27

Historia de España

TEMA 2ºA PENÍNSULA IBÉRICA NA IDADE MEDIA (Séculos VIII ao XV)

Esquema

1. Al-Ándaluso a conquistao etapas políticas

• emirato dependente• emirato independente• califato• reinos taifas e invasións

▪ almorábides▪ almohades▪ reino nazarí de Granada

o organización política e administración• goberno• administración• Facenda

o economía• sector primario: agricultura e gandaría• sector secundario: artesanía e industria• sector terciario: o comercio

o sociedadeo cultura e arte

2. os reinos cristiáns. A Alta Idade Mediaorixe e evolución:

- Asturias- León- Castela- Navarra- Aragón- a Marca Hispánica

expansión e formas de ocupación do territorio- inicio da expansión e ocupación dos vals- modelos de repoboación- sistemas de goberno

as tres culturas

3. os reinos cristiáns na Baixa Idade Media. as crises baixomedievais

27

Historia de España- crisis demográfica- crisis económica

organización política e institucións de goberno- Castela- Aragón

conflitos en Castela- conflitos políticos- conflitos sociais

crise e conflitos en Aragón- conflitos políticos- conflitos sociais

expansionismos aragonésexpansionismo castelá

4. Galicia na Idade Media (ver Historia de Galicia)

1. AL-ÁNDALUSTras a morte de Mahoma (632), os árabes islamizados (musulmáns) comezaron un proceso de unificación da península arábiga, para despois lanzarse a estender o Islam polo mundo.Na súa expansión, ocuparon o norte de África e, no ano 711, iniciaron a conquista da Península Ibérica, paso obrigado cara a Europa. En poucos anos ocuparon toda a Península, salvo unha pequena franxa na cornixa cantábrica e algunha zona dos Pireneos, desde onde se organizou a resistencia cristiá. A presenza musulmá na Península estendeuse até 1492 en que foron expulsados tras a conquista de Granada polos Reis Católicos. Nese tempo, desenvolveuse unha sociedade heteroxénea, urbana e avanzada na súa época, sobre todo se a comparamos cos reinos cristiáns europeos. A pesar diso, neses case oito séculos de permanencia na Península, a extensión e a unidade do territorio controlado polos musulmáns variou, aínda que sempre recibiu o nome de Al-Ándalus.A conquista (711-718).No ano 711, un pequeno exército expedicionario musulmán dirixido por Tariq ibn Ziya, lugartenente do gobernador musulmán do norte de África, chegou á península como aliado dunha das faccións visigodas que loitaban polo control do reino tras a morte do rei visigodo. Na batalla de Guadalete (711) o último rei visigodo, Rodrigo, é derrotado. Nos anos seguintes, os musulmáns acabaron dominando a Península, excepto a cornixa cantábrica.

27

Historia de EspañaEsta rápida expansión ten tres causas principais:

o a debilidade do reino visigodo minado por continuas guerras civís, o a maioría da nobreza e dos altos cargos do Estado visigodo preferiron pactar

co novo poder.o a indiferenza ou axuda, do resto da poboación hispanorromana.

ETAPAS POLÍTICASEMIRATO DEPENDENTE DE DAMASCO (711-756). Os novos territorios conquistados convertéronse nunha provincia máis do gran imperio Omeya. O califa1 de Damasco nomeaba aos gobernadores (emires2). Os conquistadores musulmáns non eran un grupo homoxéneo e aqueles que participaron na conquista establecéronse en distintas zonas: árabes no Guadalquivir, sirios en Granada e os bérberes, os máis numerosos, no norte e centro da península. Os enfrontamentos entre os seus diferentes líderes foron continuos xa que non pertencía ás mesmas clases sociais e, na repartición de terras, uns saíran máis prexudicados que outros.Na súa expansión cara ao interior de Europa víronse freados polos francos na batalla de Poitiers (732). Tamén, durante este período, prodúcese a aparición dos primeiros núcleos de resistencia no norte peninsular: cornixa cantábrica e na zona pirenaica.No ano 750 produciuse o derrocamento da dinastía Omeia en Damasco e dáse inicio a unha nova dinastía : os Abbásidas (capital en Bagdad). Todos os membros da familia Omeia morreron salvo Abd-al-Rahman. Este buscou refuxio no norte de África xa que a súa nai era bérber, de aí pasou a asentarse na península e, tras dominala, estableceu o seu capital en Córdoba.

EMIRATO INDEPENDENTE (756-912).

1 Califato: Estado autocrático musulmán onde o califa, monarca, ten todo o poder político e relixioso.2 emirato: división territorial do califato (especie de provincia). O emir ten poderes políticos pero non relixiosos.

27

Historia de EspañaCon Abd-al-Rahman I (756-788), Al-Ándalus independízase politicamente do Califa de Bagdad, aínda que segue mantendo unha dependencia relixiosa.Neste período prodúcese a consolidación do Estado andalusí e o afianzamento de a autoridade do emir, grazas á creación dun exército permanente de mercenarios (eslavos, bérberes, francos, etc.) e á recadación de impostos.Durante este período ten lugar a gran islamización da poboación e a creación dunha sociedade complexa. Esta sociedade tan heteroxénea protagonizou frecuentes levantamentos e sublevacións contra o poder dos emires Omeia durante todo o emirato. Especialmente importantes foron os levantamentos bérberes do 820 ou dos muladíes3 de Toledo no 850.CALIFATO DE CÓRDOBA (929-1031).No ano 912 accedeu ao emirato Abd-al-Rahman III que se autoproclamou califa en 929, rompendo os seus lazos de dependencia relixiosa con Bagdad. O Califato de Córdoba constitúe o período de maior esplendor económico, político, militar e cultural de Al-Ándalus. Córdoba era a maior cidade de Occidente e competía en riqueza con Constantinopla. Este apoxeo débese a un importante comercio marítimo con África, ao papel de intermediario entre Oriente e Europa, a innovacións técnicas na agricultura e artesanía, unha saneada política fiscal e ao cobro de tributos (parias) aos núcleos cristiáns do norte. O exemplo dese poder é a cidade-palacio de Medinat Al-Zahra, mandada a construír por Abd-al-Rahamán III e desde a que gobernou o seu enorme imperio.O seu fillo, Al-Hakam II (961-976), mantivo a prosperidade e protexeu á cultura, a ciencia e a arte.Co califa Hixam II (976-1013) as rendas do Estado pasan ao visir-xeral Almanzor quen levou a cabo numerosas campañas contra os reinos cristiáns do norte (Santiago de Compostela e Barcelona) e no norte de África. Tras a morte de Almanzor (1002) comeza a decadencia económica, política e militar e o avance dos núcleos cristiáns norteños.

A CRISE DO SÉCULO XI: REINOS DE TAIFAS E IMPERIOS AFRICANOSA política militarista de Almanzor xerou problemas económicos, debido ao elevado custo do mantemento dun exército profesional, e problemas de autoridade, pois só a figura de Almanzor e as continuas vitorias facían posible o equilibrio entre os clans de árabes, eslavos e bérberes. Tras a morte de leste, accedeu ao poder o seu fillo, coñecido polo nome de Sanchuelo, quen se autoproclamou califa. A aristocracia árabe levantouse contra o poder do novo califa, e os outros clans (eslavos e bérberes) buscaron o apoio dos reinos cristiáns. A partir dese momento, os califas sucedéronse mentres a súa autoridade ía diminuíndo a mans da aristocracia. No ano 1031, o Califato de Córdoba quedou fragmentado en pequenos reinos independentes coñecidos como reinos taifas ou taifas, con menor poder económico e militar, e frecuentemente enfrontados entre si. Iso favoreceu o avance dos reinos cristiáns (Reconquista).A ameaza militar e a imposición de parias por parte dos reinos cristiáns acentuaron a súa debilidade política. Tras a conquista de Toledo (1085) por parte de Alfonso VI de Castela e León, os reinos taifas pediron axuda a un poder norteafricano formado por unha confederación de tribos bérberes, os almorábides. Estes chegaron en 1086, derrotaron a Alfonso VI, recuperaron Valencia e frearon o avance reconquistador. A partir de 1094 unificaron Al-Ándalus e impuxeron guarnicións militares en case todas as cidades. Cara a 1140 o poder almorábide se desintegrou ante o empuxe dun novo imperio norteafricano, os almohades.

3 muladíes: cristiáns convertidos ao Islam.

