· web viewzelula prokariotoen, landare-zelula eukariotoen eta animalia-zelula eukariotoen egitura...

Biologia eta Geologia DBH 4Ikasgelako programazioa

giltza 1


Aurkibidea1. Sarrera

2. Ikasliburuaren eta unitateen egitura

3. Alorraren helburuak

4. Ebaluazio-irizpideak

5. Programa

1. unitatea. Lurraren historia

2. unitatea. Lurraren barne-dinamika

3. unitatea. Erliebea eta Lurraren kanpo-dinamika

4. unitatea. Ekosistemen dinamika

5. unitatea. Ingurumena eta haren kudeaketa

6. unitatea. Ugalketa: zelulatik organismora

7. unitatea. Karaktereen herentzia eta transmisioa

8. unitatea. Espezieen jatorria eta eboluzioa

giltza 2


1. Sarrera

Biologia eta Geologiaren programazio honetan arloko oinarrizko gaitasunak, helburuak, edukiak eta ebaluazio-irizpideak aurkezten dira, unitate didaktikotan sailkatuta eta antolatuta.

Unitate guztietan, ikasketa-prozesuaren urratsei heldu zaie, irizpide hauei jarraituz:

– Gero eta eskakizun maila altuagora jotzen da, ikasleak ezaupide zein estrategia gehiagoz eta landuagoz baliatu beharko baitu planteatzen zaizkion irakaskuntza-ikaskuntza egoerei aurre egiteko.

– Ikaspen berriak eskuratzeko, lehengo ikaspenak finkatu beharra dago.

– Edukiak arlo bat baino gehiagorekin erlazionatuta daudenean, ikuspegi global eta diziplinarteko batetik lan egiten da, emaitza albait eta osoena lortze aldera.

– Eduki bakoitza egokiena den ildo didaktikotik jorratzen da, ikasleen inguruari lotuta eta haren aplikagarritasuna agerian jarriz, eduki horiek, azken buruan, esanguratsuak gerta daitezen.

– Garrantzia ematen zaie zehar-lerroei, eta hartara, ikaspenetan txertatzen dira.

– Metodo eta pentsaera zientifikoa aurkezten dira, era horretarako arrazoibideak ikasleen garapen-uneari egokiturik, ordea.

– Jardueren alderdi garrantzitsuenetako bat da ikasleek gogoeta kritikorako gaitasuna gara dezaten, bai ikasten dutenari baita ikasteko erari dagokienez ere.

– Taldea lanerako zein ikasteko eremu gisa bultzatzen da.

– Ahozko zein idatzizko hizkuntza lantzen dira, gogoetaren adierazpide argi eta zehatz bilaka daitezen.

– Ebaluazioak alderdi hezitzaile bat du, bai irakasleari bai ikasleei begira, eta beste bat orientatzailea, beharrezkoa etapa honetan.

Biologia eta Geologia alorreko oinarrizko gaitasunak

Giltzaren halaxe deritzegu, oinarrizko gaitasun, alegia, ikaslearentzat ezinbestekoak diren ikaspen batzuei, ikasleak gaitasun horien beharra izango baitu, ikastaldiaren etapa honen buruan, bere garapen pertsonala gauzatzeko, helduaroan prestatuta sartzeko, herritar partehartzaile bilakatzeko, eta bizitzan zehar etengabe ikasteko gai izateko.

Hona hemen, bada, oinarrizko gaitasuntzat jo ditugunak:

– Hizkuntza-komunikaziorako gaitasuna

– Matematikarako gaitasuna

giltza 3


– Zientzia-, teknologia- eta osasun-kulturarako gaitasuna

– Informazioa tratatzeko eta teknologia digitala erabiltzeko gaitasuna

– Gizarterako eta herritartasunerako gaitasuna

– Giza eta arte-kulturarako gaitasuna

– Norberaren autonomiarako eta ekimenerako gaitasuna

– Ikasten ikasteko gaitasuna

Oinarrizko gaitasunak, bada, arlo guztietara zabaltzen dira, eta horregatik, gaitasun horietako bakoitza etapako arlo guztietan lan eginez lortu beharreko helburu bat da.

Ikaslearen liburuaren azken orrialdeetan zerrendatuta daude ikasturtean garatu behar diren oinarrizko gaitasunak, eta hala egin ote den ebaluatzeko jarduerak.

giltza 4


2. Ikasliburuaren eta unitateen egitura

Biologia eta Geologiako ikaslearen liburua

Ikaslearen liburua osatzen duten unitateak bi gai orokorren arabera (biologia eta geologia) multzokatu dira.

Biologiari buruzko sailaren unitateetan, liburuaren lehenengo zazpietan, gizakiaren eta osasunaren inguruko edukiak jorratzen dira. Hasteko, zelula aztertzean da, hura baita giza egituraren eta funtzioen funtsezko unitatea, eta horren haritik organismo zelulanitzen antolaera modu desberdinak ikusten dira. Hurrengo bost unitateetan gizakiaren bizi-funtzioei heltzen zaie: funtzio bakoitza gauzatzen duten sistemak eta aparatuak, bitarteko prozesu fisiologikoak, eta sistemen zein aparatuen osasunarekin zerikusia duten gai nagusiak. Bukatzeko, sail honetako azken unitateen gaia giza osasunaren alderdi orokorragoak dira, hala osasun nahiz gaixotasun kontzeptuak nola gaixotasun infekziosoak, drogazaletasunak edo istripuak.

Geologiaren sailak liburuaren azken bi unitateak biltzen ditu, Lurraren kanpo-eragile geologikoekin hasita: eguzki-energiaren ezaugarriak, prozesu eta eragile geologikoak, eta horien ondorioa diren erliebearen formak. Alde horretatik, garrantzia eman zaie erliebea ikertzeko eta interpretatzeko metodoei, adibidez profilei eta mapa topografikoei. Geologiari buruzko saila ixteko, hizpide hartu dira gizakiak ustiatzen dituen baliabide naturalak, ustiatze-jarduerak ingurunean duen eragina eta, horren karietara, gizakiak ingurumenarekin darabilen jokabidea aldatu beharra, jasangarritasuna goiburu.

Ikaslearen liburuak eranskin hauek ditu amaierako partean: liburuan bertan landutako oinarrizko gaitasunak ebaluatzeko jarduerak, unitateak banan-banan ebaluatzeko jarduerak, liburuan aipatzen diren Biologia eta Geologiako termino nagusien hiztegia eta, eranskin grafiko batean, irudi eta eduki batzuk, zelulaz, giza anatomiaz eta diagnosi-probez gehiago jakitekoak.

Unitateen egitura

Unitatearen atarikoa diren bi orrialdeetan unitatea aurkezten da, argazki baten eta hurbilpen-testu baten bitartez.

Unitate didaktikoa garatzen duten edukiak atal eta azpiataletan antolatu dira. Azalpen-testuek eta definizio nabarmenduek argi, labur eta ordenan biltzen dituzte ikasleak bere egin beharko dituen edukiak, gaitasunak zertzeko beharrezkoak direnak. Noizean behin, curriculumeko eduki ebaluagarrien osagarri, beste testu ez-ebaluagarri batzuk txertatu dira orrialdeen alboetako txataletan (ADI, GEHIAGO eta GOGORATU), gaian sakontzeko nahiz lehengo edukiak gogorarazteko asmoz. Era berean, azpimarratzekoak dira, unitatearen garapenari dagokionez, beste bi elementu: irudi didaktikoei erantsitako testuak, eta Esperimentatu izeneko atalean proposatzen diren saiakuntza errazak, gehienetan ikasgelan bertan egiteko modukoak eta eduki jakin batzuk bideratzekoak direnak.

Unitatearen amaierako orrialdeak honela antolatu dira:

Laburpena orrialdean, unitateko edukiak mapa kontzeptual gisa aurkezten dira, informazio antolatzeko jarduerekin batera.

giltza 5


Gehitu eta argitu izenarekin, unitateko edukiaren ildotik doazen gaiak eta material gehigarriak aurkezten dira, pizgarri gisa eta era erakargarriagoan.

Beste orrialde batean, Ikertu lelopean, laborategiko praktikak eta landa- nahiz talde-lanak proposatzen dira, unitateko edukiak gehiago garatzeko bide.

Bukatzeko, unitatearen azken bi orrialdeetako jarduerak hiru multzotan sailkatuta daude: Ulertzeko sailekoek —haietako batzuk ikasgaia gehiago lantzekoak— unitateko edukien hurrenkera bera dute. Gehiago jakiteko izendatutakoen bitartez sakonago berrikusten dira unitatean gaingiroki agertu diren kontzeptuak eta prozedurak, eta Pentsatzeko saileko jarduerei dagokienez, balioak sendotzeko eta finkatzekoak dira.

giltza 6


3. Alorraren helburuak

1. Naturaren Zientzietan oinarrizkoak diren estrategiak eta kontzeptuak ulertzea eta, haietaz baliatuz, fenomeno naturalen zergatiaz jabetzea eta zientziaren aurrerakuntzak eta erabilerak zer eta nolako ondorioak dakartzan ohartzea.

2. Problemak ebazterakoan, zientziaren prozedurarekin bat datozen estrategiak aplikatzea, eta horrenbestez, halako problema benetan interesgarria den argitzea, hipotesiak taxutzea, ebazteko balio lezaketen estrategiak eta esperimentuak pentsatzea, emaitzak aztertzea, egindako ikerketak zer erabilera eta ondorio izan ditzakeen hausnartzea, eta prozesu osoaren koherentzia bilatzea.

