.

[J.L.I.A]

García Camino, i: arqueología y poblamiento en Bizkaia, siglos VI-XII: la configuración de la sociedad feudal.

Bizkaiko Foru Aldundia, Bilbo 2002.

Azkárate Garai-Olaun, Agustin: Aldaietako nekropoli berantiarra (Langraiz Ganboa). Indusketaren memoria

eta aurkikuntzen inbentarioa. Gasteiz (Araba) 1999.

57

Epigrafe hori 1987an aurkitu zuen A. Azkaratek, Memaiako aztarnategian

(Elorrio) egindako indusketetan.

Indusketek agerian jarri zituzten eliza baten zimenduak, Hegoalde eta

Ekialdetik hilobiez inguratuta. Hilobiak, lurrean zulatutako hobi soilak ziren,

hauen hormak, batzuetan, lauza bertikalez edo harresiz estaliak izan

zirelarik. Lauza batez edo biz estalita zeuden.

Hilobien barruan ez zen hezur arrastorik atzeman. Aldiz, induskatutako

hilobi guztien barnean, ikatz eta errauts hondarrak antzeman ziren, eta,

batzuetan, "Tradizio indigenako" zeramika zatiak, suarekin lotutako kristau

aurreko hil tradizioen erritu biziraupen bezala interpretatu dena.

XI. mendean Memaiako biztanleek, euren hilerrian lurperatzeari utzi zioten

eta mende batzuk geroago, elizako hormak erori egin ziren. Eraikinaren

erorketaren harrien artean, hizpide dugun pieza aurkitu zuten.

Hareharrizko harlandua da, ondo landua eta eskuairatua, neurri txikikoa,

forma angeluzuzenekoa eta azalera laukoa. 19 cm-ko altuera, 36 cm-ko

zabalera eta 16 cm-ko lodiera du. Bere akabera oso zaindua dago.

Inskripzioak gurutze greko ebaki bat du aurretik, eta lau lerrotan banatzen

da, hitzik bereizi gabe. Erromatar hiriburutik eratorritako forma grafiko

maiuskuletan idatzia dago, VIII. eta XI. mendeetako Bizkaiko epigrafian

Fundazioaren

epigrafea

IX-X. mendeak

Memaia (Elorrio)

58

ohikoa den alfabeto bisigotiko-mozarabiarraren ezaugarri bereizgarririk

ikusi gabe. Letra gehienak isolatuta eta beste batzuekin loturarik gabe

dauden arren, batzuek epigrafistek loturak deitzen dutena aurkezten dute.

Horrela ikusten da presbiteriren r eta e, gurutzatuta eta grafia bakar

batean urtuta agertzen direla. Oinarritik batutako bi letra ere agertzen dira,

ligatu izenarekin ezagutzen dena: presbiteri ri bezala. Harrian honako hau

irakur daiteke: in Dei Nomi/ne ego Cas/siani Presbite/ri fecit baselica.

"Jainkoaren izenean, nik Casiano prebiteroak basilika egin nuen" latinez

idatzitako testu bat da, elizaren hizkuntza ofiziala oso oraintsu arte, tenplu

baten sorrera oroitarazten duena.

Gure epigrafeak ez du sorrerako beste epigrafe batzuen amaieran agertu

ohi den dataziorik. Hala ere, nekropoli bati lotuta agertu zen testuinguru

estratigrafikoagatik, idazketaren ezaugarriengatik eta aipatu dugun

formularioagatik, ale hau IX. eta X. mendeen artean datatu dezakegu, baina

pieza ez zen eskultura edo monumentu isolatu bezala ikusteko sortu,

elizaren hormen parte izateko baizik. Hala ondorioztatzen da haien

aurpegien behaketatik: inskripzioa aurkezten duena ondo landuta dagoen

bitartean, beste hirurak ez, horman ezkutatuta geratzen baitziren.

Leku beretik dator beste epigrafe bat, kasu honetan elizaren sagaratzeari

buruzkoa, Santa Marina, Santa Cruz eta San Acisclori eskainia, Elorrioko San

Roke ermitan kontserbatzen dena.

Azken finean, indusketek eman zuten epigrafeak eta informazioak aukera

eman digute VIII eta X. mendeen artean Memaia mendiguneko terraza

batean finkatutako giza komunitate bat, potentzial demografiko eskasekoa,

baliabide murritzekoa eta bere kideetako baten ekimenez eraiki zuena eliza

bat, Kasiano abadea.

[I.G.C.]

Azkárate, A.; García Camino, I. (1996): Estelas y Inscripciones medievales del País Vasco (siglos VI-XI).

Mendebaldeko Euskal Herria. Euskal Herriko Unibertsitatea. Eusko Jaurlaritza. Bilbo

García Camino, Iñaki (2002): arkeologia eta populazioa Bizkaian. VI-XII mendeak. Gizarte feudalaren

konfigurazioa. Bizkaiko Foru Aldundia

59

Aczenariren hilarria Elorrioko Argiñeta nekropoli ezagunetik dator, non

XVII. mendetik hona dozena bat hileta-elementu baino gehiago ezagutzen

diren. Erakusten dugun originaltasuna eta berezitasuna da "in situ" aurkitu

zutela, hilobi bat markatuz.

Lau angeluko formako hilarri bat da, 35 zentimetroko altuera, 38

zentimetroko zabalera eta 8 zentimetroko lodiera duena, oraindik erabat

osatuta ez dagoena, berrerabilia izateko berreraikia izan baitzen. Jatorriz

disko-formakoa izan zen. Forma obaleko diskoa kai-mutur trapezoidal

batean bermatu behar izan zen, lurrean sartzeko balio zuena eta piezari

forma antropomorfoa ematen ziona. Bi aurpegietan gurutze greko bat du,

pixka bat zabaldua, erliebe baxuan lortua, baina nolabaiteko

asimetriarekin, ez baitira zabalera berekoak. Aurrealdean dagoen

gurutzearen beso horizontalean, inskripzio bat grabatu zen, non lerro

bakarrean eta idazteko jarraibiderik gabe ACZENARI hitza irakurtzen den.

Goi Erdi Aroko kartularioetan agertu ohi den izen bat da, eta hedapen

handia izan zuen Euskal Herriko ekialdean.

Hilarria, hobi sinpleko hilobi baten buruan aurkitu zen, honen barnean, 30

urte bete baino lehen hil zen gizon bat zegoelarik, eta, ohi bezala, Erdi

Aroan lurperatua izan zena, kristau erritualaren arabera: supituki etzanda,

eskuak sabelaren parean gurutzatuta, hankak luzatuta, burua hilobiaren

mendebaldean eta inolako tiporik gabe.

Aczenariko Hilarria

IX – XI mendeak

Argiñetako

nekropolia

(Elorrio)

60

Hala ere, pertsona hau ez zen Aczenari, pieza berrerabilia, ukitua eta ahoz

behera jarria baitzegoen, idazkunak bere jatorrizko esanahia galdu zuela

frogatzen duena.

Hilobia ireki zen eta hilarria sartu zen testuinguru estratigrafikoaren

arabera (c.14 en 1080+/-30BP), ehorzketa egiteko erabilitako teknika,

irudikatutako ikonografia, inskripzio laburra, onomastika grabatua eta

ezaugarri epigrafikoak IX. eta X. mendeetan zizelkatu behar izan ziren,

Aczenurgia seinalatzeko. Beranduago, XI. mendean, hilerri berriko beste

hilobi batean berrerabili zen, Argiñeta antzinako herrixkaren hondakinen

gainean eraikia.

Hau, beretzat hartzen zuten lurralde bat ustiatzen zuten beste hainbeste

familiaren jabetzako etxe unitate gutxi batzuek osatzen zuten. Nekazaritza

dibertsifikatu bat egiten zuten, non gari arrunta, garagarra eta zenbait

zuhaitz nagusi ziren, hurritz bezala, horretarako sortutako terraza

artifizialak landatzen zituztenak mendi-hegaletako maldak murrizteko,

lurzoruen higadura saihesteko eta haien kalitatea handitzeko. Landare

basatiak ere biltzen zituzten eta behi, ardi, ahuntz eta txerrien etxolak

mantentzen zituzten, haragia, esnea, artilea eta bigarren mailako beste

produktu batzuk ematen zituztenak, eta nekazaritza lanetan erabiltzen

zirenak.