27

Historia de EspañaO baleiro de poder deixado polos almorábides na Península Ibérica deu paso a unhas segundas taifas (1144-1170). Nese período os almohades xa estaban na Península tratando de controlar Al-Ándalus.En 1195, coa batalla de Alarcos, os almohades fixéronse co control de Al-Ándalus. Dominaron todas as cidades andalusís ata que unha coalición4 dos reinos cristiáns do norte, derrotounos definitivamente na batalla das Navas de Tolosa (1212). A partir de 1212, Granada foi o único reino taifa sobrevivente e converteuse en feudatario de Castela até a súa caída en 1492 a mans dos Reis Católicos.

Organización política e social. A organización política foi autocrática. O goberno estaba centralizado no palacio onde os emires ou califas exercían un poder absoluto. A administración pública estaba en mans dos diwanes ou ministerios. Á fronte de cada un estaba un visir e por encima destes un primeiro ministro ou hachib. A administración de xustiza estaba en mans dos cadíes. Cada provincia ou cidade importante estaba en mans dun gobernador ou wadí. O territorio estaba dividido en coras (provincias) a cuxo fronte se atopaba o valín (gobernador). Os territorios fronteirizos cos cristiáns estaban divididos en marcas onde o gobernador tiña poderes militares.Esta organización sostíñase grazas aos impostos e a un poderoso exército. Todos os cidadáns pagaban impostos: os musulmáns a zakat, unha especie de esmola obrigatoria, e os non musulmáns (mozárabes e xudeus) a yizya, un imposto persoal segundo os bens que posuían e que se debía pagar para poder practicar a súa relixión. Os impostos extraordinarios tamén eran frecuentes e establecíanse segundo as necesidades do Estado. Entre esas necesidades atopábase un exército permanente formado con numerosos mercenarios (bérberes, francos, eslavos) aos que había que pagar para asegurar a súa lealdade, aínda que os mandos escollíanse de entre a minoría árabe. O exército era fundamental para o control das fronteiras e a política de expansión militar.

4 formada por Alfonso VIII de Castela, Sancho VII de Navarra, pedro II de Aragón e Alfonso II de Portugal ademais de tropas das Órdenes Militares e cruzados.

27

Historia de EspañaA sociedade era moi heteroxénea desde o punto de vista étnico e relixioso Tratábase dunha sociedade eminentemente urbana5, a máis desenvolvida e avanzada de Europa.Desde o punto de vista étnico, os conquistadores musulmáns non constituían un grupo homoxéneo e, a pesar de que o Islam predica a igualdade entre os crentes, dentro deles había unha importante xerarquía que se traducía en cotas de poder. No máis alto desa xerarquía estaban os árabes que por proceder da terra do Profeta e ser “musulmáns vellos” ocupaban os altos cargos da administración e o exército, ademais de posuír as terras máis fértiles de Andalucía. En segundo lugar estaban os sirios, que por proceder da terra da dinastía no poder, os Omeias, tamén tiñan postos importantes na administración e o exército e asentáronse sobre todo en Granada. Por baixo destes dous grupos estaban os exipcios, con cargos de menor relevancia e que se asentaron na zona de Levante; e no último escalafón, os bérberes, eran o grupo máis numeroso, xeralmente apartados da administración e o exército, tiñan unha situación humilde e deixóuselles asentarse nas terras máis pobres onde practicaban o pastoreo. Estas diferenzas xerarían importantes loitas infestiñas.A maioría da poboación hispano-visigoda quedou apartada do poder, mesmo despois de converterse ao Islam (muladíes). Isto provocará numerosas sublevacións contra o poder dos emires Omeia. Só aqueles nobres visigodos que se converteron pronto ao Islam, para manter as súas propiedades e privilexios, ocuparon cargos de relevancia.Desde o punto de vista relixioso, a maioría da poboación hispano- visigoda da península acabou converténdose ao Islam e recibiron o nome de muladíes. O respecto dos musulmáns polas outras (relixións do Libro) levoulles a practicar certa tolerancia relixiosa e permitiron a existencia de minorías relixiosas de cristiáns e xudeus. Con todo, esa tolerancia non implicou a ausencia total de conflitos relixiosos.Nas cidades e, sobre todo na zona do Guadalquivir e de Mérida, persistiron comunidades cristinas moi numerosas. Mantiñan as súas igrexas, as súas autoridades e mesmo as súas leis. A pesar de manter os seus trazos peculiares sufriron un gran proceso de aculturación: falaban árabe, vestían como os musulmáns e era moi difícil distinguilos. Recibiron o nome de mozárabes. A súa relación co poder musulmán non foi estable e pacífica.Nas cidades comerciais, existiu unha importante comunidade xudía. Aínda que algúns dos seus membros alcanzaron relevancia política ou social, en liñas xerais permaneceu á marxe das loitas polo poder.Ademais destes grupos, existiron grupos de conversos de diferente orixe: escravos negros que se converteron ao Islam; eslavos, antigos escravos ou mercenarios de orixe europea, que unha vez convertidos ao Islam chegarán a ocupar postos importantes dentro dos exércitos de Al-Ándalus.Desde o punto de vista socioeconómico, na cúspide atopábase a aristocracia formada por árabes e algunhas familias de orixe visigodo. Constituían unha minoría que ostentaba cargos e privilexios e que posuía enormes propiedades territoriais. A continuación estaría o que podemos chamar “burguesía” (pequenos funcionario, artesáns, comerciantes…), despois o campesiñado e a plebe urbana, formada por elementos de todos os grupos étnicos.No Al-Ándalus, desenvolveuse unha economía urbana e de mercado. A diferenza do resto de Europa onde predominaba unha economía pechada, ruralizada e cun escaso comercio, os musulmáns desenvolveron unha ampla rede de cidades, revitalizaron as vellas cidades de orixe romana e crearon outras novas. A maior parte da poboación era urbana.Os grandes latifundios de orixe romana ou visigodo seguiron subsistindo e mesmo nalgunhas zonas xurdiron outros novos. Dedicáronse fundamentalmente á produción de cereais e incorporáronse o cultivo da oliveira e da vide. O obxectivo era a súa venda no

5 Córdoba chegou aos 500.000 habitantes na época califal, a máis poboada de Europa.

27

Historia de Españamercado urbano. Ademais desenvolveron unha agricultura de regadío moi eficaz introducindo a laranxa, o arroz, o algodón, a cana de azucre e algunhas especies (azafrán).Nas cidades, vivía un potente artesanado. Houbo un gran desenvolvemento da artesanía téxtil (seda, bordados, liño, algodón, etc.) para o consumo interno e, sobre todo, produtos de luxo para a exportación a Europa e Oriente6.O comercio interior aproveitaba as vellas calzadas romanas. O comercio exterior realizábase por rutas marítimas mediterráneas grazas a unha potente mariña mercante e militar. Os portos do sur, Almería, Alxeciras e Cádiz convertéronse nunha zona de contacto entre Oriente, África e Europa. Alí chegaban produtos de luxo orientais e especias, marfil, ouro, escravos e peles de África e se reexportaban a Europa.Unha parte fundamental do auxe da economía debeuse ao mantemento dunha economía monetaria. Os califas centralizaron a emisión de moeda nas cecas7 e a reforma monetaria levada a cabo por Abd-al- Rahman III foi imitada en toda Europa.

A CULTURAÉ, xunto á cultura grega e romana, un dos alicerces da civilización occidental, en especial, na península Ibérica. Os musulmáns traduciron ao árabe aos autores gregos e romanos8 e, grazas a estas traducións, chegaron até os nosos días. Tamén, destacaron en materias como o medicamento, matemáticas (álxebra), astronomía..., ademais de perfeccionar as técnicas agrarias (regadío, cultivo da morera, muíños hidráulicos,…) artesanais e comerciais. En calquera oficio atópanse multitude de termos árabes (acequia, albanel, azahar, alfombra,…). Tamén é importante a achega das minorías, en especial da xudía, ás ciencias e a cultura. Figuras destacadas desta época son: Maimónides, Averroes, Ibn Essamej,… ademais de importantes escolas filosóficas, matemáticas, xurídicas,…Na arte, o legado andalusí é impresionante: a xiralda, a Alhambra, a mesquita de Córdoba, son só mostras da profundidade desta cultura.

2. OS REINOS CRISTIÁNS. A ALTA IDADE MEDIA (ss. VIII-XIII)Os musulmáns non conseguiron conquistar, a pesar do seu enorme impulso, todo o territorio peninsular. Zonas montañosas do norte peninsular - cornixa cantábrica e Pireneos- quedaron libres do dominio musulmán e foron refuxio de grupos visigodos desde onde se comezou un proceso militar coñecido como “reconquista”.Desde eses núcleos de resistencia, os cristiáns foron creando aos poucos novos condados e reinos que se foron consolidando entre os séculos VIII e XIII: Asturias, León, Castela,

6 armas, ourivería, xoias, traballos en coiro (cordobáns)7 lugar onde se fabrica e emite a moeda8 filósofos, pensadores, científicos, matemáticos, poetas, …

27

Historia de EspañaNavarra, Aragón. Esa consolidación non fose posible sen o asentamento de poboación cristiá nas zonas arrebatadas á o-Ándalus - proceso de “repoboación”- que tivo diferentes formas segundo a zona e o momento no que se produciron. Por outra banda, a política expansionista inherente á reconquista e a repoboación supuxo con frecuencia non só a loita dos territorios cristiáns contra os musulmáns, senón tamén entre eles. Desa pugna sairía hexemónica a Coroa de Castela.

