hegats46.qxp 16/11/10 09:17 página 1 · 2013-02-19 · nengo kristautasuna eta ondoren islama...

Hegats46.qxp 16/11/10 09:17 Página 1

Idazkuntza Kontseilua

Idazkuntza Kontseiluburua: Igor EstankonaKontseilukideak: Elena Martinez, Xabier Mendiguren,Jon Martin, Juan Luis Mugertza.

Diseinua eta maketazioa: Berria.Inprimaketa: Gertu Grafikak

ISBN: 1130-2445Lege Gordailua: SS-359/90

Euskal Idazleen Elkarteak ez ditu derrigorrean beregain hartzenHegats aldizkariko kolaboratzaileen iritziak.

Zemoria kalea, 25 behea20013 DonostiaTel: 943 27 69 99

Faxa: 943 27 72 88Posta elektronikoa. [email protected]


Euskal Herria,Kurdistan,Euskal HerriaAnder Iturriotz Lauzirika,EIEko lehendakaria ......................................................... 9

Kurdistan.Ametsa eskuraManuel Martorell ........................................................................................................ 13

Iparretik Hegora, KurdistanUrtzi Urrutikoetxea................................................................................................... 23

Kurduak elkarren kontra: Kaukasoko ereduaKarlos Zurutuza.......................................................................................................... 47

Literatura kurdua: hurbilpen batUrtzi Urrutikoetxea................................................................................................... 55

Helim Yusiv eta Berivan DoskyElkarrizketa: Urtzi Urrutikoetxea .......................................................................... 83

Literatura kurdua:harribitxi batzukHautaketa:Urtzi Urrutikoetxea.................................................................................91


Euskal Herria, Kurdistan, Euskal HerriaAnder Iturriotz Lauzirika,EIEko lehendakaria

BIDAIATZEKO aholkua eman digute beti euskaldunoi. Itxikeriabaztertu behar dugu, mundua ikusi, mundutik ikasi, mundu ga-beak garenez, bertan ikasitakoa desikasi, kosmopolisean.

Eta, hain zuzen, bidaia bat proposatuko zaigu datozen orrial-deetan. Hegazkin arina hartu, Bilbotik Istanbuleraino, eta, han-dik aurrera, autobus geldoa, Anatoliako gainetan barrena.Leihoaren ondoan, begiradaren mugan.

Lekuak eta jendeak ezagutuko ditugu; hiriak, herriak; mendizoragarriak —Ararat mitikoa, horien artean—, labirinto batmendien artean; eremu elkorrak, aintzira lasaigarriak; harresiak,minareteak, gurutzeak; ilunsentiak eta ilunabarrak, zein bainozein ederrago; begi biziak, begi ilunak; erdeinua eta harrokeria;hizkuntzen borroka, isiltasuna, hiztunak atseden hartzen due-nean; polizia, kontrolak, gerrarako armen presentzia itogarria…

Ez baitziguten esan, bidaiatzeko aholkatu zigutenek, gure bi-daiak ezin zuela Kurdistan hartu helmugatzat.

Geografia erraldoi bat,Anatoliatik Irango mesetaraino etaKaukasotik Mesopotamiako lautadaraino. Ia 40 milioi biztanlelau Estatutan banatuak,Turkia, Iran, Irak eta Siriaren mugen ba-rruan, komunitate garrantzitsuak dituena Kaukasoko etaAsiako Erdialdeko errepubliketan, diaspora izugarria sortuduena munduan zehar. Inbasioak eta gatazkak. Ukazioa, asimila-zioa eta anikilazio politika. Espetxea.Tortura. Heriotza zigor in-mediatoa, kale-ertz batean. Genozidioa.

Erresistentzia, mendeetako erresistentzia setatia. Estatu pro-pioaren aldeko borroka.Alderdi politikoak. Sindikatuak. Borrokaarmatua, 25 urtetan 40.000 hildako ekarri dituena, 4.000 herrieta hiri desagerrarazi dituena. Harrotasuna, bandera gorri zurieta berdea, erdian eguzkia daramana. Erresistentzia jakintsua.

9


Kultura zahar bat, oinarrian. Hizkuntza bat, dialekto ezberdi-netan banatua —kurmanji, sorani, gorani eta zazaki, nagusie-nak—. Musika, tradizio eta sinesteak. Jantzi tradizional kolore-tsu eta ikusgarriak, Rousseauri hainbeste gustatzenzitzaizkionak. Errituak eta jaiak.Alaitasun partekatua. Kontzien-tzia kolektibo objektibatua, Durkheimen definizioan.

Ahozkotasunean gorde den literatura bat: epopeia, kantueta kondairak. Gai abertzaleak: batasuna eta askatasuna aldarri-katzen da. Gai sozialak: inperioak ekarri dien txirotasuna sala-tzen da, emakumearen bazterketa…

Oroz gain, kulturgileak diren poetak: kazetari, historialari, le-xikografoak… Gizaki politikoak: zentsura, errepresioa eta kar-tzela jasan dute, heriotza bortitzarekin ordainarazi diete poe-tatasuna. Ondare kulturala gordetzeko beharra antzematenduten kulturgileak dira poetak. Itzulpenak bultzatu dituzte:Puxkin, Schiller, Byron… Kazetaritza sortzen ahalegindu dira...Berpizkunde nazional guztietan bezala: Herder eta Goethe;Azurmendi, orobat.

Herri normala nahi dute izan, hizkuntza normala: literaturanormala nahi dute sortu, zentsurarik jasango ez duena, kartze-larekin mehatxatuko ez dituena. Itxaropena galdu ez duelako,etorkizunean argia ikusten duen herria: boterea eskuratzenhasi dira Iraken, eurena den petrolioa ustiatzen, ur-baliabideakkudeatzen…

* * *

ITZULI gara Kurdistanetik. Euria da, euri eskergarria. Hartu di-tugu maletak, jarri ditugu oinak berriro ibilian, eta Kurdistanaurkitu dugu aireportuan: uso zuri baten arkitektura, Loiun,odolez zipriztindua. Herri txikiago bat, bi Estatutan banatuta,lau administrazio-esparrutan erakundetuta, hizkuntza gutxitubat, borroka armatua…, arnasestu bat etorkizunari begira.

Ez dugu askorik ikasi, egia esan. Genekiena ikasi dugu, eta

10


hori ez zen bidaiatzea aholkatu zigutenek agindu zutena. Ikusibehar genuena galdu dugu kanpoan. Ez dugu jakingo, nonbait,ikusten, ikusi behar dena.

* * *

GIZA begiak ez baitu biltzen optika objektiboa,Wittgensteinekerakutsi zigunez: giza begiak ikasi egiten du zer behar duenikusi, eskolan, etenik ez duen sinboloen arteko borrokan. Gu-tako bakoitzak era ezberdinean aplikatzen ditu bere itsutasu-nak.

Horregatik, hain zuzen, begi handia —inperio handia— due-nak gidatu behar du euskaldunon begi txikia; itsutasunik ezduenak argitu behar du euskaldunon itsutasun neurrigabea.Bazter dezagun, behingoz, gure itxikeria.

Bidaia ezazue, madarikatuak! Bidaia ezazue, zuen begiautzita, begirada zuzena erabakitzen duen begi handiaren —in-perio handiaren— barruan! Ireki ezazue zuena ez den begiaeta ikusi, behingoz, ikusi behar duzuena!

11


Kurdistan. Ametsa eskuraManuel Martorell

Martxoaren 21a iristen den bakoitzean, udaberria hastearekinbatera, kurduak kalera ateratzen dira Kawa-ren legenda ospa-tzera.Anatoliatik hasi eta Irango mesetaraino, Kaukasotik lau-tada mesopotamiarretara, andre zein gizon, eskutik helduta,suaren bueltan ibiltzen dira dantzan, dultzainen eta danborrenkarrankari jarraituz.Turkia, Iran, Irak eta Siriako mugek banatu-tako 36 milioi kurduetatik oso gutxik ez du ospatzen Newroz,Lurrean den Estaturik gabeko herri handienaren Urte Berria.

Zohak munstroaren tiraniatik libratu zituen errementarihonen balentria mitikoaren sustraiak antzinatekoak direnarren, medoek –kurduen aurrekoek- Asiriar Inperioa suntsituzutenekoarekin lotu ohi da, gure aroa baino lehenagoko 612.urtean. Ordutik mendi zein haranetan, herrixka zein hirietan,kale zein baserrietan, kurduak elkarrengana biltzen dira ospaki-zun zahar honekin direna direla berresteko: pertsekin batera,Ekialde Ertaineko herririk zaharrena.

Newruz izango da beharbada kurduek konpartitzen dutennortasun ikur behinena, baina ez da bakarra.Arabiar eta tur-koen jatorri etnikoa ez zuten indoeuropar tribu zenbait, oraindela 4.000 urte iparraldetik etorri eta Zagros mendilerroan ko-katu zirenetik, habitat geografiko berberean bizi dira. Ingurunemenditsua da, Iberiar penintsularen azaleraren antzekoa duena -500.000 kilometro koadro-, Mesopotamiako goi-lurren ertzeta-koa. Espazio natural honetan hizkuntza indoiraniarra gordedute, hiru dialekto nagusiduna -kurmanji, sorani eta zazaki-, etabaita tribuan oinarritzen den antolaketa soziala, berezko mu-sika, tradizio eta sinesteak, haietako asko Zaratustraren ikaspe-nekin lotuak, horixe izan baitzen medoen erlijio nagusia lehe-nengo kristautasuna eta ondoren islama agertu aurretik.

13


Baina kurduak batzen dituena historia komun bat izatea da,inbasio eta gatazka belikoz josia, eta autonomia menpekotzafeudalarekin konbinatu izana, Pertsiako shah-renganakoa zeinKonstantinoplako sultanarenganakoa. Gaur egun ezagutzendugun kurduen gatazkak, ostera, I. Mundu Gerrako potentziagaraileen eta Turkiaren artean 1923an sinatutako LausanakoHitzarmenean du jatorria. Hitzarmen honek bertan behera utzizituen Sevresekoan (1920) itundutakoak eta, beraz, Otoman-dar Inperioa desagertu eta geroko nazio berrien artean Kur-distan bat izatea galarazi zuen.

Ordutik aurrera kurduak Turkia, Iran, Irak eta Siriako mugekbanatzen dituzte, barruti bi daudelarik bata Armeniako Errepu-blikan, Lachin hiriaren inguruan, eta Jorasango mendietan, Iranipar-ekialdean,Turkmenistango mugan. Lausanako Hitzarmenaindarren sartu ondoren, halaber, herri kurduaren historia ma-txinaden historia izan da, Frantziak eta Ingalaterrak marraztu-tako eta inork ukitzerik nahi ez duen Ekialde Ertaineko mapanlekutxo bat egiteko. Kurdistan amets ia bidera ezina bihurtuzuten lur azpiko petrolio poltsa itzelek, mendietako urak etainteres geoestrategikoek bertan bat egiteak.

Nazioartean balizko Estatu kurdu batek izango lukeen ga-rrantziaz ohartzeko, kontuan izan behar da Turkia (populazioeta azalera osoaren % 28), Irak (ia % 20), Iran (azaleraren % 7inguru eta populazioaren % 12) eta Siria (% 10) bezalako Es-tatu pisudunak zatitzeak suposatuko lukeena. Ondorio ekono-mikoak ez lirateke txikiagoak izango, ez bakarrik herrialde be-rriak Turkia, Siria eta Irakeko petrolio zelai nagusiakkontrolatuko lituzkeelako, ezpada eskualde osoko ur-baliabidegehienak, labore-lurralde zabalak eta baratze eta frutazaintza-ren zati handi bat, ia osorik basamortua den munduko zonaldehorretan.

Turkiak dauzkan petrolio putzu nagusi guztiak (Batman etaDiyarbakir) eta Siriakoak (Derik eta Hasaka), lurralde kurduandaude. Iraken, Kirkukeko hiriak soilik, kalkuluen arabera, mun-

14


duko petrolio erreserben % 6 gordetzen du. Iranen ere gas etapetrolioan aberatsak dira Qasr-e-Sirin eta Kermanshah-ko es-kualdeak. Beste horrenbeste gertatzen da Siria eta Irakeko “ga-rautegiekin”, Jazira eta Sinyar-eko probintzietan kokatuak, hurre-nez hurren. Baina aberastasun potentzial hori gorabehera,kurduek ezin izan dute ia baliabideok kudeatu eta onurarik jaso.Alderantziz gertatu da: garapen programak, osasun-laguntza zeinhezkuntza garatzeko gobernu zentralek izan duten utzikeriakeskualde kurduentzat atzerakada endemikoa ekarri du, lekuanlekuko administrazioek ez dutelarik gainera euren estatistikaedo ikerketa makroekonomikoetan bazterketa hau onartzen.

Su sakratuaren jagoleak

Euren ekonomia, osasuna eta hezkuntza kudeatzeko izan dutenaukera bakarra II. Mundu Gerraren amaieran egokitu zitzaien,ustekabean, joera filonazidun Pertsiako shah-k galtzaileen ban-doan bukatu zuenean. Iran iparraldea Armada Gorriak okupatuzuen, eta hegoaldea britainiar eta estatubatuar indarrek. Pro-bintzia kurduak, kontrolpetik kanpo, inorena ez zen eremuanzeuden. Kurdistango Alderdi Demokratikoa (KDP), patroi so-bietarrak jarraitzen zituen erakunde sortu berriak, abaguneaprobestu zuen hiriburua Mahabaden zeukan Kurdistango Erre-publika Autonomoa aldarrikatzeko, 1946ko urtarrilaren 22an.SESBk lagundutako mugimendu autonomiazale honen buruizan zen Qazi Mohamed autoritate musulmana, Urmie lakutikhegoalderantzako tribuen artean itzal handikoa.

Esperientziak urtebete iraun zuen. Iraneko Armadak auto-nomia zapaltzea lortu zuen Yaltako Hitzarmenak zirela-etaMoskuk Qazi Mohamed-i eskainitako laguntza erretiratu zio-nean. 1947ko martxoaren 31n Mahabadeko Errepublikako pre-sidentea eta Gobernuko beste kide bi jendaurrean urkatu zi-tuzten, eskoletan erabilitako kurduzko liburuak erretzenzituzten bitartean.

15


Existentzia laburra izan arren, Mahabad-ek kurduen kausarioihartzuna eman zion. Egundo lehenengoz kurduek alde ba-tera utzi zuten betiko etsaigo tribala guztien proiektu bateanparte hartzeko; egundo lehenengoz islama bigarren mailaraigaro zen garapen sozial eta hezkuntza garapeneko proiek-tuak abiatzeko; egundo lehenengoz klanen egitura itxiengaindi jardunbide demokratikoan oinarritutako sistema politi-koa ezarri zen. Merezi du berriro aipatzeak kleriko mahome-tar bat izan zela hain zuzen errepublika demokratiko honenburu jarri zena, kasu hau gaur egunera arte errepikatukobaita ez soilik kurduen kasuan, baita beste gutxiengo etnikoeta erlijioso batzuen kasuan.

Azeri, turkomano, laze, lure, bakhtiari, Juzestango arabiar edobalutxeekin gertatzen den legez, kurdu izatearen sentimenduaerlijio edo tendentzia ideologikoak baino sakonagoa da. Gauzabere gertatzen da islamiarrak ez diren erlijioetan (kristauak,drusoak, kakaiak edo yezidiak), islamaren korronte heterodo-xoak denak (Turkiako aleviak, Siriako alawiak, naqbendiak edogaderiak), Europako turismotik edo metropoli handietatik bizidiren eta bereziki mendebaldetartuta dauden guneetan. Eraginhandiko jende hauek nahiago dute gutxiengo kultural eta erlijio-soak errespetatuko dituen sistema politiko bat, kredo ofizialjakin bat inposatuko lukeen edozein baino, integrismoa delakoeuren nortasun bereziarentzat arriskurik handiena.

Demografia eta azalera direla bide, Kurdistan Ekialde Ertai-neko eremu anitzena da. Zentzu honetan, harrigarria da sa-konki musulmana den jendearen artean alderdi kurduek duteneragin handia, ezkerreko joera izan duten arren. Hala gertatzenda, esate baterako, Kurdistango Langileen Alderdiarekin (PKK)Turkian, 20 milioi kurdu bizi diren lekuan; Irango KurdistangoAlderdi Demokratikoarekin (KDPI) edo Komala (Gizarte) tal-dearekin 9 milioi kurduko eremuan; edo Iraken (5 milioikurdu) Kurdistango Batasun Patriotikoarekin (PUK), KDPI be-zala Internazional Sozialistako kide.

16


Antzeko zerbait esan liteke ikur nazionalaz ere, zeinak, ingu-ruko banderen kontrara, ez daukan erreferentzia islamiarrik.“Mahabad-eko bandera”ren koloreak –zerrenda gorri, zuri etaberdeduna, eguzki batekin erdian-, mazdeismo zaroastroarrare-kin lotzen dira, eguzkiak eta suak irudikatzen dutelarik dibinita-tea. Kurdistanen, hamarnaka mila miliziano “peshmerga” (lite-ralki, “heriotzaren aurre-aurrean dabiltzanak”) jakitun diraeguzkiaren sinbolismoa defendatuz, talde fundamentalisten mo-nolitismoaren kontrako balore sistema ari direla gordetzen.

Integrismoaren kontra, kolorea

Kurduen eguneroko bizitzan, Newruz-aren ospakizunetatik ha-sita, eragin handia dute islamaren aurreko sinesteek. Jaio be-rrien izenetatik hasi eta aire konpainietaraino, argitalpenetatikzentro kulturaletaraino, arbaso medoen garaia eta filosofia on-dratzen dituzte kurduek. Eragin mazdeista dauka eguzkia gur-tzeak, eta oraindik alevien artean ohikoa da. Suniek heretiko-tzat dute hau, baina Turkian gutxienez hamar milioi pertsonakjarraitzen du korronte hau, batez ere kurduen artean. Kakaie-kin ere beste horrenbeste gertatzen da: ehunka mila fededundira Iran eta Irak arteko mugan bizi direnak.Antzeko zer edozer esan dezakegu, halaber, hain ugariak ez badira ere, qaderieta naqsbandi kofradietako kideez. Baina Zoroastroren eraginanonbait igartzen bada, vezidi erlijioan igartzen da. Benetako er-likia antropologikoa da, Laleshgo haranean daukana santuteginagusia, Irakeko Kurdistanen.

Irakeko Kurdistango Gobernu Erregionaleko kide izan denChinar Saad soziologoaren ustez, mazdeismoarekin lotuta legoke,baita ere, emakume kurduak gizartean jokatzen duen paper ga-rrantzitsua. Kurduak desberdin egiten dituen protagonismohonek zerikusia edukiko luke Kurdistango mendiek osatzenduten labirintoan islama berandu eta indar gutxirekin sartu izana-rekin, eta “mentalitate tradizionalean filosofia zoroastroarrak izan

17


duen eragin historikoarekin”.“Mendeetan zehar gizarte kurdua-ren erlazioak zelakoak izan diren badakigu, eta emakumeari dago-kionez Ekialde Ertaineko beste herriengandik desberdinak izandira. Emakume kurduek produkzio-lanetan parte hartu izan dutebeti, eta baita aginte-prozesuetan eta gerra-ekimenetan ere”.

Emakume kurduak jantzi tradizional koloretsu ikusgarriakjanzteko eskubidea, makillatzeko eskubidea, islamiar beloa ken-tzekoa edo Europako gustuen arabera janztekoa obskuran-tismo integristaren aurkako estandarte bihurtu du, IrangoErrepublika Islamiarrean batez ere. Ezkontza eta jaietan ema-kumeek gizonekin batera egiten dute dantzan zirkuluak osatuz,eta herri poesiak garrantzia handia daukan euren literaturamaitasun istorioz betea dago.

Pertsonaia historikoen artean Chinar Saadek Hamzad prin-tzesa ospetsua aipatzen du, XVIII. mendean milaka gerlarik osa-tutako armadak gidatu zituena.Tribuetako gobernadore edoerreginen izenak ere ekar ditzakegu: Lady Adela –Halabjako es-kualdea zuzendu zuena XX. mende hasieran-, edo MargaretGeorge - “peshmergen” komandanate kristaua, 70eko hamar-kadako kurduen sukaldeetan argazkia izan ohi zuena-. Gauregun alderdi nagusiek emakumez osaturiko unitate militarrakdituzte, eta emakumeek zuzentzen dituzte sail tekniko ugari,polizia-etxeak edo epaitegiak, eta ekimen politikoaren zati be-rebizikoa dira. Gaur egun emakumeak, Iraken Chinar Saad berabezala -edo Giza Eskubideen Sajarov Saria jasotako Leyla Zana,edo Turkiako Aizel Tuyuk, edo Irango Roya Toloui- lehen le-rroan dabiltza eskubide kultural eta politikoen defentsan.

Mendia dugu adiskide

Dudarik barik, literatura kurduko obra gailena Mem-u-Zin(Mem eta Zin) epopeia da. Konposizio liriko luzea da Mem-u-Zin, gizarte klase desberdinetako gazte biren arteko maitasunezinezko bati buruzkoa.Ahmed Xani autoreak Shakespeareren

18


Romeo eta Julietaren antzeko argumentu hau erabili zuen XVII.mende bukaeran, ohartarazteko herri kurdua turko, arabiar etapertsiarren biktima bilakatuko zela, ez bazen biltzen nazio pro-pioa osatzeko.

Profezia baten antzera,Turkiak, Irak eta Siriako arabiar Esta-tuek eta lehengo Pertsiak tai gabe bilatu dute, modu baterazein bestera, Kurdistan desagerraraztea.Turkian cheik Saidenaltxamendua gogor zapaldu zuten 1925ean,Araratekoa 1929aneta Dersimekoa 1937an. Izatea ere ukatzen zitzaielarik, laido-tuak eta pobreziara kondenatuak, 1984an politikoki zeharoerradikala zen mugimendua jaio zen: Kurdistango Langileen Al-derdia (PKK), 25 urtean 40.000 bizitza inguru –gehienak kur-duak-, eroan dituen gatazka armatuaren protagonista, 3.000herri baino gehiagoren suntsipena ekarri duena, eta ehunkamila pertsonaren desplazamendua.

Lehengo Pertsian, Irango Kurdistango Alderdi Demokrati-koak (KDPI) –Mahabad-eko Errepublikaren jarraipena- ia lortuzuen autonomia irabaztea, 1979ko Iraultzaren ostean. Denadela, Khomeini imanak, behin boterera iritsita, ez zuen RezaPahlevi shah-ren kontrako borrokan agindutakoa bete.Areago,“gerra santurako” deia egin zuen kurduen kontra, fedegabeko-tzat jota. KDPIk, armak harturik eta Abdulrahman Ghasemlu-kgidaturik, 80ko hamarkada erdialdera arte lurralde zabala izanzuen kontrolpean. Kartzela erraldoi bihurturik, Irango Kurdis-tan askotan jalgi da Teherango boterearen kontra. 1997an SaiedMohamed Khatami erreformazalea presidentetzara iritsi ze-nean tolerantzia eta zabaltze aro bat hasi zen, Mahmud Ahma-dineyaden gobernuarekin bukatu zena 2005ean. Errepresioagogortu da ordutik eta gerrilla berriz aktibatu da,Turkiako PK-Krekin lotuta dagoen Bizitza Aske Alderdiak bultzatua.

Iraken, KDPko buruzagi Mustafa Barzanik autonomia itunalortu zuen 1970ean, hamar urteko “askapen gudaren” ostean.Autonomia apenas jarri zen indarrean, “Kirkuk-eko afera” zelaeta. Bagdadek betidanik jarri du auzitan petrolioan aberatsa

19


den hiri honen kurdutasuna. Sadam Husseinen agintealdian, eu-femistikoki bere Gobernuak “Anfal Kanpaina” deitutakoa helduzen: 4.000 herri eta hiri desagerrarazi zituen genozidioa. Biz-tanlegoaren ia ehuneko hamarra gai kimikoekin bonbardatuzuten, eta 180.000 pertsona hil zituzten. 1989an Ramadan pre-sidenteordeak nazioarteko prentsari adierazi zion hiru urtekoepean kurduak Kurdistanen ez zirela gehiago gehiengoa izango.Eta hala gertatu zen ia 1991n, Golkoko Gerraren ostean,Guardia Errepublikarraren jazarpenak herri honek inoiz biziizan duen exodo handiena ekarri zuenean.

Irakeko genozidioa eta Turkia, Iran eta Siriako garbiketa et-nikoko operazioek aldaketa sozial, psikologiko eta politikoakekarri dizkiete kurduei. Kurdu askorengan, bizi diren lekuanbizi direla, sentimendu bat hazi da: ez direla garbitu nahi dituenherrialdearen parte. Iraken, 70eko hamarkadan, Estatu arabia-rraren barruko autonomiaren aldekoak ziren kurduak. XXI.mende hasieran, ostera, gehienak ez dira irakiar sentitzen etaEstatu propioaren alde egingo lukete, alderdi kurdu nagusienerreibindikazioak eurak gaindituz.Alderdiok, pragmatismoaga-tik, sistema federalaren aldeko apustua zuten egina, Irakekomugak auzitan jarri gabe.

Kurduak harriturik daude genozidio eta garbiketa etnikoa-ren aurrean mendebaldeko herriek erakutsitako pasibotasunaz-inoiz kolaborazio zuzen eta zeharkakoaz-. Nazioarteak aban-donatu egin dituela sentitzen dute, eta sentipen honek taldepolitiko militarren sostengua sendotu du.Taldeok, halaber, ba-dakite nazioarteko babes desinteresaturik ez dutela izango.Hizkera gogorrean “peshmergek” esan ohi dute “gure lagunbakarrak mendiak dira”; horrek laburtzen du herri kurduarenbabesgabetasun eta isolamendua.

Esperantzaren ateetan

Garrantzi geoestrategiko itzela duen munduko eskualde ba-tean kokatua, Kurdistan ahaztu egingo genuela ematen zuen:

20


existitzen ez den herri bat, zatiturik daukaten Estatuek erre-pikatzen duten antzera. Eta hala ere XXI. mendeak aldaketakekarri ditu munduko txoko honetara, esperantza bizituz.Tur-kia Europar Batasunera hurreratzeak arazoa argitara ekarridu, eta konponbidea aurkitu beharraz jabearazi. Sirian ere an-tzeko zerbait gertatu da, Bashar al Assad-ek presidentetzahartu duenetik. Irakeko anglo-amerikar inbasioaren efektupositibo bakarrenetakoa Arbilgo Gobernu Erregionala finka-tzea izan da, 1992tik de facto estatu independente gisa fun-tzionatzen zuen berbera.

KDP eta PUK alderdiek sostengatutako Gobernuak “AnfalKanpainak” suntsitutako herriak berreraiki ditu, eta azpiegitu-rak zein hezkuntza eta osasun zerbitzuak hobetu. Arazo han-diekin bada ere, Irakeko Kurdistanen gutxiengo turkomanoeta asirio-kaldeoen eskubideak aintzatetsi dira, eta alderdinagusien hegemonia kritikatzen duten komunikabideak sortudira. Honek ez dauka aurrekaririk: Irakeko kurduak euren pe-trolioa ustiatzen hasi dira, eta orain arte ezagutzen ez zirengas eta petrolio putzuak aurkitu dituzte lurpean. Urari dagoz-kion baliabideak ere kudeatzen dituzte, eta euren kontrol-peko armada daukate. Garrantzitsua izan da, halaber,Arbil etaSuleimaniyako nazioarteko aireportuak zabaldu izana, irlabaten antzera etsaiek inguraturik egotearen sentipena, mada-rikazio baten antzekoa, arinduz.