Herrixkaren barruan, komunitatearen iraupenerako beste jarduera batzuk

ere egin ziren, hala nola artisau-etxeekin eta etxeko etxeekin lotutako

errekuntza-egiturak edo ehunari lotutako jarduerak lekukotzen zituzten

materialak, hala nola orratzak eta puntzoiak.

[I.G.C.]

Azkárate, a; Garcia Camino, I. (2002): "Estelas e inscripción medievales del País Vasco (Siglos vi -XI). I.

Mendebaldeko Euskal Herria ". Euskal Herriko Unibertsitatea.

Anibarro, S., GarcíaCamino, I. (2016): "Conjunto arqueológico Memorias de Emultados" argitaragabea.

Gordailua Arkeologi Museoan. 143-186 de Argiñeta.

61

Hemen aurkezten de hareharrizko motrailu hau, industriaurreko burdin

ustiategietan, kasu honetan Trianoko mendien ingurukoetan, erabilera

orokorreko erreminta bat zen. Burdinaren metalurgia gure aroko lehen

milurtea baino lehen hasi zen garatzen kantauriar zonaldean.

Armamentu eta lanerako tresneriaren hobekuntza eta garapenak,

burdinaren erabilerari esker, aldaketa garrantzitsu bat suposatu zuten herri

ezberdinetako bizitzako alderdi guztietan. Bizkaiaren kasuan, harreman hau

etengabekoa eta geldiezina izan da, eta betirako markatu du bere garapen

historikoa.

Tradizioz, burdinola hidraulikoetan egindako burdinaren eraldaketari buruz

eta bere testuinguru historiko-sozialari buruzko datu ugari izan ditugu,

baina oso gutxi genekien antzinako gizarteetako burdinaren ustiapen eta

eraldaketa formei buruz eta zehazki haizeolei buruz.

Mendiko edo lehorreko burdinola bat, industriaurreko instalazio bat da,

beta naturaletik ateratako burdin minerala metalean eraldatzen zen tokia,

ondoren mota guztietako objektuak fabrikatzeko.

Haizeolako matrailua

Erdi Aroa

(XII-XIII. mendeak K.o.)

Callejaverde

(Muskiz)

62

Horretarako, erreduzitzeko labe txikiak eraikitzen ziren, lurzoruan

induskatutako kubeta bat zutenak, orokorrean itxura obalatuarekin eta

material erregogorrarekin (buztina, harria…) eraikitako hormekin

errematatzen zirenak, altueran estutzen ziren hormekin alegia. Kasu

batzuetan haizebideak izan zitzaketen, hau da, hormetan zulo txikiak

haizearen sarrerarako eta honela, sua indarberritzeko. Murriztutako

minerala ateratzeko eta zepa likidoa irteten uzteko irekigune bat ere

bazuten. Labe hauetan eta ikatz piztuaren gainean, txandaka eta geruzaka

minerala eta egur-ikatza zabaltzen ziren, sua behin eta berriz

indarberritzen haizebideetatik sartzen zen haizearekin, honela,

tenperatura-igoerarekin, zepak likidoan eraldatzen ziren eta labearen

irteera bidetik laban egiten zuen lurzoruaren malda naturala aprobetxatuz.

Labearen hondoan gelditzen ziren zepen gaine-gainean, burdin totxoa

aurkitzen da.

Behin labetik aterata, totxo hau mailuekin jotzen zen, forma emateko eta

geldi ahal zitekeen ezpurutasunak kentzeko, hau eskuz bakarrik egiten zen

lana da, eta burdina tenperatura garaian mantentzen saiatuz.

Honelako mineralerako bi erredukzio-labe aurkitu dira Callejaverdeko

(Muskiz) mendiko burdinolako indusketa arkeologikoan. Bertan, XII-XIII

mende inguruetan datatutako motrailu hau aurkitu zen. Hareharri bloke

batekin eginda dago, azaletik landuta dago, kazola bat zabalduz eta ontzi

bihurtuz. Bertan minerala ipintzen zen birrintze prozesua errazteko, labean

sartu aurretik.

Aztarnak haustura bat dauka dirudienez, etengabeko mailukaden ondorioz

sortua. Badirudi arrazoi horrengatik abandonatua eta ordezkatua izan zela.

[S.A.S.]

Fernández Carvajal, J.A. 2007. Ferrerías de monte Callejaverde y Los Corcos. Arkeoikuska, 07, 281-284. Fernández Carvajal, J.A. 2009. Ferrería de monte de Callejaverde. Arkeoikuska 09, 300-302. Fernández Carvajal, J.A., Franco Pérez, F.J. 2010. Ferrería de monte de Callejaverde. Arkeoikuska 10, 255-261.

63

Ezproia orpoan uhal batetara bi adar metalikoz elkarturik dauden

bultzagarri mota bat da, zaldunaren zapaten orpora estutzeko. Punta

zorrotza daukate, ezproiak normalean errematatzen dituzten gurpiletatik

aldenduz. Zaldiak ezproiez jotzeko eta pikatzeko erabiltzen ziren.

Aurkezten ditugun ezproiak, 2009 eta 2012 urteen artean aurrera

eramandako indusketa arkeologikoetan Mikel Neirak berreskuratu zituen

Ereñozarreko gazteluan. Gazteluan kontserbaturiko bi ezproietatik baten,

piezaren burdina estaltzen zuen urrezko lamina kontserbatzen da.

Lan arkeologikoek, okupazio 7 fase identifikatzera lagundu dute, historiako

100 urte baitan hartzen dutenak, XI. mendearen hasieratik gaur egunera

arte

XI. mendera aldera, harresiz inguratutako esparru bat altxatu zen, gaur

egun ikusten dena baino txikiagoa, mendi tontorreko defentsak indartzen

zituena eta aldi berean, lur zoruan terrazak egiteko eta bizitzeko egokia zen

espazio bezala balio zuena. 75 urte geroago, lehen esparru hori txikia

geratu omen zen eta zabaldu egin zen. Momentu hauetan bigarren mailako

eraikin batzuk eraiki behar izan ziren, tailerrak edo labeak bezala, egurrez

eraikiak harrizko zokaloen gainean.

Zaldun ezproiak

Erdi Aroa

(XII-XIII. mendeak K.o.)

Ereñozar

(Ereño)

64

1250. urtea aldera, gaztelua utzi egin zen bere egituraren zati batzuk

lurrera botaz eta bere obra-hondakinak lur-azal osotik zabalduz. Lur-

berdintze geruza hauetariko baten, ikertzen ari garen ezproietako bat

agertu zen, beraz bere kronologia XIII mendeko erdialdea baino

lehenagokoa izan behar du.

Tokian, bere funtzio militarra utzi ondoren, hilerri bat lauza-hilobiekin eta

erromaniko estiloko eliza bat eraiki ziren, inguruko herritarren

erreferentzia izan zirenak, 1560.ean Ereñora eraman zirenera arte.

Beraien hondatzea ekiditeko Arkeologi Museoak EHUko Kimika Analitikako

sailarekin elkarlanean analisi ez hondagarriak egin ditu. Raman

Espektrokospia eta X izpien Fluorescenciaren bitartez, ezproien

fabrikazioan erabilitako teknikari buruz informazio baliotsua lortu da, baita

hauen kontserbazio egoerari buruz. Honek, kontserbazio tratamendu

egokienak aukeratzera lagundu du.

Ezproiei aplikatutako kontserbazio eta zahar berritze tratamendua material

originalaren errespetuan oinarritu zen. Lehentasunezko lana, metala

egonkortzea izan da, objektuaren zartadura sortzen ari ziren burdinaren

kloruroak atera eta pieza inhibitzea eta babestea, etorkizunean metalaren

korrosioa gutxitzeko

Objektu hauen fabrikazio prozesuaren teknologiaren inguruan jasotako

informazio artean, badakigu ezproi urreztatuak burdin forjatuz egin zirela,

hauetan zilarrezko geruza bat ezarriz, urreztaduraren aurretiko pausu

bezala. Ziurrenik geruza hau, urrea burdin substratura hobeto oratzeko

egingo zen, nahiz eta inguruko testuinguruetan antzekoak diren bestelako

materialek berezitasun hau aurkezten ez duten. Honekin batera, ehun-

hondakinak dokumentatu dira, urreztatuak ere, ezproi hau eramaten zuen

gizabanakoaren oinetakoekin erlazionatuta, mende hauetako zaldunen

janzkeran ezproia ohiko osagarria izango zelarik.