ORIXE E EVOLUCIÓN DOS PRIMEIROS NÚCLEOS CRISTIÁNS. (S. VIII A 1035).A comezos desta etapa, a hexemonía militar e territorial musulmá era enorme, polo que os reinos do norte expandíanse cando no Al-Ándalus había problemas internos e retrocedían cando o poder do emir ou do califa centralizábase. Os núcleos cristiáns pagaban parias aos musulmáns nun intento garantir a súa independencia respecto de Córdoba.FOCOS DE ORIXEO territorio situado ao norte da cordilleira cantábrica e dos Pireneos quedara á marxe do dominio musulmán. Alí vivían pobos (ástures, cántabros e vascóns) que apenas recibiran influencias dos romanos e dos visigodos. É nestes territorios onde apareceran os primeiros núcleos cristiáns da península ibérica.Na zona cantábrica, xurdiu o reino ástur, produto da confluencia dos habitantes daquela zona e dos nobres godos que alí se refuxiaron. A existencia dunha extensa “terra de ninguén”9 na conca do Douro posibilitou a expansión do reino ástur ao longo do século IX e as primeiras décadas do século X. A partir desa data fálase do reino ástur- leonés, ou simplemente leonés, que reivindicou a herdanza do reino visigodo.Na rexión pirenaica, interviñeron moi activamente os carolinxios (francos), interesados en protexer o flanco sur dos seus dominios. Nos Pireneos occidentais construíuse un núcleo independente, o reino de Pamplona. Na zona central xurdiu o condado de Aragón, dependente dos francos. A zona nororiental da península ibérica converteuse na Marca Hispánica, territorio fronteirizo do imperio carolinxio. O reino ástur-leonés. O nacemento de León e CastelaO primeiro núcleo de resistencia ao Islam xurdiu nas montañas ástures. A orixe do reino ástur está ligado á batalla de Covadonga (722), acción de armas na que os habitantes da rexión cantábrica, dirixidos polo nobre visigodo Pelaio, venceron aos musulmáns. Pelaio, convertido en rei, creou o Reino de Asturias, separado do territorio dominado polo Islam por unha ampla zona, case despoboada, que se estendía desde a cordilleira Cantábrica até o Douro. Tratábase dun reino pobre e sempre á defensiva ante o poderío do Emirato de Córdoba.A consolidación do reino e a súa expansión cara a Galicia e a Meseta Norte foi obra de Alfonso I (739-757) e os seus sucesores (Alfonso II ?o Casto?, Ramiro I, Alfonso III ?o Magno?). Procuraron asegurar a ocupación permanente dalgunha zona estratéxica na ?terra de ninguén?, desde a costa galega até o cantábrico oriental, mediante o asentamento de homes nalgunhas prazas fortes.A súa principal preocupación era a defensa da fronteira entre os vales do Ebro e o alto Douro10, onde os musulmáns estaban firmemente asentados. Como este territorio resultaba moi vulnerable, levantáronse gran número de fortalezas, que deron á rexión o nome de Castela.

9 tamén chamado “vacio demográfico”, non por estar despoboado senón por non haber unha organización política nin administrativa.10 a chaira alavesa e o actual Burgos.

27

Historia de EspañaA consolidación do reino viuse fortalecida polo achado do sepulcro do apóstolo Santiago11 a comezos do século IX. Compostela converteuse en centro de peregrinos e Santiago en símbolo da resistencia fronte ao Islam. Alfonso II “o Casto” (791-842) conseguiu levar a fronteira até o Douro, aproveitando que os emires cordobeses estaban ocupados coas revoltas internas. Así xorden as dúas unidades políticas do occidente peninsular: o Reino de León (Asturias, Galicia e León) e o Condado de Castela. Este último na segunda metade do século X, baixo o mandato do Conde Fernán González, transformouse en condado independente. Toda a reconquista destes territorios levou consigo a súa repoboación polo que, á acción militar, seguiu a colonización.Evolución do reino navarroNa vertente sur do Pirineo, os francos estableceran unha franxa defensiva entre o seu territorio e ao-Ándalus e acabaron dominando Pamplona onde impuxeron un conde franco. A principios do século IX (820), a familia Aresta expulsou ao conde carolinxio e mantivo a súa independencia con respecto aos musulmáns. Iñigo Aresta foi o seu primeiro rei. O núcleo de Navarra, que comprendía os territorios do norte da actual Navarra e Guipúzcoa, apoiouse unhas veces nos carolinxios, outras en León ou nos Banu Qasi para manterse independentes. Evolución de AragónOs territorios situados cara ao leste (Jaca, Sobrarbe, Ribagorza) dependían dos condes francos. A principios do século IX a poboación hispana asentada ao redor da actual Jaca expulsaron aos francos. O primeiro conde que se independizou dos francos foi Aznar Galíndez, quen conseguiu unir baixo o seu goberno os territorios atravesados polo río Aragón, de onde tomou o nome o condado de Aragón. Evolución da Marca HispánicaA Marca Hispánica -condados cataláns-, viviron baixo a dominación franca até finais do século IX, cando o conde Wifredo o Velloso (874-898), chegou a reunir baixo o seu goberno varios condados cataláns e converteuse no fundador dunha dinastía e dun condado: o de Barcelona. Aínda que posteriormente volvéronse a dividir por herdanzas, estes territorios formarán unha unidade política diferenciada que rompe os lazos de dependencia cos francos (Borrel II) e establece un poder independente dirixido polo Conde de Barcelona.En resumo, nos anos en que Alfonso III ?o Magno? (866-910) estendía o Reino Ástur polo val do Douro, os núcleos pirenaicos de resistencia consolidáronse como áreas políticas independentes.Expansión e formas de ocupación do territorio (1035-século XIII).Os núcleos de resistencia iniciaron, a partir do século XI, unha política de expansión. Este proceso foi posible pola desaparición do Califato de Córdoba e a aparición dos taifas que frecuentemente se enfrontaban entre se. Os reinos cristiáns, cada vez máis poderosos, pasaron de pagar parias á o-Ándalus a ser eles os que as cobraban. Eses ingresos permitíronlles unha política máis ofensiva. Esta expansión tamén hai que incluíla dentro do contexto expansivo europeo (cara ao leste, as Cruzadas,…) e dentro dun importante crecemento demográfico. Ideoloxicamente hai que destacar o importante papel xogado pola Igrexa e o papado.O avance sobre Ao-Ándalus desenvolveuse nunha serie de etapas que coinciden coa ocupación dos vales dos grandes ríos peninsulares e do litoral mediterráneo.

11 lenda de Santiago o Apóstolo.

27

Historia de EspañaO resultado inmediato foi a consolidación de cinco áreas políticas diferentes: o conxunto de Asturias, León e Galicia; Castela; Navarra; Aragón e o territorio pirenaico oriental, máis tarde Cataluña.O inicio dos avances cristiáns (1008-mediados s. XI).O obxectivo principal era o fortalecemento da liña defensiva que establecera Alfonso III no Douro e completar o dominio do val do río.Nese momento, a máxima autoridade era o monarca navarro Sancho III, o Maior (1000-1035), que estendeu o seu dominio aos condados de Castela (por matrimonio) e Aragón (por conquista e herdanza). Tivo gran prestixio mesmo fóra da Península. Foi o primeiro rei cristián en cobrar parias aos nacentes reinos de taifas. Á súa morte (1035), o seu gran reino repartiuse entre os seus fillos e, Aragón e Castela, convertéronse en reinos. Fernando I foi rei de Castela (e despois de León tamén), Ramiro I foino de Aragón e o reino de Navarra quedará para García de Náxera.

