BALTAR

Unhas pinceladas do ConcelloBaltar é un concello de interior, cun relevo suave encaixado

entre os Montes de Montecelo e os Montes de Boullosa e a Serra de Larouco ó sur que, chegando ós 1.300 m., constitúe o limite natural con Portugal. Está regado por dous afluentes do río Limia, o río Faramontaos e o río Salas; o primeiro descorre cara o norte e logo cara o oeste e o segundo cara o sur.

Está situado ó sur da provincia de Ourense. Posúe un territorio moi accidentado, dando lugar así a unha envexable vexetación arbórea. Gracias a este terreo,

estanse promovendo novas actividades de ocio e tempo libre, que unido ó xa de por si atractivo entorno histórico e cultural co que conta o concello, fan de Baltar un lugar idóneo para perderse, disfrutando do deporte, a natureza, a historia e a gastronomía.

O terreo é granítico, areoso e pouco fértil. Hai bosques de frondosas coníferas nos vales e pradeiras principalmente na Serra de Larouco.

O concello está atravesado pola estrada que leva a Xinzo de Limia.

O concello está conformado por varias localidades pertencentes ás sete parroquias:

- Abades: San Paio, San Martiño dos Peros, A Quinta, Sabucedo dos Peros

- Baltar: Baltar e Gomariz- Garabelos do Bouzo: Garabelos

do Bouzo- Niñodaguia: Niñodaguia - Tixós: Tixós- Tosende: Tosende, Meaus- Vilamaior da Boullosa: Vilamaior

da Boullosa, Montecelo, San Antoniño

Unha mirada atrásO territorio estivo poboado polos límicos ata o século I, no que foi

invadido por tribos bárbaras. É posible que no lugar de Dourique se disputase unha batalla entre o rei de Portugal e os mouros. Na época medieval, era posesión da Casa de Monterrei.

Aínda que no concello de Baltar non hai monumentos notables, si abundan as testemuñas históricas. Os máis antigos son os petróglifos, atopados na paraxe de “Outeiro do Crego”, entre Montecelo e Baltar, os castros, de “Outeiro do Demo”, en A Boullosa, e “Outeiro do Castro” en San Antoniño.

Hai numerosos vestixios da romanización, como os da chaira aluvial de “A Veiga”, montículos artificiais e pozos cegos dunha suposta explotación mineira aurífera, a xulgar polo seu topónimo “Campo de Ourique” , rodeado de lendas de batallas. Outros restos atópanse en “A Rousía”, posible poboado, e en “Outeiro”, onde se detectaron fragmentos de “sixillata” (cerámica romana fina). Na capela da Asunción consérvanse dúas inscricións, tamén romanas,

que corresponden a sendas aras situadas no prebisterio.

En “Terrado”, entre A Boullosa e Baltar, existe un sepulcro antropomorfo.

O feito de ser territorio fronteirizo, deu lugar o fenómeno do “Couto Mixto”. É unha xurisdición que encontra a súa conformidade durante a época medieval, tendo tal calificación ata fai relativamente

pouco tempo. Estaba formado polos lugares de Rubiás, Santiago (ambos en Calvos de Randín) e Meaus en Baltar. Dependía á vez de Galicia e Portugal.

A partir de 1950 a emigración foi un das causas polo que na actualidade diminuíu a súa poboación dunha forma moi acusada.

Onde perderse Xoias naturais

A diversidade da paisaxe e o entorno tan especial que ofrece Baltar, ofrece catro privilexiadas rutas para a práctica de sendeirismo. Todas as rutas son bastante sinxelas, sendo todas elas aptas para calquera tipo de público que queira disfrutar das impresionantes paisaxes que existen.

RUTA DA ROUSÍA

Esta ruta ten unha dificultade media- baixa. Percorre 6,5 kilómetros, e dura entre dúas e catro horas polo camiño máis acolledor da fronteira para acercarse á antiga aldea da Rousía.

CAMIÑO MONTEALEGRE- TRANDEIRAS

A dificultade desta ruta é media- baixa. Ten unha lonxitude de 8, 5 kilómetros. Percorre o camiño aberto cando os homes chegaron a estas terras

un camiño natural que primeiro dividiu dúas comarcas e máis tarde o fixo con dous países.