“Mahabadeko Errepublika berria” bihurtu da gisa honetanErregio Autonomoa. Independentzia aro labur hartan gertatuzen legez, mundu osoan barreiatutako diasporatik eta erbeste-tik jende saiatua etorri da Kurdistanera, nazioaren jaiotzanparte hartzera: telekomunikazio konpainiak jarri dituzte mar-txan, telefonia mugikorra, jatetxeak, hotelak eta luxu handikoturismoko guneak. Kurduen zati handi bat Irakeko esperien-tziari begira dago.

Irango Kurdistango azken matxinada 2004ko martxoaren9an hasi zen, hain zuzen. Poliziak gogor erreprimitu zituen Ira-

21


keko federalismoaren aitorpenaren aldeko manifestazioak. Hiruegun geroago, Siriako matxinada garrantzitsuena ere horrexekleherrarazi zuen. Bashar al Assad buru duen Errepublikan au-rrekaririk ez zeukaten gertaerok martxoaren 12an hasi ziren,Qamiskiko futbol zelaian arabiar talde bateko jarraitzaileak Ira-keko alderdi kurdu bien liderren aurka garrasika hasi zirenean:Jalal Talabani (PUK) eta Masud Barzani (KDP).

2010a bukatzean, politikoki, ekonomikoki eta kulturalki glo-balizatutako mundu honetan, nazioarteko interesek mendi ar-tean itota zeukaten herri kurduaren madarikazioak lekua egindio, apurka-apurka, esperantzari, eskura jarriz amets ezinezkoa.Irakeko Kurdistango esperientzia laburrak frogatzen du ura,lurra, baliabide energetikoak, lehengaiak, mineralak eta poten-tzial turistiko handia giltzarri izan daitezkeela garapen ez soilikekonomikorako, baita sozial, kultural eta politikorako ere.

Ez dago dudarik: Kurdistan zatituaren alde batean besterikez bada ere, amets hau eraikitzeak eragina izango du Turkia,Iran eta Siriako lurralde kurduetan eta Ekialde Ertain osoan.Baina Mahabad-eko Errepublikari gertatu zitzaion legez, denaameskeria izango da aberastasuna ez bazaio biztanleria osoariiristen eta boterea euren esku duten taldeek monopolizatzenbadute. Horrek eragotzi egingo luke pluralismoan eta aniztasu-nean oinarritutako Ekialde Ertain bat ahalbidetuko lukeen gi-zarte zibilaren sorrera.

22


Iparretik Hegora, KurdistanUrtzi Urrutikoetxea

Armeniarren bideetan

Haizea. Zutik dirauen harresiko zatitik pasa eta eremu hutsairekitzen da bere osotasunean aurrez aurre, muinoek ebaki-tako belardi eskerga eta elurra han-hemenka. Han-hemenkahalaber, harri multzoak. Behinola existitu zen armeniar hiribu-ruko aztarna ia eroriak dira, duela mila urte leku honek Kons-tantinopla eta Damaskorekin lehia egiten zuen garaikoa.Ani-nbaina, ez dago inor. Hemendik kilometro pare batera daude ja-torrizko biztanleen ondorengoak, ibaiaren beste aldean. Bainaibaia nazioarteko muga ere bada. Gerra Hotzean jarraitukobagenu legez eta NATO eta Sobiet Batasunaren arteko altzai-ruzko hesia erori ez balitz bezala. Harresitik urrundu naizmuinoen gorabeheretan zutik geratzen diren elizetako hormeibegira. Lau harresik Aniko egitura zaharrena uzten dute age-rian, eguzkia gurtzeko tenplu zoroastrotarra. Beroaren kre-mailera goraino igota belardian oinez jarraitu dut, lurrarekinberdindutako eraikinen harrietatik begirada kendu barik, kate-dralaren aurrietarantz.

Berandutzen ari du. Begirada hiriko harresira zuzendu etaAslan (Lehoi) Atea ikusi dut, eta haren gainetik altxatzen denbandera gorria, ilargi erdia eta izarra harro haizatzen. Ia ehunurte dira hemen ez dela armeniarrik egon. 1993an muga era-bat itxi zuten, Nagorno Karabakh eskualdeagatik armeniarreneta azerbaijandarren arteko gerra zela eta.Armeniarren esku-tan dago lurralde hori, ofizialki Azerbaijango lurretan egonarren, eta azerbaijandarrak turkiar etniako herria izanik,Tur-kiak muga itxi zuen. Karsera bidean naraman taxilari kurduaklaster irekitzea espero du:

23


– Karsen kurduok irekitzea nahi dugu, baita turkiar gehie-nek ere.Azerbaijandarrek ezetz diote, baina geu gara kaltetubakarrak, muga ingurukoak. Istanbuldik hegaldiak daude Ereva-nera, zein bahimendu mota da hori? Bada ireki dezatela etaKars eta inguru guztiak berriz ere har dezala antzinako ospea.

Karsen erraz barneratzen duzu munduaren amaieran egote-aren sentipena. Hala gertatu zitzaion K-ri Orhan Pamuk tur-kiar Nobel saridunaren Elurra eleberrian. Pertsonaiak hiru egu-nez egindako autobus bidaia ordu pare bateko hegaldianburutu dut,Anatoliako lautada zuriak eta tontor eta mendi ma-zeletako elur geruzak miresten. Baina aldaketa handiena Istan-bulen lilura kosmopolitatik Karseko isolamendura iristea da.Edo hori uste nuen. Ankaran egindako eskalan ordura artebaino buruzapi gehiago ikusi ditut, baita kurduen arropa kolo-retsuak ere, eta turkieraren hots txistukarien ondoan Asia Txi-kiko bazter honetako beste hizkuntza batzuk aditu ditut: kur-dueraz diharduen familiak bereziki, baita euskararekin lotu izanduten georgieraren doinu zakarra ere.Armenierarik ez.

Kars armeniarra izan zen nagusiki Lehen Mundu Gerraamaitu arte, eta Errusiaren menpe egon zen 1879tik. Iraultzarenostean Leninek laster onartu zuen Mustafa Kemal Ataturkekinbake-hitzarmena, horrek hiria, sortzear zegoen Turkiako estatua-ren barruan uztea ekarri arren. Boltxebikeek 1920 arte eutsizioten gaur Turkiako bandera erraldoia nagusi duen gazteluari.Hiriaren eta 930 urteko eliza armeniarraren (gaur meskitabihurtua) gainean altxatzen da gotorlekua.

Gerokoak ezagunagoak dira: altzairuzko harresiak NATOkoherrialdea eta Sobiet Batasuna aurrez aurre jarri zituen. BainaBerlingo horma jausi, Sobiet Batasuna desegin eta hesiak berehorretan dirau. Cumhuriyet Caddesi (Errepublikako etorbidea)eta beste kale garrantzitsu batzuek harro erakusten dituzteharri bolkanikoz eraikitako tsarren garaiko eraikin dotoreak.Kale izkinetan urtu gabeko elurra zikinez belzten ari da. Egunhotz eta eguzkitsuan jendez gainezka dago hiria, turkiarrak,

24


kurduak, azerbaijandarrak, georgiarrak, errusiar gizonak. Ema-kumeei natascha deritze. Eslaviar prostituta blondak iluntzeanirten ohi dira.

Hegazkineko mendebaldeko atzerritar bakarra nire aldame-nean etorri da eserita. Galeskoa zen, eta ezin izan diot eutsi gal-derari, neure buruari egingo banio legez, zertara etorri naizen.

– Meatzetako ingeniaria naiz. Georgia inguruko mendietarajoan behar dugu, hango gas hodiko lanak nola doazen ikusteko.

Nabucco gasbidea Europako egitasmo estrategiko garrantzi-tsuenetakoa da, Errusiarekiko gas mendekotasuna arintzeko.Baina Kaspiotik Turkiara daukan bide laburrenaren ordez,Ar-menia saihestu eta Georgian barna dator Turkiara, Mediterra-neotik Europara irits dadin.Asia Erdialdea eta Europa batzekobeste ahalegin bat, Zetaren Bideak mendetan egindakoa bezala,bazter galduenak bide zaharren erdi-erdian egon daitezkeelagogorarazten digute. Orhan Pamuken liburura itzuli naiz:

Behinola, Karsen, burgesia aski aberatsa bizi zen: beren etxe do-toreetan egunak irauten zuen dantzaldiak, eta festak antolatzenzituzten, Kari, lausoki bada ere, haurtzaroa oroitarazten ziote-nak. Jende hark Kars garai batean Georgia,Tabriz, Kaukaso etaTbilisi xede zituen bidean egon izanari zor zion bere boterea,baita merkataritzari ere, eta batez ere hiria azken mendeaneroritako bi inperio handiren mugetako gune garrantzitsua bila-katu izanari, bi inperio horiek, Estatu otomandarrak eta tsarrenErrusiak, armada handiena bertan ezarri baitzuten, mendien ar-teko toki hura babeste aldera.

Karseko aireportuko irteeran furgoneta ugari daude bidaia-rien zain. Pozof Georgiako mugako hiria da. Igdir, Iranera etaAzerbaijango Nakhixevanera joateko abiapuntua. Agri, etabeste hiri batzuetako kartelak ere ikusi ditut.Armeniako mugaordubetera dago, baina garraiorik ez. Hamabost urte darama-tza itxita.

25


Nik Anira txangoa eta Karseko bisita egin dut. Hegoalde-rantz egingo dut, Karseko inguru hau, amaiera ez baizik doze-naka ibilbideren abiapuntu baita: Kaukasoko mendi eta herrinahastea iparrean, Iran eta Azerbaijanek osatzen duten islamxiitaren eremua ekialderantz,Anatoliako goi-lautada eta ItsasBeltzeko portu zaharrak mendebaldera. Eta hegoaldean? Men-debaldeko Armenia zena, eta kurduen lurraldea, Kurdistan,atzerriko bisitari gehienentzat horren arrotz. Eta horren abegi-kor bere herrixketan, urteotako sufrimenduaren gainetik betitea eta irribarrea konpartitzeko prest, hasi hemen, neguamaiatz amaiera arte luzatzen den lurraldeotan eta basamortuertzeraino.Tigris eta Eufrates ibaien eta Zagros mendien ar-tean kurduen lurraldera nator atzera ere.

DTP alderdi kurduaren kamioia pasa da Kars erditik. Musikaezaguna zait. Harritu nau Turkiako estatuan egun-argiz entzuteak,konfiantza handia lortutakoan bakarrik kantatzen zen doinua zenniretzat Oramar. Gerrillaren kantarekin dihardute bi aste barruizango diren udal hauteskundeetarako kanpainan. Hori koloreada nagusi kurduen artean, gorria berriz gobernuan dagoen AKPislamista moderatuena, baita turkiar nazionalistena ere.

Turkiako autobus zerbitzua munduko onena dela esango nukeerratzeko beldur handirik gabe, Mexikorekin batera beharbada.Herrialde itzel honetako bazter guztiak lotzen ditu, erosotasu-nez, ordu luzetako bidaiak patxadaz eginez. Bakarrik bidaiatubehar dudanez gero, etxeko bizimodu bizkorrean atzeratuta ge-ratu zaizkidan liburuak hartuta nator, fruitu lehor batzuk erosieta, hegazkinetan legez tarteka pasatzen den zerbitzariari teaedo zukuren bat eskatuta, beldur gutxi Anatolia erraldoiko kilo-metro mordoari.Turkieraz zein kurdueraz berba batzuk bakarrikjakinda ere, ez da luze joango norbaitek jakin-mina piztu eta la-gunen bat egiten duzun arte.

Karsetik mila metro jaitsi ditugu,Armeniako muga-mugatikibilita, Igdir-eraino. Hiru orduren ostean puntualtasunez iritsita,autobusera bertara igo zaizkigu bidaian jarraitu gura badugu

26


abiatzear diren garraioetako arduradunak. Hemen egondabaina, gaua bertan ematea pentsatu dut, munduko bazterrik ez-kutuenetako batera txangoa posible ote den ikustera.

Biharamunean, autobusean lagundu ninduten hiru azerbai-jandar jatorrek eraman naute Asar hotelaren aurreko bule-gora.Azerbaijango estatuko eremu nagusitik Armeniak bereizi-tako (eta isolatutako) Nakhixevango lurraldea, Igdirretik ordupare batera, eta hirian bertan nabari da gehiengo kurduarekinbatera azerbaijandar kopuru handia dagoela. Utziko zidatenitxaropena neukan, baina kale, ez daukat bisaturik, NakhixevanAzerbaijango zati da eta hango arauak daude indarrean:

– Sentitzen dugu. Bisatua Karsen hartu beharra daukazu.

Eskerrak ez naizen mugaraino joan, gauza bera entzuteko.Baina Karsen posible zela jakinez gero... Leku arrotz eta ezeza-gunen zaleek badaukate puntu eszentriko bat ziur aski, etaNakhixevanera bisita ez da ahuntzaren gauerdiko eztula frikienzerrenda horretan. Gerrak isolatutako lurraldea, armeniaretsaiaren itzala gainean, armeniarrik inoiz egon izana ukatzenduten mitoak, sobietar errezelo poliziala Irango kultura xiitaabegikorrarekin nahasita. Erakarpen indarra ez du mundu guz-tiak ulertuko, baina orain ez bada hurrengo baten, bisita horimarkatuta daukat.

Kalean aurrera nindoala, zorroa aldean, agure kurdua hurre-ratu zait, eskuko poltsa batekin laguntzeko. Eskerrak eman diz-kiot, bera ere Dogubeyaziteko autobusaren bila doa. Bizpahiruetxe multzo baino ez ditugu zeharkatu, baina giroa arras ez-berdina da, kurduen lurraldea da atzera ere.

Autobusa mendian gora doala, Kurdistanen gaudela gogora-razi digu Turkiako jendarmeak ere. Banan-banan hartu dizkigutepasaporteak kuartel militarraren aurrean ezarritako checkpoint-ean, berbarik esan gabe, fusila eskuetan. Asfaltoa garbi-garbidago, baina gainontzeko inguru guztian zuritu du.

27


Halako baten agertu da Ararat mendia, harro bere bakarda-dean.Arnasa kentzeko profil maiestatikoa dauka. Eta Ishak Paxajauregiaren aurrean daukazula miresten duzularik, negu amaie-rako eguzkipean, ahoko lurrun artean, izugarria da. Paxa edo bu-ruzagi kurduaren palazioak haraneko jangelan biltzen du ingurukoherrien nahastea: seljuziden harrizko triangeluek armeniarrenlore erliebeei eta georgiarren zutabeei egiten diete leku.

Beti izan da bidegurutze Dogubeyazit. Eta orain ere hala da.Europatik Indiarako bide nagusian gaude, otomandarrek etapertsiarrek ezarritako muga,Turkia utzi eta Iranera sartzekoabiapuntua da.

– Iranera doan autobusa? – Ez,Vanera noa.

Autobusa abiatzeko ordu erdi falta da. Ez nuen pentsatuko, bainaduela hogeita hamar urtetik itxura gutxi aldatu zaion geltokianwifia daukate. Skypetik deitu dut etxera, gero datozen egunetanbilduko naizen jendeei, hitzorduak lotzeko. Kaletik DTPkoenmusika entzun dut berriz ere. Herriko kaleak banderatxo horizjosita daude alderik alde, kurduen alkategaia emakumea da. Kar-teletako askotan feminismoaren sinbolo morea ageri da.

Berriz ere autobuseko orduak. Musika, liburuak, lo-kuluxka,aldamenekoak pistatxoak eskaintzen. Jendarmeen kontrola.Au-tobusean datorren familia Irangoa da.

– Kurduak zarete zuek ere? – Ez, azeriak. – Turkiarrak, beraz, baina xiitak. Emakumeak osoatzean darama buruzapia, ilea gustura agerian utzita. AzeriakAzerbaijango estatuarekin lotzen ditugu, eta sarri ahaztu Azer-baijan handiena Iranen dagoela, Irango biztanleen laurdena di-rela eta Azerbaijan independentean baino bost aldiz azerigehiago daudela hegoaldean.

28


Vanen ohi baino ostatu dotoreagoa hartu dut herri erdi-er-dian.Aholkatutako txokoa zen, eta halakoxea egin didaten ha-rrera. Ibrahim zuzendaria kurdu abertzalea da eta berdin gai-nontzeko langileak.

– Zu ere euskalduna? Newrozera etorri zara? – Bai, bai. Diyarbakirren egon nahi dut larunbatean.– Mmm. Bikaina izango da Diyarbakirgo Newrozeko ospaki-zuna.

Udaberriko ekinozioari deritzate kurduek Newroz edo urte-berri (eta Asia Erdialdeko herri iranio gehienek, hala nola per-tsiarrek, paxtunek, tadjikek, baita turkiar batzuek ere, azerbai-jandarrek adibidez), eta egun nagusi den islama bainolehenagoko eguzkiaren erritua du oinarri. Mendebaldean izanohi den musulmanaren irudia oso urria da, eta Turkiako ka-suan, eta kurduei gagozkielarik, okerra dela ere esango nuke.

Aparteko ezer egin gabe, autobuseko orduek nekatuta iritsieta lo-kuluxka laburra egin dut.Altueraren kontuak izan daitez-keela ohartu naiz. Ez gaude Andeetako goi-lautadan, bainaetengabe 1.700 metro inguruan ibiltzeak ere badakar nekerikitsas mailan bizi garenontzat.

Altuera horretan dago Turkiako mugetan dagoen aintzirarikhandiena. Izotzezko edertasuna dauka bertara iritsi naizene-rako,Vango gaztelua altxatzen den muinoaren azpitik. Lastergautuko du, eta egun-pasa etorri diren familiak etxera bueltandira. Gotorlekuraino igo naiz, parketxo batetik gorantz eginda.Elurrak lokatzari egin dio lekua eta ez dago erraz oinez ibil-tzeko zenbait lekutan. Eguzkia aintziran ezkutatzen ari da, biz-kor. Hegoaldera,Van zaharra, I. Mundu Gerrara arteko hiria.Ar-meniarrek beren estatuko zati izateko borrokatu eta,errusiarren laguntzarekin, turkiarrak eta kurduak kanporatzealortu zuten 1915etik 1917ra. Gero, mendekua etorri zen,Tur-kiak onartzen ez duen genozidioa, herrien suntsiketa, gizon

29


gehienen hilketa, milaka emakumeren bortxaketa eta egungoSiriarako deportazioa.

Iragan tragiko horrekin ere, gaurko Van (ordukotik lau kilo-metrora eraikia), hiri bizi eta modernoa begitandu zait. Neguakharro aldarrikatzen du oraindik ere hemen dagoela, baina girobizia dago, hauteskunde kanpainan kurduek dauzkaten itxaro-penek areago bizitua. Beti egin zait bitxia kurduen eta armenia-rren arteko konplizitatea, ulergarria biek ere Turkiako estatutikjasan dutenaren ostean, baina zelan ez gogoratu otomandarrengenozidioan esku hartu zuten kurduak? Funtsean, kurduen ar-tean agintari feudalen bultzada egon zelako, herritar arruntenabaino gehiago. Egungo kurdu askok gainditu nahi duten iraganfeudal hori, hain zuzen ere, eta armeniar biktimek esan ohi zie-tena gogoan dutenak: “Hurrengoak zuek izango zarete”. Bainanolabait, iragan izugarri baten ostean herri nagusiki musulmanbatek eta herri kristau batek elkarrekiko harreman ona izandezaketela agerian uzten du. Zapalkuntzari aurre egiteko bainoez bada ere.

Azadiya Welat-eko erredakziora egindako bisitan ikusi dutelkartasun horren berri atzera ere. Hrant Dink kazetari arme-niarraren argazkia daukate. Urtetako presio, epaiketa eta Agosegunkariaren behin-behineko itxiera eta zigorren ostean, es-kuin muturreko gazte batek tiroz hil zuen 2007an Istanbulen.Gero negarrak, krokodilo malkoak behin eta berriz espetxe-ratu nahi izan zutenek. Azadiya Welat-eko banatzaile gazteakzailtasunak ditu, poliziak etengabe jazartzen du. Kurdueraz da-goen egunkari bakarra da, eta kurdueraz hazitako itzultzailekurduak aitortzen dit kostatzen zaiola irakurtzea.

– Ez dugu ia inoiz ikusi kurduera idatzita.

Pentsa liteke beste garai bateko emakumea dela, baina 25 ur-teko filologoa da, bizi osoan kurdueraz ikasteko aukerarikeman ez diotena. Egunkariko zuzendariak diost beraiek ere

30


egunkarian lanean lortu dutela alfabetatzea. Eta debekuak de-beku, aurrera egingo dutela. Ez zaie eroslerik ez iragarlerikfalta, poliziak iragartzen diren enpresei mehatxu eginda ere.Baina honezkero ezer gutxik harrituko ditu.

– Nire aurka auzi mordoa ireki dituzte, berrogei urteko espe-txe zigorra eskatzen didate. Lehen zuzendaria kartzelan dago,bigarrena erbestean eta orain nire aurka doaz. Baina nola ezdugu gerrillaren berri emango, egunkari kurdua izanik? – begie-tara begiratu nahi diot, baina kosta egiten da egunkariaren sa-rreran dagoen mural izugarria ikusita. Urteotan poliziak edoparamilitarrek hildako kazetari kurduen argazkiak dira. Hogeitahamar hil dituzte. Erdia Musa Anter dago,Welat-en sortzaileaeta XX. mendeko poeta garrantzitsuenetakoa. Kazeta sortueta sei hilera tiroz hil zuten.

Ibrahimek hoteletik Cumhuriyet Caddesin behera bidali nau.Dolmus furgoneta publikoaren geltokiaren bila nenbilen, bainaRenault Kangoo pare baten aparkalekua baino ez dut ikusi.Kurdistango ekialdera garraioa ere eskasten da, jendearen ha-rridura hazten den neurri berean. Autoan bertan, “roj bas”(egun on) eta kurduerazko beste bizpahiru berbak sortzendute konplizitatea. Ni naiz jaitsiko den lehen bidaiaria, Güzelsuherrian, besteak are ekialderago doaz, Kurdistango bihotzera.Kontrolak kontrol, etxean sentitzen dira, turkiar jendarmee-kiko mespretxuz mintzatzen dira harro, kurdueraz beti.

Halako baten ageri da Hosap gaztelua, turkieraz Güzelsuizena daukan herriaren gainean ezin irmoago. Kamioiek altxa-tzen duten hautsari bizkar emanda zubi dotore batetik pasadut erreka eta mendian gora abiatu naiz elur eta lokatzetan.Zementuzko etxe batzuk daude, lurrezkoak besteak, eta ar-diak. Mahmudi Suleiman buruzagi kurduak duela 360 urte erai-kitako gotorlekuaren atarian bi lehoik babestutako armarri do-torea dauka.

31


Gazteluaren azpitik ardiak zelai berrietara pasa dira. Bideertzean nengoela herriko bi mutil hurbildu zaizkit. Ez dakite iaingelesik, baina kurduerazko berbek te-etxeraino eramannaute. Atetik hurbil geratu gara, barruan edadeko gizonakdaude. Baina beraiek ere etorri dira herrian egin ditudan argaz-kiekiko jakin-minez. Bigarren te bat atera didate, eta beraiekinesertzeko eskatu. Elkarrekin argazkia eskatu didate, apuntatudut helbidea. Diyarbakirrera iritsi eta berehala bidaltzea daonena, garrantzitsua da hitzari eustea eta, argazkia bidaliko dio-dala aginduz gero, bidaltzea.

Herriko dendan geratu den furgoneta berdea gerarazi duteniretzat, atzera bueltan eraman nazatela eskatu diote.Atzerabegiratu du gidariak, eta bidaiariak baietz erantzun du.Turkierazmintzo dira. Halaxe ekin diogu atzera bideari. Bidaiaria gizongaztea da, erdi ingeles erdi aleman kaskarrez komunikatu gara.Izmirretik etorritako irakaslea dela diost, eta paraje hau Medi-terraneoko bere etxetik zeinen desberdina den gaztigatu dit.

– Prestakuntza ere gurea baino askoz apalagoa da hemen.Baina kontuan izan behar da beraiena ez den hizkuntzan ikas-tera behartzen ditugula.

Cavustepen bide ertzean utzi naute. Errepidea zeharkatu etamuinoan gora noa berriz ere, oraingoa bide luze eta artezagoada, eta erdian hustasuna nagusi. Urartu-ko herriak eraikitakojauregi garrantzitsuenaren arrastoak aipatu dizkit Ibrahimek. K.a.725 urteko jauregi hau ei da Urartu kulturan ondoen gordetzendena. Ikusgarria baino gehiago, gotorra begitandu zait, lautadarengainean muinotik dena kontrolatzen, mendi garaiagoak atzean.Eta Urartu hitzak euskararekin duen antzekotasuna ezin ahaztu,ez eta Kaukasoko herriak eta gurea lotuko lituzkeen konexiogaldu horren bila Urartu aipatu duten ikerleak ere.

Haizea gogor ari da. Muinotik behera, ez dago herririk, urru-nean gasolindegia ageri da, eta autoak ziztu bizian pasatzen

32


dira. Urartuko Sardur erregea bere jauregitik begira irudikatudut, lurraldeotatik pasatzekoak ziren herri eta hizkuntza mor-doa imaginatu ezinik.

Vaneraino ekarri nau agure batek furgonetan. Hoteleko ata-rian, eskumuinak eman dizkit Ibrahimentzat, eta atzamar biak al-txatu ditu agur egiteko, kurduen garaipenaren seinale. Bazkaltzerajoan naiz, aldamenean DTPko kanpainaren doinuak entzuten dira.Oparitxoa egin diot neure buruari: sütlaç izeneko arroz-esneapostretarako. Gainerrea egoten da hemen, eta barrutik ere gozo-zaleontzat berariaz hartuta puntua. Kale nagusitik mendebalde-rantz abiatu naiz kalexka estuagoetan dolmus-aren bila; beste al-derdi baten mitinean puxika urdinak ari dira banatzen.

Ordubete baino gutxiagoan, errepide bazterrean utzi naudolmusak,Van aintziraren ertzean, sakonera handiko elur geru-zek estalitako mendien artean. Eta han erdian, uhartea. EkialdeHurbileko lekurik magikoenetakoa da, eta hamarkada askotakoutzikeriaren ostean, berriz ere dotore ageri du armeniar eliza(gurutzerik gabe, hori bai).

Akdamar da, armeniar arte erlijiosoaren eraikuntza bikaine-netakoa, are zoragarriago Van aintziran daukan kokalekuan. Etapentsatzea galtzeko zorian izan dela, edo zenbat Akdamargaldu ote diren, gorrotoak edo besterik gabe utzikeriak erai-tsita.Txalupatik jaitsita zaindaria etorri zait txartela saltzera,tripodearekin ez dudala sartzerik gaztigatu dit.

– Ez dago erabiltzerik?– Bai, uhartean bai, kanpoan, baina ezin da elizara tripodearekinsartu.– Zerbait hautsi daitekeelakoan?– Ez dakit, arauak dira.

Behinolako jauregia eta monasterioa hondatuta daude, eta ingu-ruan barreiatuta harrietako asko. Elizak ere izan ditu kalteak,baina hormako erliebe zizelkatuak eder-ederrak dira.Tripodea

33


kanpoan utzita sartu naiz, zaindariak eutsi dit abegikor, inork os-tuko ez duela adierazteko-edo. Bere lankidea eta ontzizainabaino ez gauden arren. Barrua oso kaltetuta dago, fresko batzukberritu dituzte, baina izan zenaren itzala da. Flashik gabe eta tri-poderik ez, arnasari eutsiz lortu dut argazkia. Zaindariak berakeskatu dit kamera, niri argazkia egiteko.