3. Eduki zientifikoa duten mezuak ulertzea eta, norberak igortzekotan, ahozko zein idatzizko hizkuntza egoki erabiltzea. Diagramak, grafikoak, taulak eta adierazpen matematiko errazak interpretatzea, eta besteei zientziaren alorreko argudioak eta arrazoia adierazteko gai izatea.

4. Gai zientifikoei buruzko informazioa hainbat iturritatik lortzea, besteak beste, informazioaren eta komunikazioaren teknologietatik, eta behin eskuratuta, alorreko lanen oinarri eta gida-lerroa izan ote daitekeen jakitea.

5. Gai zientifikoak aztertzean eta iriztean, taldean nahiz bakarka, kritikoki eta ezaupideetan mamitutako ikuspegitik jokatzea.

6. Norberarentzat zein komunitatearentzat osasungarriak diren jokamoldeak eta ohiturak hartzea, gaurko bizimoduaren hainbat alderditan, hala nola elikaduran, kontsumoan, drogetan nahiz sexuan, izan daitezkeen arriskuak saihesteko.

7. Naturaren Zientzietako ezaupideak gizakion beharrak asetzeko baliagarriak direla ulertzea, eta jarrera partehartzailea izatea gizakiok toki zein mundu mailan ditugun arazo premiatsuen konponbidean.

8. Zientziak eta teknologiak gizartean eta ingurumenean duten eragina, eta alderantzizkoa, ezagutzea. Horren jakitun izanik, gizateriak egun dituen arazoez arretatsu arduratzea eta horiek zuzendu beharra bere egitea, zuhurtzia-printzipioari helduz eta jasangarritasuna bermatzeko ahaleginetan.

9. Naturaren Zientzien muina entsegua eta sorkuntza direla ohartzea, giza pentsamoldeari egin dizkioten ekarpenak ezagutzea, eta behar den neurrian balioestea zientzien alorrean piztutako eztabaidak, dogmakeriaren baztertzaileak, eta iraultza zientifikoak, giza kulturaren eta bizi-baldintzen garapena bideratu dutenak.

giltza 7


4. Ebaluazio-irizpideak

1. Lurra planeta aldakorra dela frogatzen duten gertaerak identifikatzea eta deskribatzea, eta haren historia luzeko aldaketarik nabarmenetakoak erregistratzea eskalako denbora-ereduak erabiliz.

2. Lurraren barne-egituraren eredu dinamikoa erabiltzea, bai eta plaken tektonikaren teoria ere, litosferaren higidurari loturiko fenomeno geologikoak ikertzeko, eta fenomeno horiek Lurreko mapetan duten kokapenarekin erlazionatzea.

3. Kate edo sare trofiko jakin batean materia- eta energia-transferentzia nola gertatzen den azaltzea, eta baliabide batzuen giza kudeaketa iraunkorrean dituen ondorio praktikoak deduzitzea.

4. Teoria zelularraren postulatuak zenbait izaki bizidun motaren azterketari aplikatzea; zelula prokariotoaren, landare-zelula eukariotoaren eta animalia-zelula eukariotoaren egitura bereizgarriak identifikatzea, eta zelularen elementu bakoitza bere funtzio biologikoaren erlazionatzea.

5. Ziklo zelularraren ezaugarriak zein diren jakitea, eta ugalketa zelularra deskribatzea, meiosiaren eta mitosiaren arteko desberdintasun nagusiak zein diren adieraziz, bai eta bion esanahi biologikoa ere.

6. Zenbait gurutzaketa motari buruzko genetika-problema praktikoak ebaztea, Mendelen legeak erabiliz, eta ikasitakoa gure espeziean karaktere jakin batzuk nola transmititzen diren ikertzeko aplikatzea.

7. Geneak ADNz eratuta daudela eta kromosometan daudela jakitea; dibertsitate genetikoaren eta mutazioen zeregina (espezie barnekoa eta espezie artekoa) interpretatzea, gene kontzeptutik abiatu, eta ingeniaritza genetikoaren gaur egungo aurrerakuntzen ondorioak kritikoki balioestea.

8. Eboluzioaren teoria enuntziatzea eragin zuten problemak era arrazoituan azaltzea, bai eta teoria horren oinarrizko printzipioak eta ekarri zituen eztabaida zientifikoak, sozialak eta erlijiosoak ere.

9. Izaki bizidunen eboluzioa eta banaketa, moldaerarik garrantzitsuenak nabarmenduz, hautespen naturaleko mekanismoekin erlazionatzea, kontuan hartuz mekanismook espezie bakoitzaren aldakortasun genetikoari eragiten diotela.

giltza 8


5. Programazioa

1. unitatea. Lurraren historia

Denbora: 14 orduDiziplinartekotasuna: Euskara eta Literatura; Matematika; Gizarte Zientziak, Geografia eta Historia; Etika eta Gizabide Hezkuntza.

1.1. Helburu didaktikoak Unibertsoaren jatorria ezagutzea, bereziki, gure planetarena. Ezaugarri geologikoak identifikatzea, bai eta era eta periodo bakoitzeko izaki

bizidunenak ere. Gure planetaren historia berreraikitzeko eta haren ezaugarri geologikoak

ezagutzeko erabiltzen diren azterketa-metodoak ulertzea.

1.2. Oinarrizko gaitasunak Lurra planeta aldakorra dela jakitea, eta aldaketarik aipagarrienetako batzuk

deskribatzea. Datazio geologikoko teknikarik erabilienak ezagutzea. Lurralde baten historia gaingiroki berreraikitzea, zutabe estratigrafiko sinpleetatik

abiatuta.

1.3. Edukiak

Ebaluazio-irizpideak Lurraren sorrera kosmologiako eredu estandarraren arabera. Lurraren

antzinatasuna neurtzeko unitateak: milioi urteak (Ma) eta gigamilioi urteak (Ga). Lurraren geruza-banaketa konposizioaren eta zurruntasunaren arabera. Arrokak eratzeko prozesu nagusien aldaketa Lurraren historian. Denbora geologikoa datatzeko teknika nagusiak. Lurraren historiaren eskala eta denbora-zatiketak. Azaleratutako lurren banaketaren eboluzioa eta harekin lotutako azterketa-

metodo nagusiak. Atmosferaren konposizioaren eta lodieraren aldaketak, eta Lurreko kliman izan

duen eragina Lurraren historian. Teknika paleoklimatikoak, beste era eta periodo batzuetako klima aztertzeko

metodo gisa. Biosferaren aldaketa nagusiak Lurraren historian. Fosil motak ezagutzea.

Prozedurak Lurraren eraketaren eskema sekuentzialak egitea. Zutabe estratigrafiko soil bat interpretatzea. Lurraren historiako era eta periodoen denbora-ardatzak egitea. Lurraren historiako beste aldi batzuetako kontinenteen banaketaren eskemak

interpretatzea. Zuhaitzen haziera-eraztunak aztertzea, beste garai batzuetako klima aztertzeko

metodo gisa. Fosilak aurreko era eta periodoetako biziaren lekuko gisa identifikatzea. Lurralde baten historia ondorioztatzea, zutabe estratigrafikoa interpretatuz. Gida bat erabiltzea fosilak ezagutzeko metodo gisa.

giltza 9


Balioak Gure planetako eraketa-baldintzen eta egungo geruza-egituraren arteko erlazioa

identifikatzea. Datazio geologikorako teknika nagusiak ezagutzeko interesa. Kontinenteen mugimenduen frogak ezagutzeko interesa. Aurreko periodoetako klima ezagutzearen garantiza balioestea, egungo klima-

aldaketak interpretatzeko. Lurraren historian biosferak izandako aldaketak ezagutzeko interesa.

1.4. Jarduerak Lurraren adina zein den jakin, planeta independentea den aldetik (errefortzu-

lana) Lurraren barne-geruzak identifikatu. (errefortzu-lana) Lurrak eratu zenetik izan dituen aldaketa nagusiak identifikatu. (errefortzu-lana)

1. Lurraren sorrera Eguzki-sistema, Lurra eta Ilargia eratzeko urratsak azaldu. (errefortzu-lana) Lurraren geruzak deskribatu eta banaketaren zergatiaz arrazoitu. (errefortzu-

lana) Meteoritoen talkek Lurraren eraketa datatzeko duten garantiza azaldu.

(sakontze-lana) Lurraren eta Ilargiaren eraketa lotu.

2. Denbora geologikoa Lurreko arrokarik zaharrenen egoera azaldu eta zaharragorik zergatik ez

dagoen arrazoitu. (errefortzu-lana) Arrokak datatzeko metodoen arteko aldeak azaldu. Arroka baten adina ondorioztatu erradioisotopo batzuen presentzia erlatibotik

abiatuz. (sakontze-lana) Zutabe estratigrafikoa interpretatu.

3. Kontinenteen historia Kontinenteen eboluzioaren teoria egiaztatzen duten froga zientifikoak azaldu. Kontinenteen mugimenduak deskribatu. Kontinenteen kokapena dagokion era geologikoarekin lotu. (sakontze-lana)

4. Atmosferaren eta klimaren historia Beste garai batzuetako klima ezagutzeko balio duten teknikak azaldu. Lurraren atmosferaren konposizioko aldaketak eta periodo bakoitzeko klima-

aldaketa lotu. Izaki bizidunek Lurraren atmosferaren konposizioan izan duten eta duten

eragina azaldu.

