4 nutrición: aparato circulatorio e aparato...

4 Nutrición: aparato circulatorio eaparato excretorO aparato circulatorio está formado por un líquido circulante, que é o sangue, unha

bomba impulsora, o corazón, e unha extensísima rede de vasos sanguíneos; deste

xeito conséguese facerlles chegar a todas as nosas células os nutrientes e o osíxeno

que necesitan para vivir.

O aparato circulatorio tamén lles permite ás células desfacerse das substancias tóxi-

cas que xeran como consecuencia da súa actividade conducíndoas aos órganos

encargados de eliminalas. O dióxido de carbono, por exemplo, transpórtase aos

pulmóns e expúlsase na expiración.

Outras substancias tóxicas que producen as células, tales como a urea, ao non ser

gases, non poden eliminarse polos pulmóns e son enviadas ata os riles que as con-

centran e expulsan do corpo disoltas nos ouriños. A función que levan a cabo os

riles denomínase excreción, e o aparato do que forman parte recibe o nome de

aparato excretor.

1. O aparato circulatorio e a nutrición

2. O sistema sanguíneo

2.1. O sangue

2.2. O corazón

2.3. Os vasos sanguíneos

2.4. A circulación sanguínea

3. O sistema linfático

3.1. A formación da linfa

3.2. A linfa regresa ao sangue

3.3. Os ganglios linfáticos

4. Enfermidades do aparato circulatorio

4.1. Cando as arterias se bloquean!

5. O aparato excretor e a nutrición

5.1. As partes do aparato excretor

5.2. Os riles e os nefróns

5.3. A formación dos ouriños

6. As enfermidades do aparato excretor

Contidos

1. Cal cres que é o tamaño aproximado do corazón hu-

mano?

2. Que nome reciben as catro cámaras en que se divide

o corazón?

3. Sabes por que o sangue é de cor vermella?

4. Cal é a arteria máis importante do noso corpo?

5. Saberías sinalar en que parte do corpo se atopan os

riles?

6. Indica se as seguintes frases son verdadeiras ou falsas:

a) O sangue coagula grazas á acción das plaquetas.

b) Os glóbulos vermellos son as células responsables

da defensa do organismo.

c) Os capilares son vasos sanguíneos moi fi nos.

d) En repouso, o corazón latexa unhas 120 veces cada

minuto.

e) Os riles son os órganos encargados de fabricar os

ouriños.

Que sabes de...?

recursostic.educacion.es/ciencias/biosfera

Web do Ministerio de Educación que contén unidades

didácticas multimedia interactivas.

www.texasheartinstitute.org/HIC/ProjHEsp/index.

cfm

O Instituto do Corazón de Texas, no Proxecto Corazón,

ofrece material didáctico multimedia interactivo en

castelán e adaptado aos diferentes niveis da ensinanza

secundaria.

Unha web

«O corazón é o primeiro que vive

na estrutura do animal e o último

que morre. Nel ten o seu comezo

e o seu remate a vida.»

Juan Luis Vives (1492-1540)

Humanista e fi lósofo español.

1. Comunicación lingüística.

2. Matemática.

3. Coñecemento e interacción co mundo

físico.

5. Social e cidadá.

6. Cultural e artística.

Competencias básicas

Nutrición: aparato circulatorio e aparato excretor4

74

1. O aparato circulatorio e a nutriciónO circulatorio é un dos catro aparatos que interveñen no proceso da nutrición. A súa fun-

ción consiste en facerlles chegar ás células os nutrientes e o osíxeno que necesitan para

realizar as súas funcións vitais. Así mesmo, ocúpase de recoller as substancias de refugallo

que as células producen e de conducilas aos órganos encargados da súa eliminación.

Nos seres humanos o aparato circulatorio ten dous compoñentes:

O sistema sanguíneo: formado polo sangue, os vasos sanguíneos e o corazón.

O sistema linfático: formado pola linfa, os vasos linfáticos e os ganglios linfáticos.

2. O sistema sanguíneo

Ten en conta

O soro sanguíneo é equivalen-

te ao plasma, pero sen as pro-

teínas que participan na coa-

gulación, coma o fibrinóxeno

(figura 4.1).

Soro

(plasma-fibrinóxeno)

Sangue coagulado

(células sanguíneas

+

fibrinóxeno)

Figura 4.1.

O soro é o plasma

sen fi brinóxeno

Sistema

sanguíneo

É o líquido encargado do

transporte de substancias.

É o órgano que bombea

o sangue.

Son os condutos por onde

circula o sangue.

Sangue

Vasos sanguíneos

Corazón

2.1 O sangue

O sangue é un líquido espeso, viscoso, de cor vermella, que circula polos vasos sanguíneos.

Está formado por unha parte líquida chamada plasma, na que hai células en suspensión:

os glóbulos vermellos, os glóbulos brancos e tamén hai plaquetas (fi gura 4.2).

Plasma

O plasma é un líquido transparente de cor amarela clara no que fl otan as células sanguí-

neas.

Está composto por un 90 % de auga e un 7 % de proteínas das que as máis importantes

son o fi brinóxeno (relacionado coa coagulación) e os anticorpos (relacionados coa de-

fensa ante infeccións). O 3 % restante do plasma está formado por unha mestura de dife-

rentes moléculas, como nutrientes, gases, sales minerais, hormonas, etc. (fi gura 4.3).

Figura 4.3.

Composición do plasma.

Plasma

Vaso sanguíneo Glóbulo vermelloPlaquetaGlóbulo branco

Figura 4.2.