A ocupación dos vales do Texo e o Ebro (1085-1195).A taifa de Toledo cae en 1085 a mans de Alfonso VIN de Castela co que a liña fronteiriza trasládase ao val do Texo. Alfonso I de Aragón, chamado o Batallador, estende os seus dominios sobre o Ebro.Ante esa ameaza, as restantes taifas pediron axuda aos almorábides, que chegaron á Península en 1085 e derrotaron a Alfonso VIN e a Alfonso I de Aragón. Tras estes feitos os almorábides unificaron o Al-Ándalus baixo o seu mando e frearon o avance dos cristiáns, que aínda que conservaron Toledo e Zaragoza. Cara aos vales do Guadiana, Turia e Xúcar (1195-1212).Unha nova reacción musulmá foi protagonizada polos almohades, que conseguiron novamente deter o avance cristián e unificar ao-Ándalus baixo a súa autoridade, aínda que

27

Historia de Españapor pouco tempo. O enfrontamento en Alarcos (1195) cos casteláns de Alfonso VIII supuxo un gran éxito almohade. Pero en 1212, na batalla das Navas de Tolosa, a maior parte dos reinos cristiáns, unidos a instancias do Papa, conseguiron derrotar aos almohades. Esta foi unha das vitorias máis importantes da reconquista, pois con ela os cristiáns controlaron as comunicacións do Guadalquivir coa Meseta.Xa no século XII, Alfonso VII de Castela e León recoñece a Alfonso Enríquez como rei de Portugal, prodúcese a configuración do novo Estado da Coroa de Aragón con Alfonso II, integrado por cataláns e aragoneses, e asínase o tratado de Tudillén (1151), entre as Coroas de Aragón e Castela, polo que se repartían as áreas da Península que quedaban por reconquistar. Así quedaron configurados os dous grandes reinos que protagonizaron a política peninsular no futuro: Castela e Aragón.O val do Guadalquivir e o litoral mediterráneo.Durante o século XIII, Castela expandiuse polo val do Guadalquivir, a Coroa de Aragón polo litoral mediterráneo, os portugueses completaron os seus dominios ao sur do Texo, á vez que Navarra quedaba bloqueada entre os dous grandes reinos peninsulares - Castela e Aragón- e dirixía os seus intereses cara á política francesa.A conquista de Córdoba, Xaén e Sevilla por Fernando III o Santo (1217-1252), situou a fronteira de Castela no val do Guadalquivir, mentres Xaime I de Aragón, chamado o Conquistador (1213-1276), ocupou Mallorca e Valencia, facendo entrega do reino de Murcia ao seu xenro Alfonso X o Sabio, fillo do rei castelán.A firma dos tratados de Corbeil, entre Xaime I de Aragón e Luís XI de Francia, que confirmaba a renuncia da Coroa de Aragón aos seus dominios franceses, levou aos catalano-aragoneses a iniciar unha expansión polo Mediterráneo. Terminada a reconquista, salvo polo reino nazarí de Granada, Xaime I iniciou a formación dun imperio comercial, protagonizada fundamentalmente por cataláns, no Mediterráneo occidental e con pequenos enclaves na zona oriental. Castela decidiu levar a cabo a conquista do estreito de Xibraltar para impedir novas invasións. A derrota dos benimerines, en 1340 por Alfonso XI e a toma de Alxeciras en 1344, foron definitivas para pechar o paso do Estreito a futuras invasións africanas.

27

Historia de España

Modelos de repoboación e organización social. A Mesta.Tan importante como a conquista dun territorio é a súa ocupación poboacional e a súa explotación económica. Segundo foron estendéndose cara ao sur, os reinos cristiáns aplicaron diferentes fórmulas de ocupación. Estas son:

PRESURA: levou a cabo ao norte do Douro, no norte de Navarra e norte de Cataluña. Desenvolveuse entre os séculos VIII e X. Consistía na libre ocupación de terras por parte dos repoboadores-campesiños, animados polos nobres e a monarquía. Concedíaselles a terra que cultivasen e eran homes libres. As zonas cultivadas con este sistema deron lugar á aparición de pequenos e medianos propietarios e a pobos reguengo12.

CONCEJIL POR FOROS: levou a cabo nas zonas comprendidas entre o Douro e o Guadiana, no val do Ebro e no norte do Levante. Desenvolvéronse nos séculos XI ao XIII. Consistía na concesión, por parte do rei, dunha serie de leis particulares (privilexios) a cidades e vilas amuralladas que dominaban un amplo territorio agrícola denominado alfoz. Todo isto (cidade e alfoz, chamadas "comunidades de vila e terra") gobérnase mediante un concello ou concello. Estas leis (FOROS) concedíanselles aos territorios para animar á poboación a asentarse e repoboar13. As zonas repoboadas co sistema concejil viron aparecer cidades importantes con artesanía, comercio e servizos que non dependían dos nobres senón do rei, e que eran gobernadas dunha forma máis ou menos "democrática". O tipo de propiedade da terra era mediana. A maioría

12 cidades que dependen xurisdicionalmento do rei.13 Alfonso IX refunda a cidade de A Coruña en 1208 dándolle o “Foro de Benavente” polo que a convirte nunha cidade de reguengo.

27

Historia de Españados seus habitantes eran homes libres de onde xurdirá unha pequena burguesía. Cidades con foros importantes Logroño, Burgos, Salamanca, Zaragoza e Valencia… A Coruña.

DONADIOS REAIS (GRANDES LATIFUNDIOS): As zonas repoboadas por este sistema son: A Mancha, a Baixa Estremadura e Andalucía. Produciuse nos séculos XIII e XIV. Consistía na entrega de grandes latifundios ás Ordes Militares (Calatrava, Alcántara, Santiago e Montesa)14, á Igrexa ou á nobreza. Vanse a dedicar fundamentalmente a pasteiros (Mesta) e produción de cereais. A poboación cristiá era escasa e cun hábitat moi concentrado polo que vai haber moi poucos propietarios e unha gran cantidade de xornaleiros e asalariados.

REPARTIMIENTO: Repobóase, con este sistema, as cidades conquistadas a partir de 1212 e consistía no repartimento entre os conquistadores das vivendas dentro das murallas e as terras circundantes. A estas cidades adóitaselles conceder foro. O tipo de propiedade vai ser moi variado: desde o gran latifundista ao pequeno e mediano propietario dependendo o seu achegue á conquista. Era un premio pola súa participación na conquista.

Como no resto de Europa, entre os séculos VIII ao XIII, foise producindo unha feudalización da sociedade hispánica. Con todo, o feito de que nese tempo na Península Ibérica estivese a levarse a cabo unha repoboación nas zonas fronteirizas mediante o asentamento de pequenos propietarios libres, fixo que non se seguise o modelo tradicional, salvo na zona da Marca Hispánica, onde a influencia franca era maior. No entanto, para o século XIII practicamente toda a sociedade do territorio cristián peninsular estaba rexida por unha rede de relacións señoriais, segundo as cales os nobres obtiñan rendas das súas propiedades e exercían dereitos xurisdicionais, mentres os campesiños dispuñan do dominio útil da terra, pero estaban sometidos á xurisdición señorial. Pódese dicir que as relaciones feudo-vasalláticas eran máis señoriais que feudais.Esta sociedade estaba baseada na existencia duns vínculos de dependencia cara a un señor a cambio dun beneficio. A debilidade económica dos reis nesta época, levounos a conceder, a nobres e eclesiásticos, señoríos territoriais (feudos) para a súa explotación económica, que podían levar aparellado uns dereitos xurisdicionais sobre a poboación alí asentada (señorío xurisdicional), co fin de que estes exercesen o control do territorio no seu nome. Por outra banda, co avance da reconquista, os campesiños libres aos poucos viron a necesidade de porse baixo a protección dos señores a cambio de entregarlles as súas terras, converténdose así en servos.Por outra banda, a sociedade feudal era unha sociedade fortemente xerarquizada, dividida en estamentos e de estrutura piramidal:

o a monarquía na cúspideo nobreza e clero: estamentos privilexiados: señores, sen pagar impostos e con

dereitos xurisdicionais.o estado chairo: incipiente burguesía, clases populares urbanas e, sobre todo,

campesiños (libres e servos): pagan impostos, sometidos a relacións de dependencia, sen practicamente dereitos.

14 institucións relixiosas e militares que xurden durante a reconquista e que recibían importantes recompensas, sobre todo territoriais, por parte da monarquía.