Uharteko muinotxora abiatu naiz Gurutze Santuaren elizak(Akdamar izenaren bertsio turkiar ofiziala, “Ai,Tamara” erabatabsurdoa da) goitik daukan ikuspegiaz gozatzera.Teilatu erdiazuri-zuri dauka, mendebaldeko aldean urtu da elurra. Nahi bes-teko patxadarik gabe deitu dit ontzizainak, itzultzeko ordua da.Txalupatik begira harrotasun iraingarriz higitzen du haizeakTurkiako bandera elizaren gainetik.

Bi zaindariak gurekin datoz txalupan. “Police” esan didate,eta zalantzan nago ingeles kaskarrak poliziaren eremu semanti-koa hedatu dien, edo benetan poliziak diren. Kurduak dira,inondik ere.Txaluparen kareletik barrura begiratu dut, dantzanari dira, Newroz ospatzen-edo, atzamar txikitik helduta, laupauso txiki aurrera (ez dago lekurik hor barruan), lau atzera.Sartzeko esan didate. Gero, lehorrean, euren autoan estututajoatera gonbidatu naute.

– Vanera goaz gu ere.

Eremu semantikoa hedatu izana espero dut. Oro har uniforme-rik gabeko jende arruntarekin bidaiatzea atsegin dut. Zer esa-nik ez, leku gatazkatsuetan, herritarren zati handi batek gerri-llari babesa ematen dionean, estatutik datorren zapalkuntza etabazterketaren erantzun gisa.

Udaberri kurdua

Van-eko egunetan oso gustura ibili naiz, eta gustura emango ni-tuzke beste horrenbeste eta gehiago aintzira ertzeko paisaietan

34


eta hari bizkarra emanez Iranera bidean dauden artzain he-rrixka jatorretan. Baina bihar da Newroz, eta Kurdistanera eto-rrita Diyarbakirren ez egotea barkaezina litzateke.

Tatvan hiri griseraino joan gara, aintzirako mendebaldekomuturrera, urertzetik urrundu eta hegoaldera doan bideguru-tzea hartzera. Iparrera Nemrut mendiko bidea dator. Sumendiikusgarria da, baina ez hainbat postal turistiko bete dituenNemrut Dagi.

Kurdistanera heldu nintzen lehen aldian bisitatu nuen Nem-rut Dagi. Istanbul eta Turkiako mendebaldeko kostaldeko jai gi-rotik misterioz eta beldurrez inguratutako eremu lauso hone-tara etortzeko abiapuntu ezin hobea izan zen. Kapadozianeman genituen aurreko egunak. Urgup herrixkako autobus gel-tokian motxiladun asko bildu ginen iluntzean. Gaueko autobu-setan abiatzekoak ginen,Antaliara gehienak, beste batzuk Es-mirna, Bodrum,Ankara eta baita Istanbulera ere. Baina inor ereez zihoan ekialderantz, turismoaren ibilbideak Kapadozian zeu-kan amaiera. Ez zait behin ere damutu, horratik, Zetaren bidee-tatik kurduen lurralderantz hurbildu izana. Urfa hirian itzarrinintzen, ederra bezain beatoa,Abraham-en hilobia, plazer hutsazen lorategi usaintsuetan galtzea urratsak, zer esanik ez geroraohituko ginen mendebaldarrik gabeko bazarretan murgiltzea.Urfa da ziur aski Kurdistanera egon daitekeen pasabide atsegi-nena,Turkiako goi lautada atzean utzi eta hiriko kaleetan bategiten dute Mediterraneoak, Anatoliak eta Ekialdeak: turkia-rren, kurduen, arabiarren eta kristauen nahaste gozagarri ba-tean. Harrango arabiarrenganaino joan ginen, munduko eremuhabitatu zaharrenetakoan solas pixka bat, tea hartu, eguerdikogerizaz gozatu, eta domino partidatxoa Alirekin. Siriako mugaHarrandik oso hurbil dago, harrandarrek haiekin dute turkia-rrekin edo kurduekin baino antz handiagoa.

Baina Nemrut Dagiraino igotzeak murgildu gintuen berezikiKurdistanen. Basamortu aurreko eremutik mendiko belardi etaartzain kanpamenduetaraino heldu ginen, gidaliburuetako hote-

35


letatik aurrera tontorra baino lehenxeago bide ertzeko ostatutxikian aterpe hartu eta Ismail eta Baris anaiekin barazkiz,arrautzaz eta bildots haragiz osatutako afari bikainaren aba-roan lokartu ginen.Teak ere ez zigun eragotzi gaubeilako solasatseginean loak hartzea. Gau beltza zela jaiki eta tontorrekobidea hartu genuen, egunsentia dozenaka turistarekin bateraikusteko, bi mila urtez eguzkia jaikitzen ikusi duten harrizkoburuen aldamenean. Ekialdeak eta mendebaldeak, Pertsiak etaGreziak bat egiten dute Nemrut Dagi-ko gailurrean. Zibiliza-zioa eta barbaroen mundua deitu zutena, elkar hartuta Kurdis-tanen. Eta egunsenti miresgarri eta eskulturen ederrarekin ba-tera, Ismail eta Baris-en gaubeila eta geroko gosari oparoageratu zaizkigu gomutan bereziki. Bidaietako memoria hautako-rra da, eta onenarekin geratu ohi da. Etxean daukagu anaieierositako zapi hori, gorri eta berdea.

Van aintzira atzean utzita ere, altuera galtzen goaz, paisaiaelurtuari berdeak hartu dio lekua, eta berdeak ezinbesteko duenelementuak: euriak. Sei-zazpi orduko bidaia behar zuena luzatuegin da, eta errepideko geroz eta kontrol ugariagoek are gehiagomantsotzen digute erritmoa.Azken bietan autobusetik jaitsarazidituzte gizon gazteak.Atzerritarra izan ezik: pasaportea begiratueta berehala itzuli didate. Iluntzen ari du, Diyarbakirrera hurbil-tzen ari gara.Airean nabari dut azaltzeko oso zaila den zerbait.Herrixka baten ikusi dut: sua. Gero hurrengoan. Batman hirihanditik pasa gara, ordubetera dago Diyarbakir. Batmanen euriariaurre egiten kurduak, beren banderak astintzen, oihuka. Eta suahemen ere. Udaberria, urte berria, natura legez Kurdistango he-rria ere berpizten den eguna, eta sua berpizkundearen sinbolo.

Diyarbakir jai handia da iritsi naizenerako. Bîhar elkartekolagunak ditut zain. Euskal Herriaren eta Kurdistanen arteko el-kartasun taldea sortu berri da, baina indartsu dihardute lanean.Udaletxean cocktaila dago. Udaletxe alternatiboan, hobeesanda: Sur barrutiko alkate Abdulla Demirbas kargugabetuegin dute, besteak beste, turismo liburuxka bat turkieraz gain

36


kurdueraz eta beste zenbait hizkuntzatan argitaratzeagatik.Baina datorren asteko hauteskundeetan garaipena errepika-tzeko itxaropena dauka.

– Ezkontza bat dago hemendik hurbil, eta benetako ohorea li-tzateke bertara agertuko bazinete.Ardura dizue?

Ezkontzara gonbidatu gaituzte, gonbidatu gaituztenez. Ez dutukatuko hipokrisi puntua: etxean, Europan ezkontza bateragonbita konpromiso desatsegina zait gehienetan, eta kondes-zendentzia puntu etnografiko batekin hurbiltzen naiz mundukobeste txoko batzuetako zeremonietara. Zer egingo diogu. Hi-riko harresietatik urrundu gara,Tigris ibaia urrunean, eta AldeZaharreko kaleetan barna iritsi gara.

Ezteia oso jendetsua da, txalo eta oihuka hartu gaituzte. Ezhainbeste euskaldunak garelako, Abdulla gurekin datorrelakobaino. Nora joan, etengabe geldiarazten du jendeak.

– Baina berriz alkate hautatzen banaute… – Tira, tira, badakizu ehuneko 60tik gora lortuko duzula eta! –Esan dio Juanek, Bilboko aspaldiko lagunak.– Ea egia den. Baina hala ere,Turkiako gobernuak ez digu bar-katuko. Espetxeratzeko gogo handia dauka.

Arduratuta barik, irribarretsu jarraitzen du besarkatu etatxalo egiten dioten dozenaka lagunen artean. Dantza hasi da las-ter, eta altxatu gaituzte bisitariak ere.Argazkien eta bideo-kame-raren aitzakian pixka bat bazterrean geratu naiz. Kurduen ohikodantza aski erraza da zorionez, aldamenekoari atzamar txikiare-kin helduta lau pauso oinarrizko jarraituz gero ez dago erridiku-lurako arrisku handirik. Baina aukeran, mahaitik jokaldiaz berbe-tan gusturago. Gizon-emakumeek nahastean dantzatzen dute,milaka urtean egin duten legez, bisitari askoren harridurarako.Aurreiritziak motxilatik kanpo utzi behar dira bidaiatzean.

37


Iritsi da. 2009ko martxoak 21, Newroz. Milaka lagun Diyar-bakirren, hiritik kanpo zelaietarantz, eta gu uholdearen erditik.Poliziak geldiarazi gaitu, probokazio jokoan sartu gara. Zuzen,begirunez eta Estatu Batuetako akademiaren baten ikasitakoazentuz mintzatu zaigu polizia. Gure konplizitatearen bila arida, ea gustura gauden Turkian, zer bisitatu dugun, ea inork tur-kieraz dakien. Eutsi diogu, amore eman du azkenean.

Gorria, horia eta berdea. Eta oihuak, eta oihu gehiago. Kur-distanen aldekoak, gerrillaren aldekoak. Eta bibak “presidente-ari”, “Biji serok Apo”, gora Apo presidentea, Abdulla Ocalan,PKK Kurdistango Langileen Alderdiko gerrillaren sortzailea,aurten hamar urte dira Europako ihesaren ondotik Kenianbahitu eta Imraliko uhartean preso dagoela.

Leku pribilegiatua gorde digute Europatik etorritako taldeoi,Abdulla Demirbas ere hurbil dago, dotore-dotore jantzi kurdumarroiarekin. Eta behean, milaka eta milaka lagun, milioi batomen. DTPren banderen itsasoa da, ez dira falta PKKrenakere, eta “martiri” batzuen argazkiak, baina Aporentzat diraberba gehienak.

Leyla Zana diputatu eta hamar urtez espetxean egonak, Eu-ropako Parlamentuko Sakharov sariaren irabazleak hartu duhitza. Xezal itzultzailea mareatu beharrean gabiltza, ea zerdioen Zanak, ea elkarrizketatzerik izango dugun, ea zer dioenjendeak eta abar. “Mam Jalal” egin du oihu, “Mam Jalal” berrizere. Jalal Talabani Irakeko presidente kurduari zuzendu zaioLeyla Zana, ez dago isilaraziko duenik, hain gutxi asteon Tur-kiako agintariekin bildu eta gerrillari armak utz ditzala eskatudiona.“Nola eska dezakezu horrelako zerbait egunero-egunerozapaltzen eta jipoitzen jarraitzen dutelarik?”

Urrunean sua piztu dute, su erraldoia. Bizi nahi duen herrihonen sua itzali nahi duenari,ederto kosta behar zaio.

– Ederra izan da. Baina ezin duzue imajinatu ere zenbat sufritubehar izan dugun, zenbat urteko debeku, jazarpen, hilketa eta

38


umilazioak azkenean milioi bat lagun biltzeko, askatasunean,kurduak garela aldarrikatzeko.

Hegoaldera

Mardin-en geratu da autobusa. Diyarbakirrek iradokitzen duenEkialde Hurbileko giroak gainez egiten du muinoan gora eraikitakohiri zoragarri honetan: harresien gainetik Siriaraino hedatzen deneremu elkor beilegia, eta hiriko bazarrean, denetik, asto gainean as-tiro garraioan. Kurduera nagusi, arabiera ere erraz entzuten da, etaminareteen aldamenean ageri dira elizetako gurutzeak ere.

Mardinen ezagutu nituen Ekialde Hurbileko lehen kristauak.Deyrul Zafaran monasterioa Alemaniatik iritsi berri zen asiriarjatorriko mutilak erakutsi zigun, eta Midyat hiriko bisitarakodei egin zuen.Tur Abdin-eko goi lautada honetan kristau komu-nitate oso garrantzitsuak egon dira ia bi mila urtean, azkenmendean desagertzear badaude ere.

– Arameeraz egiten dugu, Jesukristoren hizkuntza eta mezuadaramagu. Horregatik, armeniarren gisan sarraskitu gintuzten,baina armeniarrez gutxi hitz egiten bada, gurea inork ere ez duaipatzen. Eta azken urteotako gerrak geratzen ziren ia kristauguztiak kanporatu ditu.

Gautu du Silopiko mugara heltzerako. Irak daukat aurrean. Ezda harrokeria: inoiz baino lasaiago nago, lagunak bisitatzera do-anaren patxadan. Lehen aldiz hegazkinetik jaitsi eta checkpoint-ak ikusita, izan nuen sentipen arrarorik, Irakeko estatuko lekusegurua izanda ere, atentatua egitea ez baita hain zaila. Bainalasai noa gaur, lasai noanez.Autoan aurrean doan bidaiariak al-damenekoari begiratu dio, gizon nagusia da, eta harrituta dagoegunotan graduazio altuko militar bat atxilotu dutelako.

– Sekulako sarraskiak egin zituzten 90eko hamarkadan Silopineta inguruko herrietan. Orain hasi dira agertzen gorpuak.

39


– Ergenekon kasua izan zen, ezta?– Irribarre egin dit kurduak,eta gero orrialdea pasa du.Azken bidaiaria turkiarra da.

Eskuin muturreko militar eta goi karguek eratutako taldeak es-tatu-kolpea prestatu eta ehunka hilketa burutu zituzten.Oraingo gobernuaren bultzadaz trama hura desegin eta eran-tzuleak epaileen aurrera eramateko ahaleginean dihardute.Baina kurdu asko mesfidati dira hauteskunde kanpainaren os-tean ere berdin jarraituko ote duten.

“Ergenekon”, “Ergenekon” diost aldamenetik ahapetik agu-reak irribarrez, autoa beste aldean miatzen ari den poliziari be-gira. Baina benetan ergelkeria litzateke poliziarekin arazoetansartzea hau bezalako muga baten.

Tramiteak behingoan amaituta, Habur zubiaren gainetik goa-zela konturatu naiz, eta turkiar militarrei min handiena ematendien kartela:“Welcome to Iraqi Kurdistan”.

Zakhotik Dohuk-era doan taxia hartu behar dugu. Kurdis-tango eskualde autonomoko hiru probintzietako bat daDohuk, eta besteak Erbil eta Suleimania dira.Aldaketa nabarida, noski, Kurdistanen jarraituta ere.Turkia laiko eta mendebal-dartutik Ekialde Hurbilera egin dut jauzi berehala, alfabeto lati-noak arabiarrari egin dio lekua, baina aldaketa nagusia debeka-tutako sinboloak hemen ofizial izatea da, eta sinboloakdebekatzeko ardura daukaten polizien ordez sinbolo horiekpaparrean eta besoan daramatzaten pexmerga soldaduakdaude kontroletan.

Lasai noa, Kurdistan eremu segurua da, oraindik izua gogo-rarazten duen “Irak” izena aurrean izan arren. Baina lasai jo-anda ere beti geratzen da zalantza puntu bat, arriskua luzaroanagertu da errepide kontrol faltsuetan. Afaltzera geratu gara,leku atsegina da, gidarien ohiko geralekua. Dirua aldatzekoaprobetxatu dut, eta kurduerazko berba gehiago lantzeko.Gero, bidaiako bigarren zatia, Erbileraino, goizaldean. Lehenbide seinaleek beste hiri baten izena dakarte, horratik: Mosul.

40


Arabiar sunita saddamzaleen hiri garrantzitsuenetakoaren aldi-rietatik pasatzen ari gara. Hiriko iparra kurdua da nagusiki,baina hutsik dago beste aldea eguneko hainbat orduz, insurgen-tziak bere eginik. Azkenik Kurdistan autonomorantz egin duerrepideak eta Erbilera goizaldean iritsi gara.

Biharamunean, azken txangotik agurtu beharrekoen ze-rrenda luzea daukat: el Messalla bakearen aldeko elkartekolagun ausartak, Manuel Martorell kazetariaren bidez Kurdis-tango gobernuan harrera egin didatenak, Ainkawa auzunekolagun kristauak, arameera liturgiarako ez eze kaleko hizkuntzaarrunt gisa darabiltenak (nahiz eta, Bagdadetik ihesi etorridiren kristau askok arabieraz egiten duten). Lehen aldiz kalax-nikovarekin zaindutako mutil batek harrera eginda sartu nin-tzen elizara.

Erbilgo zitadelan ez da inor bizi eta etxe asko erdi eroritadago, baina heldu diote berritze lanei. Iaz alfonbra erakusketabatera ekarri ninduten zitadelako museora, afaltzera gonbidatubaino lehen.Abegikortasunaren zentzua oso garrantzitsua dakurduen artean, beste inon ikusi ez dudan eran.Autoa zabalikabiatu ginen afaltzera, eta berdin afal ostean Minaret parkeanpaseatzera. Sinestezina gertatzen da udaberriko gau batez gura-soak seme-alabekin paseoan ikustea, zukuak edaten, ur ertzeanjarrita, solasean lasai, eta Iraken zaudela ohartzea. Eta berdinderitzozu sinestezina etxeko kamera garestia autoan uztekoesaten dizutenean.

Esana zidan Maria Sanchok, Erbilen urteak eman dituen ma-drildarrak:

– Madrilera itzultzean, kosta egiten zait tabernetan poltsarenzain beti egon behar hori. Badakizu, kurduak ez dira perfektuak,agian epaileren bat konbentzituko duzu libre utz zaitzan norbaithil baduzu, baina lapurreta egitea inoiz ere ez dizute barkatuko.Egin daitekeen gauza larriena da, lotsagarriena, guztiz zikina.

41


Hotelera itzulitakoan, sugearen argazkia ikusi dut eta yazidiakdiren galdetu diot. Erbilgo hotel gehienetako langileak eta uga-zabak dira zoroastrismoarekin lotutako erlijio horretako ki-deak. Urtetako bazterketaren ostean, kurdu askok onartzendute yazidiak direla “benetako kurduak”, inoiz islamiartu ga-beak alegia. Lalesh-eko santutegi yazidiaren argazkia erakutsidiet, eta pozarren besarkatu naute. Beste te bat eta hizkuntza-ren eragozpenak gaindituz yazidien gaineko gezurrak (deabrua-ren adoratzaileak direla eta abar) gogoratu eta benetako sines-mena zertan den nabarmentzen ahalegindu dira goizeko ordutxikietara arte hiru zerbitzariak, tea esku baten eta zigarroabestean.

Suleimaniara bidean paisaia ez eze pexmerga soldaduak erealdatzen dira. Bide laburrena Kirkuk hiritik pasatzen da, urru-nean petrolio zelaiak agerian. Kurduentzat beren hiriburua da,Saddam Husseinek milaka kanporatu eta arabiar kolonoak eka-rrita ere. Egoerak tentsiopean jarraitzen du, auzoak zatituta etakurduen nagusitasuna nabarmena den arren, edozein unetanleher daiteke.

Orain artean Mustafa Barzaniren KDP alderdiaren lurral-dean egon gara, eta Jalal Talabaniren PUKen eremura sartuberri gara. KDPrenean ez bezala, PUKenean Irakeko banderaere ageri da kontrol guztietan Kurdistangoarekin batera. Buru-zagietatik datoz desberdintasun nagusiak: Barzani kurdu tradi-zionalago gisa agertu ohi da, klanaren pisu handiagoa dauka, eta90eko hamarkadan Saddam Husseini laguntza eskatzera iritsibazen ere, egun bera da Kurdistango presidente eta tinko eus-ten die kanpoko presioei. PUK Jalal Talabanik sortu eta histori-koki modernoagoa izan da, iparreko kurduek biei ere jatorrieta izaera tribala leporatzen dieten arren. PUK InternazionalSozialistako kide da, baina Talabani, estatu-gizon gisa agertzekomalabarismoetan, lotsarik gabe moldatu da Irani,Turkiari zeinEstatu Batuei nahi zutena esateko.Askotan mugaz beste aldekokurduei bizkarra emanda ere.

42


Suleimanian ditudan lagun eta ezagun gehienak ez dira ber-takoak, horratik. Irandik ihesi etorritako kurduak dira, aiatolenerregimenak kanporatutako gazte bikainak. Ismailen etxean ge-ratu naiz, banekien ez zidala hotelik aurkitzen utziko. Koinatuapreso dauka, heriotzara zigortuta egon zen eta lortu dute ur-kamenditik libratzea, baina espetxean jarraitzen duen kazetarigaztea da.

Ismailekin ezagutu ditut inguruotako paraje garrantzitsuenak,Suleimaniako parke eta lorategi berriak, bazarra eta beste hain-bat txoko. Familiako txangoa eginda joan ginen Halabjara ere,Saddam Husseinen bonbardaketa kimikoaren hogeigarren ur-teurrenean. Hantxe daude gasak hildako bost mila biktimen on-dorengoak, eta hantxe herriko kanpoko aldean altxatutako mo-numentua, herritarrek eurek suntsitua duela hiruzpalau urte.“Gernika kurdua” deitu zion Fermin Muguruzak eta halaxe era-man izan dituzte agintari kurduek atzerriko bisitariak, herrita-rrek baina, Halabjan dauden arazo larriei bizkar ematea leporatuzieten politikari horiei, eta amorrua monumentura bideratuzuten. Udaberriko egun beroan bisitatu genuen, ostiralez,

Halabja moduko herri kontserbadorean inor aurkitzekokonplikatu samar. Baina hilobi bakar baten mila gorputik goradaudela irakurtzeak dena esaten dizu.

Goizaldean joan naiz Ismailenetik. Beste lagun batekin ga-rraio terminalera abiatu eta Raniara doan taxi konpartituahartu dugu. Ez daki ia ingelesik, baina egin dugu plana

– Historialariak gara, ados? Ez dakizu ingelesik, nik blablablaesaten dut eta zuk baietz, espainieraz ariko banintz bezala.

Plana irrigarria iruditu zait baina iritsi gara Rania herriraino.Mendi zoragarriek inguratzen dute, eta harantz bidean goaz.Kontrolak ugaldu dira, erraz pasa ditugu azken aurrekora arte.Orduan, autoa goitik behera miatu eta pasaporteak eraman di-tuzte. Zerbait esan diote lagunari, zakar, berak are zakarrago

43


erantzun die, ahotsa goratzen ari dira. Eta halako baten, aurre-rantz jarraitzen utzi digute.

Beste auto bat iritsi da, laguna taxiarekin itzuliko da, eta nigidari berriarekin abiatuko naiz. Azken kontrola geratzen damendietara iristeko, baina herriko kaleetatik sartu da, kontro-lari itzuri, eta mendi bideetan jarraitu dugu. Paisaia arnasa ken-tzekoa da, mendi garai eta berdeak, eta arroila estuak, han hon-doan errekak doazela. Goi Pirinioen bihotzean egon ninteke,halako baten gerrillariak ikusi ez banitu. PKK dakar bere fusi-lak, baina PJAKekoa dela dio. Irratiz egin du berba, itxaroteko-edo gaztigatu diote.

Aurrerantz jarraituta, nomada kurduen kanpamendua ikusidugu, udako larreetara igo barik oraindik, ardiz inguratuta. Ha-ranaren beste aldean herri bat dago, gure aldean borda bat etadozena erdi gerrillari. Lekua paregabea da, baina inork ez dakiingelesik. Bazkaltzen eman didate, tea, te gehiago, eta beste bat.Orduak aurrera doaz eta erreportajerako lotu nuen kontak-tuaren arrastorik ez. Kirmen Uriberen liburua amaitu dut, betiatsegin izan dut etxetik urrun etxeko kontuak irakurtzea. IratiElorrietaren lehen ipuin bildumari heldu diot, Berlingo istorio-etan murgildu naiz, te gehiago, iluntzen ari du Kandil mendietaneta ez da inor ageri.

Gerrillari batek generadorea piztu du, beste batek mantakjarri ditu leihoan eta gero beste errezel bat. Hotz egiten dukanpoan, baina hemen bero-bero gaude. Harik eta afaldu etagizonok aldameneko gelara joan behar izan dugun arte. Lin-terna piztu dugu ohea paratzeko, apur baten bakarrik. Bonbenhots lehorra entzuten da tarteka, Iranek bonbardatzen dituenposizioetakoak.Argia piztu barik, hobeto, baiki.

Kandilgo mendietan uraren isuriak eta txorien txorrotxioakesnatzen zaitu, Iranek bonbarik bota ezean.Atzo iritsitako fami-lia badoa berriz ere mugaz beste aldera, semea bisitatzen egondira.Amonak musu eman dio biloba gerrillariari, baita lau gizo-nen erretratuak dauden argazkiari ere, bosgarren baten aurpe-

44


giaren inguruan, Ocalan da bosgarrena, noski, eta martiriak dirabeste laurak. Euretako bat hatzez adierazi eta bihotzera eramandu eskua, gero begiak gorritu zaizkio.“Sehid” da, martiria.

Eta menditik jaitsi berri direnak ere “sehid” izateko prestdaudela esan didate. Ronahi Ahmed da PJAK gerrillako bozera-maile gaur. Kamera jarri eta elkarrizketa baino lehen EuskalHerriaz zerbait gehiago jakin nahi izan du, emakumeez eta bo-rroka feministaz batez ere.

– Gurean borroka hirukoitza da, Irango estatuaren aurka, bainabaita beste esklabotza tribal eta patrialkalen aurka ere.

Gerrillan emakumeak geroz eta gehiago direla dio, eta agintepostuetan gutxienez ehuneko berrogei izan behar dutela. PKK-tik aparte daudela esanda ere, ez du ezkutatzen Ocalanekikolilura, paparrean bertan darama Apo-ren argazkia.

– Bai, noski, eragin handia izan du gugan. Baina bi erakundedesberdin gara.

Ahmedek berretsi dit ez daudela armak uzteko prest, ez Ira-nen demokratizazioa lortu artean, herrien eta giza eskubideakaitortu artean eta heriotza zigorra ezabatu arte gutxienez.Bazkaldu baino lehen azken grabaketak egin ditugu, eta zein-tzuk ager daitezkeen eta zeintzuk ez jakinarazi dit. RonahiAhmed bera da ager daitekeen emakume bakarra.

– Gainontzekoentzat oso arriskutsua litzateke. Datozen or-duetan muga zeharkatu eta gerrillari bizitzari ekingo diote Ira-nen aurka. Ezagutuko balituzte arriskutsua litzateke.

Ahoan korapilo sendoa askatu ezinik esan diet agur, eta men-dian behera autoraino lagundu didaten gerrillariek besarkadasendoa eman diote elkarri. Badakite, agian, ez dutela berrizelkar ikusiko.