Compoñentes do sangue

90% auga 7% proteínas

3% outras substancias como:

glicosa, CO , sales minerais,

hormonas, etcétera.2

Nutrición: aparato circulatorio e aparato excretor 4

75

Glóbulos vermellos

Os glóbulos vermellos ou eritrocitos son unhas células con forma de disco aplanado na

parte central, sen núcleo. A súa función é o transporte de osíxeno desde os pulmóns a

todos os órganos e tecidos do corpo. Son as células máis abundantes do sangue, en 1 mm3

hai entre 4,5 e 5 millóns de glóbulos vermellos.

Os eritrocitos son de cor vermella porque o seu citoplasma contén hemoglobina, a pro-

teína encargada do transporte do osíxeno, que é desta cor.

Glóbulos brancos

Os glóbulos brancos ou leucocitos son células sanguíneas con núcleo e cun tamaño algo

maior ao dos glóbulos vermellos. A súa misión é a defensa do organismo fronte ás infec-

cións.

En 1 mm3 de sangue hai, por termo medio, 7 000 glóbulos brancos. Durante as infeccións

esta cantidade aumenta xa que os leucocitos se multiplican para combater os microorga-

nismos.

Existen diferentes tipos de leucocitos especializados en diferentes funcións: os linfocitos,

por exemplo, fabrican os anticorpos (as proteínas que nos defenden dos microbios) ou os

monocitos, que destrúen os microorganismos engulíndoos ou, o que é o mesmo, fago-

citándoos (fi gura 4.4).

Ten en conta

A cantidade de sangue que ten

unha persoa depende do seu

tamaño. Así, un neno ou unha

nena dun ano teñen só 1 litro

de sangue. Non obstante, un

adulto de 70 kg posúe entre 5

e 6 litros de sangue.

Sabías que...

As células sanguíneas fór-

manse no interior dos ósos,

na denominada medula ósea

vermella, desde onde pasan

ao sangue.

A medula ósea vermella é un

dos tecidos maiores e máis ac-

tivos do corpo humano.

Figura 4.4.

Un leucocito fagocita unha bacteria.

Figura 4.5.

As plaquetas e a coagulación.

Bacterias

Plaquetas

As plaquetas, tamén chamadas trombocitos, son moito máis

pequenas ca os eritrocitos ou os leucocitos e non teñen nú-

cleo. En realidade non son células completas senón fragmen-

tos de células. A súa misión é a coagulación do sangue (fi gura

4.5). En 1 mm3 de sangue hai entre 250 000 e 500 000 plaque-

tas. Se o número de plaquetas é inferior prodúcense proble-

mas na coagulación.

Cando se produce unha ferida e os vasos sanguíneos resultan

danados, as plaquetas liberan substancias que desencadean

a formación dun coágulo. O coágulo está formado por fi bras

dunha proteína do plasma, o fi brinóxeno, que forman unha

malla, e as células sanguíneas que quedan atrapadas nela. A

súa función é taponar a ferida para impedir, por un lado, que

saia o sangue e, por outro, que entren microorganismos.

Fibras de proteínas Bordo da ferida

Glóbulos brancosGlóbulos vermellosVaso

sanguíneo

Plaquetas


76

As funcións do sangue

As principais funcións do sangue están relacionadas co transporte de substancias, a de-

fensa do organismo e o mantemento da temperatura corporal (táboa 4.1).

Transporte Defensa Temperatura

O sangue transporta, entre outras substan-

cias:

Osíxeno, desde os pulmóns ás células, e

dióxido de carbono, desde as células aos

pulmóns.

Nutrientes, desde o intestino a todas as

células.

Produtos de refugallo, desde as células

que os producen ata os riles.

Hormonas, desde as glándulas aos teci-

dos onde actúan.

O sangue deféndenos dos microorganis-

mos mediante os glóbulos brancos.

Protéxenos cando se produce unha feri-

da coa formación de coágulos que evi-

tan a perda de sangue e a infección.

O sangue unifi ca a temperatura do noso

organismo, xa que conduce a calor des-

de os órganos que a producen, coma os

músculos e o fígado.

Actúa, ademais, coma un líquido refrixe-

rante ao distribuír a calor por todo o cor-

po e permitir a súa rápida disipación.

Táboa 4.1.

Actividades resoltas

1. No reconto de células sanguíneas dun rapaz de 15 anos obtéñense os seguintes valores:

– Eritrocitos: 4,8 · 106/mm3.

– Leucocitos: 40 000/mm3.

– Trombocitos: 251 000/mm3.

Que podemos dicir respecto ao seu estado de saúde?

– A cantidade de eritrocitos está comprendida entre 4,5 · 106 e 5 · 106/mm3. Polo tanto, é normal.

– A cantidade de leucocitos é moi superior ao normal, que está arredor de 7 000/mm3.

– A cantidade de trombocitos é algo baixa pero tamén pode considerarse dentro da

normalidade, que oscila entre 250 000 e 500 000/mm3.

Como os leucocitos son as células sanguíneas responsables da defensa fronte ás infec-

cións, deducimos que este rapaz padece algún tipo de enfermidade infecciosa. Os leu-

cocitos multiplicáronse para combater o axente responsable da enfermidade.

1. Se en 1 mm3 hai 5 millóns de eritrocitos, cantos eritrocitos haberá nun litro de san-

gue? E en 5 litros?

2. Une cada tipo de célula sanguínea coa afi rmación que corresponda.

1. Eritrocitos a) Tamén reciben o nome de plaquetas.

2. Linfocitos b) Destrúen microorganismos fagocitándoos.

3. Monocitos c) Conteñen hemoglobina.

4. Trombocitos d) A súa función é fabricar anticorpos.

3. Explica tres funcións que realice o sangue no noso organismo.

Actividades

2


77

2.2 O corazón

O corazón é un órgano oco, do tamaño aproximado dun puño, formado por un tecido

muscular específi co chamado miocardio ou tecido muscular cardíaco.