CAMIÑO DO CASTRO

Esta ruta de 6,5 kilómetros ten unha dificultade media. Recorda tempos moi anteriores a que os homes trazaran unha fronteira nestas terras. Este camiño leva ó alto do Castro.

CAMIÑO DAS FALDAS DO LAROUCO

Esta ruta é a máis difícil de todas; durante 12,5 kilómetros sóbese ata o Larouco e contémplase os vales que desde alí se divisan. Despois báixase polo “Outeiro do Crego” para acercarse a un antigo muíño, avanzando sempre polo val e a montaña, completando así un largo percorrido por unha privilexiada zona.

Riquezas Históricas culturais

O COUTO MIXTO

Conta a lenda que os veciños da zona protexeron unha vez a unha fuxitiva princesa embarazada, que deu a luz no Couto. Cando ela chegou a raíña outorgoulle grandes privilexios aos seus protectores. O neno foi San Rosendo, fundador de Celanova e Bispo de Mondoñedo.

Estaba formado polos lugares de Rubiás, Santiago (ambos en Calvos de Randín) e Meaus en Baltar.

O Couto recoñéceo o Señorío de España, polos que pagaba unha suma anual, que chamaban Acadaba e se repartía entre os tres Pobos. Se embargo

tamén pagaba unha suma anual á casa de Braganza Portuguesa. No relixioso o Couto pertence á Diocese de Ourense. A capitalidade política e administrativa ostentábaa o pobo de SANTIAGO.

O arquivo do Couto gardábase nunha arca de madeira depositaba na Igrexa de Santiago. Albergaba os documentos que, dende tempos medievais, facían do Couto Mixto un territorio, en práctica,

independente. Pechábase con tres chaves, cada unha gardada por un dos tres Pobos (Santiago, Meaus e Louras), o Xuíz Posuía unha delas. Para abrir o Peto debían reunirse doce homes, mais os tres posuidores das citadas chaves

(quince en total), cinco por pobo. Abrir a Arca requiría unha cerimonia solemne, símbolo do valor sagrado que, para as súas xentes, significaban os seus privilexios. Os documentos foron destruídos polos Franceses en 1809, cando se retiraban da Península.

Na actualidade a arca (restaurada) constitúe o símbolo do Couto Mixto. Nela gárdase, dende 1998, toda a documentación referente á recuperación da Memoria Histórica. Para abrir a Arca mantense a tradición das tres chaves que corresponden aos tres mencionados Pobos do Couto Mixto (Santiago, Meaus e Louras).

O Xuíz do Couto tiña as atribucións e competencias de tipo civil, aínda que os habitantes tiñan a posibilidade de recorrer, en segunda instancia, ante as autoridades do Partido Xudicial Español ou Portugués. No penal distínguese entre delitos menores e outros de maior

importancia. Nestes últimos permitíase, no Couto, a persecución do culpable por parte das autoridades da súa nacionalidade. No administrativo o Xuíz era soberano. En materia matrimonial e de sucesións estivo vixente o propio dereito do Couto, sen atender a normas de países veciños.

O idioma popular do Couto era o Galego, aínda que en documentos e escolas se utilizaba o Castelán.

O cultivo mais estendido era o Tabaco. Outros cultivos mencionables eran Liño, Maiz, Patacas etc.

O centro do comercio era o pobo de MEAUS. Os tecidos constituían unha dos principais mercadorías, cuxas vendas empezaron a decaer cara a 1846. Tamén eran obxecto de comercio útiles de ferraxaría e labranza. Outros comercios de importancia foron o sal e o gando.

Unha das actividades mercantís mais singulares do Couto era a vente de produtos de farmacia. Este comercio era libre e sen necesidade de titulación.