[L.G.B.]

García-Boullosa, L., Aramendia, J., Veneranda, M., Fernandez Ortiz de Vallejuelo, S., Neira, M., Castro, K., Madariaga, J.M., García-Camino, I. 2015. Estudio y conservación de objetos metálicos procedentes de una necrópolis medieval costera (Castillo de Ereñozar, Bizkaia). MetalEspaña 2015: II Congreso de Conservación y Restauración del Patrimonio Metálico. Segovia, Real Casa de Moneda, 162-171.

65

Pieza, 14 zentimetroko jaurtigai punta bat da, argi eta garbi bereizitako bi

gunerekin, mangea eta orria. Kirtena, hostotik bukaerara zabaltzen den

hodi formako kubo bat da, non egurrezko astil bat izango lukeen zulo huts

bat dagoen. Orriak, bestalde, modu lantzeolatuan, sekzio triangeluarra du,

eta horrek esklusibotasuna ematen dio, Bizkaiko gainerako aztarnategietan

ia ez baitago antzeko hostorik.

Burdinaz egina, nahiko metodologia sinplearen arabera, arku edo

baleztazko puntak egiteko oso erabilia, eta neurri txikiagoan lantzak.

Burdina forjatuzko barra batzuetatik abiatuta, Erdi Aroko errementariak

enmange bat egiten zuen muturretako bat mailukatuz, bere gainean kono

bat osatuz biltzen zen plaka bat lortu arte, non egurrezko astila sartzen zen.

Gero, barraren beste muturra kolpatuz, tenperatura handian, hostoari

forma ematen zitzaion.

Sekzio triangeluarreko punta denez, dauden tipologiak aztertu behar izan

ziren; izan ere, Bizkaian ohikoenak lauangeluarrak izan ziren, kasu

honetakoak ez bezalakoak. Balezta punten artean, antzekoenak, enmange

kubozko pasagailuak ziren, piramide formakoak eta oso indartsuak.

Antzekotasun handiagoa aurkitu zen arku punten artean, bisel zorroa eta

puntzoi zorroa kasu. Bien arteko aldea, bataren eta bestearen zabalera eta

Untzuetako gazteluko jaurtigai-punta

XIV.mendea

Orozko

66

hostoaren behealdean estugunea zen, eta, beraz, Untzuetaren punta hau,

puntzoi zorrotadazko arku punta bat izan zitekeen, baita enmange kubozko

balezta bat ere.

Orozkoko Untzueta gaztelu desagertuaren aztarnategiko indusketetan

aurkitu zuten punta, 2006. eta 2007. urteetan, ikerketa proiektu askoz

zabalago baten baitan, Bizkaiko Erdi Aroko gotorleku militarren jatorria eta

funtzioa zehaztea helburu izan zuena.

Gotorlekuaren dorrea izan zen morteroan kontserbatutako materia

organikoan egindako analisi erradio-karbonikoei esker, badakigu gaztelua

XI. mendearen bigarren herenaren eta XII. mendearen lehen erdiaren

artean eraiki zela, zehazki 1021 eta 1165 urteen artean.

Gaztelua hainbat aldiz eraberritu zuten, hainbat liskarren ondoren

jasandako kalteak konpontzeko edo bere defentsak indartzeko. Izan ere,

gaztelar kronikengatik badakigu 1277tik, Alfontso X.a Jakitunak gaztelua

hartu zuenetik, jasandako gerra garrantzitsuen eszenatokia izan zela, Pedro

I.a El Cruelen arpilaketaraino, Henrike Trastamarakoarekin izan zuen

gatazkan, 1365 eta 1369 bitartean, eta, ondoren, Tello, Bizkaiko kondeak,

urte horretan bertan eraitsi zuela.

Punta, gazteluaren eraikuntza hondakin ugariengatik (morteroa eta karea)

ezaugarritutako geruza arkeologiko batean aurkitu zen, gaztelua suntsitu

zuten setio, eraso eta tokien ondorioz, eta, beraz, XIV. mendekoa izan

behar da.

[D.G.M/J.L.I.A]

Solaun, J.L: esku-hartze arkeologikoa Untzueta gazteluan (Orozko, Bizkaia). Bilbao; memoria argitaragabea.

Bizkaiko Foru Aldundia, 2007.

Dougherty, M.J.: erdi Aroko zaldunen armak eta gerra-teknikak (1000-1500). Madril: LIBSA argitaletxea, 2010.

Solaun, J.L e Hidalgo, j: "El Castillo de Untzueta: una fortaleza del Señor de Bizkaia", Aunia No25, 2008/2009

negua.

Untzuetan aurkitutako

jaurtigai puntak

Untzueta tontorra gaur egun

XIV. mendeko baleztari eta

lantzero bizkaitarrak

67

1995ean Muñatoneseko San Martin gazteluan egindako indusketa

arkeologikoaren kanpainan, Arkeologi Museoaren bilduma iraunkorrean

ikus daitekeen metalezko pieza berezi hau aurkitu zen.

Lubakiaren betelanean agertu zen, XIV. mendearen erdialdean eraikia eta

handik gutxira amortizatua.

Zalditeriako jaez egindako pieza da, kobrezko aleazioaren gainean egina,

moldean urtua eta urrez bainatuz luxuzko itxura eman zitzaiona.

Pieza hauek, zaldien buru, petral, aulki edo uhaletan jartzen ziren,

txakurrentzako lepokoetan edo belatzetako pibasetan ere erabiltzen ziren

arren. Pieza zirkularra da, 53,30 mm-ko diametrokoa, 1,7 mm-ko

lodierakoa eta 33,4 g-ko pisukoa, eta lotura egiteko errematxea eta

eusteko euskarriaren zati bat mantentzen ditu, pieza horiek zintzilik edo

errematxatuta joan ohi baitziren hornikuntza-lerradura desberdinetan.

Aurrealdeko dekorazioari dagokionez, kanpoko perimetro osoa, zirkulu

tartekatu txikien lerro bakarrarekin ornatuta dago, espazio hutsekin

tartekatuta.

Zaldun- zintzilikaria

XIV-XV. mendeak

Muñatones gaztelua

(Muskiz)

68

Dekorazio honek barnealderantz markoztatzen du, piezaren diametro

osoan zehar garatzen den zirkulu bikoitz bat, eta, aldi berean, bere

garapenaren zati handi bat galdu duen tetralobulu bat estaltzen du, honen

erdian, burilez apaindua, hegazti baten, gorputz hegal baten eta buru

mokadun baten antzeko lerroak dituen irudi bat aurkitzen delarik, eta,

beraz, pelikano edo gartza bat izan daitekeena. Los bestiarios de la Hankak,

oso linealak, ez dira oso argiak begi hutsez, atzaparrak eta buztana

hegaztizkoak dira. Mota honetako pinjanteen eta goarnizio-aplikeen

erabilera zaldiak etxekotu zireneko uneei buruzkoa da ia, baina Erdi Aroan

(XII. mendetik XV.era) izango da erabilera hori orokortu eta seriean egitea;

izan ere, pieza horien formen eta dekorazioen antzekotasunak ikus

ditzakegu Bizkaiko Aitziki eta Calatrava aztarnategietan, adibidez.

Untzueta, Aitziki edo Ereñozar bezalako gazteluetan egindako indusketa

arkeologikoetan arkeologoek aurkitu dituzten materialak dira, zaldieria

propioak eta euren eragozpenak zituzten pertsonekin lotutakoak. Horrek,

jabeari, ekonomikoki ez ezik, denbora ere ematen dio, gerran inbertitzeko.

Pieza horietako batzuk, duten kalitateagatik, ez dira apaingarri soilak,

prestigio eta ostentze ikurrak baizik.

Arkeologiak XII. mendetik XIV. mendera bitarteko Bizkaiko gazteluetan

erakusten diguna zera da: populazio-talde txiki bat, gerrara dedikatua, balio

estrategiko handiko eremuetan finkatuta dagoena, gazteluak bezalako

gailurretan (Ereñozar, Untzueta, Aitziki...), ibaien bidegurutzeetan edo

ibietan (Muñatones, Aranzibia, Barroeta...), ahalmen handia zutenak.