5. Biziaren historia Lurraren historiako periodo bakoitzeko zeuden organismo talde nagusiak

identifikatu. (errefortzu-lana) Organismo fosil talde nagusiak azaldu, bai eta lurralde baten estratuak

datatzeko duten zeregina ere.

Laburpena Unitateko eduki nagusiak antzeman eta berrikusi. Unitateko edukien zerrenda atal honetako eskemarekin osatu

Ikertu: Zutabe estratigrafiko bat aztertzea Zutabe estratigrafiko batean dauden arroka motak identifikatu.

giltza 10


Zutabe baten osagaietatik zenbait parametro (giro mota, jarduera geologiko nagusia…) ondorioztatu.

Fosilak identifikatu eta datatu, gida bat erabiliz.

Gehiago jakiteko eta Pentsatzeko Chicxulub eta K-T muga. (sakontze-lana) Wegenerrek kontinenteen jitoaren teoria argitaratzean izan zituen arazoen berri

jakin. (sakontze-lana)

1.5. Ebaluazioa

Ebaluazio-irizpideak Lurraren historiako denbora-unitateak adieraztea, eta fosilek zer-nolako

garantiza duten azaltzea lekuko estratigrafiko eta paleobiologiko gisa. Lurraren eboluzioa etengabe aldatzen den prozesu dinamiko gisa identifikatzea. Lurrak beste garai batzuetan zituen ezaugarriak deskribatzea (egungoak ez

bezalako izaki bizidunak, lur eta itsasoen banaketa desberdina, beste klima batzuk…).

Zientziaren historian aldaketei emandako azalpenak identifikatzea eta ulertzea, eta testuinguru historikoarekin erlazionatzea.

Ebaluazio-jarduerakIkaslearen liburuko ebaluazio-jarduerak egin (186. or.). Kronologikoki ordenatu gure planetaren historiako gertaerak. Lurraren barne-geruzak eta haien konposizioa lotu. Zutabe estratigrafiko baten behaketatik informazioa lortu. Ezaugarri jakin batzuk dituen estratu bat datatzeko metodo egokia identifikatu. Ardatz kronologiko batean kokatu Lurraren historiako periodo nagusien izenak. Fosil gida kontzeptua azaldu eta lurralde baten historia geologikoa

interpretatzeko nola erabiltzen den azaldu.Baliabideen karpetako ebaluazio-fitxa egin (37. or.).

giltza 11


2. unitatea. Lurraren barne-dinamika


1.1. Helburu didaktikoak Lurraren barneko konbekzio-korronteen sistemak, plakak eta haien ertzak

lotzea. Kontinenteen jitoa eragiten duten zergatiak ulertzea. Lurraren barne-jardueraren adierazpenak ezagutzea.

1.2. Oinarrizko gaitasunak Lurraren barne-dinamikaren adierazpen nagusiak ezagutzea. Plaka litosferikoen banaketa geografikoa eta haiei lotutako fenomeno

geologikoak erlazionatzea. Barne-dinamikaren arrisku nagusiak ezagutzea, baita aurrea hartzeko neurriak

ere.

1.3. Edukiak

Kontzeptuak Lurraren barneko beroaren jatorria eta zergatiak. Energia geotermikoaren oinarria eta aplikazioak. Lurraren litosfera motak eta bakoitzaren ezaugarriak. Plaka litosferikoen mugimenduak eta mugimendu horien zergatiak. Kontinenteen jitoaren frogak eta plaken tektonikaren teoriaren ebidentziak. Plaken arteko ukipen motak, litosferaren eraikuntza edo suntsipena kontuan

hartuz. Erliebe-egituren eta dinamika litosferikoaren arteko erlazioa. Arrisku bolkanikoa. Arrisku sismikoa. Kaliforniako kostaldean (jarduera sismiko handiko eremua) gertaturiko lurrikarak

ezagutzea, bai eta San Andres failak lurrikara horietan zer-nolako eragina duen ere.

Prozedurak Lurraren geruzen tenperatura kalkulatzea gradiente geotermikoa erabiliz. Plaka litosferikoen banaketa-mapak interpretatzea. Arroken deformazioak eta Lurraren barne-dinamikaren beste adierazpen batzuk

identifikatzea argazkietan eta eskemetan. Espainiako estatuko arrisku bolkaniko eta sismiko handiko eremuak eta aurrea

hartzeko neurri nagusiak identifikatzea. Lurrikararen itzulera-aldia kalkulatzea, lurralde bateko historia sismikoa kontuan

hartuz.

Balioak Energia geotermikoa energia-iturri berriztagarri eta ordezko gisa balioestea. Teoria eta eredu zientifikoen garantiza balioestea. Litosferaren dinamikaren ezagutzari egindako ekarpen zientifikoak ezagutzeko

interesa.

giltza 12


Lurrikarei eta erupzio bolkanikoei aurrea hartzeko neurriak ezagutzearen garantiza balioestea.

Lurrikararen itzulera-aldiaren balorazio kritikoa, fenomeno sismikoak iragartzeko balizko metodo gisa.

1.4. Jarduerak Datazio geologikoko teknika nagusiak identifikatu. (errefortzu-lana) Lurraren barne-geruzen bi sailkapenak bereizi: konposizioaren araberakoa eta

zurruntasunaren araberakoa. (errefortzu-lana)

1. Planetaren barne-energia Lurraren geruzen konposizioa eta sakonera azaldu. (errefortzu-lana) Energia geotermikoaren abantailak argudiatu, eta hura energia elektriko nola

bihur daitekeen azaldu. (errefortzu-lana) Gradiente geotermiko kontzeptua erabili, zenbait sakoneratako tenperatura

neurtzeko. (sakontze-lana)

2. Lurraren litosfera Plaken tektonikaren teoriaren puntu nagusiak azaldu. (errefortzu-lana) Aldaketa geologiko batzuk eta dinamika litosferikoa lotu. Plaken tektonikaren teoriaren baliozkotasunaren frogak eta ebidentziak azaldu.

(sakontze-lana).

3. Litosferaren dinamika Plaka tektonikoen mapa bati behatuta, plaken arteko ukipen mota ondorioztatu.

(sakontze-lana) Prozesu geologikoak eta plaken arteko ukipen motak lotu. (errefortzu-lana) Ozeano baten hedatze-abiadura kalkulatu. Prozesu geologiko batzuk eta dagozkien inguru geologikoak lotu. Plaken arteko suntsipen-eremuekin lotutako egiturak bereizi.

4. Litosferaren dinamikari loturiko arriskuak Espainiako estatuan jarduera bolkaniko edo sismikoa duten eremuak izendatu. Arrisku bolkanikoa eta sismikoa baldintzatzen duten faktoreak identifikatu eta

ezagutu. Lurrikara baten magnitudea eta intentsitatea eta arriskua lotu.

Laburpena Unitateko eduki nagusiak antzeman eta berrikusi. Unitateko edukien zerrenda atal honetako eskemarekin osatu.

Ikertu: Lurrikaren itzulera-aldia kalkulatzea Zenbait iturritatik informazioa bildu, eremu geografiko jakin bateko lurrikaren

taula egiteko. Kaliforniako lurrikaren itzulera-aldia kalkulatu. Itzulera-aldia kalkulatzea arrisku sismikoari aurrea hartzeko neurri gisa duen

balioari buruz eztabaidatu.

Gehiago jakiteko eta Pentsatzeko Eguzki-sistemako planeten sorreraz eta konposizioaz gehiago jakin. (sakontze-

lana) Lurrikara baten efektuak lurrikarak kalte egindako gizartearen garapen

ekonomikoaren mailarekin lotu. (sakontze-lana)

giltza 13


1.5. Ebaluazioa

Ebaluazio-irizpideak Lurraren barne-dinamikaren adierazpen nagusiak azaltzea (seismoak,

sumendiak, mendikateak, tolesturak eta failak) tektonika globalaren argitara. Munduko eta eskualdeetako mapak egitea, plaka litosferikoen kokapena eta

haien mugimenduarekin erlazionatutako fenomenorik garrantzitsuenak adieraziz.

Plaka tektonikoen arteko ertzak eta Lurraren barne-jarduera lotzea. Lurraren barne-dinamikarekin lotutako arrisku nagusiak ezagutzea, baita haien

ondorioei aurrea hartzeko ekintzarik nagusiak ere. Jarduera bolkaniko handieneko Espainiako estatuko eskualdeak ezagutzea.

Ebaluazio-jarduerakIkaslearen liburuko ebaluazio-jarduerak egin (187. or.). Sakonera jakin batean dagoen arroka baten tenperatura kalkulatu, gradiente

geotermikoa erabiliz. Energia geotermikoa aprobetxatzeko moduak azaldu. Lurraren historian kontinenteek izandako egoerak ordenatu eta kontinenteen

mugimenduaren froga nagusiak azaldu. Plaken arteko ukipen motak eta egitura geologikoak erlazionatu. Litosferaren dinamika azaldu, Wilson zikloa oinarri hartuz. Eremu geologikoa, bolkanismo mota eta arriskua lotu.Baliabideen karpetako ebaluazio-fitxa egin (51. or.).

giltza 14


3. unitatea. Erliebea eta Lurraren kanpo-dinamika


1.1. Helburu didaktikoak Prozesu geologikoen bidez eratzen diren paisaiaren formak ezagutzea. Erliebea modelatzeko faktore litologikoek, egiturazkoek, dinamikoek eta giza

faktoreek duten eragina ulertzea. Sistema morfoklimatikoen ezaugarriak ulertzea.