27

Historia de EspañaÁ marxe desta sociedade, existían dúas minorías que a miúdo foron perseguidas: os xudeus e os mudéxares. Os primeiros vivían preferentemente nas cidades, nuns barrios específicos (xudarías ou alxamas) e dedicábanse á artesanía e ao préstamo. Os mudéxares, dedicáronse á agricultura e localizábanse principalmente en Navarra e a Coroa de Aragón.A economía durante a Alta Idade Media foi fundamentalmente agraria. A maior parte da poboación dedicábase á agricultura. A propiedade da terra era moi diversa; os nobres e a xerarquía eclesiástica tiñan señoríos (traballados por servos) e grandes latifundios doados pola monarquía durante a repoboación. No centro e no norte peninsular predominaba a mediana e pequena propiedade agraria das zonas repoboadas con presura e co método concejil. Nos vales do Ebro, Levante e Andalucía permaneceron grandes grupos de poboación musulmá (mudéxares) que seguiron mantendo unha agricultura de regadío. As técnicas de cultivo eran moi pobres: arado romano, barbeito, cereais e vides, ausencia de abonos,…Dentro da economía agraria destacará rapidamente a gandaría, sobre todo tras as grandes conquistas do século XIII, así xurdirán a Mesta e a Casa de Gandeiros de Zaragoza.O Honrado Concello da Mesta foi creado por Afonso X o sabio en 1273 e perdurou ata 1836. o seu máximo pulo foi cos Reis católicos e os novos privilexios que se lles concederon.A Mesta é unha institución que se encargaba de regular todos os aspectos relativos á gandaría transhumante de ovellas meriñas que no verán pastaba nos montes do norte peninsular e no inverno nas devesas da Mancha, Estremadura e Andalucía. Estruturábase en alcaldes que se encargaban de que as cañadas15 estivesen libres. Tamén xulgaban todos os litixios establecidos entre gandeiros e campesiños, entre gandeiros e as autoridades locais. Recadaban os impostos polo paso dos portos de montaña (montazgo) e os dereitos reais que era a parte máis substanciosa da débil facenda real castelá.Os obxectivos da Mesta eran moi variados:

o explotar os enormes territorios ocupados dunha escasa demografía, o beneficiar e controlar á nobreza, Ordes Militares e Igrexa, donos dos inmensos

rabaños, o homoxeneizar a explotación do medio rural sometida a moitas particularidades

polos foros e costumes da repoboación.A monarquía protexeuna e a beneficiou. A la da ovella meriña era a de maior calidade en Europa. Miles de compradores acudían á feira de Medina del Campo a comprar a la para a súa exportación. Para centralizar a exportación da la xurdiu o Consulado da La con sede en Burgos desde onde trasladábase aos portos do Cantábrico16 e, desde aí, a Inglaterra e Flandes, principalmente. Os dereitos de exportación eran enormes.

15 camiños por donde transitaban as ovellas meriñas16 Bilbao, Santander, Castro Urdiales e Laredo.

27

Historia de España

Cañadas Reais da Mesta e dominios das Ordenes Militares

O desenvolvemento da produción e comercialización da la fronte á agricultura orixinará graves problemas á agricultura. A artesanía desenvolveuse nas cidades que foron xurdindo ao longo do Camiño de Santiago17 e nas cidades conquistadas aos musulmáns. Rexíase por un férreo sistema gremial. A artesanía destacou en Andalucía e sobre todo en Cataluña a partir do século XIII.O comercio desenvolveuse moi tardiamente. A economía até o século XIII era practicamente de subsistencia e pechada. Coa expansión do cultivo e co desenvolvemento da Mesta empezaron a xurdir rutas interiores. Os monarcas para animar este movemento e conseguir un desenvolvemento da burguesía que frease as ansias de poder da nobreza, crearon numerosas feiras ao longo dos seus territorios, entre as que destaca Medina del Campo.O comercio internacional estendeuse co dominio do estreito de Xibraltar. Os casteláns tenderon ao dominio das rutas atlánticas que comunicaban as vilas cantábricas coa Canle da Mancha e Flandes, chegando a ser a frota mercante e militar máis importante da zona. Os catalano -aragoneses tenderon cara ao Mediterráneo e o norte de África, competindo para iso coas cidades italianas.SISTEMAS DE GOBERNO.Durante a Idade Media xurdirán diferentes fórmulas de goberno que perdurarán durante séculos e que terán moita repercusión na historia da península.A Coroa de Castela acabará englobando aos reinos e territorios de Galicia, Asturias, León, País Vasco, Castela, Estremadura, Andalucía e Canarias. A monarquía tivo un gran peso político debido sobre todo á existencia de pobos de reguengo e de cidades con foros, pero os enormes territorios entregados na repoboación a Ordenes Relixiosas e Militares, á Igrexa e aos nobres fixeron xurdir unha nobreza terratenente moi poderosa, nalgúns casos mesmo máis poderosa que a mesma monarquía. Co fin de simplificar as diferenzas legais entre os territorios e cidades con foro, Alfonso X "o Sabio" elaborou o "Código das Partidas" e

17 importancia do Camiño na consolidación das monarquías cristiáns peninsulares, en especial, Castela.

27

Historia de Españaconcedeu o "Foro Xeral " a todas as cidades. Existían unhas Cortes medievais (León,1188)18, onde se reunían representantes das cidades, nobres e eclesiásticos, que só tiña poder para vixiar os novos impostos. Ao longo do século XIII e XIV existiron numerosas "revoltas" e guerras civís nas que a nobreza arrebatou á monarquía moitas das súas funcións e gobernaron os seus señoríos como "reinos de taifas". O País Vasco administrarase segundo unhas leis distintas debido á pobreza do territorio e á dispersión da poboación.Co matrimonio entre Petronila de Aragón e Ramón Berenguer IV nace a Coroa de Aragón. Cataluña seguirá mantendo o seu ordenamento legal (Usatges) e a súa administración e moeda. Disporá dunhas Cortes que vixiarán ao poder do rei para evitar que vaia contra as súas tradicións políticas (pactismo). A cidade de Barcelona manterá a súa Consell de Cent. O reino de Aragón manterá tamén os seus Cortes e institucións entre as que destacará a Xustiza Maior de Aragón que vixiará ao poder do rei para que non caese en contraforo. Cando Xaime I conquiste Valencia e as Baleares no canto de integralas nos anteriores, decide convertelas en reinos separados coas súas institucións propias. O único que teñen en común todos os territorios da Coroa de Aragón é o monarca19.

As tres culturas peninsulares.A convivencia, durante a Idade Media, de cristiáns, musulmáns e xudeus supuxo un inevitable transvasamento de elementos culturais entre o tres grupos. Por iso falouse con frecuencia dun crisol deste tres culturas aínda que esta afirmación hai que “collela con pinzas”. Desde os primeiros momentos de Al-Ándalus houbo movementos de poboación entre zonas cristiás e zonas musulmás. Os mozárabes que emigraron a terras cristiás do norte achegaron ideas e técnicas propias do mundo islámico. Os avances territoriais da reconquista supuxeron a incorporación, aos reinos cristiáns do norte, dunha importante poboación musulmá e xudía. Os reis trataron de manter as dicir poboacións sobre todo por intereses económicos. Alfonso VI, tras conquistar Toledo, prometeu a musulmáns, xudeus e mozárabes o mantemento das súas propiedades e as súas leis; Alfonso I tras conquistar Zaragoza e a conca do Xalón fixo mención expresa á defensa da integridade dos mudéxares, a maioría artesáns e agricultores de regadío, para defender os intereses do reino e da nobreza.No entanto, esta convivencia non foi tan idílica como se tratou de presentar. Sempre se exaltou o gran labor cultural e científica das escolas de tradutores de Ripoll, Tarazona de Aragón ou a Escola de Tradutores de Toledo de Alfonso X “o Sabio”, onde sabios xudeus, musulmáns e cristiáns colaboraron na tradución ao latín e ao castelán das obras clásicas (Aristóteles, Platón, Galeno, Ptolomeo, etc.) que previamente mandaran traducir ao árabe os primeiros califas. Con todo, baixo esta aparente colaboración existiu unha convivencia marcada pola segregación e a marxinación, cando non persecución. Ás comunidades musulmás e xudías, a partir do século XIII, obrigábaselles a vivir fóra das murallas, en barrios especiais, xudarías, calls e alxamas20, a vestir con sinais distintivos da súa relixión e impedíaselles o exercicio de determinadas funcións sociais ou políticas, así como formar compañías con cristiáns. A partir de finais do século XIV houbo auténticas persecucións, fundamentalmente contra os xudeus (progroms)21.

18 as máis antigas de Europa19 en realidade son catro reinos cun só monarca.20 call en Cataluña, alxama en Aragón e xudaría en Castela.21 datas clave son: 1348-49 (Aragón e Castela) e 1391 (Sevilla). Trátase dun punto de inflexión.

27

Historia de España

3. A BAIXA IDADE MEDIA.Os Reinos Cristiáns nos séculos XIV e XV. A Baixa Idade Media península pode dividirse en dous partes coincidentes cos dous séculos que a forman:

o o século XIV: época de gran crise política, social e demográfica. o o século XV: de recuperación lenta e, ás veces aparentemente non clara, que

culminará coa formación das fortes monarquías autoritarias dos Reis Católicos no último terzo do século.