[S.A.S]

González Cembellín J.M; Torrecilla Gorbea M.a J. (1995): Muñatones gazteluko III. indusketa kanpaina.

Arkeoikuska. Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu Nagusia.

Olaguer, f: Alonso, f (1993): museo Arkeologiko Nazionaleko erdi aroko pinjanteen eta zaldi-jaez egindako

piezen bilduma. B.M.A.N. 11. liburukia

69

Urbietako pezioa Europa Atlantikoko ontzi-arkitekturaren erreferenterik

garrantzitsuenetako bat da, bai XV. mendearen amaierako

antzinatasunagatik, bai haren eraikuntzan erabilitako eraikuntza-

teknikengatik: "Tingladillo" delakoa, zeinaren hegoaldeko muga

geografikoa Porton baitago, Dueroko bokalean.

Bere jatorria, ziurrenik, eskualdekoa denez, dokumentu bakarra da Euskal

Herriko eta Europa atlantikoko ontzigintzako teknikak zehatz-mehatz

ezagutzeko Erdi Aroan, aurkikuntzen garaiaren hasieran.

Aurkitutako hondakinak ontzi baten herenari dagozkio, 12 metroko luzera

eta 4 metroko zabalera duen pinudi bati, eta kroskoa erriberako ontziola

batean eraikita dago, haritzez estalitako taulekin, Cristobal Colon

Mendebaldeko Indietarantz ausartu baino pixka bat lehenago. Itsasontzia

hainbat aldiz konpondu zuten bere bizitzan zehar, bai nabigagarritasuna

bermatzeko, bai garraio berrietara egokitzeko. Segur aski, eraiki berritan,

oraindik egoera onean zegoenean, Urdaibaiko itsasadarretik haratago

ateratzeko arriskua hartu zuen, eta kabotaje nabigazioa egin. Urteen

poderioz, ordea, laburrago egin zituen bidaiak, Gernikako itsasadarraren

ertzean dagoen Urbietan utzi zuten arte. Bere azken zeharbideetan burdin

minerala garraiatu behar izan zuen. Ontziaren zati bat kontserbatu egin da,

duela 500 urte abandonatu ondoren hondoko lohietan pixkanaka

Urbietako peziona

XV.mendea

Urbieta (Gernika)

70

hondoratuz joan zelako. Lau metroko sakoneran, Gernikako itsasadarra

dragatzeko eta egokitzeko lanetan zehar aurkitu zuten arraina.

Lehen koadernoak aurkitu ondoren, metodologia arkeologikoaren bidez

atera ziren. Horretarako, eremua mugatu eta lehortu behar izan zen,

hainbat dike eraikiz. Ondoren, indusketa bera egin zen, inguruko

ebidentziak jaso ziren karga zehaztu ahal izateko eta itsasontziaren

objektu, taula edo zati bakoitza zehazki non zegoen kartografiatu zen.

Indusketa amaitu ondoren, ontzia lokatzetik erauzi behar izan zen, ezin izan

baitzen piezaz pieza desmuntatu, kroskoko trakak edo oholak, euren artean

oso josita baitzeuden, euren muturretan tolestutako burdinazko iltzeekin,

elkarketa konpontzeko, "Biraketa" deituak. Europan horrelako esku-hartze

bat egiten zen lehen aldia zen. Ondoren, arraina ur desmineralizatuko

disoluzio batez betetako tina handi batean murgildu zen, Peg edo argizari

likidoarekin, non hiru urte egon zen. Esku-hartze horren helburua egurra

sendotzea zen. Behin zura finkatuta, ontziaren formak lehengoratu ziren.

Hondarrak ontzi arin eta gogor batenak dira, arraunez eta kandelaz

mugitua, tingladillo-teknika erabiliz ontziola lokaletan eraikia. Eraikuntza-

tipologia honen propultsio-fokua Eskandinavian dago, eta bertatik,

zuzenean edo zeharka, arku atlantikoko beste herrialde batzuetara hedatu

zen. Ziurrenik akitaniar itsasertzetik iritsiko zen euskal kostaldera, bertan

erabilia izan baitzen gehienbat.

Horregatik guztiagatik, Urbietako arraina Kantauriko hondarrik zaharrena

da, eta Atlantikoko ontzi-arkitektura tradizionalaren gaineko ezagutza

egituratuko duen bisagra.

[L.G.B.]

Izaguirre, m; Valdés, L. (1998): avance de excavación del pecio del siglo XV de Urbieta (Gernika). Itsas Memoria.

Revista de Estudios Marítima del Pais Vasco. 2 Untzi-Museoa-Museo Naval

Barkham Huxley, M. (1998): Euskal kostaldeko itsasontzi txikiak XV. mendean: ikerketa-oharrak eta "galeoia",

"Txalupa" eta "pinazari" buruzko artxibo-dokumentuak. Itsas Memoria. Revista de Estudios Marítima del Pais

Vasco. 2 Untzi-Museoa-Museo Naval

71

Aurkezten dugun pieza Urbietako harriari dagokion egurrezko polea edo

motoia da. XV. mendeko itsas arkitektura ezagutzeko erreferentziazko ontzi

honen pieza berezi bat da, Arkeologi Museoaren bilduma iraunkorraren

zati dena.

Salbuespen gisa kontserbatutako piezetako bat da, Gernikako

itsasadarreko lohietan hondoratutako ontzi honen kaskoa osatzen duten

haritzezko zurezko gainerako taulekin batera.

Polea oso trakzio erraza duen gailu mekaniko bat da, indar bat

transmititzeko balio duena. Bere periferian kanal bat duen gurpil bat da,

bertatik soka bat pasatzen delarik eta erdiko ardatz baten gainean biratzen

delarik. Soka bati eusteko edo zuzentzeko eta kargak altxatzeko balio du.

Gure pieza, benetan, motoi bat izango litzateke: erroldana edo polearen

formarik errazena, pieza indibidual bat baita, bere zirkunferentzian

kutxazain edo zirrikitu bat baino ez du, nondik soka iragaiten den. Urrutiko

muturrean bi begi ditu, eta horietako bat ertzerantz irekia dagoela dirudi

(ziurrenik, hausturagatik).

Bi irekidura horietan, uztaiak lotuko lirateke (sokak, sokak edo

maromak), eta, gainera, gurpila edo kanpoko zirrikitua izango

genuke, erdiko habeek eragindako indarra birbideratzeko.

Urbietako pezioaren

Motoia

(XV. mendea)

Gernika

72

Inguruko muturrean, pasabideko zulo txiki bat ikusten dugu, eta bertatik

soka txikiago baten bidez eutsiko litzaioke maroma perimetralari.

Pieza honen malko edo morfologia obalatuak, kutxazainaren garapen

irregularrak eta erdiko zuloen erabilera handiagoak, bere funtzio nagusia

lokarria tenkatu edo finkatzea izango zela adierazten digute. Ezaugarri

hauek guztiek motoi itsu edo habe bihurtzen dute, pasteka bezala ere

ezagutzen dena.

Motoi batek berez ez dakar inolako abantaila mekanikorik, hau bi motoi

edo gehiago batuz lortzen da polea-sistema bat eratuz. Lotura hauen

emaitza izango lirateke, adibidez, koadernalak: koadernalak, lerro zuzeneko

bi edo hiru ardatz edo gehiagoko poleek osatutako piezak izango lirateke,

baina zurezko bloke bakar batean landutako beste hainbeste arteka edo

kutxazainetan biratzen dutenak.

Moton-koadernoen multzoek aparailuak edo polipastoak sortzen dituzte,

betiere pisua mugitzeko behar den indarraren magnitudea murriztera

bideratuta. Hainbat motoi eta koadernal mota daude, erabileraren,

finkatzeko erabilitako sistemaren eta koadernaletako arteka kopuruaren

arabera. Hauek, gainera, itsas hizkuntzan, kostaldearen arabera izen

ezberdinak hartzen dituzte.

Motoiek ontziaren gobernuan parte hartzen dute, ontzia osatzen duten

gainerako elementuekin batera. Elementu xumeez osatuta dago, hala nola

kroskoa, mastadura (masta eta zakila), kandelak eta sokak: ontzi-tresna

mota horren zeregina zen sokari eustea eta hura zuzentzea, kargak

altxatzea, masteriako makilak finkatzea, belak altxatzea eta eraistea.