Foron moitas as tentativas de rematar co estado privilexiado do Couto Mixto. A súa existencia molestaba ós gobernos de España e Portugal. Os informes da época denotan os sentimentos que os veciños dos pobos Mixtos espertaban. A principios de 1856 compareceron, no termo do Couto os membros da primeira Comisión Mixta de Limites. Acordaron que o Couto fose dividido por unha liña, coincidente co río Salas, de forma que Meaus estivese sometido á Soberanía Española mentres que Santiago e Louras o serían á Portuguesa, non obstante o Presidente da Comisión Española (Fidencio Bourman) opúxose, quedando as negociacións en mans dos dous Gobernos por vía Diplomática. Años despois, a falta de acordo, elaborouse unha nova proposta, pola sección Portuguesa, segundo a cal o Couto debería ser dividido de forma que Rubias quedase sometido a Portugal á vez que Santiago e Meaus a España. Esta situación prolongouse ata o 29 de setembro de 1864, coa creación dunha Comisión Diplomática de estudo e redacción do Tratado de Límites. Esta Comisión deixou á marxe a intervención das anteriores. Nas primeiras bases admitiuse que o Couto quedase pertencendo a España e a cambio cederíanse a Portugal os tres pobos Promiscuos de Cambedo, Souteliño e Lama de Arcos. Co acordo desaparecían os privilexios do Couto. O tratado dato da data referida - Convenio de Lisboa- que foi ratificado por España e Portugal en 1865. O documento de entrega e posesión formalizouse en Santiago o 23 de xuño de 1868. A execución do tratado empezou a súa vixencia o 5 de novembro de 1868, concluíndo así o Couto Mixto.

PRIVILEXIOS DO COUTO

NACIONALIDADE: Non estaban obrigados a adquirir unha determinada nacionalidade (España ou Portugal). Podían prescindir de ambas as dúas nacionalidades e figurar como cidadáns do Couto.

IDENTIDADE: A identidade estaba soamente certificada pola partida de nacemento.

CARGAS FISCAIS: Non estaban obrigados a pagar contribucións a España ou Portugal.

LIMITES: Non podían ser apresados dentro dunha legua estendida na periferia do Couto e nunca en ao camiño privilexiado.

EXENCIÓN DE SANGUE: Non achegaba o Couto homes para o exercito de España ou Portugal.

ARMAS: Non necesitaban licenza para a tenza e uso de toda clase dá armas dentro do Couto ou no Camiño Privilexiado.

IMPRESOS OFICIAIS: Non estaban obrigados a usar papel selado nin pagaban dereitos ao Rexistro da Propiedade.

CAMIÑO PRIVILEXIADO: Dispoñían dun camiño dá aproximadamente seis quilómetros no cal as autoridades non podían realizar aprehensións, requisar xéneros de contrabando, nin molestar aos seus usuarios.

AUTOGOBERNO: O Couto tiña o privilexio de autogobernarse mediante a elección democrática dun Xuíz (Xefe político, administrativo e xudicial), auxiliado polos chamados Homes de acordo e Homes bos, elixidos entre os tres pobos, La elección se efectiva a principios de ano e cada tres. O Xuíz propietario podía nomear un Xuíz interino e un Secretario. As decisións se tomaban no pobo de SANTIAGO, recoñecido como capitalidade política.

DEREITO DE ASILO: No Couto non podían entrar autoridades (Españolas ou Portuguesas), salvo en determinados delitos como o homicidio. A autoridade máxima do Couto podía negar aloxamento ás forzas militares dos seus veciños.

FEIRAS E MERCADOS: Podían acudir ás feiras limítrofes efectuando transaccións comerciais sen pagar dereitos nin documentos de ningún tipo, sempre que non incorresen en actividades de contrabando.

CULTIVOS: O cultivo estaba aberto no Couto en todas as súas variedades. Este privilexio perdeuse en 1850.

POLÍTICA: Non estaban obrigados a participar en eleccións ou asuntos políticos.

Tesouros arquitectónicos

A arquitectura rural, con construcións dun alto grao de arcaísmo e típica tipoloxía, confírelle á paisaxe un aspecto evocador e de desasosego. Non faltan exemplares de antigos muíños, fornos comunais, lavadoiros, pontes "poldrados" e evocadoras fontes. O conxunto resultante da combinación destes elementos da arquitectura popular coa xeografía e a paisaxe dá como resultado un territorio máis que idóneo para o disfrute do Turismo Rural.