Esa crise do século XIV determina o parón no proceso de reconquista que permitirá a supervivencia do reino Nazarí de Granada aínda que vasallo do de Castela. É nese momento cando se consolidaron as institucións de goberno de cada reino.Por outra banda, as ansias guerreiras, que non eran máis que afán de enriquecemento, aínda perduraban. Os casteláns tiñan unha válvula de escape en Granada, mentres que a Coroa de Aragón e Portugal, que tiñan moi limitadas as súas posibilidades de expansión peninsular debido aos tratados de repartición asinados, tiveron que orientarse cara ao Mediterráneo e o Atlántico respectivamente. Iso non impediu a Castela iniciar tamén unha expansión polo Atlántico, comezando polas Illas Canarias e que culminou co descubrimento de América.Durante durante estes séculos, a Coroa de Castela e León e a Confederación Catalano-Aragonesa, viviron, como o resto dos países da Europa occidental, unha profunda crise nos sistemas de goberno, sociedade e economía da Idade Media. A transformación da sociedade realizouse no medio de graves dificultades: catástrofes demográficas producidas por grandes fames e epidemias, crises económicas, loitas sociais e cambios políticos.Crises demográficas. Durante os últimos anos do século XIII produciuse unha notable expansión demográfica que permitiu o crecemento das cidades, o auxe da artesanía, a apertura dun comercio interior e a creación de rutas comerciais marítimas polo Mediterráneo e o Atlántico. No século XIV a situación cambiou radicalmente. As grandes mortaldades alcanzaron enormes proporcións. A primeira tivo a súa orixe nunha crise de subsistencia. Unha serie de anos moi chuviosos, durante o primeiro terzo do século, produciron a perda de colleitas e a fame estendeuse entre as clases máis humildes. A segunda gran mortaldade foi debida á propagación da epidemia coñecida como peste bubónica ou Peste Negra. A enfermidade chegou a Mallorca nos barcos dos mercadores en 1348 e desde alí estendeuse polo reino de Valencia, para pasar despois ao interior da Península. A Peste Negra, ademais de producir un descenso da poboación, influíu na vida económica e social dos reinos, nas mentalidades das xentes e nas manifestacións artísticas e literarias. Crises económicasA economía señorial entrou en crise co descenso da poboación ao paralizarse as roturacións por falta de brazos e, en consecuencia, as rendas señoriais baixaron, aínda que o comercio e a artesanía urbana continuaron o seu desenvolvemento iniciado no século XII. A la

27

Historia de Españacontinuou sendo o eixo da economía castelá e o comercio mediterráneo alcanzou o seu máximo desenvolvemento en Cataluña e Valencia. Cara a 1454, comezou a decadencia do comercio catalán por mor das loitas sociais da Coroa de Aragón, e da presenza dunha nova potencia no Mediterráneo oriental, os turcos, que conquistaron Constantinopla en 1453. A sociedade transformouse no medio dunha gran violencia. Ante a diminución das súas rendas, os nobres reaccionaron de dúas maneiras:

o respecto dos reis: ampliando os seus territorios mediante concesións reais que conseguían sublevándose contra eles.

o respecto dos campesiños dos seus señoríos: abusando dos dereitos xurisdicionais, impondo unha serie de antigos tributos, en desuso desde o século XIII, coñecidos co nome de «malos usos». O malestar dos campesiños traduciuse en levantamentos contra a nobreza (Irmandiños en Galicia, paieses de remensa en Cataluña), que foron, a maioría das veces, duramente reprimidos.

o - nas cidades, os comerciantes máis ricos e a nobreza cometían grandes abusos sobre os pequenos artesáns, orixinándose frecuentes levantamentos (a Biga e a Busca en Cataluña). A violencia das cidades alcanzou ás minorías xudías cuxas alxamas foron asaltadas con frecuencia.

Ante esta situación, a monarquía fortaleceuse e os reis recuperaron os dereitos políticos que, en tempos pasados, delegaran nos grandes señores (como impartir xustiza, acuñar moeda, ditar leis, etc.). O rei estendeu a súa autoridade a todo o territorio e, desta maneira, converteuse en soberano de súbditos, deixando de ser señor de vasallos. A consecuencia foi que rompeu a estrutura xurídica feudal pola que un vasallo só tiña obrigacións persoais cun señor. Os reis, apoiados no Dereito romano, gobernaron con leis aplicables a todo o seu reino e sentaron as bases das futuras monarquías autoritarias.

ORGANIZACIÓN POLÍTICA E INSTITUCIÓNS DE GOBERNO.Durante a Idade Media, a autoridade do monarca castelán-leonés foi moito máis forte que a do rei da Coroa de Aragón, que viu limitado a súa poder polas Cortes.A Coroa de Castela adoptou un modelo político segundo o cal o monarca posuía todo o poder (monarquía autoritaria). Os monarcas estiveron asesorados pola Curia Rexia22. En 1188, Alfonso IX (1188-1230) convocou a representantes das cidades na Curia extraordinaria para contrarrestar o poder dos señores e afianzar a autoridade real. Este feito considérase como o inicio das Cortes23 leonesas que precederon ás de Castela. Aínda que se resaltou o seu talante democrático, o máximo que conseguiron os representantes das cidades foi o exercicio do dereito de petición ao Rei.Durante o século XIV, as Cortes coñeceron un auxe que non se mantivo durante a centuria seguinte. As Cortes castelás, decisivas na minoría de idade de Enrique III (1390-1393-1406), perderon competencias e experimentaron un declive ininterrompido. O seu papel consultivo e lexislativo desapareceu. A finais da Idade Media, o rei só convocaba nelas aos representantes de 17 cidades con dereito a voto e coas únicas intencións de aprobar os impostos e de tomar xuramento ao herdeiro. Aínda que se podían formular peticións ao monarca, este estaba facultado para concedelas ou non. A nobreza e o clero, ao estar exentos de pagar impostos, deixaron de acudir ás Cortes. 22 órgano consultivo formado polos pprinciapis nobres. A Curia extraordianria reuníase en casos excepcionais e a formaban todos os señores laicos e eclesiásticos.23 Cortes (hist.): parlamentos donde represéntanse aos estamentos: nobreza, clero e o común ou “estado chairo” (representantes das cidades máis importantes). As súas funcións era, maioritariamente, fiscais e consultivas.

27

Historia de EspañaOs principais instrumentos da monarquía castelá foron:

o As Partidas de Alfonso X (1252-1284) e o Ordenamento de Alcalá de 1348 de Alfonso XI (1312-1350), compendios de leis que reforzaban o poder do rei.

o A Audiencia, creada en 1369, que desde 1442 recibiu o nome de Chancillería, como máximo órgano de xustiza, con residencia en Valladolid.

o A reorganización da Facenda, coa creación das contadorías e o nomeamento do mordomo maior, principal responsable dos gastos e ingresos.

o O fortalecemento do exército, cun corpo semipermanente capaz de empregar as novas e custosas armas derivadas do incipiente emprego da pólvora.

o O territorio castelán-leonés dividiuse en merindades gobernadas por un meriño. Coa expansión polo val do Guadalquivir creáronse os adiantamentos para velar pola seguridade das fronteiras.

o O municipio rexeuse, até o século XII, polo concello aberto -asemblea de veciños- aínda que tamén apareceron oficiais a cargo de distintas funcións (rexedores). Desde o século XIII formáronse corpos colexiados de rexedores -ao redor de vinte- que asumiron o poder municipal. Estes cargos foron monopolizados pola nobreza, polos cabaleiros e fidalgos ou pola burguesía adiñeirada, constituíndo un grupo pechado e os seus cargos convertéronse en patrimonio persoal. Para evitar os abusos e controlar o poder municipal, o Rei designou aos corrixidores.

A Coroa de Aragón presentou dúas importantes singularidades:- non foi unha monarquía unitaria senón unha confederación de reinos con institucións propias e un único soberano. Ao reino de Aragón e ao condado de Barcelona - Cataluña- uníronse o reino de Valencia, que nunca se separou da confederación, e os de Mallorca e de Sicilia, que en ocasións se apartaron dela.

27

Historia de España- foi unha monarquía pactista na que o rei se comprometía ante as Cortes de cada un dos seus reinos a cumprir as leis e a respectar os seus usos e costumes. A partir do século XIII a centralización avanzou co establecemento de institucións de xustiza como a Audiencia, e a reorganización da Facenda.