45


46


Kurduak elkarren kontra: Kaukasoko ereduaKarlos Zurutuza

“Kurdueraz hitz egiten dut baina kurdua ez, yezidia naiz”, zioenKhudoyan jaunak Yerevan kanpoaldeko bere bulegoan.Arme-niako Yezidien Elkartearen egoitza eraikin erraldoi eta zaharkitubatean zegoen, bigarren solairuan hain juxtu. Khudoyanen mahaigainean, bi gurpilezko telefono aparailua eta Stalinen busto txikibat; bere gibelean, yezidien bandera; zuri-gorria, eguzki txiki batgoialdeko ezkerreko koadroan.Argi indarrik ez, eta ilunpetaneutsi behar izan genion errusiar vodkari. Gero, Khudoyanekbere pasaportea atera zuen bularreko poltsikotik eta leihorantzgerturatu zen.Azal gorriaren gainean, urre koloreko “CCCP”hizkiak bereizi zituen ilunabarreko argi apalak.

“Ikusten duzu? Nazio atalak yezidi dio, eta ez kurdua.2004ko uztailean, Khudoyanentzat indarrean zegoen agiri edereta zaharkitua.

Vodka ez ezik, galderak ere pilatu ziren nire buruan. Nor-tzuk ziren yezidiak? noiztik zeuden Kaukason? zergatik ziotenkurduak ez zirela?

Adituek diote yezidismoak animismoan duela jatorria bainamendeetan zehar inguruko erlijioen elementuak onartu di-tuela, zoroastrianismotik islameraino.Yezidiek eguzkiari otoiegiten diote eta lau elementuak sakratutzat jotzen dituzte; are-ago, jainkoak (Khuda) giza arraza berauek zaintzeko sortuzuen. Malak Tawus pauma sakratuak “eroritako aingerua” or-dezkatzen du, hortik deabrua gurtzea leporatu izana mendee-tan zehar. Kurduen jatorriko erlijioa dela esan izan da maiz,hain dira antzinakoak erlijio honen sustraiak. Egia ala ez, gaurkokurduen %90 suni musulmana da baina kurduak dira yezidiguztiak. Zenbaki baikorrenek diote yezidiak milioi bat lagun di-rela mundu osoan, gehiengo handia Hego Kurdistanen dagoela-

47


rik. Han dago Lalesh, euren tenplu nagusia. Bere iturri sakra-tuak eta kono-formako kupulak ikustearekin egiten dute ametsArmeniako 50.000 yezidiek.

“Nik ere joan nahi nuke. Momentuz, nire berat honekin kon-formatu behar”, esan zuen Khudoyanek, bere mahai azpiko ka-joitik lurrezko bolatxo bat ateratzean. Irakeko yezidi batekekarri omen zion gune santutik.

Baina Armeniako hiriburuan ere bazen toki sakratu bat. Hu-rrengo egunean ordubete pasatxo eman genuen Khudoyaneketa biok Yerevan zeharkatzeko. Marsrutkaz abiatu ginen, jakina,sobiet munduan ohikoa den taxi furgonetaz.Yerevan hiria asfal-torik gabeko kale hartan hiltzen zen, zaborrez beteriko men-dixka batean.Yezidiena azken etxea zen.

“Sheija zain dugu”, esan zidan Khudoyanek belarrira.Hirurogei urte pasatxo izango zituen gizon altu eta dotorea

zen; bibote zuria eta begi berdeak. Khudoyanek bere eskuahartu eta adeitasunezko musu bat eman zion. “Herati” (“ongietorri” kurdueraz), erantzun zuen yezidi entzutetsuak.

Egur eta uralitaz estalitako etxe ttipi hura unibertso osobaten estalkia baino ez zen. Paretak irudiez josita zeuden: MalakTawus pauma sakratua, Zoroastro-Zaratustra profeta, Jesus gu-rutzean,Ama Birjina negarrez... Jarraian, Lenin proletalgoari al-darri egiten San Petersburgon, Stalinek Roosevelt eta Churchi-llen artean barre egiten zuen bitartean. Baliteke huraxe izateayezidismoaren biziraupenaren sekretua: errefusatu baino, be-rean integratzea inguruko siniemen, korronte nahiz ideologiaoro. Burutazio hau sheij-ak berak baieztatuko zidan berehala.

“Sinesmen guztiek daukate egiaren zati bat. Funtsean, 72tribu daude munduan eta guztien alde egiten dugu otoitz”,zioen Yerevango yezidien buruzagiak.

Otoi gelako aldarean zetazko biribilkiak pilatzen ziren elka-rren gainean. “Laleshetik ekarritako altxorrak” babesten zituz-ten. Zoritxarrez, sheij-ak urtean behin askatzen zituen eta huraez zen eguna. Aurrealdeko pareta mural handi eta koloretsu

48


batek estalita zegoen:Ararat mendi gailurretik hegan zihoazen,iheska, bi hegazti-saldo, yezidi eta armeniarren diasporaren ale-goria gisa. Lehen Mundu Gerraren hastapenetan, turkiarrek mi-lioi bat armeniarretik gora akabatu zituzten. Ihes egitea lortuzuten armeniarrek eta yezidiek ekialderantz jo zuten, Kaukaso-rantz. XX. mendeko lehen genozidioaren bigarren ondoriolatza, armeniarrek deituriko «Mendebaldeko Armenia» otoman-darren eskuetara igarotzea izan zen.Ararat erraldoia barne.

Nolanahi,Transkaukasiaranzko (Georgia,Armenia eta Azer-baijan) kurduen migrazio mugimendu hau XIX mendean hasiazen. Orduan, Pertsia eta Errusiaren arteko hitzarmenek milakakurdu mugiarazi zituzten euren jatorriko herrietatik.Yezidi kur-duek kristauak ziren Georgia eta Armenia aukeratu zituztenbabesteko, eta Azerbaijan aldera jo zuten kurdu musulmanek.

XIX. eta XX mendeetako migrazioak itzelak izan arren,kurdu herria eta Kaukasoren arteko loturak ehunka urte zi-tuen jada. Erdi Aroko kronikek kurdu leinu boteretsuak aipa-tzen zituzten; Najichevango eskualdean (Azerbaijan) kurdu he-rrixkak aipatzen dira X. mendean, eta poema nahiz kantaugarik jaso dute, besteak beste, sheik Sanan kurdua eta arme-niar mojaren arteko erromantze eskandaluzkoa edo zenbate-raino miresten zuen Mirza Mahmudek bere georgiar emaztea.Hau guztia gutxi ez, eta kurduek gertuko senideak dauzkateosetiarrak. Kaukasiar herri hau, hain juxtu, alaniar zaldun etagerlari trebeen ondorengoa da. Izan ere, Ipar eta Hego Osetia-ren arteko mendi igarobideak “Daryal” izena du (“alaniarrenatea” pertsieraz), bai eta “kurduaren igarobidea” ere.

Ez dezagun denbora galdu mendeek horitutako mapetan.To-ponimoak baino, agian esanguratsuagoak dira antroponimoak,pertsonen izenak: “Gurco” (georgiarra), “Chachane” (txetxe-niarra), “Cherkez” (zirkasiarra)… Kaukasoko kurduen arteanerraz aurki daitezken izen-deiturak dira.Yerevango sheijak bu-ruan zeraman papajak ere (Kaukasoko hegalik gabeko larruzkotxanoa) txetxeniar gerlariak ekartzen zituen gogora.

49


“Armeniarrei asko zor diegu, beraien laguntzari esker gaudebizirik egun”, zioen sheijak, bere begirada berdea Andranik je-neralaren irudian josiz. Otomandarrei gogor aurre egin bazienere, armeniar jeneralak Kaliforniako erbestean eman zituenbere azken urteak. Hauxe izan da, hain zuzen, armeniar asko-ren patua XX. mendean.

Anatoliako “periferian”

Georgiak eta Azerbaijanek ez bezala,Armeniak ez du ukitzenKaukasoko mendilerroa. Urruti daude oso Kazbek, Elbruzedota Skararen gailur zuriak. Bere orografia, eguraldia eta ko-kapen geografikoari erreparatuz gero, errepublika txikia Anato-liar ordokiaren jarraipen hutsa izan zitekeen. Ekialdeko bazterhonetan nekez marraz liteke kurduak eta armeniarrak bana-tuko zituen marra zehatzik, bi herriok elkarrekin bizi izan bai-tira milaka urtez eskualde idor hauetan. Bada, hein batean, ar-meniarrak aitzindari izan dira kurduen kultura ikertzen etabultzatzen. XVII. mendean Simeon Leais-ek (Ukrainako arme-niarra) kurduei buruzko txosten baliagarri bat osatu zuenEkialde Hurbila bisitatu ondoren.Ararateko Artemiok ekimenberari jarraitu zion, eta XIX. mendean, Khachatur Abovianek,armeniar idazle ospetsuak, kurduen eta bere herriaren artekoantzekotasunak zerrendatu zituen ikerketa sakon batean.Ar-meniar ikerlari guzti hauen ahaleginak, “kurdologia” izenekohizkuntzalaritza diziplina berriaren hastapenak izan ziren.

Sobietarren garaian kurduen kultura eta hizkuntzarekiko in-teresak bizirik iraun zuen. Riya Taza (“Bide Berria”),Armeniakokurduerazko lehen egunkaria,Yerevanen plazaratu zen eta So-vietski Kurdistan (“Sobiet Kurdistan”) geroxeago. Kurduerazkoirratsaioak ugaldu ziren Armenian, hizkuntza bereko liburuenargitaratze oparoarekin bat. Nolanahi, agian kultur pizkundehonen pasarte esanguratsuena Kurdistan-e sorkh (“KurdistanGorria”) distritua dugu.Azerbaijango 5.000 metro koadro har-

50


tzen zituen non 25 herri kurdu zeuden,Armenia eta NagornoKarabaj eskualde autonomoaren artean. Hiriburua Lachin he-rria zen, eta bizirik iraun zuen zazpi urteetan zehar (1923-1930), Kurdistan-e sorkh-en baino ez zeuden kurduerazko esko-lak eta hizkuntza bereko argitaletxeak munduan. Distrituhonen sorrera nahiz amaieraren nondik norakoak ez dira inoizgardenak izan.Tamalez, “Arkadia kurdua”ren azkenak aro berrieta ilun bati bide eman zion. Eskolak itxi, liburuak debekatu etaKaukasoko milaka kurdu Asia Erdialdeko errepubliketara bidalizituen Stalinek, txetxeniar edo zirkasiarrekin ere egin zuenlegez. Baten bati atentzioa eman badio egun Kazajistanen edoTurkmenistanen dagoen kurdu mordoak, hementxe arrazoia.

80ko hamarkadan kurdu askok Ipar Kaukasorantz jo zuten,erortzear zegoen inperioaren gaineko krisia itzela baitzen. Edo-nola, kurdu ”gorri”ek euren urte gorrienak ikusi behar zituztenaurki. 1988an, Nagorno Karabakheko auziak Azerbaijan eta Ar-meniaren arteko gerra piztu zuen, eskualdeko gehiengo arme-niarrak Azerbaijandik banatu nahi zuen. Kurdistan-e sorkh guru-tzatutako suaren erdian harrapatu zuen gatazkak. Zazpi urteiraun zuen gerra hartan, armeniarrek ez zuten bereizi azeri etakurduen artean; denak “musulmanak” ziren. Kurduen Kelbachar,Lachin, Zengilan eta gainontzeko herri guztiak erraustu zituztenErrusiaren laguntzaz. Paradoxa mingarria da oso horietako askoyezidien esku hiltzea. Gelditu ziren kurduek heriotzarekin or-daindu zuten euren ausardia; alde egindako gehienak, aldiz,Azerbaijango errefuxiatu guneetan bizi dira oraindik.

Egun bost ordu behar dira Yerevango kanpoaldeko auzoeta-tik Lachingo pasabideraino iristeko. Hala du izena Armenia etaNagorno Karabajeko enklabea lotzen ditn karreterak. HayastanFundek (armeniar diaspora) ordainduta, hauxe da, zalantzarikgabe, Kaukasoko errepiderik onena: erdian bi karrilak bereiz-ten dituen marrak dauzka, burdinezko babestekoak alboetan,eta asfaltoa leuna bezain sendoa da. 30 minutuko txangoanzehar, inguruko isiltasun gordinak baino ez digu gogorarazten

51


bertan duela 15 urte bizi izandako drama. Lachin hiriburuohiak “Berdzor” du izena gaur. Eta Armeniako yezidi kurduak,“yezidiak” besterik ez dira. Gatazka bukatu eta berehala,Arme-niako 1995eko Konstituzioa sinatu zen, herrialdeko gutxien-goen honako zerrenda hau jasoz: “errusiarrak, kurduak, yezi-diak, greziarrak, judutarrak eta asiriarrak”. Honela, “banatu etamenderatu” esamoldea lege bilakatu zen Armenian.

Failak

Yerevango yezidiek hainbat opari eman zizkidaten nire bisita-ren bukaeran. Oraindik etxean daukat fotokopiez egindako ko-adernotxo bitxi hura, “Armeniaren alde bizia galdutako yezi-dien omenez” argitaratutako alea. Batzutan orriak pasa etahainbat gazteen aurpegieran harridura sumatzen dudala irudi-tzen zait.Anaien kontrako borrokan hil ziren, gerra arrotz ba-tean, Europa eta Asiaren arteko mugek talka egiten duten lurzatian. Zaila da jakiten zein neurritan lagundu zuen Torgom,Zaven, Gurco eta gainontzekoen sakrifizioak Karabakheko “as-kapenean”. Edonola, gorpu nerabe hauen bilduma eskuan du-tela, yezidiei ezin leporatu armeniar abertzaletasun eza, edoazerienganako atxikimendua. Eskelarioa izan ala ez,ArmeniakoAragats (eta ez Ararat) mendiaren inguruko kurdu artzain etabaserritarrak ere, yezidiak denak, aurki desagertuko dira.Yere-vanek haien lurren desjabetzeari ekin dio jada. Bai,Aragatsekoyezidi askok lau hizkuntza menderatzen dituzte (kurduera,errusiera, armeniera eta azeria) baina gehienek ez dakite bakarbatez irakurtzen. Burokrazia osatzen ari da gaur, duela 15 urtebonbek eta metrailadoreek egindako “garbiketa” lana.

Yerevango edozein tokitan gaudela ere, izugarria da betiArarat mendiaren bista. Kutsadura laino batek estaltzen ezduenean, bere gailur elurtuak koroa dirudi egunsentiko lehe-nengo izpiekin, eta miresgarri altxatzen da Anatoliako erral-doia. Mendia hiritik 60 kilometrora egon arren, paseotxo ba-

52


tean iris litekela pentsa genezake erraz, hain da handia men-diaren lilura.Tamalez, ezinezko txangoa da. Mendetan kurdueta armeniarren lurra izan zena Turkiaren esku dago gaur.Alanbre hesien beste aldetik,Araratek etengabe gogoraraztendie armeniarrei atzo bertan galdutako guztia. Bi herrialdeenarteko mugak itxita jarraitzen du, oraindik sendatu ez denzauri sakon eta mingarria legez.

XXI. Mendean,Turkiak, Irak, Iran eta Siriako mugek 40 milioilaguneko herri oso bat banatzen dute oraindik. Haustura, baina,saminagoa liteke Armeniako kurdu komunitate ttipian.

53


Literatura kurdua: hurbilpen batUrtzi Urrutikoetxea

Kurdistan herri ezaguna eta era berean aski ezezaguna da. Esta-turik gabeko munduko naziorik handiena da, eta planetako le-kurik arantzatsuenetako batean bizi izan da milaka urtez. Egun,30 eta 40 milioi kurdu artean bizi dira Kurdistanen. Horien er-diak Turkiako herritarrak dira, eta gainontzekoak Iranen, Irakeneta Sirian daude. Kaukaso eta Asia Erdialdeko errepubliketanere badira komunitate kurduak, eta ezin ahaztu azken hamarka-detako gatazkek sortutako milioika iheslariak, Europa mende-baldera (Alemania, Suitza, Italia, Suedia, Erresuma Batua, Fran-tzia...) eta Turkia mendebaldeko hirietako auzo txiroenetarajoanak. Kurdistango edozein hiritan baino kurdu gehiago bizidira gaur egun Istanbulen, bi milioi zenbait iturriren arabera.

Kultur ondare aberatsa daukate kurduek. Begi bistako des-berdintasun kultural, politiko eta erlijiosoetatik haratago, eus-kal kulturarekiko antzekotasuna ere handia da: inperio handienerdian egonik, kurduek ama-hizkuntzaz gain inguruko hizkuntzaeta kulturen ezagutza izan dute, izan arabiera, pertsiera zeinturkiera, edo Europa mendebaldeko hizkuntzak diasporakogaur eguneko kurduentzat.

Beraz, ahozkotasunean oinarritu da kurduen kultura berenhistoriaren zati handienean, eta oraindik ere ahozkotasuna danagusi, beren epopeia, kantu eta kondairetan. Mendetan zeharizan den legez, literatura kurdua ahozkoa da neurri handi bateanoraindik ere. Islam klasikoaren eta Erdi Arokoaren hizkuntzakarabiera eta pertsiera izan ziren.Aro horren amaieran agertuziren kurdueraz idatzi zuten lehen poetak. Baina ahozko kulturaherrikoiak bizi-bizirik jarraitu du gaur egunera arte, folklore abe-ratsaren erakusleiho. Egiaz, XX. mendera arte poesia “jasoaren”lekua oso txikia izan da Kurdistango gizartean, poesia herrikoia-rena ez bezala. Poesiaz dihardugu, beste generoek ez baitute

55


leku handirik izan azken ehun urteetara arte, inguruko hizkun-tzetan idatzi izan zuten Kurdistango pertsona jantzi gehienek.

Kurduera indoeuropar hizkuntza-familiakoa da, irandar talde-koa zehazkiago, eta horien artean ipar-mendebaldeko multzoaridagokio. Hainbat dialekto ditu, elkarren artean oso desberdinakbatzuk. Kurmanjî edo iparraldeko dialektoak ditu hiztun gehien,eta hizkuntza literario garrantzitsuena sortu du. Siriako eta Tur-kiako kurdu gehienek, eta Iran eta Irakeko gutxienek darabiltekurmanjia, baita Kaukasoko eta Asia Erdialdeko komunitate kur-duek ere. Sorani edo hegoaldeko kurduera Irakeko eta IrangoKurdistango zati handienean mintzatzen da, arabiar alfabetozidatzi ohi dute eta badauka bere hizkuntza literarioa ere. Baisorania bai kurmanjia erdialdeko kurdueraren dialektoak dira.Gorani-zazaki dialektoek aparteko hizkuntza osatzen dute zen-bait hizkuntzalariren arabera, eta kurmanji eta sorani hiztunekulertzen ez badute ere, beren burua kurdutzat daukate Iran etaIrakeko gorani hiztunek eta Turkiako zazaki hiztunek. Egun er-dialdeko kurduak baino gutxiago dira, baina gorani-ak kulturtradizio luzea izan du.

Kurduen artean, halaber, beti izan da estatuko hizkuntza na-gusian idatzi duen elite intelektuala. Kurduak eleanitzak izandira mendetan, eta hala, arabieraz, pertsieraz eta turkieraz ida-tzi izan dute, eta egun diasporako komunitateek ingelesez,frantsesez, alemanez, italieraz zein suedieraz osatu dituztelanak tarteka. Ibnül Esîr XI. mendeko historialari eta bio-grafo kurduak arabieraz idatzi zuen, Îdrîs Bîtlîsî agintariotomanoak Zortzi Paradisuak pertsieraz idatzi zuen, eta SerefXan printzeak pertsieraz idatzi zuen “Nazio Kurduaren His-toria” XVI. mendearen amaieran.

Ahozkotasuna

Herri literaturak hainbat alderdi ditu: poesia kantatua eta errezi-tatua, ipuinak, tribuaren eta jaun feudalaren omenezko epopeiak,esaera zaharrak, asmakizunak eta abar. Gai asko lantzen dituzte,

56


egunerokotasunaren alderdi guztiez baitihardute kantuek etapoesiek, bat-batekoak zein aurrez landuak. Maitasuna gai nagusiada sarri, baina badira dantzarako kantak (dîlok), udaberrikotranshumantzia (serêle) edo udazkenekoak (pahizok). Ezinahaztu gazte ezkonberrien (hevalê) omenezko bertsoak, etahiletetakoak.Yezidiek eta beste talde erlijioso batzuek ere badi-tuzte beren zeremonietarako kanta eta dantzak.

Ahozko literatura hori profesionala izan zen sarri, jaun feu-dalek beren poetak (stranbêj edo dengbêj) izaten baitzi-tuzten, nagusiaren eta bere askaziaren lorpenak loratzeko.Poeta horiek memoria eskergaren jabe izan ohi ziren, etaburuz errezitatu eta kantatu ohi zituzten maitasun-kantak(delal) eta gesta-kantak, oso luzeak sarri askotan, XV-XVI.mendeko Memê Alan milaka bertsoz osatuta dago. FeqiyêTeyran izan zen XVI-XVII. mendeko dengbêj garrantzitsuene-takoa, eta haren kantuek eragin handia izan dute literatura kur-duan, bai ahozkoan bai idatzian.

Egun ere bizi-bizirik dago ahozko kultura hori Kurdistangoalde gehienetan.Turkiaren ukazioak gogor erasan dion Diyar-bakir hiriburuan gutxi entzuten da kurduera kale nagusietan,biztanle gehienek jakin arren, baina harresien barruko Dengbêj-Etxeak literatura kurduaz interes pixka bat daukan ororen bi-sita-leku behar du. Kurdistanera joan izan naizen ia aldi oroegiten dut ahalegina kantu zahar eta berriagoak molde tradi-zionalean ematen dituzten etxe zoragarri horretatik pasatzeko,eta nigan sortu izan duen zirrara berbera sortu du hainbatadiskidegan, euskaldun zein kurdu.

Idatzitako literatura

Lehen idatziak. Literatura kurduaren sorrera zehaztea ezda erraza. Islama iritsi baino lehenagoko idatziez ezer gutxi da-kigu, zenbait iturriren arabera kurduerazko lehen idatziek Zo-roastroren jarraitzaileen suntsiketaz dihardute, baina egon zite-

57


keena mendetako borroketan galdu zela dirudi. Hala ere, ezdira falta islametik urrundutako testuak; hala, badirudi kurdue-razko lehen liburua yezidien (Zoroastroren jarraitzaileenadarra, egun ere indartsua, kurdu gehienak musulmanak izanarren) Meshefa Res dela, kurmanjiz idatzia XIII. mendean.1195ean jaiotako Sêx Hesen-ek (Sêx Hadi Ibnî Misafir,yazidien profetaren iloba) idatzi omen zuen.

Goranierazko poetak. Goranierazko literaturaren loraldiamende horietakoa da, halaber.Ardavan familiak agintari safavi-dengandik autonomia aski lortu eta idatzizko kultura sustatuzuten, gorteko hizkuntza bihurtuz goraniera, egungo IrangoKurdistango hego-mendebaldean eta Irakeko zati txiki batean.Perîsan Dinaweri (1395ean hila) lehenago bizi izan zen,baina eskola goraniaren sortzailetzat Yusof Yaska (1636anhila) hartu izan da. Haren jarraitzaile izan ziren Sêx EhmedTextî Mardukî (1617-92), Mustafa Besaranî (1642-1701), Muhammad Kandulayi (XVII. mendekoa), XanaQubadi (1700-1759) eta Seyda Hewramî (1784-1852),besteak beste. Mesture Erdelanî-ren (1805-1848) pertsie-razko lanak ezagunak ziren, baina berriki goranierazkoak ereagertu dira, taldean emakumeak ere izan zirena agerian utzizbidenabar. Goranierazko poesia kurmanjierazkoa baino lotuagoegon zen egitura herrikoietara.

Jazirako kurmanji eskola. XV. mendearen inguruan dau-kagu kurduerazko idazleen lehen literatur mugimenduaren az-tarnak. Cezîre-Botan (gaur Cizre) eskualdeko kurmanjikurdueraz idatzi zuten. Bost egile nagusi nabarmendu izan dira,denek ere garai hartako pertsiar egile eta sufismoaren eraginhandia izan zuten, hala nola Melaye Cezîrî-ren (1570-1640,eskolaren sortzailea) maitasunezko poema mistikoek edo Fe-qiyê Teyran-en Sêx Sen’an poema luzeak, Ali Harirî-renlanak galdu egin ziren. Malayê Bate da taldeko laugarren or-

58


dezkaria, eta denetan ezagunena Ehmedê Xanî (1650-1706)dugu. Hakkarin (Côlemerg kurdueraz) jaio zen literatura kur-duko egile garrantzitsuenetakoa. Mem û Zîn (Mem eta Zin)kondaira hartu eta maitasun tragikoari buruzko 2.655 bertso-lerrotako gesta idatzi zuen. Kurdistango kultura, historia etamitologia biltzen ditu. Lanaren oihartzuna gaur egun ere handiada, garai hartan oso modernoak ziren gai abertzaleak zerabil-tzalako, kurduen batasuna aldarrikatuz.

1694an idatzi zuen Ehmedê Xanî-k Mem û Zin. MemAlan klanekoa da, Zin Buhtan familiakoa. Bien maitasunaBakran klaneko Bakr pertsonaiak eragotzi zuen, eta konspi-razio baten ondorioz Mem hil zen. Zin-ek albistea jaso eta sa-mina jasan ezinik hil zen. Mem-en aldamenean hilobiratu zutenZin, Jazira eskualdean, eta herritarrek Bakr atzeman eta hil os-tean ere, sasi arantzatsua sortu zen Bakr-en odoletik. Sustraiakmaitaleen hilobiraino iritsi eta heriotzaren ostean ere, elkarren-gandik bereizi zituen. Kurdistango epopeia nazionalak herri kur-duaren patua gogorarazten du, bereizita egon beharra, eta na-zionalismo modernoa sortu baino bi mende lehenago kurduenbatasuna eta independentzia aldarrikatzen ditu. Cizre (Jazira) hi-rian dago Mem eta Zin-en hilobia, eta zinez hunkigarria da bi-sita. 1991n Mem û Zîn filma turkieraz egin behar izan zutenTurkian. 2002an Kurdistan TVk epopeiaren telefilma egin zuen.

Mem eta Zin inspirazio iturri izan da idatzi zenetik. XIX.mendean Hacî Qadîr Koyî-ren poemak boterearen aurkazihoazen bete-betean, eta bera hil eta gerora arte ez ziren ar-gitaratu, 1925ean.

Soranierazko literatura. XIX. mendean otomandar inpe-rioaren gainbehera dator, Europako nazionalismoen sorrerare-kin batera. Kurdistan nazio tribala da oraindik ere, baina kon-tzientzia nazionalak bere bidea egiten du astiro-astiro. Madrasaedo eskola koranikoetan jasotzen da hezkuntzaren zati han-diena oraindik, eta arabierazko eta pertsierazko tradizioak pisu

59


handia dauka, baina poetek sinboloak berritu eta bertsoen mu-sikalitatean bilaketa berriei ekiten diete. Hala, anaidi mistikoe-kin batera sortutako poesia erlijiosoak indarra galtzen dupoeta abertzale eta lirikoen aurrean.