En canto á arquitectura relixiosa en Baltar non se conta, ó contrario do que sería habitual, con exemplares de características monumentais de gran valor artístico. Case todos os templos son do Século XVIII cara a diante, barroco de sinxela elaboración, sendo o máis destacado de todos eles a igrexa de Santa María de Vilamaior dá Boullosa.

IGREXA DE BALTAR (SAN BARTOLOMÉ)

A igrexa de Baltar está datada no ano 1746. Na fachada, sobre a porta, imaxe pétrea de San Bartolomeu de data similar á fábrica do templo. No seu interior destacan un grupo de imaxes en madeira de estilo barroco: a Asunción, Virxe do Carme, o Crucificado e un relevo con San Xaquín e Santa Ana. A pila bautismal parece románica pero de trazos moi rurais

IGREXA DE ABADES (SAN PAIO)

Igrexa de cantería do século XVIII, de estilo barroco. No interior destaca o retablo maior, que enche toda a cabeceira. É unha obra de interese dentro da retablística local con cinco rúas con fornelas para imaxes, destacando San Xoán, Santa Ana, San Roque e Santa Bárbara. Dende o punto de vista da ourivaría destaca unha cruz procesional de prata do século XVIII.

IGREXA DE TIXÓS (SANTA MARÍA)

Arquitectonicamente o visitante atópase cun templo de cantería barroca, do século XVIII. Tamén a imaxinaría é barroca, destacando as figuras de San Bieito e da Virxe do Carme. A ourivaría ten entre as súas pezas máis significativas un copón do século XVI.

IGREXA DE GARABELOS (SANTIAGO)

A igrexa de cantería barroca conserva tres retablos do mesmo estilo: o maior está presidido por un talle

barroco de Santiago milhomes. Son boas as imaxes do Calvario do século XVII, e moi inxenuas os demais talles de San Antonio, San Bernabé, o Anxo da Garda.

Nos laterais dous retablos tamén barrocos: un de San Xosé e outro da Virxe do Rosario.

IGREXA DE NIÑODAGUIA (SAN LOURENZO)

A igrexa pode datarse nos séculos XVIII e XIX. No seu interior destaca o retablo maior do século XVIII, barroco con algunhas imaxes destacadas como o

relevo coa Santa Trindade do remate ou a Virxe do Carme en actitude de protexer as carmelitas.

IGREXA DE VILAMAIOR DA BOULLOSA (SANTA MARIA)

O templo de Vilamaior dá Boullosa é unha das obras barrocas máis importantes de Baltar. Presenta fábrica de cantería, cunha soa nave de proporcións considerables. No seu interior destaca o retablo maior, barroco, con relevos da Anunciación e Visitación. O sagrario leva en ao porta o Cordeiro Pascual e aos lados imaxes de San Pedro e San Paulo. O retablo pode poñerse en relación coa escola de Castro Canseco.

CRUCEIRO DE A BOULLOSA

Segue o esquema xeral dos cruceiros da zona. Situado no cemiterio, disponse nunha bancada sobre a que se levanta un pedestal do que arranca o fuste, o cal

culmina cun capitel onde apoia a cruz, formada pola imaxe da crucifixión no anverso e a dunha dolorosa no reverso.

PETO DE ÁNIMAS DE SAN MARTIÑO

Peto moi moderno, pintado de branco. En principio substituíu a un antigo que contiña a imaxe de San Martiño. O actual consta de tres imaxes, entre as que destaca a de San Antón. Construción revestida de mármore branco con tres fornelas, sendo maior a central. Carece de retablo propiamente dito, posúe pequenas figuras sen valor. Na parte inferior posúe un caixón con tapa de ferro para as esmolas.

PETO DE ÁNIMAS DE GARABELOS

A súa organización e aplicación ornamental demostran gran mestría técnica. Consta dun corpo flanqueado por pilastras caixeadas, provistas de baseas e capiteis dóricos, a partir dos cales se articula a superficie con decoración de labra a dous planos ata enlazar coa cornixa, que experimenta á súa vez avances moldurados. O impulso ascensional iniciado coas pilastras, culmina coa colocación de estilizados pináculos sobre os extremos da cornixa e co desenvolvemento concedido ao pedestal que servía de apoio á cruz. A fornela aparece ben centrada, describindo un pequeno arco de medio punto subliñado por moldura de cuarto bocel, servíndolle de base a unha repisa prolongada con motivo de placa

recortada.