Está constituído por catro compartimentos ou cámaras, dúas superiores chamadas aurí-

culas e dúas inferiores ou ventrículos. As paredes das aurículas son fi nas. Non obstante,

as paredes dos ventrículos, especialmente as do ventrículo esquerdo, son grosas e mus-

culosas (fi gura 4.6).

Figura 4.6.

Partes do corazón e sentido de circulación do sangue.

As aurículas están conectadas cos ventrículos por uns orificios provistos dunha válvu-

la:

A válvula tricúspide entre a aurícula dereita e o ventrículo dereito.

A válvula mitral ou bicúspide entre a aurícula esquerda e o ventrículo esquerdo.

O lado dereito e o lado esquerdo do corazón están totalmente separados por un groso

tabique, de forma que o sangue que circula polo lado dereito nunca se mestura co que

circula polo lado esquerdo.

O sangue entra no corazón polas aurículas e sae polos ventrículos

A aurícula dereita recibe o sangue das veas cavas, que levan de volta ao corazón o sangue

procedente de todo o corpo. Da aurícula dereita o sangue pasa ao ventrículo dereito, de

onde sae pola arteria pulmonar e se dirixe aos pulmóns.

A aurícula esquerda recibe o sangue das veas pulmonares que transportan o sangue pro-

cedente dos pulmóns. Da aurícula esquerda pasa ao ventrículo esquerdo, de onde sae

pola arteria aorta para dirixirse a todos os órganos do corpo.

Á saída das arterias pulmonar e aorta hai unhas válvulas, chamadas válvulas sigmoides,

que controlan a saída do sangue dos ventrículos.

Arteria aorta

Vea cava

superiorVea cava

superior

Vea cava inferiorVea cava inferior

Arteria pulmonar

Arteria pulmonar

Veas

pulmonaresVeas pulmonares

Aurícula

esquerda

Aurícula

esquerda

Válvula sigmoide

(arteria aorta)

Válvula

sigmoide

(arteria

pulmonar)

Válvula mitral

Válvula tricúspideVentrículo

esquerdoVentrículo

esquerdo Ventrículo dereito Músculo cardíaco

Aurícula

dereita

Aurícula

dereita


78

O latexo cardíaco

O corazón está feito dun material, o tecido muscular cardíaco ou miocardio, que se contrae

e relaxa ritmicamente, é dicir, latexa de forma continua.

A contracción do corazón chámase sístole, e a súa relaxación chámase diástole.

Na sístole os ventrículos contráense e expulsan o sangue cara ás arterias. As válvulas

mitral e tricúspide péchanse para impedir o retroceso do sangue cara ás aurículas e as

válvulas sigmoides ábrense para deixar saír o sangue.

Na diástole os ventrículos reláxanse, as válvulas mitral e tricúspide ábrense e deixan

pasar o sangue das aurículas. As válvulas sigmoides péchanse para impedir que o

sangue saia dos ventrículos.

As válvulas teñen un papel moi importante no mantemento do sentido da circulación no

interior do corazón (fi gura 4.7).

Figura 4.7.

Sístole (a). Diástole (b).

(a) Válvulas sigmoides abertas Válvulas sigmoides pechadas

Válvula

tricúspide

pechadaVálvula

tricúspide

aberta

Válvula

mitral

pechada

Válvula

mitral

aberta

O ciclo sístole-diástole acontece en algo menos dun segundo de forma que, cando estamos

en repouso, o noso corazón latexa unhas 70 veces cada minuto, pero, cando realizamos esfor-

zos intensos ou cando nos asustamos, pode chegar a latexar unhas 200 veces por minuto.

A práctica regular de exercicio físico desenvolve e fortalece o corazón e fai que o latexo sexa

máis efi ciente.

4. Une cada termo coa afi rmación que lle corresponda.

1. Aurícula dereita a) Impulsa o sangue cara aos pulmóns.

2. Aurícula esquerda b) Recibe o sangue das veas cavas.

3. Ventrículo dereito c) Está unido á arteria aorta.

4. Ventrículo esquerdo d) Recibe o sangue das veas pulmonares.

5. Se un corazón bombea cada día uns 2 000 litros de sangue, que volume de sangue

bombeará nun mes? E nun ano? E en 75 anos?

6. Durante a sístole, como están as válvulas mitral e tricúspide, abertas ou pechadas? E

durante a diástole? Por que?

7. Por que cres que aumenta o latexo cardíaco cando unha persoa realiza un exercicio

físico intenso?

Actividades

2


79

2.3 Os vasos sanguíneos

Os vasos sanguíneos son os condutos por onde circula o sangue.

Existen tres tipos de vasos sanguíneos (fi gura 4.8):

Tecido

epitelial

Tecido

epitelialTecido muscular Tecido muscularTecido

conxuntivo

Tecido

conxuntivo

Unha soa capa

de células

(Arteria 3 50) (Vea 3 50)

(Capilar 3 50)

(Capilar 3 1000)

Figura 4.8.

Seccións dos tres tipos de vasos sanguíneos.

Arterias: son os vasos que conducen o sangue desde o

corazón aos órganos (fi gura 4.9). As súas paredes son elás-

ticas e resistentes porque teñen unha grosa capa de tecido

muscular.

Polas arterias o sangue circula a unha velocidade e pre-

sión elevadas xa que recibe directamente o impulso da

contracción (sístole) dos ventrículos. Se situamos os de-

dos sobre algunhas arterias superficiais (coma as radiais

dos brazos ou as carótides do pescozo) percíbese per-

fectamente esta expansión rítmica das paredes, é o pul-

so.

As arterias de maior calibre do corpo humano son a

arteria aorta e as arterias pulmonares.