Osagai horien erabilerak eta lan konbinatuak ontzia egitura organiko

bihurtzen du, itsas garraio batek suposatzen dituen inguruabar ugarietara

egokitzeko gai dena.

Horregatik esan daiteke, kaskoko pieza nagusiak motoiak, arraunak, uztaiak

eta kandelak bezain garrantzitsuak zirela itsas tresna txikiak.

Elementu horiek agian ez ziren oso ikusgarriak, baina funtsezkoak ziren

itsasontzien maniobrarako eta ur gainean mantentzeko, eta lanketa saiatua

eta egur-aukeraketa metodikoa eskatzen zuten.

[E.T.S.]

Quintero González, J. (2004). "La madera en los instrumentrechos navales" en Tiempos Modernos. Revista

Electrónica de Historia Moderna. Bol. Golak: 1-0, 4. min, No10.

Fernández Fontecha, F. (1998). Belaontzien eraikuntza, aparailua eta maniobrak. Bartzelona: Llagut.

Ontzi-pinazaren berreraikuntza

Motoi motak eta koadernoa

Aparailu ezberdinak

73

2002. urtean Erriberako Kaleko azken tramuan, San Anton Elizarekin

hegoaldetik muga egiten duen puntuan, indusketa arkeologikoan aurkituriko

aztarnak. Botija hauetariko batek, erakusketa honetan aurkezten duguna, bere

jatorrizko forma berreskuratu ahal izan zuen, han aurkitutako zatiei esker.

Zeramikazko ontzi bat da, tamaina ertainekoa, landugabeko orea dauka,

arrautza-formakoa, tornuz landua eta labean egosia oxidatzaile

atmosferapean. Bere gainazalak ez dauka estalkirik ezta apainketarik ere,

artisauak kanpoaldeko orman eragindako “artilatu” leuna salbu, bere hatz-

koskorrak pasatzean orea tornuan biratzen zuen bitartean.

Bere forma orokorretik, bi ezaugarri azpimarratuko genituzke. Interesgarriena,

bere oinarriko forma borobila dela, bere egonkortasuna modu autonomo

batean galarazten duena. Ontzia finkatzeko eta modu bertikalean jartzeko

lurrean tinkatzea, beste edukiontziekin elkartzea edo bere oinarria helburu

horretarako diseinaturiko euskarrietan sartzea beharrezkoa da. Bere ahokoa

ere nabarmentzen da, altuera gutxikoa, zulo estukoa eta elkarrengandik

urruntzen diren hormekin, lodia den ezpainean amaiturik. Ahoko honek ez du

soilik ontzia bete eta uztea zein geroko itxiera errazten, baita erraztasunez

Zeramikazko botija

Aro Modernoa

(XVI. mendea K.o.)

Ribera

(Bilbao)

74

eutsi ahal izatea mugitzeko ere, honek heldulekurik ez izatea justifikatuko

luke.

Ezaugarri hauek, baina batez ere bere oinarriaren formak, ontzi hau historian

zehar produktu ezberdinen itsasoko garraiorako erabili ziren komunki anfora

bezala ezagutzen diren zeramikazko edukiontziekin lotzen dute. Gure ereduak

botija izena hartzen du. Deitura hau historia testuetan ohikoena da, goian

aipaturiko zeramikazko edukiontzi tipoarekin identifikatzen da eta gaitasun

ezberdinekin, oso erabilia izan zen XVI. mendetik Sevillako portutik amerikar

koloniekin buruturiko merkataritza transatlantikoan.

Merkataritza transatlantiko horrek, halere, ez zituen edukiontzi horiek bakarrik

monopolizatu. Horren lekuko dira Mediterraneoko enklabe ezberdinetatik eta

atlantiko arkutik, iparraldeko ingeles kostaldera helduz, sakabanaturiko

pegarrak. Bilbok, garaiko itsasoko garraiorako plaza garrantzitsua izan zen eta

botija hauen aleak baditu.

Zeramikazko ontziak merkataritzako oroipenak ekartzen badizkigu, hau aurkitu

zen lekuak gehiagotzen ditu. Inguruan, itsasadarreko ertzetan, Behe Erdi

Arotik garraiorako itsasontziak atrakatzeko lekua; Erriberako kalean

induskaturiko orubean, Unibertsitateko kokalekua eta Bilboko Kontratazio

Etxea: Kontsulatua, Juana Andrea erreginaren pribilegiozko gutunetik sortua,

1511ko ekainaren 22an Sevillan egina. Kokaleku hau hiribilduko Udaletxeak

ere izan zuen, batzuetan instituzio biek egoitza berdina partekatuz.

Erribera kaleko indusketa arkeologikoak, orubean lau eraikuntza ezberdin

identifikatzea ahalbideratu zuen. Hauek oraindik zehaztu gabeko data batean

burutu ziren, XV. mendearen amaiera eta 1892. urte bitartean, azkeneko

eraikina bota egin zenean. Gure botija, hogeita hamahiru urte (1560-1593)

iraun zuen bertan altxaturiko bigarren erakinak sortutako hondakinaren obra-

hondakinen artean aurkitu zen. 1571an hiribilduak pairaturiko suteak

eraikinean eragindako kalteak lehenengo, eta 1593. urteko uholdeak geroago,

hau botatzera behartu zuten erakin berri bat egitera bultzatuz. Zonaldea

berdindu zen eta bertan 1594.urtean eraikuntza bat altxatu zen. Data hau ante

quem bezala balio du, hau da, kokalekura heldu ahal izan zen aurretiko

momentua.

[J.L.I.A.]

Garcia Camino, I., Plata, A. 2003. Iglesia de San Antón y su entorno (Bilbao). Arkeoikuska, 02, 334-347.

Pleguezuelo, A.; Sánchez Cortegana, J.M. 1994. Envases cerámicos comerciales en el tráfico con América en

el siglo XVI: síntesis de un panorama documental. IV Congreso de Arqueología Medieval Española:

sociedades en transición, Alicante, 1091-1097.

75

2002.urtean indusketa arkeologiko bat burutu zen Urduñako Zaharra kaleko 2

eta 4 zenbakidun orubeetan. Kokaleku honek, interes handia agertzen zuen

Urduñako hiribilduko erdi aroko hirigintzaren eraikuntza etapen banaketari

buruzko informazioa aurkitzeko, baita hauekin erlazionatutako defentsa

harresiei buruz ere.

Indusketan zehar zeramika ontzien zati ugari aurkitu ziren, batez ere erdi

aroko kronologietakoak. Baina baita, beste momentu historiko batzuetakoak

ere, hiri-espazio hau etxebizitza erakinekin okupatuta egon zirenekoak.

Aztarnategiko estratu batean, XVIII.mendean datatua, plater baten forma

originala erraztasunez berreskuratzea ahalbidetu zuten zortzi zati aurkitu

ziren. Egoera hau, ezohikoa bizkaitar aztarnategietan eta aztarnako osagai

estetikoei lotuta, platerarekin ahaidetutako ekoizpen zeramikoetatik bidaia

hezigarri bat egiteko aitzakiatzat hartuko dugu: urdinez apaindutako lozak.

Gure platera lehenengoz buztin tornu batean ekoiztua izan zen, ondoren

hezetasuna galtzeko lehortua, honek pasta zeramikoa malguagoa egiten

duelarik, eta geroago labe batean egosia. Egosketaren ostean, piezari

estaldura bat aplikatu zitzaion, honen osagaia bezala, berunaren eta

eztainuaren oxidoa dugu. Hauei esker, bere azalera kolore zurikoa eta beiraren

Loza platera

Aro Modernoa

(XVIII. mendea K.o.)

Zaharra

(Urduña)

76

trinkotasunekoa da, iragazgaitz bihurtuz. Geruza horren gainean, pigmentu

metalikoak erabiliz, kobaltozko oxidoa, eta loditasun desberdineko pintzelekin,

artisauak, plateraren hegalean lerro zentrokide pare bat egin zituen eta beste

bi hondoan. Hauek, landaretza motiboak marrazteko aitzakia gisa izan ziren,

iratzea landarea aukeratuz.