CRUCEIRO A QUINTÁ

É de pequenas proporcións, pero presenta unha grande harmonía de formas, a pesar da deterioración que sofre e de estar case absorbido pola presenza da estrada.

PETO DE ÁNIMAS DE NIÑODAGUIA

Proxecta un corpo sobre plataforma, composto por resaltes no muro a xeito de pilastras alcanzando na súa proxección a cornixa, que experimenta á súa vez lixeiros avances de efecto claroscuro. A encaixada fornela abre no medio punto sobre repisa, ornamentada con gornición de ancha moldura recortada; contén un deteriorado retablo de madeira, no que se aprecia o relevo de dúas ánimas orantes. Remata a obra un desenvolvido pedestal de movida silueta, coa inscrición IHS, servindo de base a unha cruz florenzada. Na inscrición pódese ler: CARIDADE COAS ALMAS DO PURGATORIO ESMOLA PATER NOSTER E AVE MARÍA. ANO D 1790.

PETO DE ÁNIMAS DE TIXÓS

Consta dun corpo compartimentar en tres rúas por medio de sinxelos listeis, que discorren verticalmente polo paramento ata alcanzar a cornixa. As rúas laterais experimentan unha leve convexidade, rematando con molduras en saledizo; a central desenvolve maior superficie, articulándose harmoniosamente nun ritmo ascendente. Na zona inferior presenta o mesmo xogo de molduras que distribúe a superficie: pequena fornela de medio punto con repisa flanqueada por volutas, culminado con motivo de pináculo en relevo, decorado con roseta na base e analizado na cornixa en forma de placa. Remata o conxunto cun pináculo extraordinariamente desenvolvido. Segundo unha deteriorada inscrición lateral, dedúcese que o ano de construción foi 1797.

Outras cousas que ver/ facer

PARAPENTE

Parapente, á delta e paramotor son deportes aéreos que entrañan risco e requiren unha aprendizaxe completa e rigorosa.

Instalacións e equipamento

Sede da escola situada en Baltar Av Sarxento Seoane n.º 102.

A escola posúe equipos de voo de última xeración doados de manexar e seguros cos que terá o alumno unha evolución garantida. Parapentes, cadeiras con protección, cascos e emisoras será o equipo que a escola pon á túa disposición para realizar os cursos de parapente.

Outra das innovacións son os cursos de paramotor, á delta e papaventos de arrastre, para estes contamos con instrutores especializados e con equipos propios para cada modalidade.

Profesorado

A escola está integrada por Instrutores e Monitores titulados e autorizados pola Federación Aeronáutica Española. Todo o persoal é experimentado.

Voos en Parapente Bipraza

O primeiro contacto que vos recomendamos, aos interesados, é un voo en bipraza cun "piloto de parapente bipraza" isto axudarate a decidir.

Dirixidos a calquera persoa, non é necesario ningún tipo de aprendizaxe, trae unhas boas botas de montaña e ganas de gozar.

Cursos iniciación Parapente

O obxectivos do Curso é ensinar ao alumno as técnicas elementais para a práctica deste deporte (despegar, aproximar e aterrar con total autonomía).

O curso de iniciación ten unha duración aproximada de 6 días e un custo de 300 €. + seguros (Licenza federativa). A titulación obtida ao rematar este curso é o libro de voo.

Requisitos: esta dirixido a aquelas persoas que nunca voaron e queiran iniciarse no parapente, deberán estar en boa forma física e non estar en período de recuperación dalgunha enfermidade

Cursos de perfeccionamento

O obxectivo destes cursos é conseguir que o alumno adquira as técnicas para a explotación das condicións atmosféricas (voo en térmica e dinámico) e coñecementos básicos de navegación.

O curso de perfeccionamento é un requisito para poder ir a exame de alumno avanzado que é

a titulación anterior ao título de piloto.