Veas: son os vasos que levan o sangue de volta dos

órganos ata o corazón (figura 4.9). As súas paredes

son máis finas que as das arterias pois teñen menos

músculo.

Polas veas o sangue circula a menor presión e veloci-

dade ca polas arterias porque parte do impulso do

corazón se perde na rede capilar. No interior das veas

hai unhas válvulas chamadas semilunares que impi-

den que o sangue poida retroceder debido á gravida-

de (figura 4.10).

As veas maiores do organismo son as veas cava supe-

rior e inferior e as veas pulmonares.

Capilares: son os vasos que conectan as arterias coas

veas. Son microscópicos. As súas paredes extraordina-

riamente finas están formadas por unha soa capa de

células.

Válvulas pechadas

Se o sangue retrocede,

as válvulas péchanse

As válvulas ábrense para

deixar pasar o sangue

Válvulas abertas

Válvulas semicirculares

Dirección

da corrente

circulatoria

Vea

seccionada

Figura 4.9.

Principais arterias e veas do corpo humano.

Figura 4.10.

Válvulas semilunares.

Vea xugular

Arteriapulmonar

Arcoaórtico

Aortatorácica

Arteriarenal

Arteria carótideVea e arteria subclavia

Vea cavasuperior

Veacavainferior

Veailíaca

Aortaabdominal

Arteriamesentérica

Vearenal

Arteriailíaca

Veapulmonar

Veaporta

Veahepática


80

A rede capilar

Os vasos sanguíneos forman unha complexa rede de tubos de diferente grosor que dis-

tribúen o sangue por todo o corpo.

As arterias que levan o sangue procedente do corazón a todos os órganos e partes do

corpo ramifícanse durante o seu percorrido e dan lugar a vasos cada vez máis estreitos. As

arterias máis fi nas, chamadas arteríolas, orixinan vasos aínda máis fi nos, os capilares.

Desde os capilares, o sangue fl úe cara a unhas veas moi fi nas, chamadas vénulas, que se

xuntan con outras iguais a elas para formar veas de maior tamaño, que devolven o sangue

ao corazón (fi gura 4.12).

Figura 4.11.

Circulación no interior dunha vea entre dous músculos.

Figura 4.12.

A rede capilar e o intercambio

de nutrientes e gases.

Sabías que...

Cando as válvulas semilunares

funcionan mal e teñen difi cul-

tades para facer que o sangue

siga o seu camiño de regreso

ao corazón aparecen as vari-

ces, ou dilatacións nas veas,

especialmente nas das pernas,

que resultan moi dolorosas.

A través das fi nas paredes dos capilares prodúcese o intercambio de substancias entre o

sangue e as células.

O osíxeno e os nutrientes que contén o sangue procedente do corazón saen dos capilares

e son captados polas células.

Ao mesmo tempo, o dióxido de carbono e as substancias de refugallo, que se forman

como resultado da actividade celular, abandonan as células e incorpóranse á circulación

sanguínea.

ArteriaVea Rede capilar

Células

Arteríola

Capilares

Vénula

Sangue: O CO nutrientes2 2Sangue: O CO nutrientes2 2


2. Como consegue chegar o sangue desde as pernas e os

brazos ata o corazón vencendo a forza da gravidade?

O retorno do sangue das pernas e dos brazos ao corazón é

posible grazas á acción combinada dos músculos que rodean

as veas, que impulsan o sangue cara arriba, e das válvulas

semilunares, que impiden o seu retroceso (fi gura 4.11).

Válvulas abertas,

o sangue pasa

Válvulas pechadas, o sangue

non pode retroceder

Os músculos contráense

e impulsan o sangue


81

2.4 A circulación sanguínea

O sangue circula continuamente describindo un percorrido que tarda en completar uns

30 segundos.

Vea cava

superior

Cerebro

Pulmóns

Arteria

aorta

Corazón

Veas

pulmonares

Arteria

pulmonar

Fígado

Vea porta

Arteria

hepática

Arteria

mesentérica

Intestino

Ril

Vea renal

Arteria renal

Vea cava

inferior

Veas

hepáticas

Figura 4.13.

Circulación sanguínea.

Este percorrido pode dividirse en dous circuítos:

O circuíto menor ou pulmonar vai do corazón aos pulmóns e volve ao corazón.

O circuíto maior vai do corazón ao resto dos órganos e regresa ao corazón.

En cada latexo, o corazón envía sangue aos dous circuítos. A parte dereita do corazón

bombéas cara aos pulmóns para que se osixene. A parte esquerda envía o sangue cara ao

resto dos órganos e tecidos para abastecelos de osíxeno e nutrientes. En realidade, o co-

razón non actúa coma unha única bomba, senón coma dúas.

Para completar o seu percorrido por todo o organismo o sangue debe pasar dúas veces

polo corazón (fi gura 4.13).

CorazónPulmóns Órganos

Ten en conta

O sangue cambia de cor segun-

do o seu contido en osíxeno.

Cando contén moito osíxeno

é de cor vermella brillante.

Cando contén pouco osíxeno

é de cor vermella escura.

Cando se representa o circuí-

to circulatorio tornan azuis os

vasos que levan sangue con

pouco osíxeno e de cor vermella

os vasos que levan sangue rico

en osíxeno.

Actividades

8. Compara as paredes das

veas, as arterias e os capi-

lares. Explica en que se

diferencian.

9. Que son as válvulas se-

milunares? Cal é a súa

función? Por que cres

que as arterias non teñen

válvulas semilunares?

10. Cal é a maior arteria do

noso corpo? De que cá-

mara do corazón recibe o

sangue? Cara a onde o

conduce?

11. Que parte do corazón

forma parte do circuíto

menor, a dereita ou a es-

querda? Para que serve

este circuíto?

12. Que parte do corazón

forma parte do circuíto

maior, a dereita ou a es-

querda? Para que serve

este circuíto?