O monarca contou coa axuda dunha Curia ordinaria, corpo consultivo transformado en Consello Real, común para todos os reinos e integrado por representantes de cada un.As Cortes da Coroa de Aragón conservaron boa parte das súas competencias, aínda que cada vez máis limitadas. Mantívose a existencia separada das Cortes catalás, valencianas e aragonesas, aínda que en ocasións reuníronse conxuntamente. Nas Cortes, o rei comprometíase a aceptar as peticións que se lle realizaban a cambio de que lle fosen concedidos os novos impostos. As Cortes catalás dividíronse en tres brazos: eclesiástico, militar e popular. Tiveron poder lexislativo e capacidade para establecer tributos. Pedro III (1276-1285) concedeulles o dereito de reunión anual e o que fosen colexisladores co monarca. Desde 1300, contaron con inspectores para fiscalizar a actuación dos oficiais reais e dotáronse dun organismo composto por nobres, prelados e cidadáns para interpretar os usatges24. A finais do século XIII, creouse unha Deputación para velar polo cumprimento dos acordos nos períodos en que non se convocaban Cortes. A partir de 1359, a Deputación pasou a ser permanente e recibiu o nome de Deputación do Xeneral ou Generalitat e durante o século XV foi o órgano político fundamental do Principado xunto coa Coroa.As Cortes de Valencia seguiron o modelo catalán. Tamén contou cunha Deputación Xeral ou Generalitat permanente.As Cortes de Aragón constaban de catro brazos: a alta nobreza, a baixa nobreza, o clero e o estado chairo. Resolvían os agravios, fiscalizaban as institucións do reino e o monarca non podía lexislar sen a súa autorización (Privilexio Xeral). Cando non estaban reunidas as Cortes formábase unha Deputación Xeral do Reino.A Xustiza Maior de Aragón constituíu unha institución específica deste reino. Desempeñou a suprema administración da xustiza, foi o máximo intérprete de leis e foros e garante do seu

24 usos e costumes da tradición catalá (dereito consuetudinario)

27

Historia de Españacumprimento. Aínda que a súa designación correspondía ao rei, só as Cortes podían fiscalizar o seu labor. A división administrativa de Aragón fíxose cos meriñatos, ou distritos fiscais, e as xuntas, ou asociacións de municipios. En Cataluña se instituíron as veguerías, cun veguer á fronte para administrar xustiza, coidar a defensa e orde pública e facer cumprir as leis, e as baylías, nas que o bayle coidaba a administración fiscal. En Valencia denomináronse xusticiazgos, baylías e veguerías.O municipio catalán adquiriu personalidade propia desde o século XIII. Con anterioridade existían unhas asembleas veciñais ou consells que, nun proceso similar ao castelán, foron substituídas por asembleas restrinxidas de prohoms ou consellers, que en Barcelona estiveron asesoradas polo Consell de Cent (asemblea consultiva da cidade, integrada por 144 membros, 36 por cada un dos grupos urbanos: cidadáns honrados, mercadores, artesáns e menestrais). Os intentos de intromisión dos monarcas nos asuntos municipais foron constantes, sobre todo cos Trastámara (enfrontamentos entre a Busca e a Biga).O municipio aragonés estivo rexido polo zalmedina, xustiza ou alcalde, designado polo rei. Contaba coa colaboración dun Cabildo e un Consello asesor.

CONFLITOS EN CASTELA.Os conflitos políticos. A tendencia a reforzar a autoridade monárquica marcou as relacións entre a nobreza e a monarquía desde Alfonso X “o Sabio” (1252-1284) a Enrique IV (1454-1474). Estas caracterizáronse por continuos conflitos, creación de bandos nobiliarios e intrigas palacianas que empobreceron o reino. No desenvolvemento desta loita pódense distinguir tres fases: a) A primacía da Coroa, entre 1280-1349. O reforzo do poder real levado a cabo por Alfonso X coa elaboración do Foro Xeral ou Real e o Código das Partidas orixinou resistencia por parte da gran nobreza, que tiña un inmenso poder territorial desde as conquistas do século XIII, e das cidades orgullosas das súas prerrogativas. Esta etapa estivo marcada polas guerras civís e as minorías de idade dos reis Fernando IV (1295-1312) e Alfonso XI (1312-1350), onde actuou como rexente María de Molina apoiándose no poder das cidades, en contra dos intereses dos grandes nobres aos que logrou someter. A pesar de todo, a nobreza arrebatou á monarquía moitos dos cargos e impostos e someteu a vilas de reguengo á súa autoridade. As desordes e os abusos orixinaron a creación da Irmandade Xeral de Castela25 na que as cidades con foro armáronse para facer fronte á nobreza. b) A casa de Trastámara e o poder nobiliar (1349-1419): etapa de gran violencia ao coincidir a crise económica e o desexo dos nobres de ampliar as súas posesións territoriais. Pedro I (1350-1369), apoiándose nos xudeus e na baixa nobreza, defendeu 1a autoridade real (Becerro de Behetrías)2627. O seu autoritarismo fixo que a nobreza apoiase as pretensións ao trono do seu irmán bastardo, Enrique de Trastámara (1369-1379). A guerra entre os dous irmáns terminou coa morte de Pedro en Montiel28, e a coroación de Enrique II como rei de Castela. Os grandes señores obtiveron grandes compensacións territoriais polo apoio que lle prestaron (mercés enriqueñas). A nobreza actuou con total impunidade, aínda que non se detivo a política centralizadora (creación da Audiencia en 1371 e do Consello Real con Xoán I (1379-1390)).

25 Cortes de Burgos de 131526 libro que rexistra a nobreza castelá. Ordenado por Pedro I en 1351.27 behetría: poboación cuios veciños teñen dereito a escoller a seu señor.28 episodio inserto na Guerra dos Cen Anos xa que os dous contendentes tiveron o apoio de Inglaterra (Pedro) e Francia (Henrique).

27

Historia de Españac) As guerras civís entre 1419 e 1479. Coincidiron cos reinados de Juan II (1406-1454) e Enrique IV (1454-1474). Durante o reinado do primeiro houbo fortes tensións internas nas que destacou Álvaro de Lúa, favorito do monarca e que someteu á nobreza (infantes de Aragón). Enrique IV tentou restablecer a súa autoridade, apoiándose na pequena nobreza e nos xudeus conversos, o que lle atraeu a oposición da alta nobreza, que chegou a ser depolo (Farsa de Ávila,1465). Estes obrigaron ao rei a nomear herdeiros aos seus irmáns Alfonso e Isabel en prexuízo da súa filla Xoana (Pacto dos Touros de Guisando, 1468). Cando Isabel casou con Fernando de Aragón, a nobreza volveuse atrás e recoñeceu a Xoana como lexítima herdeira. Este feito conduciu a Castela a unha guerra civil que terminou co tratado de Alcaçovas (1479), dando paso ao reinado de Isabel I de Castela e a definitiva instauración da monarquía autoritaria. Conflitos sociaisA partir de 1350 producíronse sublevacións de servos e campesiños contra os privilexiados. Os abusos (malos usos) da nobreza deron lugar ao estalido de graves conflitos sociais. De todos eles o máis grave foi a rebelión dos Irmandiños de Galicia onde había importantes señoríos laicos e eclesiásticos. Os campesiños e artesáns, que crearan unha asociación (Santa Irmandade) para pór coto aos abusos dos grandes señores, iniciaron unha guerra contra os señores feudais co fin de recuperar as terras usurpadas. A nobreza reaccionou unificando os seus esforzos e buscando apoios no exterior. Ao fin, os rebeldes foron sometidos.Tamén se produciron estalidos antinobiliais noutras partes do reino, sobre todo en cidades de reguengo que foron entregadas a membros da nova nobreza.Por outra banda, nas cidades producíanse persecucións contra as alxamas dos xudeus. Estes conflitos sociais aparecían sistematicamente nos momentos de crise económica e servían de válvula de escape á mísera situación das clases populares. A máis violenta foi a que se iniciou en Andalucía en 1431, e propagouse despois a todo o Reino.