Erabili zen teknika, musulmanek ekialdetik penintsulara ekarritako tradizio

zeramikoarekin bat dator. Zeramika hauen gorputz zuriak eta beira

itxurazkoak, merkataritzari esker ezagututako txinatarren portzelana

gogorazten dute. Hau, XV. mendearen amaieran berristuta izan zen Italiako

gune ezberdinetatik ekarritako ekarpen tekniko eta apaingarriengatik.

Espainiar eltzegile askok urdinezko loza produkzioa landu zuten, merkatuan

zegoen eskaria eta beharra hornitzeko.

Loza mota hau ekoizten zuten eltzegile ezberdinak zirelarik, eta hauetariko

batzuk garrantzitsuenen dekorazio ereduak kopiatzen zituztelarik, Zaharran

aurkitutako plateraren jatorria zein den pentsarazi egiten digu. Euskal

buztinoletan ekoiztuak izan zirenaren aukera baztertu egiten dugu. Hauen

ontzi eta apaingarri motak, beste estilo eta irizpide batzuk jarraitzen

dituztelako. Beste alde batetik, Bizkaian beste bi zati bakarrik aipa ditzakegu

antzeko landaretza apaingarriekin. Beraz, bere jatorria atzerritarra izan

beharko da, Urduñako hiribilduaren merkataritza eta bidezain izaerari lotuta.

Jatorriaren bila, bi ibilbide zabaltzen zaizkigu, norabide kontrajarriekin.

Horietako bat, Mesetarantz bideratzen gaitu, Valladolideko edo Alcala de

Henareseko (Madril) buztinoletara. Bestea, Ebro ibaitik du ibilbidea, Errioxako

eta Aragoiko Villafeliche buztinolak lotuz. Hauetan guztietan, antzekotasunak

aurkitzen dira Zaharra 2-4ko platerean dagoen landaretza dekorazioarekin,

nahiz eta desberdinak izan eltzegilearen trebetasunaren ondorioz.

Paralelismoak bilatzeko modu honek aurrera jarraitzea eragozten duenean,

beste aukera batzuk zabaltzen dira. Oreen, pigmentuen eta estalduren

analisiak aukera berri gisa eskaintzen dira. Hala ere, ibilbide hau oraindik ez da

zabaldu. Beraz, hauek hasteari itxaron beharko diogu gaur egun ditugun

erantzunak hobetzeko.

[J.L.I.A.]

.

Cajigas, S., Martínez Izquierdo, D., Savanti, F. 2003/07. Excavación en Zaharra nº 2-4 de la Ciudad de Orduña. Resultados, evolución y usos del solar desde el siglo XIII al XIX. Kobie (Serie Paleoantropología), 25, 231-300. Ibarra, J.L. 2010. Apuntes sueltos sobre un plato de loza recuperado en la excavación arqueológica de Zaharra 2-4 (Orduña, Vizcaya). Kobie (Serie Paleoantropología), 29, 141-150.

77

2006an eta 2007an, Tourseko (Forua, Bizkaia) San Martin parrokia-eliza

zaharberritzeko lanak zirela eta, hainbat arkeologia-lan egin ziren

eraikinaren barruan. Inguruan erromatar herrixka bat egoteak, San

Martinen bokazioarentzat aitortzen den antzinakotasunak eta gaur egungo

elizan eraikin hau eraiki zen eguna (XVI. mendea) baino lehenagoko

kronologiako aztarna arkitektoniko batzuk egoteak, jarduketa horiek

bermatzen zituzten.

Lan arkeologikoen ondorioz, kokapen horren okupazioa dokumentatu zen,

erromatarren garaitik gaur egun arte, erabilera ezberdinekin. Hobekien

irudikatutako funtzioetako bat hilobia izan zen, Goi Erdi Arotik XIX.

mendeko lehen hamarkadetara arte izan ziren lau hilerriak identifikatuz.

Hilerri horietako bi, kronologia berrienekoak, egungo parrokia-tenpluaren

barruko lurzoruak ia 300 urtez izan zuen hilobi-erabileraren lekuko gisa

agertzen ziren.

Gaur egungo eliza, 1500. urtean eraikia, bere hiru nabeetako zorua, lotetan

banatua eta Foruko eliztarra osatzen zuten etxeen artean banatua izan zen,

euren hildakoak lurperatzeko toki propio bat izan zezaten.

Hilobi estalkia

XVIII. mendea

San Martin Eliza

(Forua)

78

1764an, Calahorra eta La Calzadako Gotzaindegiak hilerria berritzeko

agindu zuen, Bizkaiko beste parrokia batzuetan gertatzen zenaren antzera,

elizei higiene handiagoa emateko asmoz. Ordura arte, eliztarrak lanean

jarraitzen zuen, hildakoak lurperatzen ziren lur berean. Hilerri berrirako,

aldiz, egurrezko zoladura bat eraiki zuten, hilobiak ezkutatu eta tenpluaren

joan-etorria eta garbiketa errazten zuena.

Tarimaren gainean, hil helburuetarako erreserbatuta geratzen zen espazioa

mugatu zen, bi eremurekin, bata Epistolaren aldean, bestea Ebanjelioaren

aldean, erdiko pasabide estu batez banatuak. Eremu bakoitza 32 hilobiren

artean banatu zen, zortzi ilara eta lau ilaratako erretikula batean

antolatuta. Hilobi guztiek tamaina bera zuten, eta tariman, antzeko forma,

tamaina eta eraikuntzako egurrezko estalki batek identifikatzen zituen.

Pieza horietako bat ikusgai dago Arkeologi Museoko Erakusketa

Iraunkorrean.

Gaztainondo-zurezko xafla angeluzuzena da, 1,93 m luze, 0,52 m zabal eta

30 mm lodi. Beheko aurpegian, burdinazko iltzeak dituzten hiru zeharrargik

zurruntasun handiagoa ematen diote. Taularen mutur motzetako baten

erdian koska txiki bat moztu zuten, errazago erretiratzeko.

Estalkiak tariman sartzen dira eta gainazalarekin berdintzen dira. Ehorzketa

bat egiteko, nahikoa zen zurezko xafla kentzea, eta, horretarako, totxo bat

sartzea hozkan. Orduan, azpiko lurra agerian geratzen zen, non hobi bat

zulatu eta hildakoa lurperatu ahal zen.

Indusketa arkeologikoak egin zirenean, XVIII. mendearen azken herenean

Foruko San Martin parrokian eraiki zuten hilerriak kontserbazio egoera

txarra zuen. Lurrezko zoruan bermatutako estalkiek eta tarimari eutsi

zioten puntetako batzuek baino ez zuten irauten, hura berdinduz. Hala ere,

Foruko elizaren azken hilerriaren irudia berreraikitzeko nahikoa hondakin

ziren, eta haren eredua Bizkaiko beste parrokia batzuen antzekoa zen, hala

nola Santo Tomas apostoluarena (Arratzu) edo Zenarruzako kolegiatarena

(Ziortza-Bolibar), kontserbazio-baldintza hobeetan helarazi digutelako.

[J.L.I.A]

Martinez Salcedo, A. 2006: Tourseko San Martin eliza. Arkeoikuska. Eusko

Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu Nagusia

García Camino, I. 1986: Cenaruzako Santa Maria kolegiata larrialdiko II. indusketa-

kanpaina. Arkeoikuska. Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu Nagusia.

79

Tras Santiagoko ontzi-lantegia Urduña hiriko harresiz kanpoan kokatuta

zegoen. Indusketa 2002an burutu zen etxebizitza baten proiektuak Eremu

Arkeologikoa izendatutako gune honetan eragin zuelako. Lan

arkeologikoetan, leku honetan garatutako eltzegintzarekin

harremanaturiko material zeramiko ugari berreskuratu ziren, labeko

aztarna interesgarriak barne. Zehazki, erretzeko ganberaren barnealdea

mantendu zen, 1m altuerarekin.

Labe honetatik hurbil beste labe bat aurkitu zen, ziurrenik eztainu eta

berunaren kiskalketarako erabilia zeramika herrikoia estaltzeko esmalte

zuria egiteko.

Aurkituriko elementuen artean, mahaiko zeramika herrikoi zati ugari

daude, platerak, pitxerrak edo azpilak. Pieza asko beiraztaturik edo zuriz

esmaltaturik zeuden eta batzuk baita motibo geometriko berde edo berde

eta marroiarekin polikromatuta ere.