1.2. Oinarrizko gaitasunak Ingurune fisikoa interpretatzeko bitarteko gisa, metodo zientifikoa ezagutzea eta

balioestea. Erliebearen eraketarekin zerikusia duten fenomeno nagusiak ezagutzea eta

interpretatzea. Erliebearen modelatuan parte hartzen duten eragile geologiko nagusiak

identifikatzea. Erliebea Lurraren barne- eta kanpo-dinamikaren emaitza dela interpretatzea.

1.3. Edukiak

Kontzeptuak Erliebea: barne- eta kanpo-dinamikaren jarduera bateratuaren emaitza. Mendikateen jatorria eta ezaugarriak. Meteorizazio kimikoa, fisikoa eta biologikoa, eta eragiten dieten faktoreak. Higadura eta hura definitzen duten parametroak. Sedimentuen garraio motak. Sedimentazioa. Diagenesia. Uharrek, ibaiek eta ur basek erliebea modelatzean duten eragina. Lurpeko urea erliebea modelatzean duten eragina. Modelatu karstikoen kasua. Olatuen, itsaslasterren eta mareen eragina erliebea modelatzean. Haizearen eragina erliebea modelatzean. Glaziarren eragina erliebea modelatzean. Izaki bizidunen eragina erliebea modelatzean. Planetako eremu klimatiko nagusiak zehaztea. Planetako sistema morfoklimatiko nagusiak deskribatzea. Arroka mota nagusien ezaugarri orokorrak. Arroken etengabeko transformazio- eta birziklatze-zikloa, eta transformazio

horiekin zerikusia duten prozesuak. Petrolioa arroka sedimentario gisa: erauzketa, erabilera eta energia-iturri mota.

Prozedurak Lurraldearen mapa batean mendikate nagusiak kokatzea. Ingurune naturalaren azterketatik, kanpo-prozesu geologiko nagusiak

ondorioztatzea. Egitura geologikoen argazkiak oinarri hartuz, kanpo-eragile geologiko nagusia

ondorioztatzea. Argazki bat edo mapako kokapena oinarri hartuz sistema morfoklimatiko bat

identifikatzea.

giltza 15


Gure lurraldeko sistema morfoklimatiko nagusiak kokatzea Zenbait arroka motaren arteko transformazioak azaltzen dituzten eskemak

egitea. Energia-kontsumoari buruzko txostena egitea, eta kontsumo horretan petrolioak

eta beste mota batzuetako energiek duten zeresana.

Balioak Inguruko egitura geologikoen jatorria ezagutzeko interesa. Prozesu horiek erliebean dituzten ondorioak ezagutzeko interesa. Lurraldea multzo dinamiko, antolatu eta askotariko gisa balioestea, bertan

elkarreraginak baitaude substratu geologikoaren, faktore fisiko-kimikoen eta izaki bizidunen artean.

Zenbait arroka motaren eratze-prozesua ezagutzeko interesa. Ohitura batzuk aldatzeko jarrera hartzea, ekosistema naturalen ustiaketa

arrazionalizatzeko.

1.4. Jarduerak Lurraren barne-energiaren jatorria zein den jakin. (errefortzu-lana) Plaka litosferikoa zer den azaldu eta plaka litosferiko motak zein diren jakin.

(errefortzu-lana) Litosfera eraikuntza-eremuak eta litosferaren suntsipen-eremuak bereizi.

(errefortzu-lana)

1. Erliebearen eraketa Mapa batean mendikateak aurkitu eta haien eraketaren jatorria ondorioztatu.

(errefortzu-lana) Barne-dinamikak eta kanpo-dinamikak erliebearen modelatuan dituzten

ondorioak identifikatu.

2. Kanpo-prozesu geologikoak Sedimentazio-ingurunea deskribatu. Meteorizazioaren eta higaduraren arteko aldeak zehaztu. (errefortzu-lana) Higadura definitzen duten parametroak zuzen ezarri. Adibideetatik abiatuz hainbat kanpo-prozesu geologiko identifikatu.

3. Kanpo-eragile geologikoak Eragile geologikoen ezaugarriak, kokapena eta baldintzak deskribatu. Erliebearen moldeatu jakin batzuen eraketan zerikusia duten kanpo-eragile

geologikoak ondorioztatu. (errefortzu-lana) Kanpo-eragile geologikoen jardueraren eraginetan gizakiaren ekintza zehaztu.

(sakontze-lana)

4. Sistema morfoklimatikoak Sistema morfoklimatikoen arteko alde nagusiak identifikatu. (errefortzu-lana) Sistema morfoklimatikoak eta kanpo-eragile eta –prozesu geologiko nagusiak

lotu. Ikaslea bizi den inguruneko sistema morfoklimatikoa zehaztu. Mapa topografikoa egin eta interpretatu.

5. Arroken zikloa Arroka moten eratze-prozesua deskribatu eskema bidez. Arroka motak sailkatu jatorriaren arabera.

Laburpena Unitateko eduki nagusiak antzeman eta berrikusi.

giltza 16


Unitateko edukien zerrenda atal honetako eskemarekin osatu.

Ikertu: Petrolioa eta arazo energetikoa Hainbat iturritan informazioa bilatu, petrolioa erauzteari buruz, ekoizle nagusiei

buruz eta erabilerari buruz. Zenbait energia motaren kontsumo-diagramak egin. Petrolioa energia-iturri nagusi gisa erabiltzearen eraginaz informazioa bilatu. Lortutako informazio guztiarekin txosten bat egin, eta energia-kontsumoa

murrizteko zenbait proposameni buruz eztabaidatu.

Gehiago jakiteko eta Pentsatzeko Petrolioa erauzteari, ekoizle nagusiei eta erabilerari buruzko informazioa hainbat

iturritan bilatu. Zenbait energia motaren kontsumoari buruzko diagramak egin. Petrolioa energia-iturri nagusia izateak zer-nolako inpaktua duen azaltzeko

informazioa bilatu. Informazio guztiarekin txosten bat egin, energia gutxiago kontsumitzeko

proposamenak dituela.

1.5. Ebaluazioa

Ebaluazio-irizpideak Erliebeko meteorizazio-, ligadura-, garraio- eta sedimentazio-prozesuen

adierazleak identifikatzea naturan edo argazkien eta diapositiben bidez. Kanpo-prozesu geologikoak eta haien eragilea lotzea. Kanpo-eragile geologiko bakoitzaren jarduteko modua eta jarduera hori

baldintzatzen duten faktoreak ezagutzea. Planetako sistema morfoklimatiko nagusiak ezagutzea, eta bakoitza bere klima

eta erliebe esanguratsuarekin erlazionatzea. Arroka talde nagusiak identifikatzea, eta haietako bakoitza sortzen duen

prozesua ezagutzea.

Ebaluazio-jarduerakIkaslearen liburuko ebaluazio-jarduerak egin (188. or.). Mendikate mota nagusiak zerrendatu. Sedimentazio-inguruneko dinamikarekin lotutako eskemak osatu. Prozesu geologikoak sailkatu, meteorizazio motaren arabera. Ibaietako maldaren eta uraren ligadura-ahalmenaren arteko erlazioa zehaztu. Akuiferoa zer den zehaztu, eta lurpeko urak higadura, garraioa eta

sedimentazioa nola egiten dituen definitu. Argazkiak erabiliz zenbait kostalde mota identifikatu, eta haietako bakoitza

eragile eta prozesu nagusiekin lotu. Ingurune epeletako klima eta erliebea lotu. Baliabideen karpetako ebaluazio-fitxa egin (65. or.).

giltza 17


4. unitatea. Ekosistemen dinamika


1.1. Helburu didaktikoak Uretako eta lehorreko inguruneen funtsezko ezaugarriak identifikatzea. Ekosistemetako energia-fluxua eta materiaren erabilera ziklikoa ulertzea, eta

bertako organismoen arteko elikadura- eta energia-mailako mendekotasuna identifikatzea.

Ekosistema bateko etapetan egoten diren aldaketak aztertzea.

1.2. Oinarrizko gaitasunak Ekosistemen faktore esanguratsuak ezagutzea. Organismoek bizi diren ingurunera egindako moldaera nagusiak ezagutzea. Ekosistema batean materia eta energia nola transferitzen diren jakitea. Ekosistemaren konplexutasuna denboran zehar aldatuz doala ulertzea.

1.3. Edukiak

Kontzeptuak Ekosistemen osagaiak: biotopoa eta biozenosia. Ekosistemen osagai bakoitza zehazten duten faktore esanguratsuak. Uretako izaki bizidunen moldaera nagusiak. Lehorreko izaki bizidunen moldaera nagusiak. Elikadura-erlazioak ekosistema baten biozenosiko organismoen

elkarreraginaren oinarri gisa. Kate trofikoa eta sare trofikoa kontzeptuak. Maila trofiko kontzeptua eta ekosistema bateko izaki bizidunak sailkatzeko maila

nagusiak. Elikadura-piramidea: kontzeptua eta deskribapena. Ekosistemetako energia-fluxuaren eta materiaren zikloaren deskribapena Karbonoaren, nitrogenoaren eta fosforoaren zikloak. Biomasa eta ekoizpen kontzeptua eta zenbatekoa. Segida kontzeptua eta motak. Espezieen sailkapena, segida batean agertzeko ordenaren arabera. r-ren eta K-ren estrategak, segida mota bakoitzera egokitzeko. Segida baten ezaugarriak: ekosistema baten heldutasun-maila. Izurriteak eta borroka biologikoa. Bioakumulazioa: kontzeptua eta adibideak. Berunaren eraginak hezeguneetako hegaztietan.