A CRISE BAIXOMEDIEVAL NA COROA DE ARAGÓN.As sucesivas crises políticas e sociais na Coroa de Aragón revisten características moi distintas ás castelás debido ao forte proceso de feudalización do poder en Cataluña, á práctica levada a cabo polos reis de dividir as súas posesións entre os seus fillos, á participación da Coroa de Aragón en conflitos internacionais (loitas no sur de Francia e Italia) e á expansión dos seus dominios polo Mediterráneo.Os enfrontamentos políticos teñen a súa orixe na pugna entre o patriciado urbano e a nobreza. Pódense distinguir tres etapas:a) A supremacía da Coroa. Pedro IV “o Cerimonioso” (1336-87) constitúe o cénit e o inicio da decadencia da confederación. Pretendeu unificar a todos os reinos que pertenceran á Coroa de Aragón. b) A segunda fase céntrase no problema sucesorio á morte sen descendencia e sen facer testamento de Martín I “o Humano” (1395-1410). A Coroa de Aragón estivo ao bordo dunha guerra civil xeneralizada e mesmo da súa desintegración. Polo Compromiso de Caspe de 1412, elixiuse a Fernando I Trastámara, mediante votación do tres reinos. Fernando I (1412-16) reuniu ás Cortes catalás e facendo gala dunha gran capacidade de negociación aceptou as pretensións de Cataluña de forma que a Generalitat converteuse na institución máis importante de Cataluña, ademais creou unha Real Audiencia limitando os seus poderes e establecendo o pactismo. c) As guerras civís. Xoán II (1458-79) coñeceu o momento de maior crise política e social. Por mor das súas desavinzas polo trono de Navarra co herdeiro, Carlos Príncipe de Viana,

27

Historia de Españaenfrontouse cos dirixentes das cidades, o clero e a nobreza nunha guerra civil contra a Generalitat. Este período de loitas civís e internacionais durou dez anos (1462-1472). A pacificación do principado foi obra do seu fillo Fernando II "o Católico".Os movementos sociais foron protagonizados na Coroa de Aragón polos campesiños nas zonas rurais e polos artesáns nas cidades:O máis importante foi o conflito dos paieses de remensa (campesiños cataláns que non podían abandonar a terra sen pagar un rescate ou remensa). Crearon un movemento de emancipación contra os señores laicos e eclesiásticos. As súas primeiras accións colectivas iniciáronse a partir de 1380 para defender non só a súa liberdade, senón tamén a propiedade dos mansos que ocuparan ao quedar baleiros pola Peste Negra. O movemento dos remensas apoiou aos monarcas nas súas loitas contra os nobres e a Generalitat. Coa sentenza de Guadalupe promulgada por Fernando II o Católico (1486), os campesiños liberáronse dos malos usos e adquiriron liberdade para vender as súas terras e bens. Movementos de similares características estalaron no campo aragonés (mouriscos) e en Mallorca, os forants.Os enfrontamentos urbanos tiveron lugar na cidade de Barcelona onde a crise económica produciu unha serie de rivalidades políticas entre dous grupos de desigual categoría económica e social. Estes conflitos coñécense co nome de: a Busca e a Biga. A Biga estaba formada polos grandes mercadores importadores e rendistas que dominaban os altos cargos municipais. A Busca integraba aos mestres artesáns e pequenos mercadores que desexaban controlar o poder municipal e mellorar a súa situación económica. Entre 1453 e 1460 a Busca apoiada polo rei, gobernou Barcelona e impuxo o seu programa: devaluou a moeda para facer máis rendible o comercio de exportación, protexeu algúns artigos como os téxtiles para axudar aos artesáns e democratizou o poder municipal acabando cos abusos dos nobres. A Biga sentía prexudicada por estas medidas, pois, coa desvalorización diminuían as súas rendas e co proteccionismo púñase límite ás importacións, base das súas actividades como grandes mercadores. Por iso, presionou ante a Monarquía e conseguiu facerse co goberno executando aos principais xefes da Busca. Esta crise fixo que Barcelona cedese a Valencia o posto de capital financeira da Coroa de Aragón.CONFLITOS NO REINO DE NAVARRA.A historia do reino de Navarra na Baixa Idade Media está marcada pola súa situación xeográfica fronteira entre tres grandes potencias que tratarán de asimilala: Castela, Coroa de Aragón e Francia. Sen fronteiras co Islam e con grandes intereses no sur de Francia verase envolvida na guerra dos Cen Anos (1337-1453) que enfrontou á monarquía francesa cos señores feudais e sobre todo co rei de Inglaterra.os conflitos dinásticos foron frecuentes e, cando Juan II de Navarra converteuse en rei da Coroa de Aragón, o conflito dinástico estendeuse a Aragón e Cataluña. A morte do Príncipe de Viana en 1461 non freou a guerra civil e os enfrontamentos con Castela a pesar de que a nova esposa de Juan II, Xoana Enríquez, era filla do almirante de Castela.Fernando II de Aragón “o Católico”, fillo de Xoán II e Xoana Enríquez, actuou para que o reino navarro non caese de novo baixo a órbita francesa e, en 1512, Fernando "o Católico", contando co apoio dos beamonteses, conquistou o reino para anexionalo a Castela.

EXPANSIONISMO ARAGONÉS

27

Historia de España

Durante a Baixa Idade Media a Coroa de Aragón levou a cabo unha política de expansión no Mediterráneo que puxo baixo o seu dominio as illas Baleares, Sicilia, Sardeña, Nápoles e algunhas prazas no norte de África, ademais de manter posicións efémeras no Mediterráneo oriental. As razóns que impulsaron aos reis aragoneses a encabezar este labor mediterráneo foron: - O final da súa expansión na Península, coa conquista do reino de Valencia. A nobreza e sobre todo os almogávares (compañías de mercenarios catalano-aragoneses) necesitaban guerras para aumentar os seus ingresos, polo que os monarcas aragoneses tiveron que buscar novos campos de batalla. O único lugar onde lles era posible esa expansión era a conca mediterránea.- O interese da Coroa na procura de prestixio no Mediterráneo e o enfrontamento con Francia, a outra potencia no Mediterráneo occidental. - O apoio decidido da burguesía comercial catalá. Esa expansión polo Mediterráneo era tamén unha esixencia para consolidar e, se era posible, ampliar o puxante comercio catalán e, en menor medida, o valenciano e o balear. Así, a expansión da Coroa de Aragón baseouse nun próspero comercio a longa distancia con Italia, o norte de África e Oriente, impulsado desde o século XIII pola cidade de Barcelona. Os comerciantes cataláns importaban produtos de Oriente (sedas, especias - pementa, canela - e tecidos de luxo) e exportaban panos, peles, las, sal, armas e até escravos. Por outra banda, seguiron as pautas de mercadores xenoveses e venecianos e foron os primeiros en introducir na península o uso da letra de cambio e as compañías mercantís; ademais de crear institucións como o Consulado do Mar (tribunal marítimo e comercial) ou a Taula de Canvi (banca municipal).A pesar do interese comercial da ruta mediterránea, as expedicións militares emprendidas polos monarcas aragoneses estiveron motivadas frecuentemente por cuestións dinásticas. A expansión militar moi custosa que, ademais de desgastar as súas finanzas e erosionar a súa política interior e exterior, lle granxeou numerosos inimigos dentro e fóra do reino, aínda que permitiu un próspero desenvolvemento comercial para Cataluña, Valencia e Baleares.

EXPANSIONISMO CASTELÁO interese de Castela polo Atlántico era fundamentalmente de índole económica. Tentou introducirse no comercio atlántico e obtivo beneficios económicos para o conxunto do reino

27

Historia de Españae para a monarquía en particular; aínda que os logros militares foron escasos. Na súa expansión polo Atlántico enfrontouse con Portugal.Nos portos atlánticos de Castela desenvolvíase unha intensa actividade pesqueira e naval.Castela mantivo unha hexemonía naval no Atlántico norte, onde estaban os intereses dos grandes comerciantes. Por esta vía exportaba a la castelá e o ferro biscaíño cara aos mercados de Francia, Inglaterra e Flandes; e importaba manufacturas de luxo, preferentemente de Flandes, ou produtos dos países bálticos. Os problemas internos de Castela impediron unha política exterior máis activa e Portugal converteuse nun poderoso rival na expansión atlántica cara ao sur.A expansión comercial portuguesa polas costas africanas tivo un gran éxito, sobre todo con Henrique o Navegante (1394-1460) fillo do rei Xoán I de Portugal (1385-1433). As illas Canarias tiñan interese como base marítima de operacións e aprovisionamento. A súa conquista por parte da Coroa de Castela levou a cabo entre 1402 e 1496, foi un proceso longo e descontinuo debido á incapacidade dos conquistadores, ao desinterese dos reis e á resistencia dos canarios. Pódense distinguir dous períodos neste proceso: a Conquista señorial, levada a cabo pola nobreza a cambio dun pacto de vasalaxe, e a Conquista reguenga, levada a cabo directamente pola Coroa, durante o reinado dos Reis Católicos. Tras a chegada ao trono de Isabel "a Católica “en 1474 a monarquía asumiu directamente a conquista. A guerra, entre 1477 e 1496, desenvolveuse con gran crueza e supuxo a conquista de Gran Canaria, A Palma e Tenerife. Boa parte da poboación guanche foi reducida á escravitude.

27

Historia de España

27

Historia de España