A duración dun curso de perfeccionamento é aproximadamente de 6 días, aínda que depende en boa medida de número de prácticas que o alumno necesite e queira facer a maiores. O custo das prácticas mínimas é de 180 €.

MUSEO NELSON ZUMEL

Sen lugar a dúbidas unha das perlas para o visitante no Concello de BALTAR será o MUSEO MUNICIPAL NELSON ZUMEL. Aquí o

visitante encontrará máis de 40 obras deste importante autor impresionista nacido neste concello (en Tosende) no ano 1928. Ademais destas máis de 40 obras de Nelson Zumel, este museo recolle un total de máis de 100 obras de distintos e relevantes autores.

NELSON ZUMEL: Naceu o día de San Xosé de 1928 en Tosende. Segundo conta na súa autobiografía, era entón unha fermosa estampa de casas de pedra cubertas de palla nas que a vida se

desenrolaba ó redor da Lareira. Na

adolescencia, a súa nai mandouno a vivir cun tío en Arxentina. Alí coñeceu a un xoven francés que ía a unha academia de pintura, e lle instou a que fixera o mesmo. Co paso do tempo, vendeu o seu primeiro cadro, representando o porto, polo que lle deron o que o tío del non lle daría en moitos meses de duro traballo. Foi coñecendo a outros pintores. Durante os vinte anos que durou o seu período de emigrante, percorreu diversas partes do continente americano.

Voltou a España en 1960, cunha pequena fortuna. Comprou un piso en Madrid onde trasladou ós seus pais. Nelson fixou a súa residencia en Benidorm, onde viviu catro anos. Despois trasladouse a París, onde viviu outros catro anos. Despois voltou a Madrid.

Foi marchante de moitos pintores. Soñaba con deixar un

museo na súa terra galega que levara o seu nome, no que atoparan cobixo a colección de obras de outros pintores que ó largo do tempo fora reunindo. Creou un premio de pintura que leva o seu nome, que é xestionado pola Fundación Nelson Zumel. É o único caso na historia da Arte que un pintor crea en vida un premio para os seus competidores.

Ten varias mencións honoríficas como:

- Membro Da Academia Internacional De Arte Moderno De Roma- Presidente Da Fundación Nelson Zumel- Presidente De Honra Da Fundación O Grelo- Director Honorario Del Museo Nelson Zume (Lugo)- Cabaleiro Da Enxebre Orde Da Vieira- Cabaleiro Da Serenísima Orde Da Alquitara- Cabaleiro Da Orde Do Camiño De Santiago- Socio De Honra Da Sociedade De Artistas Ferroláns- Fillo Predilecto Do Concello De Baltar- Fillo Predilecto Do Concello De Luiego De Somoza

Un alto no camiño

Oferta gastronómica e hostaleira

Casa a Rousía (Casa Rural)

Aldea de Abaixo, 12 Baltar Tel: 988 46 69 05 Fax: 988 46 03 81 www.arousia.com; arousia@arousia.com

Especialidade: Bacallao rass, cordeiro ó forno

Tipo de Cociña: Galega

Capacidade: 40 persoas

Número de habitacións: 8

Casa Palomín (Restaurante e Pensión)

Estrada a Baltar, 7 Baltar Tel: 988 46 65 45

Especialidade: Xabarín cocido, caza variada

Tipo de Cociña: Galega

Capacidade: 60 persoas

Número de habitacións: 5

Mesón da Fonte

Sarxento Seoane,s/n Baltar Tel: 988 46 66 50

Especialidade: Bacallao

Tipo de Cociña: Tradicional

Capacidade: 40 persoas

O Cepo (Restaurante e Pensión)

Sarxento Seoane,55 Baltar Tel: 988 46 66 24

Especialidade: Polbo, bacallau

Tipo de Cociña: Caseira

Capacidade: 50 persoas

Número de habitacións: 4

TURISMO RURAL COUTO MIXTO

Rúa Canastro. San Paio de Abades Baltar - Tel: 988 46 65 05 www.coutomixto.com; reservas@cotomixto.com

Número de Habitacións: 8