82

3. O sistema linfáticoO sistema linfático está formado polos ganglios linfáticos, os vasos linfáticos e un líqui-

do que circula polos vasos chamado linfa.

Ten dúas funcións principais:

Conducir o líquido extracelular que baña os tecidos de regreso á circulación sanguínea.

Defendernos das infeccións.

3.1 A formación da linfa

Cando o sangue, procedente do corazón, chega aos capilares sanguíneos prodúcese un

paso de plasma desde os capilares aos tecidos. Desta maneira, os nutrientes e o osíxeno

do sangue chegan ata as células. Parte deste plasma que saíu volve entrar nos capilares

sanguíneos, pero outra parte queda bañando as células e constitúe o chamado líquido

extracelular.

Este líquido acumularíase entre as células se non fose polos capilares linfáticos, uns vasos

fi nísimos que se atopan en todos os tecidos. Os capilares linfáticos absorben o exceso de

líquido extracelular e, posteriormente, devólveno á circulación sanguínea.

Cando o líquido extracelular pasa aos capilares linfáticos chámase linfa. Tanto o líquido

extracelular coma a linfa teñen unha composición semellante ao plasma (fi gura 4.14).

3.2 A linfa regresa ao sangue

Os capilares linfáticos conducen a linfa cara aos outros vasos linfáticos de maior grosor e,

desde estes aos condutos linfáticos principais que son os seguintes:

O conduto torácico verte a linfa na vea subclavia esquerda.

O vaso linfático dereito vértea na vea subclavia dereita.

Deste xeito, o líquido extracelular non se acumula entre as células dos tecidos e regresa á

circulación sanguínea (fi gura 4.15).

Sabías que...

Se os vasos linfáticos das ex-

tremidades se obstrúen nal-

gún punto, o líquido extrace-

lular acumúlase nos tecidos e

prodúcese unha inchazón ou

edema.

Líquido

extracelular

Sangue

O plasma

abandona

o capilar

Parte do plasma

regresa á

circulación

Linfa

Vaso linfático

Ganglio linfático

Conduto torácico

O conduto torácico

conduce a linfa ata a

vea subclavia esquerda.

Vasos linfáticos do

intestino delgado

O vaso linfático dereito verte

a linfa na vea subclavia dereita.

Figura 4.15.

O sistema linfático.

Figura 4.14.

Formación da linfa.


83

3.3 Os ganglios linfáticos

Os ganglios ou nódulos linfáticos son uns corpos que teñen unha forma semellante á

dun chícharo, cun tamaño entre 1 e 20 mm e que conteñen un gran número de glóbulos

brancos.

Malia estar distribuídos ao longo dos vasos linfáticos, en determinadas zonas do corpo

coma as inguas, as axilas ou o pescozo, os ganglios son moito máis abundantes (figu-

ra 4.16).

Os vasos linfáticos teñen válvulas semilunares

que evitan o retroceso da linfa.

A linfa entra no ganglio a través dos vasos

linfáticos aferentes.

A linfa abandona o ganglio

a través do vaso eferente.

Os linfocitos almacénanse

no interior do ganglio.

Figura 4.16.

Ganglio linfático. A linfa, no seu percorrido polos vasos linfáticos cara ás veas da zona inferior do pescozo,

debe atravesar os ganglios linfáticos. Isto permite que os glóbulos brancos destrúan os

microorganismos que poida conter a linfa, de modo que, cando se incorpore ao sangue,

estará totalmente libre de microbios.

Cando temos unha infección os ganglios linfáticos aumentan de tamaño porque a súa

actividade é moito maior ca cando estamos sans.

13. Explica brevemente a maneira en que se forma a linfa.

14. Que son o conduto torácico e o vaso linfático dereito? Con que vasos do sistema

sanguíneo están conectados?

15. Nas habituais revisións pediátricas o médico adoita palpar a zona do pescozo e das

inguas dos pacientes co fi n de detectar os ganglios. Cal cres que é a fi nalidade desta

acción?

16. Cales son as funcións principais que ten o sistema linfático?

Actividades


84

4. Enfermidades do aparato circulatorioAs enfermidades do aparato circulatorio, tamén chamadas enfermidades cardiovascu-

lares, son as que afectan tanto ao corazón coma ás veas e ás arterias. Algunhas delas teñen

a súa orixe en hábitos nocivos coma o tabaquismo, a falta de exercicio ou o consumo

excesivo de graxas animais na dieta.

4.1 Cando se bloquean as arterias!

Se nas paredes internas das arterias, que deben ser totalmente lisas, se acumulan depósi-

tos de colesterol, difi cúltase a circulación do sangue (fi gura 4.17) e prodúcese unha situa-

ción de alto risco, xa que calquera pequeno coágulo formado no sangue pode taponar a

arteria e provocar unha trombose.

Luz da arteria

Trombo

Placa de ateroma

Figura 4.17.

Arteria obstruída.

Cando unha arteria se bloquea debido a unha trombose, a rexión do corpo que abastecía

de sangue queda durante un tempo sen osíxeno, e este feito pode ter consecuencias fatais,

especialmente cando os vasos afectados son os que conducen o sangue ao corazón ou

ao cerebro.

Se as arterias obstruídas son as que regan o corazón prodúcese un infarto de miocar-

dio, o corazón sofre danos moi importantes na área que quedou sen fl uxo sanguíneo

e nos casos máis graves pode conducir á morte.

Se son as arterias cerebrais as que quedan obstruídas prodúcese un infarto cerebral,

xéranse lesións graves no cerebro que frecuentemente se traducen en parálise total ou

parcial e na perda da fala.