Nali (Mela Qedrî Ehmedî Seweysî Mikail-en ezizena)da garaiko poeta arrakastatsuena. Sorani dialektoaren ibilbideliterarioaren abiatzailetzat hartu izan da Nali, Baban dinastiakSulemani hiria sortu (1781) eta hango dialektoan oinarritu-tako kultura bultzatu ahala hurrengo hamarkadetan. 1851nBaban dinastiak boterea galduta ere soranierazko literatura ezzen eten. Hecî Qedîr Mele Ehmed Koyî (1816-94) etaSêx Riza Talabanî izan ziren ordezkari garrantzitsuenak.Lehena Istanbulera joan zen, kurmanjierazko literaturaren etamendebaldeko ideien berri izan zuen. Hala, hizkuntza sinpleanmundu modernoarekiko eta gizarte arazoekiko interesa ageridu eta tradizioaren aurka jotzen du.Arrakasta handia izan zuenbere poesiak. Sêx Riza Talabanî-ren eskutik (1813-1910)satira iritsi zen literatura kurdura. Hura ere zortzi urtez biziizan zen Istanbulen, eta erlijioaz, maitasunaz eta elementu au-tobiografikoez idatzi zuen. XIX. mendetik aurrera kurduen bi-zitza intelektualean emakumeen papera geroz eta garrantzi-tsuagoa da. Mesture Kurdîstanî aski ezaguna izan zen,baita Mehrêban (1858-1905), Diyarbakirgo Sira Kanom(1814-65), eta Katun Korsid ere.

Mugimendu nazionala eta inperioaren desagerpena.

Kazetaritzaren sorrera Kurdistango mugimendu nazionalare-kin batera dator, eta lehen aldizkaria Kairon agertu zen1898an. Kurdistan zuen izena eta Mîkdat Pasa Abdûl-rahman izan zuen bultzatzaile; Europara joan behar izanzuten eta azken alea 1902an argitaratu zuten. Istanbulen RojîKurd (Egun kurdua) aldizkariaren izena 1913an aldatu eta

60


Hetewî Kurd (Eguzki kurdua) deitu zioten. 1916an ToreyaBedîrxan-ek turkierazko Jîn (Bizitza) astekarian kurduen-tzako independentzia aldarrikatu zuen eta 1917-18an Kurdîs-tan astekaria argitaratu zuen. Jazarpen eta guzti, urratsakeman zituen mugimenduak, harik eta I. Mundu Gerrak Kurdis-tan goitik behera aldatu zuen arte. Ordura arte bi estatutanbanatutako kurduek bere burua lau zatitan bereizita ikusizuten, otomandar inperioaren errautsetatik Turkiako errepu-blika, Frantziaren menpeko Siria eta britainiarren menpekoIrak sortu ostean.

Kurduen erdia baino gehiago Turkiako mugetan bizi ziren,eta Greziaren aurkako independentzia gerran eta errepublika-ren sorreran turkiarrekin batera borrokatu baziren ere, Mus-tafa Kemal Ataturk-en errepublikak laster bizkar eman zien, ha-sierako promesak eta Lausanneko hitzarmenean izenpetutakoaahaztuta. Hori baino gehiago, ia XX. mende osoan zehar iraunduen kurduekiko ukazio, asimilazio eta anikilazio politika nagu-situ zen errepublika jaio berrian. Otomandar inperioko izaeramultietnikoa desagertuta turkiar nazio bakarra onartu zen Tur-kian, beste herri eta hizkuntzek ez zeukaten lekurik, Kurdista-nik ez zen, kurduak “mendiko turkiarrak” ziren eta kurdueragaizki mintzatutako turkiera edo “mendiko hizkuntza”, hainbathamarkada beranduago Harold Pinter Nobel Saridunak berelanik ezagunenetako batean jaso zuen legez.

Hala,Turkiako errepublikatik kanpo garatu behar izan zuenaurrerantzean literatura kurduak. Kurduerarekiko ahaleginakespetxea edo heriotza zuen zigor, eta erbestea zen kurduerazjardun zutenen aukera bakarra. Erbeste hori aski hurbila zensarri, ordura arte auzo izandako Kurdistango lekuetan ezarrizen muga, eta Siria eta Irak sortu.

Siria eta “Hawar” eskola. Turkiatik erbesteratutakokurdu askoren helmuga Damasko eta Beirut izan ziren, eta girointelektual bizia sortu zen.

61


Celadet eta Kamran Bedirxan anaien eskutik Hawaraldizkari garrantzitsua sortu zen 1932tik 1943ra. Kurmanjierazargitaratua, kurduen amets eta xedeen faroa izan zen. SegidanRonahî (Argia, Damaskon 1941-44), Roja nû (Egun berria,Beirut 1943-46) eta Stêr (Izarra, Damaskon 1943-45) argita-ratu ziren, denetan ere kurduen kultura eta nortasunarekikokezka ageri zen. Siriak independentzia lortutakoan arabiartzepolitika zorrotzari heldu zion, eta ia lau hamarkadako giro inte-lektualak behera egin zuen. Idazle askok erbestera jo zuten, Pa-risera eskuarki. Bedirxan anaiekin batera, Hawar eskolakokide izan ziren Osman Sebrî (1905-93), Qadrîcan (1914-74), Residê Kurd (1910-68), Nûredîn Zaza (1919-88) etaXX. mendeko poeta kurdurik garrantzitsuenetakoa, Ce-gerxwîn (1903-84).

Sêxmûs Hesen-en izengoitia zen Cegerxwîn. XX. men-deko literatura kurduan eragin handienetakoa izan du etaidazle kuttunenetakoa da gaur egun ere. Poeta, kazetaria, histo-rialaria, lexikografoa... ondare kurdua gordetzeko lan eskergaegin zuen, ehunka kanta eta poema osatuz bidenabar. Mardinhirian jaio eta I. Mundu Gerran handik hurbil dagoen Amuderajoan zen familia. Gerraostean muga zeukaten etxetik hurbil,otomandar inperioa deseginda Amude Frantziaren menpeko Si-riako zati baitzen,Turkiako errepublikatik eta Kurdistango zatihandienetik bereizita. Hogei urterekin hasi zen poesia idazteneta Hawar aldizkarian argitaratu zituen lehen poemak. Poesiakurdu tradizionaleko formei eutsi arren, erromantizismo etaerrealismo modernoaren ideiak jaso zituen, eta zorrotz krti-katu zituen egitura feudal eta erlijioso atzerakoiak, langile etanekazari kurduen pobreziaren erantzule gisa. Indar atzerakoihoriek zituen kurduen askapenerako oztopo nagusitzat halaber.Politikan ere jardun zen, 1954an Alderdi Komunistako hautagaiizan zen Siriako parlamentura, eta 1957an Azadi (Askatasuna)alderdia sortu zuen, gero Siriako Alderdi Kurdu Demokratikoa-rekin bildu zena. 1963an atxilo hartu zuten, ordurako Irakeko

62


kurduekin harremanetan zebilen eta Bagdaden ikasketa kur-duen saila sortu zuen Cegerxwîn-ek.

1969an Mustafa Barzaniren altxamenduarekin bat eginzuen Hego Kurdistanen, eta 1973an Beirutera joan behar izanzuen, han argitaratu zuen bere poesia lanik garrantzitsueneta-koa Kime Ez? (Nor naiz?). 1976an Siriara itzuli zen, baina han-dik hiru urtera Suedian erbesteratu zen. Han eman zituenazken urteetan hainbat poesia lan argitaratu zituen. Suedian hileta Siriako Kurdistango Qamislo-n ehortzi zuten Cegerxwîn1984an. Zortzi poesia liburu, eta Kurdistango historiaz, hizkun-tzaz eta folkloreaz liburu bana idatzi zituen. Cezîrî eta Eh-medê Xanî poeta klasikoak bikain ezagututa idatzi zuen, be-tiere era sinple eta zuzenean, mezu iraultzaile eta herrikoiakestetikaren aurretik jarrita. Bere eragina hain da handia ze, Ce-gerxwîn aroa deritzo askok poesia kurduaren bere garaiari.

XX. mendearen bigarren erdian Sirian jaiotako idazle gehie-nek erbesteko bidea hartu zuten. Horien artean nabarmendudira Cankurd (1948, Shakespeare-ren itzultzaile), Keça Kurd(1948), Jan Dost (1965) eta Helim Yusiv (1967), laurak ereAlemanian erbesteratuak. Sahînê Bekirê Soreklî-k (1946),berriz,Australiatik argitaratu ditu bere ipuin eta poemak.

Irak. Kurduen ehuneko hemezortzi bizi ziren Iraken, bainaXXI. mende hasieran legez, I. Mundu Gerra amaitu ostean bri-tainiarren menpe zegoen Irak izan zen kurduerarekiko zabal-kunde handiena izan zuena, sorani dialektoan bereziki. Mende-baldearekiko lehen harremanari esker Puxkin, Schiller, Byroneta beste egile batzuen kurduerazko itzulpenak agertu ziren.Tradizioa ahaztu barik egitura modernoetarako bidea egitenhasi zen, edukian batez ere.

Poesiak forma klasikoei eutsi arren, abertzaletasunak eta gaisozialek geroz eta leku handiagoa daukate.

Garaiko poeta garrantzitsuak izan ziren Piramerd (HacîTofiq, 1867-1950, otomandar buruzagia eta gerora Irakeko lite-

63


ratura kurduaren bultzatzaile handietakoa), Ehmed MuxtarCaf (1897-1935), Hamîd Fattah Beg Sahebqeran (1878-1936), ‘Abdul Wahid Nurî (1903-46), eta Zawar (‘Abdu-lah Mohammed, 1875-1948).

1930eko hamarkadan eredu klasikoetatik urrunduta bertsolibrea gailendu zen, Goran-en (‘Abdulah Solayman, 1904-62) lanean, kasu. Bere atzetik etorri ziren Salem (Sêx SalîmEhmed Azabanî, 1892-1959), Dilzar (Ehmed MustafaHemê Axa, 1920), Bekes (Feqî Abdulah, 1905-48) etaharen seme Sêrko Bekes (1940an jaioa, egungo garrantzi-tsuenetakoa), Kamran Mukrî (1929-89), eta Kakay Fa-llah (1928an jaioa).

Poesia kurduaren berritzailea Goran izan zen. Hizkuntzaneta forma poetikoetan arabieraren eraginetatik urrundu, etakurduera garbizaleagoa bultzatu zuen; herri kantuetara jo zuenhorren bilaketan. 1930etan argitaratzen hasi zenetik eta 1962anhil arte egon ziren aldizkari gehienetan argitaratu zituen poe-mak. Hiru aro bereizi ohi dira Goran-en poesian: tradiziotikedanda klasikoen ereduari jarraitu zion lehen aldia, natura etamaitasun poemak, emakumeen edertasuna goratu zituen biga-rrena, eta Alderdi Komunistako kide izanik bere engaiamendupolitikoa nagusitu zen hirugarrena, gai sozialetan sakonduz etabertso librea hautatuz.Askatasuna gai nagusi gisa beti agertubazuen ere, hirugarren aro horretan poesia zuzenagoa egitendu, zapalduen alde, langile klasearen alde eta emakumeen baz-terketaren aurka idatzi ohi zuen. Ohorezko hilketen aurkakopoema garrantzitsua idatzi zuen: Berde-nûsêk (Hil-Harria).

1920ko hamarkadan sortutako literatur aldizkariei esker so-ranierazko prosa ere garatu zen. Istorio laburrak izan ziren na-gusiki, sarri gai politiko edo sozialekin, hala nola, HosaynHozni Mokriani-k (1893-1947) 1945ean argitaratutakoAdemizad le sayey derebegi (Gizona gizarte feudalean).1973an argitaratu zen soranierazko lehen nobela, Janîgel (He-rriaren sufrimendua) Ibrahim Ehmed-en eskutik (1914an

64


jaioa). 1956an idatzitako nobela da, Aljeriako independentziagerra eta Kurdistango egoera erkatuz. Ehmed literatura kur-duko eta Hego Kurdistango politikako figura garrantzitsueneta-koa izan zen, 30eko hamarkadatik aldizkariak sortu eta poe-mak argitaratu baitzituen, eta alderdi kurduetako goi karguetanizan baitzen 1975ean erbestera joan behar izan zuen arte.Alaba Jalal Talabani Irakeko presidentearen emaztea da.

Irakeko gobernuekin kurduek izandako gorabeherek eraba-teko eragina izan zuten literatur sorkuntzan. 1959an IkasketaKurduen saila sortu zen Bagdadeko unibertsitatean, baina loral-diaren ostean jazarpenak iritsi ziren. 1970ean kurduera Irakekobigarren hizkuntza ofizial izendatu zuten, hainbat aldizkari zeu-den, baina gobernutik egotzi eta sasoi latzak iritsi ziren atzeraere. Oparotasun urteetako fruitu dira Mohammad Mokri-ren (1952) Heres (Luizia) (1985) eta Tole (Mendekua) (1985)eleberriak, baita Sêrko Bekes-en Helo (Arranoa) (1986)ere.Arabieraz, suedieraz, danieraz, italieraz, frantsesez eta inge-lesez argitaratu dira Sêrko Bekesen lanak, eta besteak besteSuediako PEN Klubaren Tucholsky saria eta Florentziako hirikosariak jaso zituen. 1971n Ruwange (ikuspegia) izeneko ele-mentua sartu zuen poesian, ordura arteko zenbait egitura zu-rrunetatik urrunduz, eta “poster-poema» ekarri zuen poesiakurdura 1975ean. Poema labur horiei ekialdeko kritikariek“helduezin sinplea” deitu izan diote. Bïkes-ek erbestera jo zuen1986tik 1992ra, eta berriz Hego Kurdistanera itzuli zen.

Izan ere, Golkoko lehen gerraren eta Irakeko azken gerra-ren ostean Irakeko kurduek burujabetzatik hurbil dagoen esta-tusa lortu dute estatu federalean. Ondorioz, kurduen historianinoiz ezagutu gabeko normalizazio egoera batetik hurbilenegon den unea bizi dute Hego Kurdistanen, beti ere SaddamHussein-en Anfal kanpaina genozidaren traumek erasanda etaIrakeko egoera nahasiaren baitan. Baina 80ko hamarkadan er-bestera joandako idazle asko etxera itzuli dira, eta beste askoEuropa eta Hego Kurdistanen artean bizi ohi dira. Hala, Ma-

65


habad Qaradaxî poeta Suediatik itzuli zen emakumeen au-zietarako Lehen Ministroaren aholkulari izateko, eta NazandBegikhanik Ingalaterran jarraitu zuen poesia idazten etaKurdish Women’s Right Watch elkarteko buru. SerfirozNaqsibendî-k ere Berlingo erbestea utzi eta etxetik jarraitudu eleberriak idazten. Abdulah Pesew, Latif Halmat,Refîq Sabir, Bedirxan Sindî, Sebri Botani eta Abdul-rehman Mizuri dira Hego Kurdistango literatura garaiki-deko beste izen garrantzitsuak.

Sobiet Batasun ohia. Kurdistango beste zatien aldeangutxi izan arren (batzuen ustez, gutxi zirelako hain zuzen ere),kurduerak garapen literario garrantzitsua izan zuen Sobiet Ba-tasun ohian,Armenian eta Azerbaijanen bereziki. 1923tik 30era“Kurdistan Gorria” deitu izan den barruti administratiboa ereaitortu zieten Lachin hiriaren inguruko kurduei (1993an, Na-gorno-Karabakh-eko gerran berriz aldarrikatu zuten autono-mia, baina handik laster armeniarrek konkistatu eta bertan be-hera geratu zen ekimena).

Hainbat gutxiengo nazionalen artean, eta kurduen arteanbereziki, 1920tik 37ra arteko epea kultur berpizkundearenaizan zen. Hakob Xarazyan buru zuten Armeniako yezidiekarmenierazko alfabetoa eratu zuten. Latinoa erabili zuten hu-rrena Ereb Semo (Arab Shamilov, 1897-1979) eta IshakMarogulov-ek, eta zirilikora pasa ziren Riya Teze (Bide be-rria) aldizkaria eta hainbat liburu argitaratzeko. QanateKurdo, Çerkez Bakayev, Cerdoye Genco eta Se-mend Siyabendov dira gerra aurreko belaunaldi haren or-dezkari nabarmenenak, baita Hecîye Cindî (1909-90), Ca-simê Celîl (1908-98) eta Emine Evdal (1906-64) ere.Denen artean folklore kurdua bildu eta sozialismo errealistare-kin bat zetozen lehen nobelak eta antzezlanak argitaratzekoahaleginak egin zituzten. Hala, 1935ean oso arrakastatsua izanzen nobela autobiografikoa argitaratu zuen, eta 1958an harenjarraipen zen Berbang (Egunsentia) idatzi zuen. Istorio kurdu

66


baten oinarritutako Dimdim 1966an argitaratu zuen; oinarribera zuen Semand Siyabendov-en (1909-98) Siyabend uXece (Siyabend eta Xecê) lanak ere.

Stalinen pertsonarekiko kultuaren eta gerra eta gerraostegaraia iluna izan zen, jazarpen aroa zen eta hainbat kurdu de-portatu zituzten Asia Erdialdera eta Siberiara. Ondorioz, isilta-sun urteak izan ziren. Stalinen heriotzaz geroztik eta SobietarBatasunak iraun zuen artean, beste berpizkunde bat egon zen.Erdi Aroko lan klasikoen ikerketa, itzulpena eta argitalpena So-bietar Batasunean gauzatu ziren sarri, mundu osoko kurdueneskuragarri jarriz. Sobietar literatur munduan ere arrakasta izanzuten hainbat egileren lanek, zer esanik ez sobietar kurduen ar-tean. 1961ean hasi zen gai kurduak eta XX. mendeko korron-teak biltzen zituen aroa, Ferike Usiv-en Alchichek (Lore fie-rra) eta Sikoye Hesen-en Dile Kurd (Bihotz kurdua) lanekin.Jakituria hitsaren estiloa jarraitu zuten Mikaile Resîd etabeste hainbatek.Armenia zen sobietar kurduen erdigunea, bainaGeorgian eta beste errepublika batzuetan ere izan ziren sobie-tar gaiak (ohiko gai eta lorpenak) eta kurduak (aberri galduarenlantua) josi zituzten egileak. Behara taze (Udaberri berria) al-dizkari literarioak belaunaldi berriaren poemak, istorio labureta are nobelak argitaratu zituen Yerevanen 1980tik 90era. So-biet Batasunaren hondoratzeak eta Kaukasoko gerrek bertanbehera utzi zuten literatur esperientzia hori guztia

Iran. Iranen bizi dira kurduen laurdena baino gehiago, bainagainontzeko kurduengandik duela lau mende bereizi zituenmugak, eta azken hamarkadetan asimilazio politika gogorrajasan dute. Argitalpenak eta hizkuntza irakastea debekatutadaude. Hala eta guztiz, independentzia aldarrikatu duen estatukurdua egon zen egungo Iranen, II. Mundu Gerra amaitu eta gu-txira. Mahabadeko errepublikak 1946an baino ez zuen iraun,Sobietar Batasunaren babesean, eta Stalinek beste interes ba-tzuen truke saldu ondoren errepresio basatia jasan bazuten

67


ere, epe labur horretan literatura kurduak sekulako garapenaizan zuen.

Hemîn (Muhammed Emîn Seyk Selamî Mukru-yanî, 1921-86) eta Hejar (‘Abd-al-Rahman Serfqendî,1920-91) nazioaren poetatzat hartu zituzten, kurduera hizkun-tza ofizial bakar izendatu zen eta hainbat argitalpen egon ziren.Hazar PDKIko (Irango Kurdistango Alderdi Demokratikoa)agintari garrantzitsua izan zen eta Alakok (Mendiko lorea)(1945) eleberria eta Bejti seremer u lassayi sag u man-gesew (Ahari buruen eta ilargiaren eta txakurraren istorioa) an-tzezlana idatzi zuen. Mahabadeko errepublikako ereser-kia Ey ragip (Ai, etsai) zen eta Dildar-ek (Yonis Reuf,1918-1948) idatzi zuen. Irakeko Kurdistangoa zen, Koye-koa,eta Ronaki eta Galawez aldizkarietan argitaratu zituenlanak. Kurdistango ereserkia da bere lanik ezagunena, Iranenpreso zela idatzi zuen eta gerora PKKk ere bere doinutzathartu du.

Mahabadeko errepublika erorita, erbesteko bidea hartuzuten intelektual gehienek, Irakera eta Sobietar Batasunera, eta1979ko iraultzara arte kurduera jazarrita egon zen. 1959tik1963ra bitarteko irekiera aldian Kordestan astekari garran-tzitsua argitaratu zuten Teheranen, Pertsiako gobernuaren begi-radapean, baina Pertsiatik kanpo soilik banatzen zuten.

1979ko iraultza monarkaren aurkakoa zen hasiera batean,geroko izaera islamikoaz gain komunistak eta abertzale kur-duak eta Irango beste nazioetakoak ere izan ziren protago-nista. Laster jazarpena iritsi zen, Khomeinik kurduen aurkakogerra santura deitu eta milaka hildako egon ziren hurrengo ur-teetan, baina 1984tik aurrera argitalpen kurduak lekua hartzenhasi ziren. Zentsura ezin zorrotzagoa izan arren, Ikerketa Kur-duak ahalbidetu ziren, XIX. mendeko testuen argitalpena etaitzulpena bultzatu zen, berdin pertsona historiko eta erlijio-soen biografiekin, gramatika eta hiztegiekin eta kurduerak as-tiro-astiro lekua egin zuen Sanandaj (Sine) eta beste hiri ba-

68


tzuetako unibertsitateetan. 1984an Ahmad Qazik (1935eanjaioa) Baqaben (Lotura, katebegia) istorio satirikoen bildumaargitaratu zuen eta eta Hawar-ek (Ali Hasaniani, 1939anjaioa), Sari weran (Hiri hondatua), arazo sozialak gai hartuta.Sirwe (Goizeko haizea) aldizkaria, Hemin-ek argitaratu etaudalek bultzatuta, urte berean argitaratu zuten, nortasun kur-duaz ziharduen eta kurmanjieraz eta soranierazko istorioakjaso ohi zituen. 1986an intelektual kurduak Mahabad hirianbildu ziren. Hala, astiro-astiro, hizkuntzarekiko eta kulturare-kiko aitorpen txikia lortzen joan ziren hurrengo hamabost ur-teetan, eremu politikoan jazarpena etengabea izan bazen ere.Azken urteotan, PJAK gerrillaren sorrerarekiko eta Irakekokurduen autonomiarekiko errezeloz, berriz ere atzera egin duTeheranek kurduen eskubideen aitorpenean.

Eremu literariora etorrita, bi korronte argi bereizten diraIrango idazle kurduen artean. Belaunaldi zaharra, 1946ko Ma-habadeko erreublikan parte hartu zuena, erbestera joan zen,eta Sobietar Batasunean amaitu zituzten ikasketak. RehimQazi dago horien arten, laster argitaratu zuen Pesmerge(Partisanoa) eleberria. Irango Kurdistanen mugimendu abertzalekurduaren sorrerari buruzko eleberria da. Ildo berari jarraituizan diote erbesteko egile gehienek, aldarrikapen politikoa etamezu zuzenak hobetsiz bestelako helburu estetikoen aurretik,eta gehienetan alderdi politiko nagusiekin (PDKI eta Komele)loturiko argitaletxeetan eman dituzte euren lanak. Kurdistanbarruko idazleak berriz belaunaldi gazte batetik datoz, ez dau-kate erbestekoek dituzten loturak alderdi politikoekin. Hogeinobela inguru argitaratu dira azken urteotan, erdiak Iranen etaatzerrian beste erdiak. Fetah Emiri izan zen belaunaldi berrihonetan lehendabiziko eleberrigilea, kondaira ezagun batenbertsio nobelatua izan ziren lehen bi lanak, eta hirugarrenean(Zindekhew, «Lo Bizia», 2003), Mahabad hirira egiten dujauzi, gazte bat protagonista hartuta. Atzetik etorri zirenKamran Hemîdî-ren eleberri politikoak (Zinoy Be Tem

69


«Behelainoaren muinoa” eta Berdi Gomelanke «Gomelanke-koaintzira), Perwiz Cehani-ren Bilican, Nesrin Caferî-renBlind u Newi («Goia eta Behea»), Ata Nehayi-ren GuliSoran (Shoran Lorea) (1998) eta Balindekani Dem Ba (Txo-riak Haizearekin) (2002). Gai-esparru mordoa lantzen dituzte,eleberri historikotik nekazari-istorioetara eta kontakizun sozialeta urbanoagoetara, baina denetan ere pertsonaia konplexueta sakonagoak ageri dira.

Turkiako kurduak, Ipar Kurdistan

Kurdistango bihotza izanagatik, kurduen gehiengoa bertan biziarren, hedabideetan oihartzun handiena izan eta kultura kur-duaren orri garrantzitsuenetako asko lurralde horretan idatziarren, XX. mendeko zati handienean Ipar Kurdistan eremuitxia izan da kanpotarrentzat eta bertakoek hizkuntza ez ezeizaera kurdua erabat galarazi eta jazarrita izan dute. Ez Kurdis-tanik ez kurdurik, hain gutxi kurduerarik,Turkiako errepublika-ren obsesio handienetakoa izan da, 1923an sortu zenetik, tur-kiar nazioa baino existituko ez zen estatu monoetnikoaeratzea, horretarako armeniarren genozidioa gauzatu eta kur-duen asimilazio behartua bultzatuta. Hizkuntza bera debeka-tuta, 1932an tradizioak, musika, are ohiko jantziak eta dantzakdebekatu zituzten. Kurduak behin eta berriz matxinatu etabehin eta berriz zapaldu zituzten, Dersim-en 1937an milakagizon, emakume eta haur kurduren sarraskia horren adibide.Hizkuntzak eta kultur garapenak ez zuten zirrikitu txikienaizan Ankarako politika itsuan, erbestean egin beharra zeukanzerbait idatzi gura zuenak. II. Mundu Gerra amaitu eta GerraHotzak Turkia NATOn eta AEBen aliatu ezarri zuelarik, demo-krazia kapitalista baterako urrats txiki batzuk sumatu ziren hu-rrengo urteetan. 1960tik aurrera bereziki, hizkuntzarekiko ire-kiera apala sumatu zen, eta nolabaiteko inteligentsia kurduaeratu zen. Ordura arte, hizkuntzalariek “sarraski zuria” deitu

70


izan dutena egon zen: erabateko debekua kurduerazko edozeinadierazpenekiko.

Udaberri apalaren ostean, 1971ko eta, batez ere, 1980ko es-tatu-kolpeek berriz ere jazarpen, debeku eta zapalkuntzaraeraman zuten kurduera. 2932. artikuluak debekatzen zuen kur-duera, eta haren ostean idatzi zuen Harold Pinter-ek TheMountain Language edo Mendiko Hizkuntza. Berriki Diyar-bakirgo udal antzokian eman dute kurdueraz Zimane Çiya.

Kurduerazko irakaskuntza erabat debekatuta dago oraindikere, eta gobernutik datozen urrats txikiek ez dute inolaz ereasebetetzen asimilazioari aurre egin arren bere hizkuntzan na-gusiki analfabetoa den biztanleria kurdua. Eta eragozpen horie-kin guztiekin, kurduera hizkuntza gisa eta kultur baliabide gisa,atzera barik aurrera joan da, eta inoiz baino liburu gehiago ar-gitaratzen dira egunotan Turkiako mugetan.Askok kanpoko la-guntza behar dute, askotan diasporako edo erbesteko era-kunde eta pertsonen babesa dago, baina Istanbulen zeinDiyarbakirren diharduten argitaletxe eta idazle kopurua ereugarituz doa azken lauzpabost urteotan. Eta hala eta guzti, Kur-distango literaturaren esparru handiena beharko lukeen esta-tuak txosten honetako lerro gutxien bilduko ditu ziurrenik,oraindik orain Ipar Kurdistango idazle gehienak Europako er-bestean bizi baitira.