Prozedurak Ingurune naturalaren datu fisiko eta kimikoen taulak interpretatzea eta egitea. Zenbait animaliaren zokoari buruzko informazioa aurkitzea eta balioestea. Uretako eta lehorreko moldearen eskema egitea. Ingurune batean eta bestean bizi diren komunitateei buruzko informazioa

aurkitzea. Ekosistemetan kate eta sare trofikoak egitea eta interpretatzea. Zenbait izaki bizidunen maila trofikoari buruzko informazioa aurkitzea, horien

maila trofikoa zehazteko.

giltza 18


Kalkulu errazak egitea zenbait ekosistematako biomasa eta ekoizpena kalkulatzeko.

Ekosistema batek gorabehera motaren baten ondorioz izango duen eboluzioa iragartzea.

Taula aurkeztutako bioakumulazioari buruzko datuak aztertzea. Sare trofiko bat ondorioztatzea eta adieraztea, bioakumuluazioari buruzko

datuetatik abiatuz. Beruna sartzen duten eta sintomak jasaten dituzten organismoak zehaztea.

Balioak Ingurune hurbilaren ezaugarri ekologikoak ezagutzeko interesa. Izaki bizidunak ingurunera moldatzeko moduak ezagutzeko interesa. Ekosistema bateko osagaien funtzioak ezagutzeko interesa eta oreka

mantentzean zer eragin eta parte hartze duten ezagutzeko interesa. Ingurune naturala erlazio estuko sistema multzo gisa ikustea, energia-fluxuaren

eta materiaren zikloen bidez erlazionatua. Ekosistemetan gizakiaren ustiaketak duen eragina balioestea. Giza eraginak ekosistemetan dituen ondorioak balioestea.

1.4. Jarduerak Lurra eratzen duten konpartimentu nagusiak definitu. (errefortzu-lana) Planetako izaki bizidunen arteko elkarreraginaren berri izan. (errefortzu-lana) Fotosintesia nutrizio autotrofoarekin erlazionatu. (errefortzu-lana)

1. Ekosistemak Zenbait ekosistematako biotopoaren eta biozenosiaren ezaugarriei buruzko

taulak eta txostenak egin. (sakontze-lana) Ekosistema bateko populazioaren bideragarritasuna ondorioztatu, populazio hori

definitzen duten parametroek emandako informaziotik abiatuz. Espezie batzuen populazioaren eboluzioaren grafikoak interpretatu, biotopoaren

edo biozenosiaren alderdi batzuk ondorioztatzeko.

2. Izaki bizidunen moldaerak Uretako hiru komunitate nagusiei buruzko informazioa bilatu. Lehorreko eta uretako moldaerei buruzko aldeak islatzen dituzten grafikoak

egin. Animalia batzuek bizi diren inguruarekiko dituzten moldaerak ondorioztatu.

(sakontze-lana)

3. Erlazio trofikoak Taulak egin hainbat izaki bizidun banatzeko maila trofikoaren arabera, haiek zer

jaten duten jakinda. Sare trofiko bateko osagai batzuk desagertzeak ekosisteman zer ondorio izan

ditzakeen ondorioztatu. Zenbait ingurunetako ekosistemetako kate eta sare trofikoak egin.

4. Energiaren eta materiaren zirkulazioa Elikadura-piramideak egin. Ekosistema batzuetako biomasa eta ekoizpena kalkulatu, eta emaitzak

interpretatu. Ekosistema bateko organismoen maila trofikoa ondorioztatu, biomasa- eta

ekoizpen-datuetatik abiatuz. (sakontze-lana)

5. Segidak

giltza 19


Segida mota zehaztu, parámetro batzuk aztertuta, hala nola espezieen estrategia mota, biodibertsitatea edo sare trofikoen konplexutasuna.

Zenbait izurrite motari buruzko informazioa aurkitu, eta izurriteak kontrolatzeko modurik egokiena argudiatu.


Ikertu: Betunaren bioakumulazioa Datuak aztertu, eta piramide eta kate trofiko bat egin ondorioetatik abiatuz. Organismoen maila trofikoa ondorioztatu, berun kantitatearen arabera. Bioakumulazioaren egiazko kasu bati buruzko informazioa aurkitu.

Gehiago jakiteko eta Pentsatzeko Ekosistemakoak ez diren espezieak sartzeak zer ondorio dituen jakin.

(sakontze-lana) Ekosistemen dinamika giza populazioari buruzko Malthusen teoriekin lotu.

(sakontze-lana)

1.5. Ebaluazioa

Ebaluazio-irizpideak Lehorreko eta uretako ekosistema nagusien ezaugarriak ezagutzea, izaki

bizidunen moldaerak eta bizi diren inguruneko faktore abiotikoak deskribatuz. Ekosistema bateko faktore abiotikoen eta biotikoen arteko erlazioak ezartzea,

bertako elikadura-erlazioak zehaztea, eta ekosistema horretako materiaren zikloa eta energia-fluxua deskribatzea.

Ekosistemetan gorabeherak eragiten dituzten faktore batzuen ondoriozko aldaketak ezartzea.

Ebaluazio-jarduerakIkaslearen liburuko ebaluazio-jarduerak egin (189. or.). Biotopoa baldintzatzen duten ingurumen-faktoreak azaldu. Kanpoko espezie batek espezie autoktonoen jaiotza- eta heriotza-tasan dituen

ondorioak zehaztu. Uretako animalien moldaerei buruzko zenbait galderari erantzun. Ekosistema bateko energia-fluxuarekin eta materiaren zikloarekin lotutako

prozesu nagusiak deskribatu. Sare trofiko bat osatu. Karbonoaren zikloa azaldu eskematikoki. Segida mota eta haren ezaugarriak identifikatu, irudiak oinarri hartuz.Baliabideen karpetako ebaluazio-fitxa egin (79. or.).

giltza 20


5. unitatea. Ingurumena eta haren kudeaketa


1.1. Helburu didaktikoak Baliabide natural eta inpaktu kontzeptuak ulertzea. Ingurumen-inpaktuen prebentzio-neurriak eta neurri zuzentzaileak eta haiek

aplikatzeko moduak zein diren jakiteko interesa izatea. Munduko herrialderik pobreenetako baliabide-arazoekiko eta ingurumen-

inpaktuekiko elkartasuna adieraztea.

1.2. Oinarrizko gaitasunak Giza jarduerak sistema naturalen orekan duen inpaktua baloratzea. Ingurumenean giza jarduera murrizteko banako eta gizarte-mailako jarrerak

ezagutzea eta integratzea. Ingurumen-araudia betetzen duten produktuak eta zerbitzuak ezagutzen jakitea.

1.3. Edukiak

Kontzeptuak Ingurumen kontzeptua, bertako sistemak eta faktore eragileak. Gaiaren teoria. Materiaren eta energiaren oreka ingurumenean. Ingurumen-inpaktu kontzeptua eta definitzen duten ezaugarriak. Ingurumen-inpaktu motak, ustiatutako baliabideen arabera. Ingurumen-inpaktuen prebentzio-neurriak eta neurri zuzentzaileak. Zenbait inpaktu motaren zergatiei buruzko hipotesi zientifikoak egitea. Atalarekin zerikusia duten kontzeptuak definitzeko terminología zientifiko egokia

erabiltzea Ingurumen-arrisku kontzeptua. Ingurumen-arrisku motak eta haiek definitzeko ezaugarriak. Ingurumen-arriskuen neurri iragarleak, prebentziokoak eta zuzentzaileak Baso-suteak: eragiten dituzten inpaktuak eta prebentzio-neurri nagusiak. Ingurumen-kudeaketa kontzeptua eta haren aplikazioa. Prebentzio-kudeaketa: motak eta aplikazioak. Kudeaketa zuzentzailea: motak eta aplikazioak. Karbono dioxidoaren ingurumen-inpaktua. Zenbait jarduerak atmosferara CO2-a igortzeko zergatiak.

Prozedurak Testu zientifikoak aztertzea eta berehalako inplikazioak interpretatzea. Lurrak hartzen eta igortzen duen energiari buruzko grafikoak interpretatzea. Grafikoak interpretatzea eta interpretazio horretatik ondorioak ateratzea. Zenbait ingurumen-arriskuri buruzko informazioa bilatzea. Grafikoak interpretatzea eta interpretazio horretatik ondorioak ateratzea. Gune babestuei buruzko informazioa bilatzea, prebentzioko ingurumen-

kudeaketaren adibide gisa. Etxean karbono dioxidoa sortzen duten jarduerei buruzko informazioa biltzea. Kalkulu xumeak egitea, kontuan hartutako jarduera bakoitzeko CO2-aren

isurpen-faktoreak jakinda.

giltza 21


Balioak Teoria eta eredu zientifikoen garrantzia balioestea. Ingurumena hura osatzen duten sistemen arteko materia- eta energia-orekaren

emaitza dela ohartzea. Talde-lanak egiteko lankidetza eta erantzukizuna. Baso-suteek ingurumenean dituzten inpaktuak baloratzea, eta banaka edo

taldeka har daitezkeen prebentzio-neurri nagusiak zein diren jakiteko interesa izatea.

Ingurumena zaintzeko gure esku dagoela jabetzea. Arrazoitutako argudioak egitea, ingurumena errespetatzeko jarrera aldeztu ahal

izateko. Ingurumena zaintzea gure banako ekintzen mende ere badagoela ohartzea.