A mellor maneira de evitar estas enfermidades, que son unha das principais causas de morte

nos países industrializados, é previlas desde a xuventude e adoptar un estilo de vida saudable

que consiste en:

Consumir unha dieta equilibrada.

Non fumar.

Practicar algún deporte ou realizar algún tipo de actividade física de maneira regular.

17. Explica en que consiste o infarto de miocardio. Que factores favorecen que se produza?

18. Que se pode facer para previr as enfermidades cardiovasculares?

Actividades


85

5. O aparato excretor e a nutriciónAs nosas células producen continuamente substancias de refugallo que son vertidas ao

sangue. Dado que estas substancias son tóxicas, o organismo debe desfacerse delas.

A excreción é o proceso mediante o cal o noso corpo elimina as substancias tóxicas que

produce a actividade celular.

Os órganos responsables da excreción son os riles, que forman parte do aparato excretor

ou urinario.

5.1 As partes do aparato excretor

O aparato excretor consta das seguintes partes (fi gura 4.18):

Lembra

Outros órganos do noso cor-

po participan no proceso da

excreción. As glándulas sudo-

ríparas, por exemplo, que po-

den eliminar toxinas a través

da suor; o fígado, que elimina

restos de medicamentos e al-

cohol a través da bile; ou os

pulmóns, que eliminan dióxido

de carbono.

Arterias renais

Veas renais

Aorta: sangue procedente da aorta entra

nos riles a través das arterias renais (esquerda

e dereita).

Riles: son os órganos encarga-

dos de limpar o sangue de

substancias de refugallo.

Uréteres: son os condutos que

conectan os riles coa vexiga.

Uretra: é un tubo que conduce os ouriños

ata o exterior durante a micción.

Vexiga urinaria: é un órgano oco que serve

para acumular os ouriños. As súas paredes

musculares poden dilatar a medida que se

enche. Na súa parte inferior ten un orificio

controlado por un esfínter, que abre e pecha de

forma voluntaria para deixar saír os ouriños.

Vea cava inferior: o sangue sae dos riles a través

das veas renais (esquerda e dereita) que desem-

bocan na vea cava inferior.

Compoñentes do aparato circulatorio.

Compoñentes do aparato excretor.

Figura 4.18.

Partes do aparato excretor.


86

5.2 Os riles e os nefróns

Os riles son uns órganos de cor vermella escura, cunha forma semellante á dunha fabiña,

que miden uns 10 centímetros de longo. Ao seccionar un ril observamos tres zonas ben

diferenciadas que, de fóra cara a dentro, son (fi gura 4.19):

A codia, a zona máis externa, de cor escura e aspecto granulado.

A medula, de cor máis clara, que contén áreas de aspecto estriado e forma triangular

chamadas zonas piramidais.

A pelve, unha cavidade de cor branca e en forma de funil que conecta co uréter.

Se observamos os riles ao microscopio descubrimos que están formados por (fi gura 4.19):

Un sistema de tubos moi fi nos, microscópicos, chamados nefróns.

Unha complexa rede de vasos sanguíneos que están en estreito contacto cos

nefróns.

Un nefrón é un tubo curvado cun extremo cego en forma de copa chamado cápsula

de Bowman e un extremo conectado a un tubo de maior calibre, chamado tubo

colector. O nefrón describe unha curva en forma de «U», que recibe o nome de asa

de Henle.

En cada ril hai máis dun millón de nefróns e cada un recibe o sangue dunha arterío-

la aferente, procedente da arteria renal.

Na cápsula de Bowman, a arteríola aferente ramifícase nun denso penacho de capila-

res, o glomérulo. O sangue abandona o glomérulo pola arteríola eferente, que se

ramifica e dá lugar aos capilares que rodean o nefrón. Finalmente, os capilares que

rodean o nefrón únense para formar a vénula, que conduce o sangue á vea renal.

Os nefróns son as unidades estruturais e funcionais dos riles. É dicir, cada nefrón é unha

unidade independente de produción de ouriños.

Ampliación do nefrón

Diagrama dun nefrón

Codia

Medula

Vea renal

Arteria renal

Pirámide

Uréter

Pelve

Glomérulo Cápsula

de Bowman

Arteríola

aferente

Asa de

Henle

Arteríola

eferente

Tubo

colector

Figura 4.19.

Sección dun ril.

Vocabulario

Aferente: conduce ou aproxi-

ma o sangue cara a un órgano

ou parte do corpo.

Eferente: conduce o sangue

cara a fóra dun órgano ou parte

do corpo.

A B C


87

5.3 A formación de ouriños

Os ouriños fórmanse en dúas fases denominadas fi ltración e reabsorción.

Filtración

Nos glomérulos, o sangue procedente da arteria renal circula a unha presión moi alta, o

que provoca que unha parte importante do plasma atravese as paredes dos capilares do

glomérulo e pase ao nefrón a través da cápsula de Bowman.

O líquido que entra no nefrón chámase fi ltrado glomerular e contén sobre todo auga e

substancias disoltas. Destas, algunhas coma a glicosa ou as vitaminas son útiles para o

organismo; outras, en cambio, son substancias de refugallo coma a urea.

Reabsorción

Parte da auga e dos sales que contén o fi ltrado glomerular, así coma todas as substancias

útiles, son reabsorbidas durante o seu percorrido polos túbulos do nefrón, é dicir, pasan

de novo á circulación sanguínea, para poder ser aproveitadas polas células. As substancias

de refugallo, coma a urea, en cambio, permanecen no interior do nefrón e son conducidas,

disoltas na auga, cara aos tubos colectores (fi gura 4.20).

Ten en conta

Cada día fíltranse a través dos

glomérulos uns 180 litros de

líquido.

Figura 4.20.

Formación dos ouriños nun nefrón.