Jazarpen horrek eta Kurdistanekiko engaiamenduak mar-katu izan du literatura hori, eta halakoxeak dira sarri gai nagu-siak: errepresioa, beldurra, klandestinitatea, gerra, erbestea, sus-traiak galtzea, deserrotzea... azken urteetan kurdueraz idaztekozailtasunak urritu dira Turkiako aldean, eta Irakeko kurduek bu-rujabetzatik hurbil dagoen estatusa eskuratu dute, literaturakere askatasun giroa bizi izan du, gerra eta haren ondorioakoraindik ere oso hurbil badaude ere. Eleberrietan eta poesian -generorik biziena- ohiko gaiak itzuli dira, maitasuna eta beste-lako gatazkak, gizon-emakumeen edo tradizioaren eta moder-nitatearen artekoak, kasu.

71


Espetxea, erbestea, hilketak... idazle kurdu askok, gehienekbizi izan duten esperientzia da. Alisêr poeta (1862-1937) etaMusa Anter (1916-1992) dira adibide tamalgarri. MusaAnter izan da Ipar Kurdistango kulturgileetan garrantzitsu etakuttunenetakoa. Birîna res(Zauri beltza) 1965ean argitaratuzuen Istanbulen, Ipar Kurdistango nekazarien miseria eta ezja-kintasunari buruz.

Mardin probintziako Zivingê herrian jaio zen Anter, etabeste familia behartsu askotan legez, turkiartzeko helburuazeukan barnetegi batera bidali zuten agintariek. Istanbulen ikas-ketak jarraitzeko aukera izan, ordea, eta hainbat ikasle kurduezagutu zituen karreran. 1958ko Irakeko iraultzak eta MustafaBarzaniren itzulerak sakon markatu zuten, eta kurdueraren al-deko ekimenean sartu zen Musa Anter buru-belarri. Lasteratxilotu zuten lehen aldiz, espetxean idatzi zuen Zauri beltzaeleberria, eta askatu ostean ere, 60ko hamarkadako irekieran,kurduerazko argitalpenei eutsi zien Istanbulen eta Diyarbaki-rren. 1971n, 79an eta 90ean berriz espetxeratu zuten, 70 urte-rekin, orotara hamaika urte eman zituen preso. Sorterrian biziizan zen 1976tik 79ra, eta gainontzeko urteak Istanbul eta Di-yarbakirren, Welat (Aberria), Ülke (Lurra), Özgur Gündem(Egunkari librea) eta Özgur Ülke (Lurralde librea) aldizkarieta-rako idazten. HEP kurduen aldeko alderdiaren (gerora DTP etaegun BDP) sortzaileetakoa izan zen, baita Istanbulgo Institu-tuko Kurduarena ere.Welat, egungo Azadiya Welat kurdue-razko egunkari bakarraren aurrekaria da, Istanbulen hasi zenargitaratzen, eta hainbat aldiz itxi zuten. 1992ko irailaren 20anTurkiako “Estatu sakona” deritzonaren JITEM indar paramilita-rrak bahitu eta tiroz hil zuen. 2007An Europako Giza Eskubi-deen Auzitegiak Turkiako Estatua zigortu zuen hilketa harenga-tik. Egun Ipar Kurdistango literatur eta kazetaritza sarigarrantzitsuenak Musa Anter izena dauka.

Musa Anter-en itzala oso luzea da Ipar Kurdistango literatu-ran. 60ko hamarkadan, 1961eko konstituzioaren ondorioz be-

72


reziki, izan ziren beste egile batzuk, baina 1967an, estatu-kolpeabaino lehen, kurdueraren aurkako jazarpenak indartu eginziren, 70eko hamarkadara bidean zenbait aldizkari izan zireneta Mehmet Emîn Bozarslan-ek Mem û Zin-en edizioaeta turkierazko itzulpenak argitaratu zituen, baina espetxeratuegin zuten horrexegatik, eta erbesteko bidea hartu zuen ja-rraian. Ondorioz, erbestetik idatzi izan dute Ipar Kurdistangoidazle gehienek.

Welat eta Azadiya Welat legez, erbestean sorturiko zenbaitargitalpenek ere ahalegina egin dute Ipar Kurdistanera itzuliedo, gutxienean, Istanbulen argitaratzen hasteko. Rojname(Egunkaria), Newroz (Egun berria) edo Govend (Dantza biri-bila) saiatu ziren 1991an, baina gehienetan agintariek itxi etabeste izen batekin agertzen hasi ziren. XXI. mendean konstitu-zio berarekin jarraitzen dute Turkian, baina kurduek oztopoeiaurre egin eta debekuen gainetik beren hizkuntza erabiltzekohautua hartu dute. Hogei milioi izanik, badago aukera eta itxa-ropenik hurrengo belaunaldiak kurdueraz ikas dezan eta Istan-bul eta Kurdistango argitaletxeek irakurle berriak izan ditzaten.Kawa Nemir, Rênas Jiyan, Lal Lales, ÎbrahîmSeydo Aydogan, Yaqob Tilermenî, Cîhan Roj,Mîran, Janbar, Sener Özmen, Yunus Eroglu, Dila-wer Zeraq, Sîdar Jîr, Omer Dilsoz, Hemîd Dilba-har, Ergin Öpengin, Gulîzer, Lorîn S. Dogan, Lok-man Ayebe eta Ehmed Ronîar dira Ipar Kurdistangoegile garaikideetan aipagarrienetakoak.

Europako erbestea.

Kurmanjierazko literatura Europako erbestean garatu da nagu-siki, XX. mendeko bigarren erdialdetik aurrera. Frantsesek Si-riatik alde egindakoan, intelektual kurdu askok ere Frantziakobidea hartu zuten. 1956an sortu zen lehen elkarte kurdua:“Eu-ropako ikasle kurduen kultur batasuna”. Beste hainbat era-

73


kunde izan ziren, lehen aldizkaria soranieraz eta ingelesez argi-taratutako Kurdistan izan zen, eta hurrena Chiya (Mendia)agertu zen kurmanjîeraz. Baina 1975etik aurrera bizkortu zirenerakunde eta elkarteen lana, Kurdistandik zetozen ikasle, lan-gile zein iheslariak biderkatu ahala.

70eko hamarkadan Alemania, Suitza, Frantzia eta SuediaraAnatoliako langile oldea iritsi zen, eta laster milaka iheslari po-litiko ere bai. Suedia izan da, alde handiz, abegi handiena egindiena, egun hainbat argitaletxe daude, eta kurduerazko irakas-kuntza publikoa ere posible da Eskandinaviako herrialdean.Ale-maniak eta Suitzak milaka etorkin kurdu dituztenez, azken ha-markadetan ez da Kurdistanen inguruko elkarterik falta izanhiri nagusietan, eta berdintsu jazo izan da Londresen, Erromanzein Bruselan.

Baina esan dugu Siriatik ihesi Frantziako bidea hartu zutelaEuropara iritsi ziren lehen intelektual kurduek, eta Parisen sortuzen halaber, 1983an, kurdueraren ikerketa eta modernizaziorakogiltzarri izan den erakundea: Institutu Kurdua. Europan, EstatuBatuetan zein Australian badira beste Institutu Kurdu batzuk,baina Pariskoa bihurtu da erdigune. Beste herrialde eta konti-nenteetako idazle zein ikerle kurduek Parisen jarri izan dituztebegiak, eta kurduerazko ikerketak Institutu horren bidez argita-ratu ohi dituzte. Ehunka liburu agertu dira urteotan, eta Iraketikkanpoko argitalpen kopuru handiena dauka. 80ko hamarkadanbakarrik mundu osoko 300 intelektual baino gehiagok bat eginzuten Institutuarekin, hizkuntza gorde, ikertu, berpiztu eta berri-tzeko asmoz. Frantsesez, arabieraz, pertsieraz, turkieraz eta kur-dueraz argitaratu ohi dute, hileroko buletinaz gain Internetenere sarri-sarri berritu ohi ditu, eta zazaki dialektoa indartzekoekimenean ere sartu dira. Urtean birritan diasporako idazle, hiz-kuntzalari eta kazetarien bilera egin ohi dute, hizkuntzaren etaterminologia berriaren arazoez eztabaidatzeko.

Suedia izan da, ordea, kurdueraren alde lan handiena eginduen estatua. Egun 30.000 kurdu bizi omen dira Suedian, eta

74


Estokolmo eta Uppsalan badituzte kurduerazko ikastetxeak,baita gobernutik laguntza jasotzen duten aldizkari eta argitale-txeak ere. Etorkin komunitateen kultur garapena bultzatzekotradizio eskandinaviarrak, hala, kurduerarentzako bultzada eka-rri du. 70eko hamarkadatik hogei agerkari izan dira, eta ez dafalta izan eskola-libururik, alfabetatzeko argitalpenik ez eta lanhistorikoen itzulpenik ere.

Alemaniako kasua desberdina da, oro har turkiar etorkingisa hartu izan ditu kurdu gehienak, eta ezin alderatu daitekeSuediako kasuarekin. Baina herrialdea askoz handiagoa izanik,Alemania dute bizileku Europako kurduen ia erdiak, eta ber-tako komunitate kurduek lan handia egin dute.Alemaniatik jar-dun izan zuten telebista kurduek 1995ean kanporatu zituztenarte, eta Alemanian izan du egoitza PEN Kurduak sorreratik,Britania Handiko, Frantziako, Suediako eta beste herrialde ba-tzuetako kurduekin elkarlanean.

Segidan Europan diharduten egileetako batzuk:

Firat Cewerî, 1959an jaio zen Mardin ondoko Dêrik herrian.1980ko hamarkadatik kurdueraz idazten du eta Suedian bizi da.Nudem aldizkariko zuzendari izan zen hamar urtez. Kurduerazhamar liburu baino gehiago idatzi ditu eta berak itzuli ditu, bes-teak beste, John Steinbeck,Anton Txekhov, Dostoievski,AstridLindgren,Yasar Kemal eta Henning Mankell. Literatura kurduariburuzko lan eskerga egindakoa da.

Mehmed Uzun (Siverek, Urfa 1953 - Diyarbakir,2007): Kurdistango literaturako izen handietakoa, eta IparKurdistango egile garaikide garrantzitsuena. Kurduera literariomodernoa lantzeko ahalegin berezia egin zuen, ipuin kontakizu-nen tradizio berritzeaz bat. 1973an espetxeratu zutenean MusaAnter eta Mehmet Emîn Bozarslan ezagutu zituen giltzapean,eta haiekin alfabetatu zen kurdueraz. 1977tik 2005era Suediakoerbestean bizi izan zen, eta bere lanik garrantzitsuenak idatzi zi-

75


tuen, dozena bat eleberri eta saiakera. Lehen eleberri moder-noa egiteko proba Tu (Zu) izan zen 1985ean. Segidan literaturakurduari buruzko antologia eta Siya Evînê (Maitasun galduarenitzaletan) eleberria iritsi ziren; 1920ko hamarkadan girotutakoeleberriak intelektual kurdu baten borroka galduaz dihardu,emakume baten maitasunaren eta sortu berri den errepublika-ren alde. Roni mina Evine, Tari mina Mirine (Maitasunabezain argia, heriotza bezain iluna), 1988an argitaratu zuen, neskagerrillari baten eta armadako goi kargu baten maitasuna du ar-datz, eta turkierara itzulitakoan hamar edizio eta 20.000 alesaldu zituen. 90eko hamarkadan hasi ziren bere eleberriak itzul-tzen: suedieraz eman zuen Maitasun galduaren itzaletan (1998analemanez ere bai), eta saiakera bat. Parisko Institutu KurduarenKurmancî aldizkarian ere argitaratu zuen, eta 2001ean TorgnySegerstedt saria irabazi zuen. Urte berean Istanbulgo EstatukoSegurtasun Gorteak epaitu zuen “terrorismoa bultzatu eta se-paratismoa helburu duen altxamendua sustatu” izana lepora-tuta. Mundu osoan piztu ziren protestak, besteak beste NadineGordimerrek, Günter Grassek eta Elie Wiesel-ek izenpetuzuten Uzunen alde.

Zazpi eleberri eta poesia liburu bat argitaratu zituen.Turkiarnazionalistek gogor kritikatu zuten bere burua turkiar gisaagertzeari uko egiten ziolako, baina PKK gerrillaren indarkeria-ren aurka ere mintzatu izan zen Uzun. PEN Kurduko eta Sue-diako Idazle Elkarteko kide zen.

2005eko ekainean Istanbulera itzuli zen, eta urtebete beran-duago minbizia diagnostikatu zioten. Estokolmon jaso zuen tra-tamendua eta Diyarbakirrera itzuli zen. Ipar Kurdistango hiri-buruan hil zen 54 urte zituela. Hala idatzi zuen OrhanPamuk-ek:

“Bere heriotzak samin handia sortu dit (…) Mehmeden balioa,haren esangura, ez zuten neurtzen jakin; are gehiago jazarri etagogaitu zuten. Baina ziur naiz irakurle kurdu eta turkiarrekMehmeden liburuak bizirik gordeko dituztela.”

76


Mahmut Baksi (Batman 1994 – Estokolmo, 2000):Uzun-ekin batera egilerik kuttunenetakoa. Irakasle eta kazeta-ria, 1968an hasi zen argitaratzen, eta berehala idazlea espetxe-ratu eta haren liburuak galarazi zituzten. Sindikalgintzan ibilizen Diyarbakirren, eta 1970ean hamabost urteko espetxe zigo-rra ezarri ziotenerako erbesteko bidea hartuta zeukan.Turkie-raz, kurdueraz eta suedieraz idatzi zuen eta ingelesera, alema-nera, norvegierara eta beste hainbat hizkuntzatara itzulizituzten bere lanak, Ekialde Hurbileko egoera politiko, ekono-miko eta sozialei buruzko entseguak, eleberriak (Dono, Gauezmendien gainean), haur-literaturan ere lan ugari egin zituen etafiivan Perwer kantari ezagunaren hitzetako asko Baksirenakdira. 2000ko abenduaren 19an hil zen, bere gorpua Diyarbaki-rren ehortzi zuten 2001eko urtarrilaren 4an. 50.000 eta70.000 arteko jendetza bildu zen Mahmut Baskiri agur esatera,beste asko hiriko sarreretako kontroletan geratu ziren sartuezinik, eta poliziak hainbat pertsona atxilotu zituen.

Hesenî Mete, Erxanî-n jaio zen, Diyarbakirdik hurbil. 1980tikSuedian erbesteratuta bizi da. Puxkin eta Dostoievski kurdue-rara itzuli ditu. Tofan, Labîrenta Cinan, Gotînen Gûneh-kar, Epîlog dira bere lan garrantzitsuenak.

Serdar Rosan (Diyarbakir 1958). Suedian erbesteratu zen1980ko estatu-kolpearen ostean. Bi poema liburu eta narratibakohiru argitaratu ditu, eta kurduerara itzuli ditu Cervantes (On Ki-xote), Guy de Maupassant, Ernest Hemingway eta Jack London.

Munzur Çem: (Dersim, 1945),Turkian ikasketak egin eta1970eko hamarkadan hainbat aldizkaritan idatzi zuen. 1980koestatu-kolpearen ondotik,Alemanian lehendabizi eta gero Sue-dian erbesteratu zen, eta han idatzi ditu lan gehienak, turkierazbatzuk eta zazaki kurdueraz beste batzuk. Eleberriak, ipuin he-rrikoiak, saiakerak eta hiztegi eta gramatikak argitaratu ditu.

77


Lokman Polat: Diyarbakir probintziako Lice-n jaio zen1956an eta Suediara erbesteratu zen 1984an, handik gutxirahamar urteko espetxe zigorra ezarri zioten Turkian in absentia.Hiru eleberri eta narrazio laburren zazpi liburu argitaratu ditukurdueraz, eta lau liburu turkieraz.

Zaradachet Hajo, 1950ean Sirian jaioa. Hizkuntzalaritzaikasi zuen Alemanian eta Berlin, Bremen eta Hanburgoko uni-bertsitateetako irakasle izan da. Egun PEN Kurduko presiden-tea da.

Mehmet Emîn Bozarslan (Diyarbakir 1935): Gorago ai-patu Mem û Zin-en bertsioaz gain, beste hamasei liburu argi-taratu zituen Turkian Bozarslan-ek, tartean kurduera ikastekoABECE ezaguna. 64 orriko liburutxoak Turkia hausteko xedeazuelakoan espetxeratu zuen. 1974 arte egon zen espetxean, eta1978an Suedian erbesteratu zen, ordutik Uppsala hiritik argita-ratu izan ditu bere lanak.

Mehmet Tayfun Malmîsanij (Diyarbakir, 1952) 1982anerbesteratu zen Suedian,Turkian hiru aldiz espetxeratu etagero. Zazaki hizkeraz idazten du eta hainbat lan itzuli ditu hala-ber zazakierara.

Helîm Yûsiv: (1967, Amûde, Siriako Kurdistan) idazle etaabokatua da, 2000tik iheslari politikoa Alemanian. Roj TV tele-bista kurduko literatur programako arduraduna da, eta askikritikari ezaguna literatura kurduaren eremuan. KurdistanMendebaldeko Atzerriko Intelektualen Elkarteko sortzailee-tako bat da, eta Alemaniako elkarte kurdu ugaritan egon izanda. Gizona haurdun alemanera itzuli zuten, kurdueraz eta ara-bieraz baditu itzulpenak, eta tarteka turkieraz ere bai, “Hilek ezdute lorik egiten”, “Sobarto”, “Mem Zin gabe”, “Haginik gabekomina”.

78


Eskerê Boyîk, (1941),Armeniako Qundexsz herrian jaiotakoyazidi erlijioko poeta kurdua da.Yerevanen ikasi eta armenierazeta errusieraz idatzi zuen hasieratik, 60ko hamarkadatik poesiaeta artikuluak idatzi ditu kurdueraz.Alemanian bizi da gaur egun.

Ehmed Huseynî: Hizkuntza debekatuko poeta ere deitzendiote. 1955etan Siriako Amuden jaio zen. Honako liburuak ida-tzi ditu: Çend Dimenen Xemgîn, Diwan (2002an argitara-tutako lan honek eragin handia izan du hurrengo urteetan).

Rojen Barnas 1945ean Diyarbakirren jaio zen, eta Suedianbizi da 1981etik. Mehmet Gemici du benetako izena, Hevieta Nudem aldizkarietan idatzi du, besteak beste. Lehen libu-rua Turkian argitaratu zuen: Li bandeva speda (Egunsentian),1980an, hurrengoak Suedian: Heyv li esmane Diyarbekire(Ilargia Diyarbakirgo zeruan), Milke Evine (Maitasunaren erre-suma), Hinge (Orduan).

Beste hizkuntza batzuetako egileak. Nortasun edojatorri kurduko idazle askok beste hizkuntza batean idatzi ohidute, historian hainbestetan gertau izan denez. Hala, Muhi-ttin Zengane-k, Mahmud Taymur-ek eta Salim Ba-rakat-ek arabieraz idatzi dute (azken horren eleberri ederbat gazteleraz ere badago), Ali Esref Derwisan-ek etaMansur Yakuti-k pertsieraz argitaratu izan dute; kurdue-razko zenbait lan izan arren turkieraz idatzi ditu eleberri eza-gunenak Suzan Samanci-k, baita Bekir Yildizek etaNobel Sarietarako hautagai handietako batek, Yasar Kemal-ek. Haydar Isik kurdu aleviak Dersimgo sarraskiaz eleberrigogorrak idatzi ditu turkieraz, eta alemanera itzuli dira liburue-tako asko, PEN Kurduko kide garrantzitsuenetakoa da. Euro-pako erbesteko hizkuntzetan idatzi izan dute beste batzuek:Nezir Bülbül eta Yusuf Yesilözek alemanez, eta frantse-sez Hiner Saleem-ek (Yasar Kemalekin batera, euskaratu-tako egile bakarra, gure datuen arabera).

79


Argitalpenaren egoera

2006an PEN Kurduak egindako ikerketa batek hala azaltzenzuen Turkiako egoera kurduerazko argitalpengintzari buruz:

Argitaletxeak. Hastapenean elkarte politikoak zeuzkatenatzean. Gaur egun hornikuntza falta dute eta oso langile gutxi.2000. urtean 40 argitaletxe baino gehiago zeuden Turkian, bainaliburuen erdiak baino gehiago (305) zortzi etxek argitaratu zi-tuzten. Istanbul eta Diyarbakir dira kurduerazko argitalpenarengune garrantzitsuenak.

Argitalpena Istanbulen egin ohi da, merkeagoa delako, ho-rrek garraioa eta zabalkundea garestitzen badu ere. Liburu gu-txik izaten du mila ale baino gehiagoko tirada, ehun orrialdekomilako tirada 500 eta 714 dolar artean kostatu ohi da.

Banaketa liburu denden bidez egin ohi da, edo banatzaileedo saltzaile bidaiarien bidez, 2003tik baita postaz ere. Kur-duak bizi diren Turkiako hiri nagusietan daude kurduerazko li-buruak saltzen dituzten dendak. Banaketarako beste bide bathiri handietako liburu azokak dira. Elkarte politikoekin loturaduten argitaletxeek jarratzaileak izatearen abantaila daukate.Poesia gauak, literatur eztabaidak eta antzeko banaketa ere-duak lantzen hasi dira. Oso oso kasu gutxitan, herri agintariekdiru laguntzaren bat ematen dute liburuen argitalpenerako.

Salmentak: 100 eta 1.000 kopia artean saldu ohi dute kurdue-razko liburuek. Ez dago kurduerazko idazlerik Ipar Kurdistanenidaztetik bizi denik. Oso gutxitan jaso izan dute lanengatik or-dainik. Hiztegiak eta gramatikak dira gehien saltzen direnak, etakurduerazko liburuak turkierazkoak baino merkeagoak izanohi dira.

Turkieraz alfabetatutako kurduak turkiarrak baino askoz gu-txiago dira (% 13), eta kurduak bizi diren probintzietan analfa-betismoa turkiarrena baino handiagoa da, % 13 daude alfabeta-

80


tuta, eta zortzi urteko oinarrizko hezkuntza ehuneko 35ekamaitu dute.Turkian oso kurdu gutxik irakurri eta idatz deza-kete kurdueraz, gehienek beren kabuz ikasi dute.

Turkiako liburutegiek ez daukate kurduerazko liburuetan in-teresik, debekua aspaldi kendu bazen ere. Salbuespena da Bos-foroko Unibertsitatea (zenbat hiztegi eta gramatika ditu), etaVarto udala, liburutegi berrirako liburuak eskatu ditu. Liburu-tegi Nazionalak debeku garaian ere izan ditu liburuak, 170 in-guru, bertan edo atzerrian argitaratuak. Legearen arabera argi-taratutako liburu bakoitzeko ale bat gutxienez bidali behar dahara, argitaratzaile batzuek ez dakite gordailu nazionala dagoe-nik. Ez dago liburutegi kurdurik Turkian, baina Institutu Kur-duek sortu dituzte batzuk Europan eta Ameriketan.

Internetek eragin dio kurduerazko argitalpenari; egunkariek,aldizkariek, elkarteek eta pertsonek webguneak ireki dituzte.Batzuek kurduerazko argitalpen eta egileak aurkezten dituzte,elkarrizketa, artikulu eta poemak dauzkate, baita PDF forma-tuan liburuak ere. Udal kurduek ere badituzte webguneak.

Turkian kurduerazko liburugintzak arazo asko izan ditu etaoraindik ere baditu. Hizkuntzarekiko debekua eta zentsuragainditu ditu, baina finantziazio falta, banaketa eskasa eta sal-menta urriak ditu oraindik. Kultur elkarte, institutu eta argita-letxeak sortuz, erakunde kurduek kurduerazko egunkari, aldiz-kari eta liburuak argitaratu dituzte. Alderdietatik jasotakolaguntza mugatzailea ere bada, alderdietako doktrinak jarraitunahi ez dituzten egileentzat bereziki.

81


Helim Yusiv eta Berivan DoskyElkarrizketa: Urtzi Urrutikoetxea

Helim Yusiv Amûdekoa da, Siriako Kurdistangoa, eta ROJ TV tele-bistako literatura programako arduraduna da, egungo idazle ga-rrantzitsuena izateaz gain.Siriatik erbesteratu eta Alemanian bizida gaur egun.

Berivan Dosky Irakeko aldeko kurdua da,egun Damaskon kontsu-la izateaz gain PEN Kurduko idazkaria ere bada.1990ean Erresu-ma Batuan erbesteratu zen eta hainbat lan idatzi zituen erbesteazeta,bereziki,emakume kurduen egoeraz.

Zein da literatura kurduaren egoera?

Berivan Dosky:Oro har,aurrerantz Hego Kurdistanen eta za-palduta beste leku guztietan.Hesi eta mehatxuen gainetik hizkun-tzak iraun du eta garatzen ari da. Edozein hizkuntzak garapenzientifikoa izan dezan,bizitzako alde guztietan erabiltzeko estatuedo agintearen babesa behar du eta ez da horrela gertatzen kur-duerarekin Iranen,Sirian eta Turkian.

Helim Yusiv:Hasteko,esan dezagun literatura kurduari Kurdis-tango egoera dagokiola, lau estatutan bereizia.Horrez gain kurduasko daude erbestean.Gaur egungo literatura kurdua lau estatuhorietan eta erbestean,hau da,bost mugaren artean eta bi alfabe-toren eta gutxienez beste bi dialektoren artean bereizita dago.

Zein berezitasun ditu literatura kurduak?

Berivan Dosky:Hizkuntzak adierazten du Kurdistango egungoegoera.Poesia eta borrokarako literatura eleberriak baino gehia-go garatu dira. Edozein literatur esparru edo generotako ikerke-tak,herri kurduaren sufrimenduaren adierazle,oso gutxi dira.

83


Helim Yusiv:Debekatutako hizkuntza batean idatzitako litera-tura bat da. Literatura kurduak indartsu dihardu kurduen sufri-menduaz;estaturik,eskubiderik,hizkuntza ofizialik eta aitorpenikgabeko herri batez.

Idazle kurduen beren literatura eta hizkuntzagatik egiten dute bo-rroka,mendietako gerrillariek erresistentzia egiten duten legez,askatasunagatik eta kurduen aitorpenagatik.

Idazle kurduak munduan bakanetakoak dira eskolan ikasi ez dutenhizkuntza batean idazten dutenak,are debekatuta dagoen hizkun-tza batean. Literatura kurdua idazle “burugogorrentzat” da. Lauestatuetako erregimenak beti saiatu dira gure hizkuntza deusezta-tzen,baina kurduok beti egin dugu borroka hizkuntza horren alde.Literatura kurduari esker kurduerak biziraun,eta garatu egin da.

Sarri izan dugu eztabaida, baina ontzat ematen du-gu euskal literatura euskaraz idatzitakoa dela.Zuentzat ere kurdueraz egindakoa da literaturakurdua? Yasar Kemalek turkieraz egiten duena lite-ratura kurdua da?

Berivan Dosky: Guretzat ere antzera da. Ez Yasar Kemal ezMahmood Dewlet Abadi,Mohammad Qazi,ez eta Ebrahim Youne-sim ere, azkenak Eki Kurdistanen-Iranen ekarpena egin arren, ezdira idazle kurduen komunitateko kidetzat hartzen.Iraken ere Bu-lend Alheideriren ekarpena arabierara eta Irakeko literaturaraizan da, jatorri kurdua izan arren.Haien ekarpenek beste literatu-ra batzuk aberastu dituzte, ez kurdua.Kasu ezberdina da,ordea,bai kurdueraz bai estatuko hizkuntzan dihardutenena,Hego Kur-distaneko Kemal Mezherren kasuan adibidez.