1.4. Jarduerak Ingurumen-faktore nagusiak zerrendatu eta izaki bizidunei nola eragiten dieten

azaldu. (errefortzu-lana) Ekosistema bateko energia-fluxua eta materiaren zikloa azaldu. (errefortzu-lana) Ekosistema baten dibertsitatea bere heldutasun-mailarekin lotu. (errefortzu-lana)

1. Ingurumenaren dinamika Ingurumen-orekari buruzko teorien arrazoizko azalpena eman. (errefortzu-lana) Gaiaren teoriaren inplikazioei buruzko testu zientifiko bat interpretatu. (sakontze-

lana) Ingurumeneko materia- eta energia-orekaren inguruko zenbait baieztapeni

buruzko azterketa kritikoa egin. Uraren zikloari buruzko eskema aztertu.

2. Ingurumen-inpaktuak Ingurumen-inpaktuekin lotutako kontzeptuak definitu. (errefortzu-lana) Zenbait motatako giza jardueren ondorioz sor daitezkeen ingurumen-inpaktuak

zehaztu. (sakontze-lana) Edateko ur gutxi egotea arintzeko prebentzio-neurriak eta neurri zuzentzaileak

ondorioztatu. (sakontze-lana) Taldean txosten bat egin, etxeko ura berriro erabiltzeko mekanismo posibleei

buruz, kontsumoa murriztu ahal izateko.

3. Ingurumen-arriskuak Gure ingurune zabalean 2005era arte egondako suteen zergatiei buruzko

grafikoa interpretatu eta ondorioak atera. Tsunamiei buruzko informazioa bilatu, eta neurri iragarle, prebentzioko eta

zuzentzaile nagusiak azaldu. Ingurumen-arriskuaren eta ingurumen-inpaktuaren arteko aldea azaldu.

(errefortzu-lana) Zerrenda bat hartu, eta zehaztu zein kontzeptu dagozkien arrisku naturalak, eta

zein, arrisku antropikoei. (sakontze-lana)

4. Ingurumenaren kudeaketa Ingurumenaren kudeaketa ezinbestekoa zergatik den azaldu. Grafikoak interpretatu, munduko biodibertsitatearen galerari buruzkoak eta

Espainiako estutako gas-isuriei buruzkoak. (sakontze-lana) Berreskuratze ekologikoa zehaztu, adibide bat oinarri hartuz. (sakontze-lana) Ekoetiketei buruzko txosten bat egin.

Laburpena Unitateko eduki nagusiak antzeman eta berrikusi.

giltza 22


Unitateko edukien zerrenda atal honetako eskemarekin osatu.

Ikertu: Energia-kontsumoa eta CO2-a Taula bat osatu, jarduera bakoitzeko urteko kontsumoari buruzkoa eta familiako

kide bakoitzak guztira isurtzen duen karbono dioxidoari buruzkoa. Banaka eta ikasgela-mailan lortutako emaitzak talde handian aipatu. Banako neurrien zerrenda egin, etxean karbono dioxidoaren isuriak murrizteko.

Gehiago jakiteko eta Pentsatzeko Sismograma bat interpretatu. (sakontze-lana) Meategien inpaktua ebaluatu. (sakontze-lana)

1.5. Ebaluazioa

Ebaluazio-irizpideak Gizakiak ingurune naturalean eragindako gorabehera batzuen zergatiak eta

ondorioak identifikatzea: basamortutzearena, baliabideak agortzearena edo espezieak desagertzearena.

Ingurumen-inpaktua eta ingurumen-arriskua bereiztea. Ingurumen-inpaktu nagusiak murrizteko arrazoizko neurriak proposatzea. Gizadiak mundu-mailan dituen arazoak eta erronkak aztertzea, zientziaren eta

teknologiaren erantzukizuna aitortzea, eta haiek konpontzeko eta etorkizun iraunkorrena aurrera egiteko zientzia eta teknologia erabili beharra aitortzea.

Ingurumenean materiaren eta energiaren transferentzia nola egiten den azaltzea, eta gizakiak baliabide batzuen kudeaketa iraunkorra egitearen ondorio praktikoak ondorioztatzea.

Ebaluazio-jarduerakIkaslearen liburuko ebaluazio-jarduerak egin (190. or.). Honako hauek lotzen diren eskema bat egin: baliabidea, inpaktua, arriskua eta

kudeaketa. Atmosferak jasaten duen ingurumen-inpaktu nagusia azaldu, eta zergatik,

ondorioak eta hura gutxitzeko balizko prebentzio-neurriak eta neurri zuzentzaileak zerrendatu.

Ingurumenaren oreka energetikoari buruzko testua osatu. Energia ustiatzeko moduek sor ditzaketen ingurumen-inpaktuak azaldu. Energia berriztagarriak zer diren zehaztu, eta adibide batzuk eman. Uraren kontsumoa hainbat eremutan murrizteko prebentzio-neurrien taula osatu. Zerrenda bateko arrisku geologikoak sailkatu, motaren arabera. Ingurumen-inpaktuaren ebaluazioen xedeak azaldu, azalpenak adibideekin

osatuz.Baliabideen karpetako ebaluazio-fitxa egin (93. or.).

giltza 23


6. unitatea. Ugalketa: zelulatik organismora


1.1. Helburu didaktikoak Ziklo zelularra eta haren faseetako bakoitza zertan diren jakitea. Ugalketa asexualaren eta sexualaren arteko aldeak ulertzea. Mitosiaren eta meiosiaren arteko aldeak ulertzea. Bi prozesuen garantiza eta haiek zuzen garatu beharra balioestea.

1.2. Oinarrizko gaitasunak Izaki bizidunak aztertzeko metodo batzuk ezagutzea eta erabiltzea; adibidez,

mikroskopio optikoa. Teoria zelularraren postulatuak aplikatzea, hainbat izaki bizidunen azterketan. Ziklo zelularraren ezaugarriak eta mitosiaren eta meiosiaren esanahia biologikoa

ezagutzea. Zientzialariek biologiaren historian egindako ekarpenak balioestea.

1.3. Edukiak

Kontzeptuak Teoria zelularra eta izaki bizidunen antolaketa-mailak. Mikroskopioa zelula aztertzeko tresna gisa. Zelula prokariotoen eta eukariotoen morfologia. Nukleo zelularra. ADNaren azterketa: osaera, egitura eta propietateak. Ziklo zelularra: interfasea, zatiketa zelularra eta bien esanahi biologikoa. Mitosia: mekanika eta faseak. Zitozinesia. Ugalketa asexuala: motak eta ezaugarriak. Ugalketa sexuala: prozesuak eta ezaugarriak. Ugalketa asexuala eta sexuala konparatzea. Meiosia: gametoak sortzen dituen zatiketa mota. Mitosia eta meiosia konparatzea. Meiosiaren faseak eta prozesuak. Giza gametogenesia: obogenesia eta espermatogenesia. Legamien ezaugarriak.

Prozedurak Mikroargazki batetik abiatuz zelula baten neurria jakiteko kalkulu errazak egitea. Nukleo eukariotoaren antolaketarekin lotutako testu zientifikoen zatiak aztertzea. Mitosiaren faseak identifikatzea mikroargazkietan eta eskemetan. Ugalketa motak identifikatzea eskemetatik abiatuz. Ugalketa zelularrarekin lotutako testu zientifikoen zatiak aztertzea. Meiosiaren faseak identifikatzea, mikroargazkietatik eta eskemetatik abiatuta Meiosiari buruzko eskemak egitea. Legamia-zelulak prestatzea, mikroskopio optikoan ikusteko. Legamien gemazioari behatzea eta ezaugarriak ikustea Laborategia eta tresnak erabiltzeko arauak errespetatzea, baita bertako

segurtasun-arauak ere.

Balioak

giltza 24


Lan zientifikoan ohitura zorrotzak eta zehatzak hartzea. Ziklo zelularra erregulatzearen garrantziaren balioespen zientifikoa. Ugalketa-estrategiak espezie baten biziraupenerako duen garantiza balioestea. Ugalketa-estrategiak ezagutzeko interesa. Giza gametoak nola sortzen diren jakiteko interesa izatea. Lan zientifikoan ohitura zorrotzak eta zehatzak hartzea.

1.4. Jarduerak Funtzio zelularrak azaldu. (errefortzu-lana) Mitosiaren lau faseak izendatu. (errefortzu-lana) Giza ugalzelulak identifikatu. (errefortzu-lana)

1. Izaki bizidunak eta haien antolaera Mikroskopio elektronikoan ikusita zelularen neurria kalkulatu. (errefortzu-lana) Zelularen atalak identifikatu, argazkiak eta eskemak abiapuntu hartuz. Dotazio kromosomiko ezaguneko zelulen kariotipoak egin, eta eskemak

marraztu. Kromosomen argazkiak oinarri hartuz, dotazio kromosomikoa aztertu.

(errefortzu-lana).

2. Ziklo zelularra Mitosiaren faseetako prozesu nagusiak zehaztu. Mitosi bidezko zatiketa zelularraren kontzeptu batzuk definitu. (errefortzu-lana) Mitosiaren faseei buruzko eskema adierazgarriak kronologikoki ordenatu.

(sakontze-lana) Ziklo zelularrari buruzko baieztapen batzuk egia diren zehaztu.