Sangue

sen urea

FIL

TR

AC

IÓN

RE

AB

SO

RC

IÓN

Vitaminas

Glicosa

Auga

Urea

Sales

Auga

(filtrado

glomerular)

Glicosa

Vitaminas

Sales

Urea

Ouriños

Sangue

con urea

Os ouriños son líquidos de cor amarelenta formados basicamente por auga, sales e urea,

que se producen nos nefróns.

Os ouriños pasan dos nefróns aos túbulos colectores e destes aos uréteres que os condu-

cen ata a vexiga urinaria. Neste órgano os ouriños almacénase ata que acadan unha can-

tidade sufi ciente que desencadea a sensación de ganas de ouriñar.


88

A composición dos ouriños é variable

Cada día excretamos cos ouriños aproximadamente 1,5 litros de auga, 30 gramos de urea

e uns 15 gramos de sal (NaCI). Pero estas cantidades, especialmente as de auga e sales,

son variables e dependen en gran medida da inxestión, é dicir, da cantidade de líquido e

de sales que tomamos.

Se tomamos moito sal, os nefróns non o reabsorben, de maneira que os ouriños conteñen

máis sales. Do mesmo xeito, se tomamos moito líquido, a auga non se reabsorbe. Practi-

camente, toda a auga do fi ltrado glomerular excrétase e, como consecuencia, ouriñamos

máis.

Os riles regulan as cantidades da auga e sales que hai no noso corpo para que permanezan

constantes.

Os ouriños, ademais de auga, sales e urea, conteñen cantidades moi pequenas doutras

substancias coma pigmentos, que lles dan a cor amarela característica, hormonas, ións,

coma K+, Ca+2 e Mg+2, e Cl- e, se se inxeriron, tamén conteñen pequenas cantidades de al-

cohol, medicamentos ou drogas.

Sabías que...

Cando bebemos moito, os

ouriños son máis abundantes

e de cor máis clara porque os

pigmentos que conteñen están

moi diluídos.

Cando bebemos pouco, os ouri-

ños son escasos e teñen unha cor

máis intensa porque os pigmen-

tos están máis concentrados.


3. A presenza de glicosa nos ouriños é un signo de alarma que induce o médico a pen-

sar que algo non funciona ben no organismo. Por que cres que é así?

A glicosa é unha molécula útil que debería reabsorberse completamente nos nefróns. Se

aparece nos ouriños é que non se reabsorbeu totalmente, ou que pode deberse a varias

causas. As máis importantes son:

A concentración de glicosa no sangue é moi elevada. Neste caso o máis probable é que

o paciente sufra diabetes.

Os riles están danados e non funcionan ben. Neste caso é probable que se trate dalgún

tipo de insufi ciencia renal.

Ambas son enfermidades importantes que deben ser tratadas. Por iso, o médico realiza-

rá outras probas que lle permitan confi rmar o diagnóstico.

19. Que entendemos por excreción? Por que cres que é necesaria a excreción?

20. Escribe un parágrafo sobre os riles cos seguintes termos: codia, órganos excretores,

pirámides, medula, cáliz.

21. Debuxa un nefrón e sinala con frechas as seguintes partes: cápsula de Bowman, glo-

mérulo, asa de Henle, tubo colector, arteríola aferente, arteríola eferente, capilares.

22. En que parte do nefrón se produce a fi ltración? E a reabsorción?

23. Por que a composición e a cantidade de ouriños que producimos diariamente é va-

riable?

Actividades

1

3

6


89

6. As enfermidades do aparato excretorAlgunhas das enfermidades que se poden dar no aparato excretor ou urinario son:

Cistite

A cistite é unha infección da vexiga urinaria que se manifesta con dor no abdome, aumen-

to da frecuencia das ganas de ouriñar e sensación de proído durante a micción. É unha

afección leve que adoita mellorar coa inxestión de moita auga pero que, en todo caso, ten

que ser tratada por un médico. É máis frecuente nas mulleres porque, ao ter a uretra máis

curta, as posibilidades de que os microbios alcancen as vías urinarias e a vexiga son maio-

res ca nos homes.

Pedras no ril

Nos riles dalgunhas persoas fórmanse depósitos sólidos chamados cálculos renais ou

pedras. Cando estas pedras se moven cara aos uréteres prodúcese unha dor moi intensa

que se coñece co nome de cólico nefrítico. Ás persoas que padecen este trastorno adói-

taselles recomendar unha dieta pobre en sales e a inxestión de augas de baixa minerali-

zación.

Insufi ciencia renal

No sangue dunha persoa cuxos riles non funcionan ben acumúlanse substancias de refu-

gallo que, en concentracións altas, son moi tóxicas e poden provocar a morte. Para resol-

ver este problema tan grave existe un tratamento médico denominado diálise.

A diálise consiste en extraer o sangue da persoa enferma, normalmente dunha arteria do

brazo, fi ltralo nun ril artifi cial para extraer as substancias tóxicas e, unha vez limpo, volvelo

introducir a través dunha vea. É un tratamento moi efectivo, pero dura varias horas e ten

que facerse unhas dúas ou tres veces por semana (fi gura 4.21).

Cando a diálise xa non é sufi ciente ou cando ha de facerse tan a miúdo que a calidade de

vida da persoa é moi mala faise necesario un transplante de ril.

Ten en conta

Unha persoa pode vivir perfec-

tamente cun só ril. Por iso nos

transplantes só se implanta un

ril por paciente. Cunha doazón

de riles pódense salvar dúas

vidas.

Figura 4.21.

Máquina de diálise.

24. Por que cres que mellora a cistite se se inxire moita auga?

25. Que é un cólico nefrítico? Que o produce?

Actividades

4

90

Nutrición: aparato circulatorio e aparato excretor

Actividades fi nais

1. Como participa o aparato circulatorio no proceso de

nutrición? Que nome reciben os dous sistemas que

constitúen este aparato?