Helim Yusiv:Kategoriak emateaz ari garela,hirugarren leku ba-ten jarri ditut beti arabieraz, turkieraz edo pertsieraz idazten du-ten idazle kurduak.Argi dago literatura kurdua kurduerazidatzitakoa dela.Baina Kurdistan lau estatutan bereizitako koloniada eta kurduera debekatuta egon da.Horregatik idazle ezagun eta

84


garrantzitsu asko ditugu,kurduak direnak,baina lurraldearen oku-patzailearen hizkuntzan idazten dutenak,hala Nola Yasar Kemalekturkieraz, Selim Barakatek arabieraz eta Ashraf Darwishyan-ekpertsieraz.

Zeintzuk dira dohain handienak dituzten idazlekurduak? Nobel Saria nori emango zenioke?

Berivan Dosky:Mehmed Uzun zena, eleberrigilea, eta SherkoBêkes poeta.

Helim Yusiv:Pentsatu kurduen egoeraz,oro har.Kolonialismoa.Nazioarteko aitorpen eza.Estaturik ez,inolako kultur erakunderikez,itzulpenik ez kurduerarako… eta badaude faktore gehiago,kur-duak ez direnentzat literatura kurdua ez dadin interesgarri izan.Gaur arte literatura kurdu modernoa ez da ingelesera edo frantse-sera itzuli.Zelan hitz egin orduan Nobel sariaz? Ez nuke inor aipatunahi,baina eleberrien, istorioen, ipuin laburren eta poemen arloe-tan,badira,nire aburuz,Nobel saria lortzea izango zuten idazleak,kurduak izan ez balira.

Zein genero landu dute gehien kurduek historian?Eta gaur?

Berivan Dosky:Historian zehar,poesia eta errezitatzeko mol-deak izan dira kurdueraz gehien idatzi eta esan direnak.Kurdista-nen agintean egon diren estatuek ezarritako zapalkuntzazorrotzari aurre egiten zieten generoak,Kurdistango herriarenerresistentziako borroka armatuan, mendietan baino ez zutenizan hori garatzeko adierazpen askatasuna.Kasua desberdina dagaur egun Hego Kurdistanen, kurdueraren babesagatik eta gara-penagatik, eta hedabideek eta argitalpenek daukaten askatasuna-gatik.

Kurdistango alde guztietara iristeko zailtasunengatik, ohikoaizan zen eskualdeko literatur garapena izatea,eta idazle eta poe-tak oso ezagunak ziren,baina eskualdean soilik.Orain kasua pix-

85


ka bat desberdina da, Kurdistan autonomoak bizi duen egoerakinguruari eragiten diolako. Egon dira Kurdistan osoan ezagunakizan diren egileak, hala ere: hala nola, Mehmed Uzun eleberrigi-lea,Sherko Bêkes poeta,Abdullah Peshêw,Cigerxwin,Erebê She-mo,Hemin,Haci Kadirê Koyi eta abar.

Helim Yusiv: Literatur testu klasiko kurduak,gaur arte irakur-tzen ditugunak,poemak dira gehienak.XVI.eta XVII.mendeetakopoeta kurdu ezagunenak dira Feqiyê Teyran (1549-1631),MelayêCizîrî (1570-1640) eta Ehmedê Xanî (1651-1707), kurmanjierazidatzi zuten. Gero XVIII eta XIX. mendeetan daude Nali 1789-1855,Haci Qadirê Koyî (1817-1897), soranieraz idazten.XX.eanhalaber soranieraz,Abdullah Goran (1904-1962),Hemin Mukri-yanî (1920-1986), Hejar (1920-1990) eta kurmanjieraz Ce-gerxwîn (1903 – 1984).Hortik kanpo ehunka poeta daude.

Ipar Kurdistango eleberregintzan Erebê Shemo daukagu (1897-1978),1930-1935 artean idatzi eta argitaratu zuen. Lehen elebe-rria Artzain kurdua izan zen, lehen eleberri modernoa daukagu.Beste hiru eleberri idatzi zituen:Bizitza zoriontsua 1959an,Dimdin1966an eta Hopo 1969an. Hego Kurdistanen Ibrahîm Ehmed(1914-2000) eta Herriaren sufrimendua eleberria (1956) nabar-menduko nituzke. Ekialdean,Rehîmê Qazî eta Roman Pêsmerge(1960) eleberria.Ipuingintza Fuad Temok abiarazi zuen 1913an.

Literatura kurduko “urrezko arorik” badago? Zeinda?

Berivan Dosky: Erromantizismo nazional kurduaren aroaSheikh Mahmuden erresuman sortu zen, Hego Kurdistanen,1920ko hamarkadan.Hala ere idatzi eta argitaratzeko mugimenduhandia dago Kurdistango eskualdean 90eko hamarkada hasieratik,baina nostalgiak oraindik ere XVI. eta XVII.mendeetako klasizis-mo kurdua aipatzen du.

Helim Yusiv: Literatur kurdu modernoan, Hawar (Oihua),1932-43an Celadet Alî Bedirxanek argitaratua, urrezko aroa da.1932an atera zuten lehen zenbakia, alfabeto latinoz, eta 1943ko

86


abuztuaren 15 arte iraun zuen.Hawar-ekin kurduak alfabeto be-rriari ekin zioten, eta hori izan zen literatura modernorako abia-puntua,beraz,gure literaturako mugarria da.

Zein da Mem u Zin-en garrantzia literatura kur-duan?

Berivan Dosky: Mem u Zin kurdu gehienen liburu sakratua da.Eragin garrantzitsuena nortasunean eta nazio kontzientzian datza.

Helim Yusiv:Mem u Zin literatura kurduko testu literario ga-rrantzitsuena da. Ehmedê Xanî literaturaren historiako izen ga-rrantzitsuenekin alderatu daiteke, ingelesentzat WilliamShakespeare dena, pertsiarrentzat Hafes Shirazi edo Ibin Arabiarabiarrentzat.

Ba antzeko garrantzia historikoa daukan beste la-nik? Dim Dim gaztelua, menturaz?

Berivan Dosky: Melayê Cizîrî,Feqiyê Teyran,Mewlewi,Nali etabeste batzuen lanak hor daude.Baina Mem u Zin da literatura kur-duko mugarria.

Helim Yusiv:Ahoz transmititutako kurduen literatura oso abe-ratsa da, ehunka istorio eta kondaira daude, hainbat bertsiotanidatziak eta batzuek oraindik idatzi gabeak.Adibidez,Zembîlfirosh(Otzara-saltzailea), Siyamed eta Xecê,Derwêshê Evdî eta bestehainbat istorio belaunaldiz belaunaldi pasa dira.

Zein da kurdueraren literatura Turkiako Kurdista-nen? Eta Iranen? Sirian? Iraken? Sobietar Batasunohian? Eta diasporan?

Berivan Dosky:Hego Kurdistanen (Kurdistan Eskualdea/Irak) ezbeste inon ez dute hizkuntzak eta literaturak babes eta erabilera ins-tituzionaldu eta sistematikoa.Beste leku guztietan hizkuntza gara-tzeko aukera mugatua daukate. Sobiet Batasun ohiko zenbait

87


errepublikatan literatura kurduak izan zuen garapenik,baita hizkun-tzarekiko ikerketa akademikoak ere. Iranen egon ziren kontrolatu-tako eta zentsuratutako literatura mota batzuk, baina gaurkurdueraren eta literaturaren zapalkuntza inoiz baino handiagoa da.Turkia da hala ere gehien ardura gaituen herrialdea kurduen hizkun-tza eta literaturen zapalkuntzari dagokionean,tarteka idazleen aha-legin informalak egon arren. Sirian egoera antzekoa da, edo areokerragoa.Europan,hala ere,Eskandinaviako eredua,Suedian bere-ziki,oso arrakastatsua izan da. Idazle kurdu askok izan dute aukeraberen lana garatu,idatzi eta argitaratzeko

Helim Yusiv:Ez daukat esaldi soilekin erantzuterik,baina egun-go literaturaren egoera honela laburbil genezake: 1990etik gaurarte iraultza egon da kurduen literaturan. Ipar Kurdistanen (Tur-kiako aldean),Turgut Özal lehen ministroaren garaitik,1992.urte-tik, kurduek aldizkariak, egunkariak eta liburuak kurduerazargitaratu ditzakete,nahiz eta umeei ez dieten uzten hizkuntza es-kolan ikasten.

Hego Kurdistanen ere (Irakeko aldean) 1991ko matxinadatik kur-duek Irakeko erregimenetik askatzea lortu zuten eta gaur badauz-kate Parlamentua eta Gobernua.Kurdistan mendebaldean (Sirian)eta iparraldean (Turkian) kurmanji dialektoak berpizkundea izandu.Literatura moderno eta ederraren belaunaldi berria dator.He-go (Irak) eta Ekialdeko (Irango) Kurdistanen sorani dialektozko li-teratura kurduak urratsak eman ditu. Sobietar Batasun ohikokurduek,Armeniakoek bereziki,alfabeto latinoa erabili dute.

Eta zein da erbeste edo diasporaren garrantzia?

Berivan Dosky: Idazle kurduentzat diaspora aberri berria da,lanerako aukera eman die. Suedia literatura kurduaren oso gunegarrantzitsua da.

Helim Yusiv:Kurduera Kurdistanen debekatuta egonik,erbes-teak oso paper garrantzitsua izan du literatura kurduaren histo-rian. Lehen egunkari kurdua 1898an sortu zen,Kairon, Egipton.

88


Erebê Shemo-ren lehen eleberria 1935ean argitaratu zen Arme-nian. Lehen istorio laburra 1913an Istanbulen.Hawar hizkuntzaeta literaturako aldizkari garrantzitsua Damaskon agertu zen1932an.Argi dago literatura eta hizkuntzaren alorrean emandakourrats garrantzitsuenak kurduen eremutik kanpo,hau da,erbeste-an,gertatu direla.Erbestea ama da literatura kurduarentzat.

Dialekto eta alfabeto desberdinak darabiltzazue,arabiarra eta latinoa. Zein eragin dauka literaturakurdu nazionalean?

Berivan Dosky:Hori da benetako erronka.Hizkuntzaren etaliteraturaren garapenean erronka negatibotzat har dezakegu,bai-na literaturaren aberastasunari bagagozkio, paregabea dela esandezakegu.

Helim Yusiv:Gure errealitatea onartu behar dugu.Gaur arte ezdugu goi-alemanaren antzeko hizkuntza nazional estandarizaturikizan.Hainbat dialektotan eta bi alfabetotan idazten dugu.Oraingozez daukagu arazo hori konpontzeko gai den estaturik.

Hizkuntza batasuna beharrezko jotzen duzue lite-ratura nazionala izateko, edo orain arteko zatike-tak aberastasun handiagoa dakarrelakoan zaudete?Zein proposamen dituzte intelektual kurduek?

Berivan Dosky: Ikuspegi ugari daude, eta aintzat hartzekoerrealitateak.Onartu behar dugu gutxienez bi dialekto garatzenari direla. Baina alfabeto batua oinarrizko elementua izango da.Kontua da horri buruz ere bi hurbilketa izan dituztela intelektua-lek,eta ondorioz egoerak bere horretan dirau,baita Kurdistan au-tonomoan ere. Bi dialektoek hitzak partekatzeko ahaleginakdaude,eta baita dialektoak bereizita garatzeko ere.

Helim Yusiv:Intelektual kurduak ez datoz bat.Gai arantzatsua daguretzat,bakoitzak bere iritzia dauka.Nire ustez gure literatura na-zionalak edozein dialekto kurdutan idatzitako lan guztiak biltzen di-

89


tu. Idazle kurduok ezin dugu errealitate hori aldatu.Botere kontuada.Oro har horrelako hizkuntza arazo zailak ezin dituzu konpondu,estatu kurdu independentea izan ezean.

Gobernu autonomoa (KRG) dago Hego Kurdista-nen, Irakeko aldean. Positiboa izan da literaturakurdurako? Zer gehiago egin zezakeen edo egin be-harko luke?

Berivan Dosky: Gobernu Autonomoa sortzea bultzada handiaizan da kurduera eta literatura garatzeko.Baina KRGk hizkuntza po-litika nazional eta estrategikoan inbertitu behar du.

Helim Yusiv:Tamalez arduratuegi dago gobernu autonomoaarazo politiko eta ekonomikoekin,eta ez du politika onik egin gaihorrekin.Sorani dialektoa hizkuntza ofizial egin eta arabiar alfabe-toa ezarri nahi dute Hego Kurdistanen eta gainontzeko dialekto-ak,gehiengoak hitz egiten duen kurmanjiera kasu,debekatu.Arazohandia daukagu politikari kurduen mentalitatearekin. Ez daukateliteratur proiekturik. Ez daukate benetako interesik literaturan.Haien programetan ez dago lekurik literatur garapenerako. Etadagoen apurra beren alderdien onuran da, hau da, haien kideen-tzat.Urrats ugari eman ditu literatura kurduak Hego Kurdistanen,baina gutxi batzuek atera dute etekina hortik, eta ez literaturak,hain gutxi Kurdistango beste aldeetako idazleek.

90


Literatura kurdua: harribitxi batzukHautaketa:Urtzi Urrutikoetxea

NAZAND BEGIKHANI

Egun arrunta

Segurtasun ofizialagoiz jaiki zenalkandora zuria jantzieztizko tostadak intxaurrekin hartuhiru umeei musu emanemaztea kartsuki besarkatueta lanera joan zen

Bere idazmahaian hamar karpeta zeuden tiroz hiltzeko hamar gizonenakIzenpetu egin zituenmenta tea edaten zuen bitartean

Hamarretanfusilamendua agindu zuenhaserretu egin zen ituan kale egin zuen tiratzaile batekineta bere pistola ateraeta hamar aldiz egin zion tiro kale egindako ituari

Lanaldia amaitu baino lehenexekutatutako hamar gizonen amak bisitatu zituenehun dinar eskatu zizkion bakoitzarisemeak hil zituzten balengatik

91


Arratsean anaiaren urtebetetzea ospatu zuen

Gauezispiluaren azalean odol tanta bat ikusi zuen oinetara isurtzengarbitzen saiatu zeneta tanta bularrera igo zen

Zertan datza hiltzailearen eta hilaren arteko aldea?

Zoriontasunari buruzko sinposio batean, Galesen

Psikologo batek esan zuenKanposantuek lagun zaitzakete zoriontsuago sentitzenbisitatu kanposanturen bat deprimituta zaudenean

Marra fina dago bizitzaren eta heriotzaren artean,adiskideaeta ni naiz kanposantua

Pozik nago bizirik nagoelako,adiskideaHalabja-ren eta Anfal-en osteanPozik nago gure neba-arreben hilobi komunak dauzkanlur baten ahots bihurtuta

Marra fina dago bizitzaren eta heriotzaren artean,adiskideaMarra fina dago bizitzaren eta heriotzaren artean

92


Askapena

Nire gorputza elurte bat bezain isila daNire izpiritua,errekasto bat

Gogoan ditut behinola hemendik pasa zirenakZeruan argi lerroa zeharkatuEta inoiz itzuli ez zirenakGogoan ditut eta eguzkiaren handitasunaz hausnartzen dutGogoan ditut eta haize leunaren miraria entzuten dutGogoan ditut eta harriaren isiltasuna ukitzen dutGogoan ditut eta nire samina ikusten dut kotoi bola bihurturikhaize bolada batek daramala

Bizitza egun batean

Goiz batez egunsentianjaio nintzenEguzkiak izpien idunekoa jarri zidan sama inguruaneta sorlekuko lorategiko errekastoakurezko oparia luzatu zidan

Eguerdianhaurtzaroko baserriko ibaian murgildu nintzenShakhi Mishkaiturburuan behera muino berdeetan arineketanlarrosa urez jantzi nintzenwanawsha hostoa lotu nuen nire ilean

Arratsaldeanlagunarekin joan nintzenTigris ertzeramusuak,poemak

93


arraun traineru bihurtu zireneraman gintzatennorbaitek bekatu-hondartzaizendatu zituen haietara

Ilunabarraren osteanahuspezozeano Atlantikoaren ertzerainoekarri gintuela ikusi genuenelkarrekinbi hilobi eraiki genituen hareaneta “Denbora” idatzi genuen

EHMED HUSSEYNI

Evar eta Bazyar

Hemen nago alemanen lurraldean.Denborari zetazko txanoa josieta haizeari lastozko geltokiakbakarrik,galduta ametsaren uberan eta xuxurla nire gogoak garaitzenduen gauaren agonian maitasun zahar baten aztarnakharridura hausten saiatzen naiz zu harrapatzeko,oreinaren gisaarineketen zoazelamende magalak,jasmina eta nire adina zeharkatzenispilu zaharrak txikitu eta damuaren atzeko ateko heriotza urrungorde nuennire eskura begiratu nuen anpuluen herrialdean,eta memoriaren leihoan bidaiako errezelak itxi nituenzure suak sakratuak diraidatz iezadazu desioren bat lehen lerroan eta marraztu zure hel-muga berriak

94


errautsetako poema horretanesan maitasunik gabe:ba al da kalatxoriei hareazko tintan helbidea idatzi ez diedan hon-dartzarik?Ba al da asperduraren zorrotik hautsik jaurti gabe pasa dudan gel-tokirik?Ba al hitzek beren buruaz beste egiten duten kantarik,nik alfon-bra gorria eta letra hitsak jarri gabe?Bihar,esan zidaten:Egarriaren distiraz eta aluzinazioaren nagusitasunez hilko zara esango dutepoesia hil zenuen eta galeperrak eta kantak ehizatu zenituenerbeste bakoitzean arrosa bat landatu zenueneta arrabotsa galderetaneta esango dute urteak izkina zimeletan ezkutatu dituzuhemen alemanen lurraldean belarretan etzaten naiz nire jaiotzeberriko paperak urratzeko minezzure begietako harri beltzak jasotzen ditut eta nire esku maiteko-rrekin lur mingotsa zabaltzen dut nire hilobianeskaini nire hilei ardo beltza eta hedatu haiengana ur paperaketa errauts tintatik urrezko hilarri bihurtzen dituteta loreetatik transkripzioa egiten ditut hilen izenetatikilunabar larua lurraren pasioan herabe zure ile trostariaren presentzianzure izena esaten dut ipar haizeak astintzen nauelasorbalda hau kolpea da zure ezpain kezkatuentzat,orduan,konta ezazu zure odol arrastoa nire ahotsean,eta zugana noa arineketetan helmuga guztietatiketa elkarrekin goaz arineketan helmuga guztietarantzutzi egiten zaitut egunsentia nire zorroan dardarakaeta zure jantzi urdina hodei gardenetan isurtzen dazure gaua bozkarioa da eta nire lantua euria dazure hitzak abegikorrak diraeta zure jasmina helmuga bat daorduan

95


poema hau zuretzat daeta niretzat neke zoragarria baino ez,utz iezaguzu elkarrekin kanta urrun batera korrika egitenbegi hitsekin iluntzea marrazten dut zure eskuaneta zure masaileko herabea ehizatzen dutportu lerden batean ezkutatzekoerrebelazioan galdu zenuen irribarrea bilatzen dutjoandako desio baten agoniangoizean umezurtz nintzelaitsasoari arrosa bat argitzen dion arrotzaren gisaneta bidaiari prosazko sorginkeriakagian hil beharra daukat zure deiaren falta izateko berriz erezure ahots errukiorrean ekaitz-kantaesaten:utzi haizea bezalako maitalea izateneta izar urruna bezain geldiaitsasora itzuli nintzen,hain tristezure papar soilagaldetu nuenahots bat egon da zure eta nire arteanmutilaren ahotsaneskaren ahotsazubi baten azken olatua zenFenixa naizardoa,zure odoletanporrotaren maitalea beraz,utzidazu zu maitatzeneta eman baimena hil nadin!

96


SHERKO BEKAS

Bereizketa

Nire poemetatiklorea erauzten baduzunire poesiako lau urtaroetatikurtaro bat hilko daNire maitasuna baztertzen baduzuurtaroetako bi hilko diraOgia baztertzen baduzuurtaroetako hiru hilko dira

eta askatasuna eramaten baduzulau urtaroak hilko dira

Ekaitzaldia

Itsasoak arrantzaleari esan zionarrazoi askogatik daudesuminduta nire olatuak horietariko garrantzitsuena daarrainaren askatasunaren alde nagoelaeta sarearenaurka

97


Haziak

Milioika ginenzuhaitz zaharrak ginenhazten hasi berri ziren landareaketa sustraiak

Ankarako gotorlekutikegunsentian etorri zirensustraietatik erauzihemendik eraman gintuztenurrunera

Bidean zuhaitz zaharaskoren adaburuak ihartu ziren landare berri asko hil ziren hotzetanhazi asko zapaldu ziren oinpean galduta eta ahaztuta

Udako ibaia legez mehar hazi ginenhegazti-saldoak udazken garaian bezalaurritu ginenmilaka gutxi batzuetara murrizturikhaizeak ekarritakohaziak geneuzkanberriz mendi egartsuak erdietsi zituzten haitzetako arrailduretan ezkutatu zirenlehen euriabigarren euria hirugarren euria berriz hazi ziren

Orain basoa gara berriz ere milioika garahaziak garalandareak

98


eta zuhaitz zaharragotorleku zaharra hil da!

Eta orain zuk,gotorleku berriakzergatik jarri duzu lantzaren buruazure okotz pean?Ezin al gaituzu akabatu?

Baina badakiteta zuk badakizueurirako eta haizerako hazi bat den artean baso hau ez da inoiz amaituko?

SEYDE CIGERXWÎN

Nor naiz ni?

Nor naiz ni,galdetzen duzu?Kurdistango kurduamendi biziasua eta dinamitaetsaiaren aurrean.Suminduta banagomendiak astintzen ditutnire haserrearen txinpartakheriotza dira etsaientzat.Nor naiz?Ekialdean naizgotorlekuak eta gazteluakhiriak eta herrixkakharkaitzak eta arrokakhara ze ironia,zeinen egun lotsagarria!Esklaboa naiz orain odol zurrupatzaileentzat

99


baina nik salbatu nuen Ekialde Hurbilaerromatarrengandik eta gurutzatuengandikNor naiz ni?Galdetu Ekialde Hurbileangaldetu Sartaldeanherriak eta hiriaklautadak eta basamortuakbehinola nireak zirengerraz eta jakituriazaurkariak garaitu nitueneanIndiako mugetaraino iristen zeninperio baten gainean koroatu nindutenNor naiz ni?Kurdu harroa naizetsaien etsaibakezaleen lagunaskazi noblekoa naizez basa esaten duten legeznire arbaso indartsuakjende librea ziren.Haiek bezala izan nahi dut librehorregatik borrokatzen naizetsaiak ez duelako bakerik emangoeta ez dut betiko zapalduta nahiNor naiz ni?Nire lurraldea askatuko duttiranoengandiksha eta mullah ustelengandikTurkiako juntetatiklibre bizi gaitezenbeste nazioen gisanire belardiak eta larreaknire izan daitezen atzera ere;borrokara batu nadingizatasunaren on beharrezNor naiz ni?

100


Ni naiz Richard Lehoi Bihotzgaraitu zuenanire odola isuri nuenlurraldeok defenditzeko.Arantza nintzen etsaien aldeannire itzaletan bizi ziren arabiarrak,turkiarrak eta persiarrakerrege ugarik izan heldu zioten nire zaldiaren buruaribai ni naiz borrokalariani naiz SaladinEgipto,Siria eta Israelgo erregeNor naiz ni?Ardashir naizNoshi Rawan naizantigoaleko egunetanaurkariek nire buruzagien beldur zirennire haserrea deitoratzen zutenez nuen beldurrik ezagutzenabenturarekin maitemindutaIndiatik Greziaraohoratzen zidaten.Nor naiz ni?Bai,kurdua naizKurdistango kurduagaur behartsu eta zapaldua.Nire gaztelu eta gotorlekuakeraitsiak dira egun;nire izena eta ospeaerasotzaileen iruzur gorputzean izatea geldiarazteko haziakjarri zizkidaten horiek naizenetik izengabeko gogoa eginez;lagunik gabeko nazioaNor naiz ni?Ni naiz,hori guztia jasanda erekurdu menperagaitz dirauenaoraindik izugarri etsaiarentzat

101


dinamita usaina berriz ere nire sudurzuloetan daeta nire bihotzean lehertzeko desio bortitzamendiko borrokalari ausarta naizez heriotzaz maiteminduta baina bizitzaren eta askatasunaren aldebere burua sakrifikatzen duenaarbasoen,medo garaiezinen lurraldea,bere Kurdistan maiteakate gabe bihur dadinNor naiz ni?

Nire arbasoetarik bat Kawa errementaria zenDahak tirano ospetsua hil zuenakurduen lepotik kateak apurtzekoeta buru ugari salbatzeko ezpatatik eta heriotzatikharen aginte zitala amaitu zen egunariNewroz,Egun Berria,deitu ziotenNewroz datorrenean badoa neguaberarekin sasoi ilun latzak daramatzala argiari eta beroari leku egiteko.Hau da,Zoroastrok esan bezala,Ahriman izpiritu gaiztoa garaitzen den garaiaOrmazd jakituaren eta argiaren jainkoaren eskuetan.Nor naiz ni?Newroz egilea naiz;berriz ere neure buruaren nagusi izango naiz,nire lurreko agintarinire arboletako fruituez gozatzekonire mahastietako ardo sekretuak dastatueta amaiera eman garai ilunarisalbazioa jakiturian eta zientzian aurkituta;beste egun berri bat egingo duteta askatasunaren aire garbia arnastuko dutNor naiz ni?Kordokh naiz,Khaldew agure zintzoa;Mitan naiz,Nayri eta Sobar

102


Lo Lo-ren seme;Kardok eta KodiMedoa naiz,gosh-a,hori-a,gudi-aKurmanj-a naiz,kelhor-a, lor-a,gor-aai,beti izan naiz eta iraun dut kurdumendetako zapalkuntzak zapalkuntzaindarrez zatitutako lurraldean.Nor naiz ni?Lor-en,Kelhor-en eta Kurmanj-en seme naizkoroa eta erresuma galdurikbehartsu bihurtuta,erlijioaren izenean traizionatuaeskuetan arrosarioak eramatekoagintariek engainatuaboterea eta ondasuna ukatuaelkarrekin borrokan,zatituta eta urratutanire Kurdistan zapalduak,nire Kurdistan dohakabeakzigortuta dirauen artean.Nor naiz ni?Nazio kurduaren seme naizlo sakonetik iratzarriaaurrera ibilianlehoia bezain harromundu osoa nahi duela ezagutzeko;borroka egingo du eta askatasunaren bidean jarraituko;Marx eta Lenin eta bestelakogizon handietatik ikasiko dut.Hitz emango diet arbasoeiSalar-i,Shergo-ri eta Deysem-inaizen honek tinko,sendo,makurgabe,heriotza baino indartsua-go eutsiko diola.Jakin bedibeldurrik gabe iragartzen dut;Askatasuna dut xedeBide horretan joango naiz.Nor naiz ni?

103


Ez naiz odol goseez,bakea maite-maite dut.Nobleak nituen arbasoak,zintzoak buruzagiak.Ez dugu gerrarik galdegiten,berdintasuna baino ez dugu eskatzenbaina traizio eta gezurra egiten duten etsaiak ditugu.Laguntasunaren bila nabil eta eskua eskaintzen dietadiskide diren nazio guztiei.Gora Kurdistan;heriotza zapaltzaileari!