3. Izaki bizidunen ugalketa Ugalketa-estrategien arteko aldeak ezagutu. (errefortzu-lana) Ugalketarekin lotutako egitura zelularrak identifikatu, eskemetatik abiatuz. Ugalketa asexual motei buruzko informazioa eta adibideak aurkitu. (sakontze-

lana) Izaki bizidun baten ugalketa mota zehaztu, testu batetik abiatuz. (sakontze-lana)

4. Gametoen sorrera Zelula baten dotazio kromosomikoa zehaztu, zatiketa motaren arabera.

(errefortzu-lana) Meiosiaren eskema egin, dotazio kromosomiko jakineko zelula batetik abiatuz. Mitosiaren eta meiosiaren arteko konparazio-taula egin. Giza gametoen egitura zelularrari buruzko informazioa bilatu. Prozesurik adierazgarrienak meiosiaren zer fasetan gertatzen diren identifikatu.

(sakontze-lana)


Ikertu: Legamietako gemazioari behatzea Zelulak marraztu eta behatutako egiturak identifikatu. Behatutako egituren forma eta legamietako gemazio-prozesua lotu. Tindatutako laginaren eta tindatu gabearen arteko aldeak deskribatu. Lagina prestatu aurretik, glukosa-disoluzioa zergatik botatzen zaion zehaztu.

Gehiago jakiteko eta Pentsatzeko

giltza 25


Mikroorganismoak elikagaigintzan nola aplika daitezkeen jakin. (sakontze-lana) Minbiziaren oinarri zelularrak eta saihestu beharreko arrisku-faktoreak zein diren

jakin. (sakontze-lana)

1.5. Ebaluazioa

Ebaluazio-irizpideak Ugalketa zelularra deskribatzea, meiosiaren eta mitosiaren arteko alde nagusiak

adieraziz, baita bi horien xedeak ere. Teoria zelularraren oinarrizko datu batzuk arrazoituz azaltzea. Teoria zelularraren postulatu batzuk zenbait motatako izaki bizidunen azterketan

aplikatzea. Zelula prokariotoen, landare-zelula eukariotoen eta animalia-zelula eukariotoen

egitura bereizgarriak identifikatzea, eta elementu zelular bakoitza bere funtzio biologikoarekin lotzea.

Ziklo zelularraren ezaugarriak ezagutzea, eta mitosia eta meiosia ziklo horretako zer unetan gertatzen diren jakitea, baita haien esanahi biologikoa ere.

Mitosiaren eta meiosiaren fase bakoitzeko fenomeno nagusiak ezagutzea. Giza gametogenesiaren ezaugarri nagusiak identifikatzea.

Ebaluazio-jarduerakIkaslearen liburuko ebaluazio-jarduerak egin (191. or.). Landare- eta animalia-zelula eukariotoetako eta zelula prokariotoetako egitura

batzuen presentziari buruzko konparazio-taula osatu. Zelularen eskema batean egitura nagusien kokapena adierazi. Zenbait zelula motaren dotazio kromosomikoei buruzko testu bat termino

zientifiko egokiekin osatu. Mitosiaren eta meiosiaren konparazio-taula egin. Zenbait prozesu zelular gertatzen diren meiosiaren faseak identifikatu. Giza gametogenesiari buruzko baieztapen batzuk egia diren zehaztuBaliabideen karpetako ebaluazio-fitxa egin (107. or.).

giltza 26


7. unitatea. Karaktereen herentzia eta transmisioa


1.1. Helburu didaktikoak Geneak eta haien aleloak zer diren eta nola adierazten diren jakitea. Karaktere heredagarriak belaunaldiz belaunaldi nola transmititzen diren ulertzea. Giza karaktere batzuk nola heredatzen diren ulertzea. Genetika-problema errazak ebaztea. Bioteknologia genetikoaren aurrerapenen eragin ekologikoak, sozialak eta

etikoak ezagutzea.

1.2. Oinarrizko gaitasunak Geneek ADNa dutela eta kromosometan daudela jakitea. Mutazio kontzeptua eta aldagarritasun genetikoarekin duen erlazioa ulertzea. Karaktereen herentziaren oinarri genetikoak ezagutzea eta interpretatzea izaki

bizidun guztietan eta, bereziki, gizakian. Material genetikoa manipulatzearekin erlazionatutako tekniken ezagutza kritikoa

eskaintzea eta ezagutzea.

1.3. Edukiak

Kontzeptuak ADNa: informazio genetikoa duen molekula. Kromosoma: ADNaren antolakuntza-egitura. Aleloak: genotipo eta fenotipo kontzeptuak. Informazio genetikoaren transmisioa. Mutazioak. Geneen adierazpena: herentzia. Herentzia gainartzailea, kodominatzailea eta bitartekoa. Sexuaren herentzia eta sexuari lotutako herentzia. Alelo anizkoitzen herentzia: AB0 odol-taldea gizakian. Herentziaren azterketa: zuhaitz genealogikoak. Mendelen lanen inguru historikoa. Mendelen legeak. Ingeniaritza genetiko kontzeptua. Organismoen klonazioa. Organismo transgenikoak. Giza genoma proiektua. ADNaren ezaugarriak.

Prozedurak Gizakian karaktere heredagarriak eta ez-heredagarriak identifikatzea. Mutazioak identifikatzea kariotipoen argazkietatik. Idazkera zientifikoa erabiltzea, banako batek karaktere baterako duen genotipoa

adierazteko. Herentzia mota zehaztea, ondorengoetan karaktere batek izan duen

adierazpenari begiratuz. Banako baten sexua zehaztea, kariotipoen argazkietatik. Odol-transfusioen bideragarritasuna aztertzea, AB0 sistema kontuan izanda. Mendelen legeak aplikatzea, genetika-problema errazak ebazteko.

giltza 27


Ondorioak ateratzea, datuen tratamendu estatistikoa erabiliz. Manipulazio genetikoarekin zerikusia duten testu zientifikoak aztertzea. Labore transgenikoek hartzen dituzten eremuen grafikoak aztertzea. Listuko zelula epitelialetatik ADNa ateratzea. Zelula epitelialen ADNaren ezaugarriak aztertzea eta identifikatzea. Laborategia eta tresnak erabiltzeko arauak errespetatzea, baita bertako

segurtasun-arauak ere.

Balioak Ezaugarri fisikoetan oinarritutako banakoen aldeak toleratzea eta errespetatzea,

eta alde horiekiko bazterkeria oro arbuiatzea. Gizakiaren bizi-baldintzak hobetzeko ezagutza zientifikoak izan duen eta

baduen aurrerapena balioestea. Lan zientifikoak etengabe jardutea, ahalegintzea eta ahaleginari eustea

eskatzen duela aitortzea. Teoria eta eredu zientifikoen garrantzia balioestea. Genetikaren azterketek medikuntzako eta nekazaritzako elikagaien industriako

teknika berriak garatzeko izan duten zerikusia aztertzea. Irizpide argudiatuak izatea, medikuntzako eta nekazaritzako elikagaien

industriako berrikuntzen aurrean. Esperimentuak zuzen egiteko eta txostenak egiteko interesa.

1.4. Jarduerak ADNaren banaketa zelularra adierazi. (errefortzu-lana) Gametoak sortzea zer banaketa zelular motak ahalbidetzen duen esan.

(errefortzu-lana) Dotazio haploidea eta dotazio diploidea zer diren azaldu. (errefortzu-lana) Kariotipoa zer den deskribatu. (errefortzu-lana)

1. Informazio genetikoa Taula bat osatu, eskatutako genotipoetarako adierazpen zientifiko egokia

erabiliz. (errefortzu-lana) Larruazaleko minbizia eta UV izpiak lotu, agente mutagenoak baitira, eta

oinarrizko prebentzio-neurriak ezagutu. Mutazio genomikoak identifikatu, kariotipo bat aztertuz. (sakontze-lana) Giza karaktere heredagarriak eta ez-heredagarriak identifikatu.

2. Geneen adierazpena: herentzia Karaktere baterako banako baten fenotipoa zehaztu, genotipoa eta herentzia

mota jakinda. Karaktere baten herentzia mota zehaztu, ondorengoetan nola adierazi den

ikusita. Banako baten sexua zehaztu, haren kariotipoa aztertuz. Banako baten genotipoa ondorioztatu AB0 odol-talderako, antigorputzen

aglutinazioaren azterketatik. Gaixotasun genetiko batzuen herentzia aztertu, zuhaitz genealogikoetatik

abiatuz.

3. Mendelen legeak Gurutzatzeak egin, Mendelen legeak erabiliz. Mendelen legeren baten enuntziatuarekin bat datozen gurutzatze-eskemak

adierazi.

4. Ingeniaritza genetikoa Transgenikoak erabiltzearen abantailak eta desabantailak taula batean adierazi.

giltza 28


Interes komertzialeko landare batean herbizida bati aurre egiten dion gene bat sartzea erabilgarria nola izan daitekeen azaldu.

Giza Genomari buruzko Adierazpen Unibertsaleko puntuak kontuan zergatik hartu behar diren arrazoitu. (sakontze-lana)

Txosten bat egin, transgenikoen erabilerari eta haren ondorio etikoei buruz.


Ikertu: ADNa ateratzea ADNaren harizpiak marraztu eta laginean duen forma deskribatu. Prestakuntzan zenbait erreaktibo zergatik erabili behar diren zehaztu.