Moiloak eta txakurrak

Aro Modernoa

(XVIII-XIX. mendeak K.o.)

Tras Santiago

(Urduña)

80

Azpimarratu egin behar da ere, ontziteria egosteko erabiltzen diren

material zeramiko osagarriak, lur moiloak eta txakurrak, alegia.

Lur moiloak zilindrikoak diren pieza hutsak dira. Nahiz eta guztiek diametro

berbera duten, neurri ezberdinetan aurkezten dira. Lur moiloak labe

barruan pieza zeramikoak kokatzeko gelak osatzeko erabiltzen dira. Neurri

ezberdina izatean, tarteak momentu bakoitzean egosi behar diren

objektuen tamainaren arabera antolatu daitezke. Lur moiloek osaturiko

hutsuneetan piezak kokatzen dira. Aho estua duten piezak bata bestearen

gainean jartzen dira oinarritik kontrajarrita ertzei kalterik ez egiteko.

Aho zabala duten objektuak kaikuak, platerak, azpilak... bezala, bata

bestearen gainean jartzen dira txakurrez banatuta. Txakurrak pieza

zeramiko txikiak dira eta hiru oin erradial dituzte plateraren barnealdean

kokatzeko, adibidez, goiko plateratik banatzeko eta horrela objektu

dorreak sortuz labe barruan espazio gehiago aurrezteko. Pieza hauetariko

askotan, batez ere esmalteztatuetan, hiru puntutxoez osaturiko txakurren

euskarrien markak oraindik hauteman daitezke.

Txakurrak ere neurri ezberdinekoak dira labean sartzen diren piezen

arabera (kaikuak, platerak, etab.). Batzuetan akatsak ematen dira,

indusketan aurkituriko bi kaiku itsatsiak bezala. Ez ziren txakurrez banatu

eta esmalteak kaikuak itsatsi zituen egostean.

Silvia Cajigas Panera-ren taldeak buruturiko ikerketa arkeologikoaren eta

dokumentalaren arabera, ontzi-lantegi hau XVIII. mendearen bukaera eta

XIX.mendearen amaiera bitartean funtzionamenduan egon zitekeen. Izan

ere, 1788an Urduñako Udaletxeak Erruki-Etxeari lurrak eman zizkion ontzi-

lantegiko labe bat eraikitzeko. Ontzi-lantegi hau 1849an eta 1873an

dataturiko plano batzuetan dokumentatu egiten da eta Ortés de Velasco

familiaren ondasun bezala identifikatzen da.

[I.S.A.]

Ibabe, E. 2002. Zeramika herrikoia Gipuzkoan. Bertan, 19, Diputación Foral de Gipuzkoa. Cajigas, S. 2003. Tras Santiago s/n (Urduña-Orduña). Arkeoikuska, 02, 461-465.

81

Aurkezten dugun pieza Etxaburuko (Izurtza) dorretxean egindako indusketa

arkeologikoan berreskuratutako egurrez erretzeko pipa bat da.

Ale bakarra da museoko funtsetan, eta gaur egunera arte kontserbazio

baldintza nahiko onetan iritsi da, osatu gabe egon arren, kanaberaren eta

ahoaren garapenaren zati bat falta baita.

Piezaren gauzarik azpimarragarriena, bere apaindura da, kalitate eta

xehetasun harrigarrikoa, eta, beraz, bere egiletza, bertako zein kanpoko

artisau bati erantzungo diola suposatzen dugu. Dekorazioa, figuratiboa,

piparen kazoletan zentratzen da, ia erabat, animalia baten buruaren

aurrealdeko bistarekin okupatuz, xehetasun txikienera arte landua

instrumentu zorrotz eta oso fin batekin, ziur aski labana bat.

Orain arte, piezan ikusten dugun animaliaren irudikapena aker baten

irudikapena bezala interpretatu izan da, nahiz eta zenbait elementuk

oreina dela pentsaraz diezaguketen.

Duela 35 urte, Etxaburuko dorretxean indusketa arkeologikoa egin zen

eraikina zaharberritzeko lanetan.

Dorreak oinplano angeluzuzena eta altuera handia ditu, eraikina harkaitz-

azaleratze altu baten gainean baitago, eta itxura originala emateaz gain,

Egurrezko pipa

(XVIII-XIX. mendeak)

Etxaburu Izurtza

dorretxea

82

kokapen pribilegiatua ematen dio Durangorako bidea mesetara

kontrolatzeko.

Egurrezko pipa indusketaren 2. sektorean aurkitu zen, estalkiaren

erorketaren teila-geruza batek zigilatutako ohe batean. Maila honetan

aztarna material ugari berreskuratu ziren, hala nola sukaldeko eta mahaiko

zeramika, txanponak, burdinazko piezak, faunaren hondarrak eta

buztinezko pipa-zatiak, bai kanaberak, bai kazoletak.

Piparen datazioari dagokionez, testuinguru arkeologikotik eta horri

lotutako materialetatik abiatuta lortu da; XVIII. eta XIX. mendeen artean

kokatu ahal izan da, baina ezin izan da gehiago zehaztu.

XVI. mendearen erdialdean Europako kontinentean tabakoa sartu zen

unetik, tabakoaren kontsumoa hazi egin zen.

Modu konstantean.

Euskal Herrian, erretzeko pipa eta tabakoa XVII. eta XVIII. mende bukaera

aldera zabaldu ziren biztanle talde guztien artean, eta, gainera, bi sexuen

artean. Horrek buztin piparen ekoizpena handitzera behartu zituen,

gehienak erabiltzekoak zirenak, merkeenak zirelako. Holandatik zetozen

batez ere, eta ondoren, ekoizpen ingelesak eta frantsesak, nahiz eta

Bizkaian pipa-hornitzaile bat zegoen, Uribarriko Heppe familiaren

buztingintza.

Ekoizpen honek, maila arkeologikoan bere isla du, pipa zeramiko hauen

zatiak baitira XVI. mendetik XX. mendera bitarteko geruzetan eginiko

indusketa arkeologikoetan aurkitzen direnak. Pipa horien katalogazioak

tresna berri bat eman dio arkeologiari, artefaktu horiek agertzen diren

geruzen datazioa doitzeko.

Hala ere, Etxaburuko zoomorfoa duen egurrezko pipa bakarra da, bai

euskarriagatik, bai dekorazioagatik; beraz, ez dugu zehaztasun handiagoa

ahalbidetuko digun adibide tipologikorik.

[S.A.S.]

Lopez Colom, M.M. (1999): "Gipuzkoan aurkitutako buztinezko pipak. Katalogazio arkeologiko eta

tipologikora hurbiltzea ". Ed. Arkeolan. Donostia

Urteaga Artigas, M.M (1984): "Etxaburuko dorrearen indusketa arkeologikoa. Txostena ". Aranzadi

Zientzia Elkartea. Arkeologia atala. Donostia.

83

Kalibre handiko jaurtigai hori artilleriako kanoi-bala bat da, Gerra

Karlistetan erabilia, eta premiazko indusketa baten testuinguruan

berreskuratu zen. 2005ean hasi ziren Sestaoko Ballonti ardatza

urbanizatzen. Obrak Uhartea bezala ezagutzen den eremu bati eragiten

zion. Muino honetan, egitura ikusgarririk ez zegoen arren, baseliza baten

zein fraideen komentu baten existentzia ezaguna bazen, Basamortuko

Descalzos Karmeldarrak.

San José de la Islako indusketa arkeologikoak XVI. mende hasierako

baseliza baten (Bariko San Nikolas), Karmeldarren ordenako fraideen

komentu baten (1719. urtean hasi ziren eraikitzen) eta Karlistadak

eraberritzeko eta gotortzeko ondorengo obren ondoriozko egiturazko

aztarnak agerian utzi zituen, baita aurreko 70eko hamarkadara arte ingurua

industrializatzeari lotutako hondakinak ere.

Komentuaren kokapen pribilegiatuak, Galindo ibaiaren eta Bilboko

itsasadarraren arteko goi-goian zegoenak, Bilborako sarbidea kontrolatzeko

leku estrategiko bihurtzen zuen Uhartea, bai itsasadarretik, bai itsasertzetik

igarotzen ziren bideetatik.