Cegerxwin XX.Mendeko egile kurdu kuttunetakoa da.Kurdistango bo-rrokaren kantu epiko hau,leloa batez ere (Nor naiz ni? Kurdua naiz!) ma-nifestazio askotan kantatzen da Ipar Kurdistanen.Erdialdean Newrozazaltzen du,kurduen urteberri eta egun nazionala,biak batera,martxoa-ren 21ean ospatzen dute,udaberriko hasiera.Ekialde Hurbileko eta AsiaErdialdeko herri askotan daukate Newroz,zoroastroren eguzkiaren kul-tua gogoan.Erlijio horri eusten diote yezidi kurduek.Newrozen kurduekKawa errementariak herri kurdua askatu izana ospatzen dute.

Herri kurduaren sorreraen mitoak Zohak errege ankerra eta Kawa erre-mentaria jartzenditu aurrez aurre. Ileen ordez sugeak zituela buruan,goizero Mediako bi ume kurdu hiltzen zituen Zohakek buruko munstro-ak elikatzeko.Bere erresuma iluntasunean eta ankerkerian oinarritzenzen.Kondairak dio hiru zaldunek,medikuz jantzita, heriotza bat libra-tzea lortu zutela buruan akerburua jarrita.Mendietara ihesi joan etabeste iheslariekin jaio zen herri kurdua.Kawa eta beste matxinoak New-roz egunez abiatu ziren Zohak erregearen gaztelura. Jauregia inguratueta gauez eraso zioten,Kawak zaindariak saihestea lortu eta lepoan sar-tu zion labana.Hala askatu ziren Mediako kurduak eta Kawak Kurdista-nen askatasuna aldarrikatu zuen.Garaian hedabiderik ez eta, suapiztuten jakinarazi zieten auzoei askatasunaren berri.Eta oraindik mar-txoaren 21en sua pizten ospatzen dute Newroz.

104


DILDAR

Ey Raqîb: Kurdistango ereserkia

Aizu,etsai,nazioa kurdua bizirik da bere hizkuntzarekin inoizko armek ezin dute garaituinork ez dezala esan ez da kurdurik geratzenkurduak bizirik dirakurduak bizirik dira,haien bandera sekula ez da jausiko

Gu,gazteok,iraultzaren kolore gorria garabegira bidean isurarazten diguten odolariinork ez dezala esan ez da kurdurik geratzen kurduak bizirik dirakurduak bizirik dira,haien bandera sekula ez da jausiko

Media eta Keyhusrew-ko seme-alaba gara Gure fedea eta erlijioa ditugu aberri Gure fedea eta aberria kurduera eta Kurdistan dira Inork ez dezala esan ez da kurdurik geratzenkurduak bizirik dirakurduak bizirik dira,haien bandera sekula ez da jausiko

Kurdu gazteak lehoien gisan jaiki diraBizitzaren koroa odolez apaintzekoInork ez dezala esan ez da kurdurik geratzenkurduak bizirik dirakurduak bizirik dira,haien bandera sekula ez da jausiko

Gazte kurduak beti daude hor eta Beti egongo dira biziak sakrifikatzeko prest Bakoitzaren bizia sakrifikatzeko,bakoitzaren bizia

105


Yonis Reuf,Dildar, 1917an jaio zen Koye hirian. Kirkukeko eskolatikBagdadera joan zen zuzenbidea ikastera. 1938an idatzi zuen EyReqîb,Irango espetxe batean preso zela.Ey Reqîb-ek “aizu,zaintzaile”esan nahi du hitzez hitiz,baina “aizu,etsaia”itzuli ohi da,esanahi zuze-nagoa delakoan.Alde guztietako kurduen ereserki nazional bihurtuzen,Mahabadeko 1946ko errepublikak hala hartuta.Gero,Kurdistan-go Langileen Alderdiak ere (Partiya Karkarén Kurdistan,PKK) hala alda-rrikatu zuen.

ABDULLAH PESHEW

Soldadu ezezaguna

Atzerriko ordezkaritza bat herrialde batera doalariklore sorta bat eroan ohi dutesoldadu ezezagunaren hilobira.Biharordezkariren bat Kurdistanera badatorEta galdetzen badit:non dagosoldadu ezezagunaren hilobia?Esango diot, jaunaedozein erreka ertzetanmeskita bakoitzeko aulkianetxe bakoitzaren atarianeliza bakoitzaren ate aurreanmendiko harkaitz bakoitzekohaitzulo bakoitzeanzelaiko edozein zuhaitzetanherrialde honetanzeruko metro bakoitzeanzaude lasai,makur zaitez pixka bateta jar ezazu zure lore sorta

106


SEYIDE QAJI

Sustraiak

Belarra bere sustraietan hazten datxoriek beren hizkuntzan kantatzen dutejatorria ukatzen dutenakhautsa altxatzen duten ibiltariak baino ez dira.Bihotza erre egin daiteke aberriagatiketsaiaren aurrean haserrez eta erabakimenez

Hortxe dago udaberria

Hortxe dago udaberriaHarkaitzen azpian,Zuhaitzen azpianneskatxa gazteak pozik daudemendiak daude haien gainetik,eta han gizon gazteak pozik daude.Harkaitzen azpianAtso zaharrak pozez daudebaina horiek guztiek itzaletan daukateezkongaien benetako poza.

Seyide Qaji,Sey Qaji izenez ezaguna (1871-1936),Ciwarik herrian bi-zi izan zen,Dersimen,eta peosia liriko eta abertzalea egin zituen.

107


MEHMET EMÎN BOZARSLAN

Gure poesia malkoz idazten da

Espetxeetanespetxe ilun eta beteetan gotorleku eta kasernetanburdin astuneko atea eta barroteen atzeanarratoi eta kakarraldoen arteangure literaturaren haziak hazten diraeta gure historia umotzen ari da.

Malkozbegietako malkozumeen malkozaitengana isurianespetxean diren aitenganagure poesia idazten daeta gure historia umotzen ari da.

108


ROJEN BARNAS

Mila eta bat

Zu maitatzeko,arrazoi bakarra dago,baina mila arrazoi eta bat gehiago daudezu ez maitatzeko.Bakar hori,beste mila eta batak baino astunagoak dirabihotzaren eskalan.

Nire buruari galdetzen diot nire bihotzeko eskalak ote diren desorekatuakedo nire jakituria pentsamenduen gatibu ote den.Ez baita arrazoizkoa,mila eta bat bakar bat baino arinago izateabakar bat mila eta bat baino gehiago izatea.

1945ean Diyarbakirren jaio, eta 1970ean politikari kurdua izan zen.Suedian bizi da 1981etik.Gaur arte hiru poema liburu eta ipuin-bildu-ma bat argitaratu ditu.

109


S.T.

Nola maite ditudan mendi hauekhaien edertasun birjinagure armekin ohoratu duguamaren umetokiak legezaterpe eman diguten mendi hauek

Gure aurka diharduten turkiarren eta arabiarren eta pertsiarren ezpatetatikgure patua da,fusilaren kanoiaren gainetik bi sumendi bikiren gisan nire eskuak lotzen dituen pasio hau

Geroz eta gehiago borrokatu emakumeek,ederrago bihurtzen dira.

S.T.emakume gerrillariak 1994an Beritan-en omenez idatzia.

110


MEHMED UZUN

Diyarbakir: muturrekoa aurpegian

Nire bulegoko txoko nagusian Euripideren esaldi bat dago:Omnishominum vita est plena dolore. Zera esan nahi du: gizonaren biziosoa sufrimenduz betea da.Esan gabe doa,maxima hori ez dagoe-la hor sufrimendua bultzatzeko.Aitzitik,lezio bat emateko dago,gi-zonaren zoriontasunari lagunduko dion aberastasun bihurtzekosufrimendua,horren ikuspegia behin ere galdu gabe.Printzipio ho-ri garrantzitsua da, ez agian denentzat, bai gutxienez sufritzerakondenatutako jendearen umearentzat.

Lau aholku erabakiak hobeto hartzeko.Nire borondatearekinzerikusirik ez daukaten arrazoiengatik,kurdu jaio nintzen mundu-ra, eta ordutik nire bizitza bi gauzak markatu dute: sufrimenduaketa gezurrak.Eta esan daiteke,nire akatsak akats,bizitzako berro-geita zazpi urteak eman ditudala gizonak bi deabru horietatik li-bratzeko borrokan.Etengabe behartu dut nire burua gezurrarenaurpegiera ezkutu, primitibo eta ankerra dezifratzera, sufrimen-dua oinarri hartuta gizonaren eta gizateriaren zerbitzura daudenarte lanak sortzeko ahaleginean.Ez dakit zein neurritan lortu du-dan.Badakit,baina,heldu diodan ororen motibo zentrala hori izandela.Ez dut asmorik,noski,nire bizitzako istorioa era sentimentalbaten hemen emateko,baina hala ere, labur hitz egin nahi nuke hi-ru gertakari atsekabetsuetatik ateratako hiru leziori buruz.

Lehen lezioa 1960ra doa,zazpi urte nituen orduan.Uda amaie-rako egun bero eta argi baten,goitik, behera arropa berriekin jan-tzita nengoela, gramatika eskola hartzen ari nintzela,muturrekobortitza hartu nuen aurpegian,hizkuntzaren eta hitzen garrantzia-ri buruz.Tribu kurdu baten babesean jaio eta hazi nintzen.Nire fa-miliak ez zeukan horman eskegitako Koranaz besteko libururik,ezeta irrati edo telebistarik ere.Etxe handi hartan,baratzea granadaarbolekin eta beste horrenbeste mertxika arbolekin landatutazeukala, arrosak loratzen ziren lorategia, ez zegoen ezer aitarenbilur-az haratago, aitonak kontatutako istorio eta kondairak, etaamonak zaza dialektoan kantatzen zituen kanta tradizional zora-

111


garriak.Kurdueraren sentimendu,ideia,arau eta balioetan oinarri-tutako unibertsoa zen.

Zazpi urte nituen eta maite nuen neuk ere osatzen nuen uni-bertso hura.Baina eskolako ataritik sartu nintzen lehen egunekolehen ordutik aurpegian hartutako muturreko batek irakatsi zi-dan,halabeharrez txertatu zen oroimenean,nire unibertsoa zen-tzugabea,alferrikakoa,primitiboa eta debekatua zela,eta utzi eginbehar nuela. Eskola kideen ilarara batu nintzelarik gramatika-es-kolako patioan, zeinak Ibrahim Rafet poetaren izena zeukan, ira-kasleak,Anatolia erdialdetik zerbitzu zibila egitera etorria bera,deitu eta muturreko gogorra eman zidan ikaskidearekin ama-hiz-kuntzan ari nintzelako.“Debekatuta dago kurdueraz egitea”.Tur-kieraz ahoskatutako agindu haren benetako esangura, zenbaiturte geroago etorri zitzaidan.

Muturreko hartatik ateratako lezioa da hizkuntza eta hitza osogarrantzitsuak direla.Bigarren lezioa 1976ko udako eskolan eto-rri zitzaidan.Martxoaren 21ean atxilotu ninduten aldizkari kurdu-turkiar bateko zuzendari lanagatik,“separatismoa” leporatuzidaten eta Ankarako espetxe zentralean giltzaperatu ninduten.Denbora pixka bat pasatutakoan jabetu nintzen nire aurkako aku-sazioaren izaeraz,eta neure burua aurkeztu nuen Estatu Segurta-suneko Gortea zeritzon hartako lehen epaiketarako; gaur nireliburuak debekatzen dituen tribunalaren antzekoa zen. Ez dutegun edo hile zehatza gogoratzen, 1976ko udako egun txakurrazela soilik.Lau aldetan leihorik gabeko areto hartako giroa,erabatitogarria zen. Denok geunden izerdi patsetan, ni neu, MehmedUzun “akusatua”,mahuka laburreko alkandora eta lihozko prakakjantzita;bost lagunez osatutako tribunala,arropa ofiziala eramate-ra behartutako bi soldadu eta hiru zibil, fiskala,geroago jakin nue-nez Agriko kurdua zena, nire abokatua eta senideak, epaiketanegoteko etorriak;denak geunden izerdi bitsetan.Fiskalaren brief-ak ez zituen bi orri ere, eta nik hogeita sei orrialdeko erantzunaprestatu nuen,oso xaloan, kurduak eta kurduera bazirela froga-tzeko asmoz. Fiskalaren argumentua zen kurduek eta kurduerakez zeukatela izateko erarik.Aurkakoa zioenari separatista deitzenzioten eta zigorra merezi zuen.

112


Fiskalak bere argumentuak bota zituen begietara zuzen begira-tzen zidala.Nik, bata bestearen atzetik, kurduerazko hitz batzukahoskatu eta hala esan nion:“Hori da zuk ukatzen duzun hizkun-tza.Nire ama-hizkuntza ere bada.Ulertu duzu ezer?” Fiskalak,bis-tan da,erantzuteari uko eta bere argumentuak errepikatu zituen.Epaiketa atzeratu egin zen.Espetxera ninderaman armadako fur-goneta blindatuan utzi zioten nire begiek izerditzeari. Ez horren-beste bero sapagatik,nire ezintasunagatik baizik, inpotentziagatik,fiskalarekin eta tribunalarekin eztabaidatzeko ezintasunagatik; eznintzelako gai izan botereak, indarkeriak, legeak eta balio ofizialekegia bezala aurkeztutako gezur handi bat desegiteko,egun hartatikateratako lezioa izan zen hitzak duintasuna, begirunea gorde be-har dituela.

Hirugarren lezioari dagokionez, erbesteko urteek zedarrituzuten.Zortzi hile espetxean eman ostean askatu ninduten azke-nean.Hala ere,egunkari bateko zuzendari ardurak zirela-eta aku-sazio berri baten arriskuan egonik,erbestea hautatu eta Suediarajoan nintzen, 1977an hasi nintzen han bizitzen.Garai hartan Tur-kian zeuden legediek ezinezko egiten zuten nire sorlekura itzul-tzea.Horren ondoren,1981ean,erregimen militarraren erabakiz,beste hainbat turkiar eta kurduri legez, naziotasuna, nire eskubi-derik oinarrizkoena, kendu zidaten. Bizkor ikasi nuen erbesteahondorik gabeko zuloa zela edo,Gombrowicz-en hitzetan,“bizi-dunen hilobia”.

Nola bizi erbestean eta hilobi hari itzuri? Nola gauzatu gizateriaosoa aberasteko gai izango zen bizimodu emankor eta errespetaga-rria? Horiek izan ziren,beste askoren artean,inoiz kitzikatu ez nin-duten galderak.Mendebaldera iritsi berria izanik,mendebaldekoidazle erbesteratuak ikertzeari eta irakurtzeari ekin nion,haien es-perientzien eta galdera horiei emandako erantzunen berri izateko.Homero,Euripides,Ovidio,Virgilio,Dante,Cervantes,Hugo,baitagure mende kriminaleko idazleak ere:Mann,Zweig,Broch,Canetti,Bunin,Berberova,Celan,Sachs,Singer,eta sustrairik ezaren eta su-frimenduaren literatura estetikoaren beste hainbat sortzaile.

Gaur,hamabost edo hogei urte beranduago,nire idazle kuttu-nei buruzko saioa idazten ari naiz,“Fenix berdea naiz” izenburua

113


daukana.Haietako bakoitza errautsetatik berriz sortutako Fenixaizan baitzen.Erbesteko bizitzatik ikasi nuen lezioa,bizi osoa bezainluzea izan baitzen egun bakoitza,hitz gutxi batzuetan laburbil dai-teke:hizkuntzak ederra, sinplea eta gizatiarra behar du.Esperien-tziaz ikasi dut hitz eder eta gizatiar batek edozein zapalkuntza,tirania edo zorigaitz baino indar handiagoa daukala.Haien sorme-nei esker, nire “Fenix berdeetako” bakoitza garaiko Sardanapalu-sak ziren buruzagi sakratu eta absolutuak baino askozhilezkorragoa eta gizatiarragoa da.

Edertasuna,indarra,duintasuna.Nire bizitzan ere denbora pixkabat behar izan nuen hizkuntzaren hiru ezaugarri horiek aurkitzeko.Hitzetan aterpe hartzen hasi nintzen,nik neuk bakarrik erabiltzekoleku beroa sortuz,herrialde,muga,aurreiritzi eta hainbat leialtasu-netatik haratago zegoen lekua,eta beraz nire burua hitzen uniber-tsoan erabat murgilduz.Gero nire hitzak bilatzeari eta pilatzeariekin nion, azkenik hitzok ordenatuz literatur lanak egiteko, kur-duei,Turkiari, Ekialde Hurbilari eta Europari eskaini nizkien.Kur-duek hitzok bozkarioz eta jelosiaz hartu zituzten. Hitz zaurituhoriek haienak baitziren,haien ondare kulturalari zegozkien etahaien malenkoniaren,haien sufrimenduen ahotsa gorpuzten zuten.

2000ko urtarrilaren 15ean,Diyarbakirrren,hizkuntzaren indarparegabea baieztatzeko aukera izan nuen.Roni mina evine-tari minamirina (Maitasuna bezain argia,heriotza bezain iluna) eleberria tur-kieraz argitaratu zela-eta, nire argitaratzaile kurdu eta turkiarre-kin batera aurkitu nuen nire burua.Turkiako Bar Elkartea, fisikoenelkartea,hainbat langile sindikatu eta beste hainbat elkarte zibilekosatzen zuten Plataforma Demokratikoak gonbidatuta,udaletxe-ko eraikinean “Hizkuntza,Nortasuna, Literatura” izeneko hitzal-dia eman nuen. Plataformako arduradunek osatutakoinformazioaren arabera, sei mila lagun egon ziren: gazteak, zaha-rrak,umeak,intelektualak,nekazariak,langileak,negozioetako jen-dea, denak ere gutxietsiak, zapalduak, irainduak izan zirenakhizkuntzagatik, kulturagatik, nortasunagatik eta itxaropen, kon-tsolamendu eta harrotasunaren antzeko zerbait zirudien zerbaitaurkitzen edo aurkitu nahian literaturako hitz batean.Biharamu-nean liburuak sinatzen egon nintzen Avesta liburudendan,etenga-

114


be eskaintzak idazten nire liburuan sei edo zazpi orduz.Han ere,kaleko espaloiraino zihoan ilara luzean itxaron zuen jendeak.

Nola azaldu jende horren bozkario hori, egonarri hori? Egunbian iritsi zitzaizkidan ehunka gutun,galdera,kritika eta aholkueta-tik bi baino ez ditut gorde,gainontzekoak Plataforma Demokrati-koari pasa dizkiot, beranduago irakurri eta patxadaz azterditzaten: amama batek bilobari kurdueraz diktatutako gutun bat,eta Omer izeneko sei edo zazpi urteko mutiko txiki batek eman-dako argazkia.

Amama zaharrak bilobari Bira Qedere nire eleberria kurduerazirakurrarazi zion ahoz gora,eta idatziz bere inpresioak adierazi zi-tzala eskatu zion.Gutuna irakurtzean egiak lausotu egin zitzaizki-dan,atsekabe eta poztasuneko sentimendu nahasiekin.Omerrek,liburuak izenpetzeko egunean,hainbat jenderi sinatu beharreko li-buru pila baten gainean bere argazkia utzi zuen, atzeko aldean hi-tzok zituela: Umearen sentimendu garbienekin agur egiten dizut.Agur! Agur zuri,horrenbesteko sufrimenduz idazten duzun egile ohore-tsu,zure herrialdetik urrun bizitzera derrigortua.Zuri irakurtzen jabe-tzen naiz zenbat zor dizudan nitaz hitz egiteagatik, gure jendeaz, etatristatu egiten naiz.Bizitza mingarriago bihurtzen da ipuin baten gisankontatzean. Baina sufrimenduak bizitza sentimendua ere ematen dueta hazten laguntzen du ... - Omer.

Hitzok irakurri ostean Plataforma Demokratikoko lagunei dei-tu eta Omer aurki zezatela eskatu nien; ez nuen bere nortasunedo abizenaren berri, eta eskatu nien esateko neu nintzela bene-tan berarekin zorretan nengoena.Omerrekiko neukan zorra bereadierazpen literarioaren edertasuna,indarra eta duintasuna ziren.

Diyarbakirdik Istanbulera ninderaman hegazkinean nire azto-ramendua lagunekin banatu nuen.“Hori da hizkuntzaren indarra!”esan nien.“Esanahia galdu duela diotenak beren burua engaina-tzen ari dira.Hizkuntza indartsua da oraindik ere”.

Hala ere,hizkuntzaren gutxiespenaren esperientzia historikoabeti eta edonon errepikatzen da.Ahotsak isilarazten dizkietenek,desberdintasuna ukatzen zaienek,beren buruak adierazteko ho-rrenbeste zailtasun dituztenek, eta hizkuntza ura edo ogia bestebehar dutenek,bere egiten dute.Besteek, gizaki guztiak berdinak

115


izatea aldarrikatzen dutenek,sentimendu berbera dute,berdin bi-zi eta pentsatzen dute, eta aukera hori indarrez ezarri nahi dute-nek,hizkuntzari berari beste inork baino beldur handiagoa diote,eta kontrolatzen saiatzen dira.Historia Diyarbakirren errepikatuzen.Nire liburuetatik zazpi,sei kurdueraz eta turkieraz bat,debe-katu zituen 2000ko otsailaren 4ko Diyarbakirgo Estatu Segurta-sunerako Laugarren Gortearen 200/39 epaiak.Halaber,martxoanhasita, polizia sistematikoki hasi zen Ankara, Bingol, Batman etaNusaybinen errondak egiten, nire liburuak atzemateko eta haiekedukitzea edo saltzea debekatzen zuten agiriak izenpetzera be-hartzen dendariak.Nire irakurraldian zehar esan nuen Turkiakobatasuna eta osotasuna oso garrantzitsuak zirela kurduen begie-tan, indarkeriari ezetz esan behar ziotela, eta ezetz esan halaberIran, Irak edo Siria gisako erregimen totalitarioekin harremanakizateari;esan nuen turkiarrek,baita kurduek ere,beren lekua har-tu behar zutela nazio demokratikoen artean eta kurduek Turkiarilagun ziezaioketela demokratizazio bidean.Poliziak nire hitzaldiaosorik filmatu bazuen ere,nire liburu guztiak,tartean eleberriarenoriginal kurdua eta turkierazko itzulpena,debekatu egin zituzten.

Kurduk,Mesopotamiako gainontzeko komunitate zaharrek le-gez, hala nola asiriarrak, siriarrak, armeniarrak, juduak, kaldeoak,nestoriarrak,yazidiak edo aleviak,zeinak kurduak baino askoz ego-era zailagoan dauden,bizimodua mugatuta dute.Komunitate ho-riei, nik zazpi urte nituenean hartutako muturrekoa bezalakoaeman die historiak,eta desagertzera kondenatuta daude.Dagokienrol demokratikoa, giza eskubideak, berdintasun eskubidea, kon-tzientzia askatasuna erabat ukatuta,legeaz eta justiziaz gutxiago ar-duratzerik ez zeukaten diktadore militar ezjakinen menpe,erlijiokontserbadorismoa muturrera daramaten buruzagi erlijioso lotsa-gabeen menpe,zibilizazio,etorkizun zoriontsu eta justizia hitzei hi-tzezko zerbitzua soilik ematen dieten politikari harroekgobernatutako eskualdean,nahiz eta gero egiaz gutxieneko senti-beratasunik ez izan beren herrikideen benetako beharrekiko,po-pulazio horiek behin eta berriz mezu bera entzuten dute:“Onartuzuen patua.Zuen bekokia heriotzaren zigiluak markatu du.Ez egin al-ferrik borrokan,historiaren kolpea hilkorra da.Ez espero kanpoko lagun-

116


tzarik,bakarrik zaudete, inork ez du entzungo zuen negar luzea.Ez es-pero zuek mundura irekitzerik,hain gutxi harekin bat egitea.Ez duzuebeste aukerarik zuen ingurukoak eskorpioi baten legez ziztatzea baizik,zuen buruak ziztatu eta desagertu baino lehen.Daukazuen guztia -zuen hizkuntz eta kultur ondarea tartean- jakituria hila baino ez daizango.Hitz egin zuen hizkuntza familian nahi baduzue,are, sortu za-palduen literatura,besteengan atsekabe sentimendua pizteko gai.Zuenmundu mugatuan garrasi egin dezakezue, oihu, auzoekin borrokatu.Baina ez saiatu mundura irekitzen edo hari ezer eskaintzen.Biziraupe-nerako daukazuen aukera bakarra dena ahaztea da,zuei dagokizuendena uztea eta zuek definitzen zaituzteten ikuspegi ofizialarekin bategitea.Lotsa zaitezte zuen hizkuntzaz,nortasunaz,kultur ondareaz,etaonar ezazue primitiboak eta aurrerantzean alferrekoak direla.Itzul zai-tezte dirura,plazerera,erosotasunera,hil ezazue zuen gogoan,buruan,bihotzean daukazuena.Zatozte,bat egin gurekin...”.

Hori errepikatu diete gizateriaren kultur ondare zaharrenarenzaintzaileei.Gilgamesh-en Epika,Bibliako istorioak,Profeten para-bolak, Eufrates eta Tigrisko paradisuko baratzeak,Zoroastrorenghat-ak,Babilonia,Ninive,Ur,Adan, Eva,Noe,Abrahan, Jakob, etagiza altxor kopuru zenbakaitza haienak dira.Hala eta guztiz,beha-rrezkotzat jotzen da hori guztia iragana gogorarazten duen apain-garri gisa gordetzea, baina ez ahots berriek, arnas berriekaberastutako iragan bat.

Ovidio ekarriz, zer gertatuko litzateke ulertuko bazenu gezu-rren zapi bat dela azaltzen dizuten errealitatea,eta zuk ekingo ba-zenio kultur ondare horri,oraindik berpizteko gai diren hizkuntzhorietakoei, ahots berria, beraien izpirituarekin bat datorren ar-nas berria ekarriz? Erantzuna Ovidio berak ematen digu Tristian:jainkoek ez dute inoiz barkatzen -jakin gabe izan arren- haien aur-ka altxatzen direnak.Eta hala da, zu blokatzeko asmoz abiaraztendituzte armada osoak, polizia, legeak, informazio zerbitzuak, he-riotzaren eskuadroiak, unibertsitateak, egunkariak, telebista etairrati sarea, zentsura bulegoak, buru eta gogoetan altxatutakohormak, tribunalak, fiskalak, epaileak, espetxeak, tortura guneak,denak arauz gezurra ezartzeko errealitate bakar gisa, eta gezurhori garaile izan dadin.

117


Hori da Diyarbakirren berriz errepikatutako historia.Niretzat,argi izanik hizkuntzaren eta literaturaren misioa dela gizakiak el-kartzea zatitzea baino,gauzen egoera hori tamalgarria da.Hizkun-tza leku epela da,egiazkoa,desberdintasun guztientzat dauka lekua,desberdintasun guztiek aberastasun paregabea osatzen dute.Zeregin dezaket? Niretzat,noski,ez da posible egoera hori onartzea,li-teratura kriminalizatuz,edo onartzea pentsamolde totalitario etazapaltzailea.Zein alternatiba daukat? Mesopotamiako hizkuntzarikzaharrenetakoa transmititu zidan amama zaharrarekiko zorra itzuldezaket, eta Omer umearekikoa, zeinak, nik bezala, irakaslearenmuturrekoa jasoko zuen aurpegian.Eurentzat hitz berrien opariaegin dezaket,ederrago,duinago.Ez bedi zalantzarik egon zorretannagoela amama zahar horrekin eta Omer txikiarekin.

(Mehmed Uzun Diyarbakirren hil zen 2007ko urrian)

118


hegats46.qxp 16/11/10 09:17 página 1 · 2013-02-19 · nengo kristautasuna eta ondoren islama...

Documents