2. Como se lle chama á parte líquida do sangue? Cal é a

súa composición?

3. Completa a táboa 4.2. sobre as células sanguíneas:

Nome

Cantidade/mm3

sangue

7 000

Función Coagulación

Táboa 4.2.

4. Explica como se produce a coagulación do sangue.

5. Defi ne brevemente os seguintes termos: corazón, mio-

cardio, aurícula, ventrículo, válvula.

6. Explica como se produce o intercambio de substancias

entre as células e o sangue na rede capilar.

7. Que diferenza hai entre plasma, linfa e líquido extrace-

lular?

8. Debuxa un ganglio linfático, nomea as diferentes partes

e indica o sentido da circulación da linfa.

9. Cal é a función dos ganglios linfáticos?

10. Que son os ouriños? Cal é a súa composición? Que ór-

ganos os fabrican?

11. Explica os conceptos fi ltración e reabsorción. Que acon-

tecería se despois da fi ltración non se producise a reab-

sorción?

12. Que cámara do corazón ten as paredes máis grosas? Por

que?

Para repasar

13. Sabendo que o grosor dun glóbulo vermello é duns

2 μm, cantos glóbulos vermellos teriamos que amon-

toar para obter un espesor de 1 mm?

14. Fai no teu caderno un debuxo da sección dun corazón.

Pon o nome das diferentes partes e indica mediante

frechas o sentido da circulación do sangue.

15. As seguintes afi rmacións refírense aos vasos sanguí-

neos. Ordénaas en tres listas segundo correspondan ás

arterias, ás veas ou aos capilares.

a) Teñen as paredes grosas e elásticas.

b) Conducen o sangue dos órganos ao corazón.

c) As súas paredes están formadas por unha soa capa de

células.

d) Comunican as arterias coas veas.

e) As súas paredes son fi nas, teñen pouco tecido muscular.

f) Conducen o sangue desde o corazón aos órganos.

16. Que percorrido terá que facer un eritrocito que está na

arteria pulmonar para regresar ao ventrículo dereito?

17. Saberías indicar cal dos seguintes vasos sanguíneos: vea

renal, aorta, vea porta, arteria pulmonar, vea pulmonar,

é o que ten: a) a maior presión, b) a maior concentra-

ción de osíxeno, c) a maior concentración de nutrientes,

d) a maior concentración de CO2, e) a menor concentra-

ción de urea.

18. Une cada termo coa afi rmación que corresponda.

1. Uretra a) Leva os ouriños do ril á vexiga.

2. Ril b) Impide que os ouriños saian da vexiga.

3. Vexiga c) Leva o sangue de volta ao corazón.

4. Uréter d) Conduce o sangue fóra dos riles.

5. Esfínter e) Conduce os ouriños fóra do corpo.

6. Vea cava f) Almacena os ouriños.

7. Aorta g) Conduce o sangue aos riles.

8. Vea renal h) Elimina a urea do sangue.

9. Arteria renal i) Conduce o sangue osixenado cara aos

riles.

Para aplicar

1

2

6

6

4

91

Nutrición: aparato circulatorio e aparato excretor

Actividades fi nais

Pon en práctica

19. A leucemia é un tipo de cancro que provoca a presenza

dun elevado número de leucocitos anormais no san-

gue. Moitas leucemias poden curarse cun transplante

de medula ósea. Teñen algunha relación a medula ósea

e as células sanguíneas?

20. Elabora un folleto informativo en forma de tríptico que

explique en que consiste o infarto de miocardio e como

pode previrse.

21. Por que as persoas que pasan moito tempo de pé son

máis propensas a ter varices?

22. Algúns nenos nacen cun tipo de cardiopatía conxénita

chamada comunicación interventricular, que consiste

en que o seu corazón ten un orifi cio que comunica o

ventrículo dereito co ventrículo esquerdo. Que proble-

mas xurdirán na circulación sanguínea destes nenos?

Para ampliar

3

3

51

Observación e disección dun corazón

Obxectivo

Aprender a disecar un corazón.

Materiais

Un corazón de año. É importante que conserve parte dos

vasos sanguíneos.

Unha cubeta de disección.

Tesoiras e pinzas.

Tubos ou varas de plástico para introducir a través dos va-

sos sanguíneos.

Observación

En primeiro lugar, débese distinguir a cara ventral da cara

dorsal.

Na cara ventral, identifícanse as aurículas e os ventrículos.

Son iguais a parte dereita e a parte esquerda?

Identifícanse as partes da cara dorsal.

Introdúcense os tubos ou as varas a través dos vasos pa-

ra ver as cámaras coas que comunican. Identifícase a vea

cava, a arteria pulmonar, a arteria aorta e as veas pulmo-

nares.

Disección

Introdúcense as tesoiras pola arteria aorta e córtase o ven-

trículo esquerdo seguindo a liña A indicada na fi gura 4.22.

Como son as paredes do ventrículo?

Introdúcense as tesoiras pola arteria pulmonar e córtase o

ventrículo dereito seguindo a liña B que indica a fi gura 4.22.

Compáranse as paredes do ventrículo dereito coas do es-

querdo. Cales son máis grosas? Por que?

Obsérvanse as válvulas entre as aurículas e os ventrículos.

Lembras cal é a súa función?

Obsérvanse as válvulas das arterias aorta e pulmonar. Lem-

bras cando deben estar abertas?

Secciónanse as paredes das aurículas e compáranse coas

dos ventrículos.

Corte BCorte A

Cara ventralCara dorsal

Figura 4.22.

Corazón de año: cara ventral coas liñas de disección e cara dorsal.

4 nutrición: aparato circulatorio e aparato...

Documents