Pieza burdina urtuzko bola esferiko handi bat da, 9,7 kilogramo pisatzen

duena eta 14 zentimetroko diametroa duena kalibre handiko kanoiarentzat

(24 lb), eta beste pieza berdin baten ondoan aurkitu zen. Jaurtigai horiek

Gerra karlisten

kanoi-jaurtigailua

(1833-1874 urteak)

San José de la Isla

basamortuko

gotorlekua (Sestao)

84

itsas kanoiek, setiokoek eta plazakoek erabiltzen zuten munizioa ziren,

kostaldeko defentsarako plaza sendoetan edo, kasu honetan bezala,

itsasadarraren gainean daudenak. Aurrekarga-kanoi horien eta anima

leunaren tiroa nahiko okerra zen arren, itsasadarretik Bilborantz igotzen

saiatzen ziren ontziei eragin ziezazkiekeen kalteak ez ziren arbuiagarriak,

gatazka zibilean zehar frogatu zen bezala.

1833an (1. gerra karlista) monjeek uhartea utzi zuten, eta uharte hau,

erreginaren aldeko tropa liberalek okupatutako itsasadarraren gotorleku

nagusietako bat bihurtu zen. Komentua, ondo defendatutako gotorleku

bihurtzen da, itsasontzi eta bidaiarien joan-etorria zaintzea helburu zuena.

Horretarako armada liberalak, dauden egiturak partzialki zarratzen ditu,

gotorleku bihurtzeko, defentsa elementu berriak eraikitzeaz gain.

Lutxanako guduak gerraren balantza erreginaren tropen mesedetan

makurtu zuen behin betiko. Bertan, basamortuaren posizioa, Banderas eta

Monte Cabrasetik gertu zeuden gotorlekuekin batera, garrantzi handiko

papera bete zuen, komentu azpian ainguratutako britainiar ontziek

lagunduta. Gudu honetan, 1836ko abenduaren 24an, liberalek, karlistek

hilabete batzuk lehenago hasitako Bilborako hesia hautsi nahi dute, eta

Espartero jenerala buru zutela lortu zuten, Eguia jeneralak zuzendutako

karlistak garaituz eta lehen gudu honetan garaituz.

Aldiz, 1873an karlistek inguratutako Bilboko hiribilduarekiko hirugarren

karlistaldian, Bilboko Armada eta Defentsa Batzarrak basamortuan

liberalen defentsak eta gotorlekuak indartzea erabaki zuen, baina

oraingoan, goarnizioak ez zion eutsi, eta karlistek Portugalete hartu

zutenean, 1874ko urtarrilaren 22an, basamortuko goarnizioa armada bati

eman zitzaion.

[S.A.S]

Aurrekoetxea, U.: San Jose de la Isla karmeldarren komentuko indusketa arkeologikoa. Sestao. Bilbo 2006-

2011

Bacon, J.F.: sei urte Bizkaian, Azterketa Historikoak-Azterketa historikoak III. Zumalakarregi Museoa,

Gipuzkoako Foru Aldundia, Ormaiztegi, 1994.

Fray Juan Jose de la Inmaculada, O.C.D.: desierto San José de la Isla de Sestao, 1719- 1834, s.n., s.l.

Zuloa zulatzea San Jose

uhartean

Itsas bateria liberala.

Bilboko defentsa, 1873.

85

Arkeologi-museo batek antzinako gizarteetako hondakin materialak

kontserbatu, aztertu eta azaltzeaz gain, arkeologiko izendatu ohi ditugunak

ere gordetzen ditu, baita ikerketa arkeologikorako garrantzi eta garrantzi

berezia duten beste objektu batzuk ere. Hori da, zalantzarik gabe, Arenaza

I. aztarnategiko landa-koadernoen kasua. Koaderno xumeak dira, eta ez

dute aparteko ezaugarri fisikorik. Eskola-koaderno batzuk, tamaina

horretakoak, koaderno erdikoak deitzen zirenak, tapa gogor batzuekin,

euskarririk ez dagoenean idazketa errazteko eta manipulazioari aurre

egiteko, eta orri koadrikulatuekin, idazketa erregularra eta eskalako

eskemak eta krokisak egitea errazteko.

Koaderno hauetan garrantzitsuena, hala ere, ez da bere forma, ezta bere

antzinatasun handiagoa edo txikiagoa ere, bere kasuan lau hamarkadakoa

baino ez dena, bere orrietan eskuz idatzitako ohar guztiak baizik, horiekin

batera doazen eskema eta krokisekin batera. 1973tik 1991ra bitartean,

letra txiki eta estu batekin, Juan María Apellániz Castroviejo jauna, Arenaza

I haitzuloko (Galdames) indusketaren zuzendaria, egunero idazten hasi zen

pazientziaz, zehaztasunez eta zorroztasunez aztarnategian egiten zituen

behaketa guztiak, aztarnategia osatzen zuten geruzak kendu (eta suntsitu)

ahala, eta horietan geratu ziren harrapatuta lekaleak.

Orrialde bakoitietan, geruzei, laginei edo material esanguratsuei buruzko

oharrak; ahal dela, hurrenkera berean jasoko dira, gero informazioa erraz

Arenaza Iko

eguneroak

(Galdames)

86

eta azkar eskuratzeko. Orrialde bikoitietan, geruzen edo geruza bakoitzaren

adierazgarritzat jotzen zuen kultura materialaren aztarnen oinplanoko eta

sekzioko marrazkiak. Aztarnategiko eguneroko behaketa estratigrafikoak

kanpaina bidez idazteko etengabeko lanak osatzen ditu landa-koaderno

horiek.

Landa-egunkari horietan jasotako informazio guztia, indusketan zehar

aztarnategian modu independentean egiten den gainerako

dokumentazioarekin batera (planoak, sekzioak eta argazkiak), proiektu

arkeologikoaren ondorengo etapak erabateko gogobetetzearekin aurrera

ateratzeko balioko du. Estratigrafiaren prestakuntza-prozesua azaltzea,

estratu eta maila bakoitza historikoki testuinguruan kokatzea, edo

emaitzak argitalpen zientifiko batean zabaltzea, testu- eta grafia-erregistro

hori guztia behar dute argumentu-oinarri gisa aztarnategiaren

biografiarako proposatzen den interpretazioari eusteko.

Baina landako dokumentazio arkeologikoaren balioa ez da hiltzen emaitzak

argitaratzerakoan. Kontserbatzea, lehen bertsioan, Arenazako eskuizkribu-

koaderno hauetan islatzen den bezala, edo kontsultatzea errazten duten

beste euskarri batzuen transkripzio zainduago batean, indusketa-memoria

eta -txostenetan jasoz, beste arkeologo batzuek indusketan zehar

desagertzen joan den aztarnategi baten estratigrafia nolabait irakurri ahal

izatea ahalbidetuko du. Horregatik, aztarnategi bateko dokumentazio

estratigrafikoaren prozesua ezinbesteko zeregina da arkeologoentzat, eta

zehaztasun- eta objektibotasun-printzipioek gidatu behar dute beti.

Gainera, dokumentazio hori aztarnategitik datozen kultura materialaren

aztarnak zaintzen, kontserbatzen eta erakusten diren museo arkeologikoan

gordetzeak aukera ematen du hondakinen bilduma hobeto kudeatzeko,

testuinguru arkeologiko egokiagoa izateko eta zabalkunde egokiagoa

izateko. Museo-funts batek ez dio aztarnategi baten indusketatik

eratorritako antzinako hondakin materialen multzo bati soilik egiten

erreferentzia, baita hura lortzearen eta interpretatzearen inguruan sortu

diren askotariko dokumentu sorta osoari ere. Alde horretatik, egokia dirudi

arkeologia-museoak arkeologia-artxibo gisa kalifikatzea.

[J.L.I.A.]

Indusketa-prozesuaren

argazkiak

87

Argitaratzailea:

Bizkaiko Foru Aldundia

Testuak:

Anibarro, Sonia

Garate, Diego

García Boullosa, Laura

García Camino, Iñaki

Ibarra, José Luis

Tellería, Etor

Diseinu grafikoa:

Arkeologi Museoa

Itzulpenak:

Abenojar, Osane

Alegría, Aida

Galán, Aitor

Martínez, Irati

Moreno, Olatz

Olabarri, Dorleta

Tellería, Etor

88