Gehiago jakiteko eta Pentsatzeko Enbrioien diagnostiko genetikoa zertan den jakin. (sakontze-lana) Giza gene aurkitu berriak patentatzearen aldeko eta kontrako argudioak

ebaluatu. (sakontze-lana)

1.5. Ebaluazioa

Ebaluazio-irizpideak Kontzeptuak zuzen erabiltzea: aleloa, herentzia, genotipoa, fenotipoa, ADNa. Gizakian sexua zehazteko mekanismoa ezagutzea. Gurutzatze mota batzuetan genetika-problema praktikoak ebaztea, Mendelen

legeak erabiliz. Karaktere batzuen transmisioaren ikerketan hartutako ezagutza batzuk gure

espeziean aplikatzea. Karaktere batzuen herentziari buruzko informazioa interpretatzen jakitea, zuhaitz

genealogikoetatik abiatuz. Ingeniaritza genetikoaren metodo batzuk eta haien oinarri zientifikoak lotzea. Ingeniaritza genetikoaren egungo aurrerapenen eraginak kritikoki baloratzen

jakitea.

Ebaluazio-jarduerakIkaslearen liburuko ebaluazio-jarduerak egin (192. or.). Informazio genetikoaren antolakuntzari buruzko galderei erantzun. Zentzuzko esaldiak egin, honelako kontzeptuak zuzen erabiliz: aleloa,

homozigotoa, heterozigotoa, zigotoa, gametoa, haploidea, diploidea. Mutazioa definitu eta izan ditzakeen ondorioak deskribatu. Herentzia motari buruzko taula osatu, genotipoetatik edo haien adierazpen

zientifikoetatik. Gizakien arteko odol-transfusio baten bideragarritasuna ondorioztatu. Karaktere baten herentzia mota interpretatu, zuhaitz genealogiko bateko

informaziotik abiatuz. Mendelen legeei buruzko baieztapenen egiantzekotasuna zehaztu. Organismo transgenikoak erabiltzearen arazoak deskribatu.Baliabideen karpetako ebaluazio-fitxa egin (121. or.).

giltza 29


8. unitatea. Espezieen jatorria eta eboluzioa


1.1. Helburu didaktikoak Egungo espezieen dibertsitatea azaltzen saiatu diren teoriak ulertzea. Espezieen eboluzioan parte hartzen duten faktoreak zein diren jakitea. Hominizazio-prozesuaren alderdi nagusiak laburtzea. Eboluzioaren eta planetako biziaren etorkizunean gizakiak duen erantzukizuna

ulertzea.

1.2. Oinarrizko gaitasunak Izaki bizidunen eboluzioa eta banaketa lotzea. Biologiaren historian zientzialariak egindako ekarpenak balioestea. Biodibertsitatearen erantzulea eboluzioa dela baieztatzen duten frogak

ezagutzea. Gizakiaren eboluzio biologikoaren funtsezko aldaketa anatomikoak ezagutzea.

1.3. Edukiak

Kontzeptuak Espezieen jatorria. Fijismoa eta katastrofismoa. Lamarckismoa: eskuratutako karaktereen herentziaren teoria. Darwinen behaketak Beaglen egindako bidaian. Darwinismoa: eboluzioaren teoria, teoriaren oinarriak eta teoriari egindako

kritikak. Neodarwinismoa: teoria sintetikoaren oinarrizko mekanismoak. Iraungitzea eta giza espeziearen zeregina. Erregistro fosila: eskaintzen duen informazioa eta dituen arazoak. Anatomia konparatua: organo homologoak, analogoak eta aztarna-organoak. Enbriologia konparatua. ADNaren konparazioa. Biogeografia. Giza espeziearen generoa eta filiazioa. Hankabikotasuna: aldaketa anatomikoak. Garezurrak eboluzioan izandako edukiera-hazkundea eta horrek Homo

generoaren kultura-eboluzioarekin duen erlazioa. Homo generoko espezieen garezurraren anatomia konparatzea. Egungo gizakiaren jatorria. Anemia faltziformearen deskribapena eta etiologia. Anemia faltziformearen eta paludismoaren aleloaren banaketaren arteko

erlazioa.

Prozedurak Teoria kreazionistak eta eboluzionistak bereiztea. Animalia batzuen eboluzioa azaltzea, espezieen jatorriari buruzko teorien

arabera. Espezieen jatorriari buruzko teoria identifikatzea, enuntziatu edo adibide

hipotetikoak oinarri hartuz. Fosil bat datatzeko metodorik egokiena zehaztea.

giltza 30


Eboluzioaren ikuspegitik egitura motak identifikatzea, zenbait espezieren organo ahaideen zerrenda bat emanda.

Gertuko espezie batzuen ADN sekuentziak aztertzea eta haien arteko erlazio ebolutiboa zehaztea.

Zenbait hominidoen garezurra identifikatzea eta kronologikoki ordenatzea. Planisferio batean malariaren banaketa aztertzea, eta malariaren aleloaren eta

anemia faltziformearen aleloaren banaketa konparatzea. Eskura dauden datuekin ondorioak ateratzea.

Balioak Zientzialarien lana historian egindako ekarpen jarraitutzat hartzea, batzuetan

ekarpen horiek kontraesankorrak izan arren. Argudio zientifikoak gaur egun zientziak eskaintzen digun ezagutzan oinarritzea. Froga zientifikoak teoria zientifikoak oinarritzeko ezinbestekoak direla jabetzea. Gure espeziearen jatorria eta eboluzioa ezagutzeko interesa. Bi gaixotasunei buruzko informazioa aurkitzeko eta kideekin banatzeko interesa

izatea.

1.4. Jarduerak Mutazioa zer den azaldu. (errefortzu-lana) Herentziazko informazioa duen molekula deskribatu. (errefortzu-lana)

1. Espezieen jatorria Historian espezieen jatorriari buruz izan diren teoria moten arteko aldeak

zerrendatu. (errefortzu-lana) Gure espeziaren dibertsitate handia erakusten duten giza ezaugarriak bilatu. Pinguinoen hegoen eboluzioa azaldu, Lamarcken, Darwinen eta teoria

neodarwinisten arabera. (sakontze-lana) Honako hauek bereizi eta adibide batean adierazi: aldagarritasuna, moldatzea,

ingurumen-aldaketa hautatzailea, hautespen naturala.

2. Eboluzioaren frogak Erregistro fusilaren azterketak dituen zailtasunak arrazoitu. (errefortzu-lana) Zerrenda bateko organo homologoak, analogoak edo aztarna-organoak

zehaztu. Lau espezie desberdin baina gertukoren kladograma bat egin, ADN sekuentzia

bat interpretatuta. Zelula ez-ugalkorren mutazioek espeziearen eboluzioan eraginik zergatik ez

duten azaldu. Hautespen naturalaren ondorioak eta gizakiak egindako hautespen

artifizialarenak lotu.

3. Gizakiaren eboluzioa Hankabikotasunak gizakiarentzat ekarritako abantailak zerrendatu. Gizakiaren eboluzio-historiarekin lotutako termino nagusiak definitu. Homo generoaren zenbait espezieren garezurrak kronologikoki ordenatu.


Ikertu: Malariari egokitzeko moldaera bat Malariaren munduko banaketari buruzko mapa batean egun HbS aleloak duen

banaketa adierazi.

giltza 31


Malariarik ez dagoen eremu batzuetan HbS aleloa oso zabalduta zergatik dagoen arrazoitu.

Planetatik malaria iraungiz gero, HbS aleloaren maiztasunarekin zer gertatuko litzatekeen adierazi.

Gehiago jakiteko eta Pentsatzeko Antibiotikoak erantzukizunez kontsumitzea beharrezkoa zergatik den arrazoitu.

(sakontze-lana) Irizpide zientifikoak eta ez-zientifikoak bereizi, Darwinek eboluzioari buruzko

bere teoria plazaratzean eduki zuen oposizioa aztertuz. (sakontze-lana)

1.5. Ebaluazioa

Ebaluazio-irizpideak Historian errepikatu diren eboluzioaren teorien oinarriak ulertzea, eta

bakoitzaren enuntziatuak ezagutzea. Eboluzioaren teoria argitaratzeak eragindako eztabaida zientifikoak, sozialak eta

erlijiosoak arrazoituz azaltzea. Eboluzioaren oinarrizko mekanismoek nola jarduten duten jakitea. Ingurunearen eta eboluzioaren arteko erlazio ulertzea, izaki bizidunen moldaera

nagusiak azpimarratuz. Espezieen eboluzioari buruzko froga mota nagusiak zuzen interpretatzea. Giza eboluzioari lotutako aldaketa anatomiko nagusiak ezagutzea.

Ebaluazio-jarduerakIkaslearen liburuko ebaluazio-jarduerak egin (193. or.). Lamarcken arabera eboluzio-aldaketa zer den azaldu. Testu bat osatu, Darwinen teoriarekin zerikusia duten terminoak zuzen erabiliz. Baieztapen batzuk eta baieztapenetan deskribatzen den espezieen jatorriari

buruzko teoria lotu. Egungo irizpide zientifikoekin azaldu gertuko uharteetan bizi diren espezieen

arteko aldeak justifikatu Adibide bidez azaldu organo homologoen, analogoen eta aztarna-organoen

arteko aldeak. Txinpantzearen eta gizakiaren ADNaren arteko aldeen zergatia ondorioztatu. Homo generoaren eboluzioari buruzko grafikoa osatu.Baliabideen karpetako ebaluazio-fitxa egin (135. or.).

giltza 32

· web viewzelula prokariotoen, landare-zelula eukariotoen eta animalia-zelula eukariotoen egitura...

Documents